'imZT Mehman SÜLEYMANOV

V f , i fTifsc . - d r-

NURU P A Ş A

' ı> •-'■* ^ i L ,

<Ai nN<\ û

b. ■ .1

HM A. .......... .-.ia

Horbi Neşriyyat Bakı -1999

T 3 ( S T y ) ~ 8

68.49(4/8)C -------------- 99

96

Elmi redaktörü:Nigar MAKSVEL

larix elm hri namizitdi

R edaktörü:Raşid FAXRALI

Rassaraı: Memmedbağır HÜSEYNOV

C 99 M. SÜLEYMANOV.' N uru paşa (senadli oçerkler). Bakı, "Harbi Noşoyyat". 1999.

Kitab XX esrin avvalarinda nuıstaqilliyini qazanmış Azerbay­can xalqınm ifrat bolşevik. va ermani-daşnak qüvvelarina qarşı ağır mübarizasinde qardaşlıq yardımını esirgemeyen tiirk qoşun hissalarinin iştiraki ila taşkil edilmiş Qafqaz İslam Ordusunun ko- mandanı Nuru Paşanın hayat va faaliyyatina hasr edilmişdir.

Kod 022

© "H arbi Naşrtyyat” , 1999

ÖN SÖZ

XX asrin avvalerinda Azerbaycan ve Tür ki ya xalqları arasındaki harbi amakdaşhq bu iki xalqın tarixinin an dayarli sahifalariııdan biri­dir. Malumdur İd, hamin dövrde ham Azarbaycan, ham da Türkiya öz ıarixinin çox mürakkab dövrlerini yaşayırdı. Çarizm zülmü va hay sız - lıqlan altında inlayan Azarbaycan xalqı öz müqaddaratını özü müey- yanleşdirmek üçün çatin bir mübarizaya qoşu!muşdu. Türkiya İsa inki­şa f etmiş dünya dövlathrinin maraq markazina diişmüşdü. Onun par­çalanması. gücden salınması üçün har cür vasitalara al atılırdı. Azarbaycan xalqı İsa bu mübarizada Tiirkiyaya mümkün otan kamayi atmaya çalışırdı. Masalan, Azarbaycan hala 1912-ci Uda Türkiya Balkanlarda alovlanart müharibaya calb edilanda Azarbaycanda qardaş xalqı müdafi a edan bir harakat başlamışdı. Xalqın qabaqctl ziyalıları Balkan müharibasinin başlanmasının asas sababini Tür ki yaya zarba vurulmasında görürdülar va buna göra da qardaş xalqı bütün \ asitalarla müdafıa etmaya çağırırdılar.

Maş hur Çanaqqala döyüşlarinda Azarbaycan xalqı bir daha qardaş dirk xalqı ila birlikda olduğunu nümayiş etdirdi. Dövlat orqanlarından gizli olaraq nece-nece azarbaycanlı Türkiyaya yollandı va Çanaqqala- tla türk asgarinin şarafini ucaldan döyüşlara qatıldı. Hamin döyüşlarda yahid olan azarbaycanlılartnm adları da indi orada salınmış qardaşlıq </abristanlığının daşlarında hakk olunmuşdur.

Birinci dünya müharibasi illarinda azarbaycanlı lar xüsusi d astalar laşfdl edarak m s qoşunlarının nazar at i altında olan Türkiya arazilarina gönderir va orada ata-analarını i t irmiş türk uşaqlarını toplayaraq Azerbaycana getirir va onların qayğısına qalırdılar. Ela Birinci Dünya müharibasi cabhalarinda asir düşarak Azarbaycanda va Rusiyanın di- gar arazi lar i uda saxlamlan türk harbiçilarinin azad edil mas i üçün da azar baycanlılar böyük işlar görürdülar.

XX asrin amallerinde Azerbaycan-Türkiya harbi amakdoşlığınm zir­vesi ise türk qoşun hisselerinin Azarbaycanm yardımına gelmesi ve burada Nuru paşanın komandan lığı altında Qafqaz İslam Ordusu teş­kil edilmesi idi. Bu ordunun Azarbaycanda göstardiyi xidmatlari xalqı- mtz bu gün de minnatdarlıqla xatırlamaqdadır. Türk harhçiforinin

i

qardaşlıq kömayi olmasaydı, heç şübhasiz ki, Azerbaycan Xalq Cüm huriyyeti da öz mövcudluğunu qoruya bilmayacakdi. Bundan başqa

, bolşevik-daşnak qoşunlarının Gancaya doğru hücumu dayandırılma saydı. kim bilir, Azerbaycan xalqini hansı facialar gözlayirdi.

dsrin avvalarinda Türkiya-Azarbaycan harbi amakdaşlığının tarixi nin daha mufassal öyranilmasi va ictimaiyyata çaldırılması üçün mü ayyan işlar görülmüşdür. Ancaq düşünürük ki, bu iş davam etdirilmal. va yeni-yeni tadqiqat asarlari naşr edilarak xalqa çatdırılmalıdır. Oxu culara taqdim olunan bu htab da hamin zaruratdan doğmuşdur. Omu maraqla qarşılanacağına şübha etmirik

Safar 9BİYEV,* Azarbaycan Respublikası

M üdafia Nazirl, general-polkovnlk

Tarixi yazmaq larix yaralmaq qadar mühümdür. dgar yazan tarixi yaradana sadiq qalmasa dayişmaz haqiqai insan­lığı çaşdırmaqdatı ibarat olar.

M.K.Atatürk

GİRİŞ

XX osrin evvellerinde Azerbaycanın öz müstaqilliyini qazanma- sından, hamin tarixi şaraitdan, bolşevik-daşnak zülmüno qarşı qar<laş Türkiyanin Azerbaycan xalqına göstardiyi kömakdan söz açarkan minnatdarlıq va xoş duygularla xatırlanan şaxsiyyallardan biri da heç şübhasiz ki, Nuru paşadır. Bu da tesadüfi deyil. Çünki Nuru paşanın kumandanlığı altında olan Qafqaz İslam Ordusunun Azorbaycandakı bir neça aylıq fealiyyati minlarla insanı suratla genişlanmokda olan bolşevik-daşnak qırğınlanndan qurtarmaqla barabar Azarbaycanın müstaqil dövlatçiliyi üzerinde mövcud olan real tahlükani aradan qal- dırdı. Azarbaycan tarixinin an dayarli sahifolariııdan biri olan va bü- tıinlükdo Şerqde demokratik dövlet quruculuğunun asasını qoyan Azarbaycan Xalq Cümhuriyyetinin mövcudluğunda Azarbaycan va Türkiye harbi emekdaşlığının da öz yeri vardır. Hamin amakdaşlığın hayata keçirilmesinda ise Nuru paşanın xidmatlari danılmazdır.

Azarbaycan milli azadlıq harekatının fealları ve liderleri Nuru pa­şanın şaxsiyyetini ve fbaliyyetini yüksek qiymatlendirirdiler. Bunu oıılann aserlarinde va dövrün matbuat orqanlarında da görmek müm­kündür. dslinde onların Nuru paşa haqqında söyladikleri ve yazdıqla- rı bu insana olan ümumxalq ehtiramının bir tacossümü idi. Çox mü- rakkeb tarbci şeraitde Türkiyenin Azerbaycana ctdiyi harbi yardım Nuru paşanın komandanlıq etdiyi Qafqaz İslam Ordusunun timsalında bayata vasiqa alırdı. Buna göre de Nura paşanın şexsinde bir taraf- dan gösterilen yardımlara göre Azerbaycan xalqının bütün Türkiyeya olan minnetdarlıq duyğulan cemleşmişdise, digcır terofden bu insana qarşı olan şexsi hörmet ve ehtiram duyguları comleşmışdı. Vo'ni Türkiyenin yardımı deyilende sade xalq kütlalori tarafından ilk növ- boda Nuru paşanın fealiyyetı göz önüne gelirdi. Nuru paşaya bosladi - yı hörmet ve ehtiramı ile xalq eyni zamanda bütün türk xalqına öz nıinnatdarlığını ve xoş duygularını ifada cdirdi. Taptırılmış vazifenin

icrası zamanı gösterdiyi bacarıq, igidlik, şücaet va s. keyfıyyatlor isu xalqm Nuru paşaya olan ehtiramını xeyli artırmışdı. Bu insan xalqın nazarında bir xilaskar kimi canlanırdı va aradan xeyli vaxt keçmasino baxmayaraq ela indi de Nunı paşa bela böyük ehtiram ve xoş duygu­larla xatırlanmaqdadır.

Qeyd etmak lazımdır ki, Nuru paşa da Azerbaycan xalqının ona basladiyi münasibati çox yüksak qiymatlandirirdi. Mahz bunun üçün idi ki, o, ba’zi silahdaşlarından farqli olaraq Azarbaycanın müstaqilli- yinin qorunması istiqamatinda dayişmaz mövqeda qaldı. Bunun üçün o, türk ordusu Azarbaycanı terk etdikdan sonra da Azarbaycanda qa- lıb Azarbaycana istiqamatlenmiş xarici tecavüze qarşı öz mübarizasi- ni davam etdirdi. Azerbaycandakı faal iy yat i Nuru paşanın zabitlik ha­yatının heç şübhesiz ki, an parlaq va yaddaqalan sahifesi idi. Azer- baycandaki fealiyyeti ham da Nuru paşanın zabitlik hayatının demak olar ki, son sahifesi oldu. Nuru paşa Azarbaycan xalqının bolşevizma qarşı mübariza dövründa de onunla birga oldu va yenidan bir çox sı- naqlarla üzbeüz qaldı. Her bele sınaqia qarşılaşanda da o, yenilmez irade ve ezmkarlıq nümayiş etdirdi ve ele bu cür de yaddaşlara köçdü.

Bolşevizma qarşı banşmaz mövqede dayanan Nuru paşanın şax- siyyati sovet ehkamçılığı talablerinden kanara çıxa bilmeyan asarlar­da oxuculara düşmen sifatinda teqdim olunmuşdur. Bu ise haqiqat- dan çox-çox uzaqdır. Son illerda daha obyektiv mövqcden işıq üzü göran asarlarda ise Nuru paşanın şexsiyyetina va onun Azarbaycan- dakı fealiyyetine çox öteri toxunuİmuşdur. Bu, bir terefden tabiidir. Çünki Nuru paşanın Azerbaycandakı fealiyyetinin az-çox işıqlandırıl- ması üçün lazım olan menbeler ve tarixi m a’lumatlar rcspublikada demak olar ki, yox derecesindedir. Nura paşanın şoxsiyyotine ve Azarbaycandakı fealiyyetine artmaqda olan maraq ise bu mövzunun öyrenilmesine tebii bir maraq yaratmışdır. Oxucuların diqqatina taq- dim olunan bu kitab da mahz hemin zaruratden doğmuşdur.

Qeyd etmek lazımdır ki, Nuru paşanın heyatı ve fealiyyeti Türki- yanin özünde da öyrenilmamişdir. Onun qardaşı, Osmanlı Türkiyasi- nin harbi naziri vazifesine qeder yükselmiş dnvar paşa haqqında bir sıra qiymatli eserler neşr edilse de Nuru paşa indiye kimi tadqiqatçı- iarın mövzu obyektinden kenarda qalmışdır. Bu ise onun hayat ve fe- aliyyatinin .öyranilmesini daha da çetinleşdirir.

Nuru paşanın Azerbaycandakı fealiyyetini yaxından izlayan şexs- lor öz dünyasını deyişdiyinden va onunla bağlı xatiraleri toplamaq6

imkanı olmadığından mövzunun açılması üçün ycgano ınenba Azer­baycan milli mücadile foallarının, Azerbaycan zıyalılarının yazılarında olan kasad malumatlardır. Müollifîn behrelendiyi osas bilgiler ise Türkiyenin harbi ancivlorinde saxlanı lan Qafqaz İslam Ordusuna mexsus senedlerdir. Türkiye Silahlı Qüvveleri Baş Qorargahı Osgerı Tarix ve Strateji Etüd (ATAŞE) başqanlığının arxivindo Nuru paşanın özünün de xatiresi saxlanmaqdadır. Ancaq bu xatire hocmca kiçikdır ve çox ümumileşdirilmiş şekilde yazılmışdır. Bununla bele, bir çox hadiselere dair Nuru paşanın öz münasibetini öyrenmek heç şübhesız ki, hem oxucular, hem de tarixçiler üçün qiymetlidir. Nuru paşanın Qafqaz İslam Ordusu komandanı kimi fealiyyetinin işıqlandırı İması üçün Azerbaycana gönderilmiş 5-ci Qafqaz firqesinin qerargah reisi Rüşdü beyin müfessel xatireleri de böyük ehemiyyete malikdir. An- caq bu xatireler ve arxiv senedleri Nuru paşanı daha çox bir herbçı ve komandan kimi eks etdirir. Onun insani keyfıyyetierini, meişot qayğılannı, herbden kenar maraqlarını öyrenmek üçün elimizde kifa­yet qeder malumat yoxdur. Nuru paşanın Azerbaycanda sovet haki- miyyeti qurulandan sonraki fealiyyeti, Azerbaycanda antisovet üsyan­larının hazırlanması vo teşkilindeki rolü barede mövcud olan melu- mat qıtlığı da müellifi hemin meqamlara öteri toxunmağa mecbur et- mişdir. Nuru paşanın Azerbaycanla bağlı fealiyyetinin bütünlükle ehate edilmesi çox geniş tedqiqat aparılmasını lolab edir. Biz ise eli­mizde olan melumatlara osaslanaraq oxucularda bu tarixi şexsiyyet haqqında daha geniş tesevvür yaratmağa çalışacağıq.

Kitabla tanışlıq heç de oxucuda Nuru paşanın şexsiyyetinin ideal- laşdırıİması tesevvürü yaratmamalıdır. Cümhuriyyet dövrünün tarixin­den malumdur ki. Nuru paşanın Azerbaycana golişinin ilkin dövründe bezi qerarlarının aydınlaşdınlmasına ehtiyacı olan moqamlan, tarixi şeraite tamamile uygun atılmayan addımları olmuşdu. Bunun da mü- eyyen sebebleri var idi. Nezere alınmalıdır ki, Qafqaz İslam Ordusu­nun komandanı kimi Azerbaycana gelende Nuru paşanın cemi 29 ya­şı var idi ve o, Afrika cebhesinden çağınlaraq Azerbaycana gönderil- mişdi. Nuru paşa tamamile ferqli olan bir şoraite düşmüşdü ve bura­da cereyan eden proseslere bütünlükle beled olmaq üçün müeyyon vaxt lazım idi. Diğer terefden, Nuru paşa Azerbaycana gelende Tür- kiyeye birleşmek terefdarı olanlar burada kifayet qedor ciddi bir si­yasi qüweni teşkil edirdiler ve onların da Nuru paşaya vo etrafında- kılara müeyyen tesiri var idi. Ancaq heç şübhosiz ki. Nuru paşanın şexsiyyetine verilen qiymet onun atdığı ilk addımlara göre dey il. bü-

tünlükda faaliyyatinin asasını taşkil edan meyarlara göra verilmelidir. Bu meyarlar İsa Azarbaycan xalqınm ümidinde olduğu yardımların göstarilmasindan, bolşevik-daşnak zülmüna qarşı mübarizadan va s. - dan ibaret idi. Nuru paşanın Azarbaycandakı faaliyyatinin izlenilmesi gösterir ki,günü-gündan bu insanın dünyagörüşünda kifayet qadar ciddi dayişikliklar baş verib. Netice etibarila Nuru paşa Azarbaycanın mûstaqil bir dövlat kimi mövcudluğuna çalışmış va bunun üçün ham siyasi, ham diplomatik, ham da silahlı mübarizaya al atmışdı. Kitab- da bu dayişikliyin real manzarasinin yaradılmasına cehd gösterilmiş- dir. Bununla bela, müellif Nuru paşanın hayatının va Azarbaycanla bağlı faaliyyatinin tam işıqlandırıldığı iddiasından uzaqdır. Kitab aha- te etdiyi mövzuda Azarbaycan va Türkiya tarixşünaslığında ilk cahd olduğundan şübhasiz ki, bütün masalalarin işıqlandırıldığını güman etmek olmaz. Galecak tadqiqatlar yaqin ki, Nuru paşanın Azarbay- canla bağlı faaliyyatinin yeni-yeni maqamlarını üza çıxaracaq va mü­ellifin özü üçün da qaranlıq qalan bir çox anları işıqlandıracaqdır.

Kitabın hazırlanmasında va işıq üzü görmesinde yardım va dayarli meslehetleri ila kömaklik göstermiş şaxslara samimi minnatdarlığı bildirmayi da müallif özünün borcu bilir.

AZ0RBAYCANA Q 0 D 0 R YAŞANAN ÖMÜR

Kifayat qador harbi-nazori biliya va tacrübaya malik olan, Birinci dünya müharibasi cobholorindo ciddi sınaqlardaıı keçan Nuru paşa Azarbaycana galanda cavan bir zabit idi. O, 18X9-cu ilda İstambulda doğulub. 1934-cü ilda Türkiyada soy adları haqqmda qanun qabul edildikdan sonra Nuru paşa va onun yaxm qohumları özlarina Killigıl va ya Killi oğlu soyadı götürmüşdülor. Bu ad onun acdadlarının do ğulduğu Killi adlı yaşayış manlaqasi ila bağlı idi.

Nuru paşanın ulu acdadı Krını türklarindan idi. Sonralar naslin da- vamçıları indiki Türkiya arazisiııa köçmüş va burada özlari üçün yurd-yuva qurmuşdular. Türk tarixçisi Şövkat Sürayya Aydamir özü­nün "Makedoniyadan Ortaasyaya dnvar paşa" adlı üç cildli samballı kitabında dnvar va Nuru paşaların nasil şacarasini vcrmişdir. Hamin şecereden Nuru paşanın acdadlarının va yaxın qohumlanmn bağlılığı­nı izlamak mümkündür. Bu şacaradan görünür ki, Nuru paşanın atası çoxuşaqlı ailadan olmuşdur. Nuru paşanın özü da çox uşaqlı ailava monsub idi. O, ailanin ikinci övladı idi. Bu ailada altı övlad bövu- müşdü.

Bazi manbalorda Nuru paşanın atası Hacı dhm ad da harbçi kimi teqdim edilir. Bu malumatı tasdiq etmak üçün alimizde kifayat qadar fakt olmasa da Nuru paşanın ailesini harbçilar ailesi saymaq olar. Onun qardaşı 9nvar, amisi oğlu Xalil da hayatlarını harbi xidmatla bağlamış va har ikisi general riitbesinedak yüksalmişdilar. Xalil paşa Nurunun Hafız Kamal bey adlı emişinin oğlu idi. Nuru paşa ila 0n- var paşa ise ögey qardaş olmuşlar. Onlar ana bir, ata ayn qardaş idi- lor. Nura paşa va onun ailesi ile bağlı yazıları, malumatları nazardan keçirarkan anaları Aişe xanımın evvalki arindan no üçün ayrılması va onun kim olması baredo hcç bir fakta rast galmadik. Ancaq o ma- lumdur ki, dnvar paşa Aişa xanımın ikinci ari Hacı 9hm ada öz doğ­ma atası kimi münasibe! beslamişdir. Bnvar paşa haqqında olan bazı yazılarda Aişa xanımın yeniden aila qurmasına toxunulsa da 0nvar paşanın atasının kim olması barada lazımi malumat söylanilmamişdir.

Aişe xanım dövriinün şarq qadınlarının böyük akserivyatindan farqli olan keyfıyyatlera malik olmuşdu. Onun kifayet qadar geniş, dünyagöriişü var idi. övladlarının savadlı böyümasınde, harbçi yolu­nu seçmasinda va bu peşenin smaqlarına sina gararak tacrübalı zabıt kimi yetişmesinde Aişa xanımın da zahmeti böyük idi. O, övladlarım luımişa çatinliklardan qorxmamağa çağırırdı va Hacı Ohmad bayla

©

birlikdo onların dayağı olınuşdu. Ş. S. Aydomir dnvar pahaya hasr etdiyi üç cildlik sambailı asarinda Aişa xanımış şeklini vermiş vo vo şaki in altında onun ganc dnvara ünvanladığı bu sözları yazmışdır: “Oğlum d n v ar, başladığın işi bitirm adan donarsan südum ü halal etmam” . Bu öyüdlar verilanda dnvar paşanın 27 yaşı var idi va artıq o, yarbay rütbasinda idi. Şiibha etmak olmaz ki, anasının bu öyüdlari dnvarin toporini daha da artırmış va zabit şarafınin zirvasina doğru daha inamla addımlamağa sövq etmişdi.

Gnvor paşa öz söhbatlarinda atası Hacı 8hm ad bayi çox samimi duygularla anırdı. Bu, Hacı dhm ad bay in valideyn kimi çakdiyi zah- matlaro qarşı onun minnatdarlıq hisslarindan doğurdu. Hacı dhm ad bayin dnvar va Nuru ila çakdirdiyi bir şakil günümüza qadar galib çıxmışdır. Bu fotoda dnvar minbaşı. Nuru isa hala öyrancidir. dnvar lıarbçi hayatının sınaqları ila artıq üzlaşmiş olsa da Nuru üçün bu sı- naqlar qarşıdadır. Ancaq har üçünün sifatinda bir işıq va aydıniıq oxunmaqdadır. Hacı dhm ad bayin üzünda isa övlad qürurunu duy- maq ela da çatin dcyil.

dnvar bayin öz hayatını Vatanına xidmot yoluna bağlaması söz­süz ki, Nuruya da tasir etmişdi va ilkin tahsilini bitirdikdan sonra o. 1906-cı ilda Quru qoşunları maktabina daxil oldu. 1909-cu ilda ha­min maktabi bitirdikdan sonra Nuru ordu sıralarında zabit kimi xid- mata başladı. Mövcud olan malumata göro Nuru paşa 1911 -ci ilda Harbi Akadcmiyada da tahsilini başa çatdırdı. Bundan sonra o, bir sı­ra harbi vazifalarda qulluq etdi. 1913-cü ilda yüzbaşı. 1916-cı ilda minbaşı va 1918-ci ilda yarbay rütbaleri aldı.

Birinci dünya müharibasi illarinda Nuru bayin döyiiş faaliyyati asasan Şimali Afrika cabhasi ila bağlıdır. O. Liviya arazisinde cabha komandanı idi ve burada Türkiyeya va onun müttefıqlerina qarşı cr.^ha tutan qüvvelerlo doyuşlara rehberlik edirdi. Bu cebhede gös- tardiyi igidliklara göra Nuru paşa minbaşı rütbasine. 1916-cı ilda "Altun leyaqat" medalına, Almaniyanın Damir xaç medalına, 1917-ci ilda isa "Altun imtiyaz” medalına, habela Avstriya-Macarıstan dövle- tinin üçüncü daraceli farqlanma nişanına layiq görülmüşdü. Nuru boy Trablusqarb cebhasinda İtalyan qoşunlarma qarşı doyuşlarda xüsusi qabiliyyat va şücaat nümayiş etdira bilmişdi. Mahz bunun naticasidir ki. Nuru paşa tarixi adabiyyatda ham da Trablusqarb qahramanı kimi aııılmaqdadır. Bir sözle, Azerbaycana göndarıltnak arafasında Nuru bay çox ciddi döyüş maktabi keçmişdi vo burada aldığı tocmba ona

11

Aişa xanim

daha büyük harbi birliklaro rahbarlik eda bilmak imkanı verirdi. Qaf- qaz İslam Ordusunun komandanı vazifasina Nuru bay qardaşı Bnvar paşa tarafından taklif va tayin olunmuşdu. Hamin vaxt harbi nazır vazifesinde olan dııvar paşa bu yüksak va masuliyyatii vazifaya Nu­runu qardaşı olduğu üçün irali çakmamişdi. 9nvar paşa, heç şübhasız ki, Nuru bay in Afrika cabhasinda göstardiyi qabiliyyat va bacarığı. onun daha masuliyyatii vazifalarin ağırlığını öz üzarina götiira bil­mak imkanını nazara almışdı.

Nuru bay bir harbçi kimi Şimali Afrika cabhasinda rastlaşdığı sı- naqlardan uğurla çıxsa da daha böyük uğurunu Azarbaycanda alda el­di. Burada qazandığı müvaffaqliyyatlarla Nuru paşa takça Osmanlı harbinin deyil, Azerbaycan harbinin,elaca da ümuman Türkiya va Azarbaycan asgari qardaşlığının tarixina parlaq sahi falar açdı. Nunı paşa va onun böyük qardaşı Gnvar paşa bütün insani va etnik bağlılı­ğı ila Azarbaycanın bolşevik-daşnak zülmündan qurtanrıasına çalınır­dılar. Bu insanlar .yaxşı anlayırdılar ki, Azarbaycandaki har lıansı uğursuzluq takça türk qoşun hissalarino deyil, bütünlükda türk xalqlarına vurulan bir zarba olacaqdır.

Azarbaycanın dövlat müstaqilliyinin elan edilmasi arafasinda Qaf- qaz İslam Ordusunun yaradı İması va Nuru paşanın bu ordunun ko- ınandanı kimi Azarbaycana galmasi xalqın bolşevik-daşnak zülınün- dan qurtarması üçün vaxtmda atılmış tarixi bir addım idi. Ancaq bu ideya birdan-bira yarannıamışdı va son illar arzinda bölgada gedan proseslerin naticasi kimi formalaşmış bu ideyanm realtaşmasında Bn­var paşanın da özünamaxsus rolu var idi. dnvar paşa türk harbinin böyük sarkardalarindan biridir va ela Birinci dünya müharibasi cab­hasinda qazanılmış bir neça harbi uğurlar onun adı ila bağlıdır. Azar- baycanın İstambula gönderilmiş diplomatik nünıayandasi dlimordan bay Tonçubaşov buradaki diplomatik faaliyyati ila bağlı Azarbaycan«« göndaraiyi hesabatlarından birinda dnvar paşanın şaxsiyyetı ila bağlı maraqlı bir maqamı qeyd edirdi. 1918-ci il noyabr ayının 25-da Tür- kiyanin yeni harbi naziri marşal Abdıılla paşanın görüşüne gedarkan Topçubaşov nazirin qabul otağında rastlaşdığı bela bir manzaranı tas­vir edirdi:

Tanış va zaugin qabut otağı. Yem olan odur ki. d i- varda Türkiya imperiyasının bütün keçmiş harbi nazir- hrinin çarçivaya salınmış höyük fotoları asıfmışdır.Onların arasında maşhur Plevna qahramant Qazi Os­man paşa da vardı. Döşü büsbütün ordeıılarfo dolu idi

0nva

r, a

tala

n H

acı

dhm

ad

bay

va N

uru

(boynunda rus ordeni - Ağ xaç var idi). Axırda so­nuncu harbi nazir ve sadr-azam İzzat paşanın portre!i asılıbdır.

- Bas dnvar paşa haradadır? - bura yenica tayin edilmiş, va biz azarbaycanlılara tanış olan mamur Mehmandar Farid baydan soruşuram.

- Budur!Baxıram. Yaraşıqlı cavan sifeti. ağı Ilı gözleri olan

va xafifca gülüm sayan dnvar azactq kanarda, ancaq içerisinde bütün dövrlarin silah nümuneleri saxlanılan şkafin üzerindaki an faxri yerde tamamila takdir. Bö- yük çarçivanin altında yazı var idi... Hamin yazı bele idi: "Ol-cennet teht-ül zülalül y u f , yeni “cennet qılın- cın kölgesi altındadır".

Bu sözler müeyyen manada dnvar paşanın haya! va faaliyyot ına- ramını müeyyenleşdirirdi. O, bütün varlığı ila harbçi idi ve alinda si­lah takça Türkiye üçün deyil, bütün türk dünyası uğrunda vuruşmaq ideyası ila alışıb yan irdi, dnvar paşa Türkiye Respubl ikasının banisi Mustafa Kamal Atatürkün sinif yoldaşı idi. Böyük önder dnver paşa­nın asgeri igidliyini, qorxmazlığını yüksek qiymetlendirirdi. Bununla boraber, Mustafa Kamal paşa dnver paşanın faaiiyyetine tenqidi ya­naşırdı va onun faaliyyetinde özünü gösteren müeyyen hareketlerin nadan doğduğunu çox dürüst müayyanlaşdirmişdi. O deyirdi:

iyi yetişmiş, dürüst, vetenperver, qorxusuz böyük esger idi. Bir xetası var idi. O da albay rütbesinde iken tümen,qolordu, ordu komandan!tqları yapmadan Baş komandan olmasıydı. Orduda bu qademleri adla- yaraq Baş komandanlığa gelmek bir ıaqım xetalart da baraberinde getirir, dnverin tek xetası bu idi ("Azer­baycan" dergisi, eylül-ekim J996. s. 4)

dnvar paşa doğrudan da çox böyük süratle inkişaf edirdi. Bunıı aşağıdaki bioqrafik qcydlerden de görmek mümkündür. Bu qeydler onun resmi sicilinden götürülmüşdür.

Babası - dhm ed Doğum yeri - Istambul Doğum tarixi - 1295(1880)Sinifl - piyadaDüxulu - 2 mart 1313Yüzbaşı - 23 teşrini-evval 1318

15

Qolağası _ 23 şubat 1320 Minbaşı - 30 avqust 1322 Qaymeqam - 28 mayıs 1328 Miralay - 2 qanuni-evvel 1329 Mirliva - 21 qanuni-evvel 1329 Feriq - 19 avqust 1331 Birinci feriq - 22 teşrini-evvel 1333dnver paşa 34 yaşında olarkan albay (polkovnik) rütbosi almışdı.

Bundan cami 19 gün sonra o, Ohmad İzzat paşanın yerino herbiyyo naziri tayin edildi va ela hamin gün da ona mirliva (general-mayor) rütbasi verildi. Sonradan o, aşağıdaki vazifalari tutdu:

26 qanuni-avval 1329 - Orkani-herbiyyo ümumiyya raisi 21 iyul 1330 - Baş komandan vekili12 teşrini-sani 1330 - Bahriyya naziri vakili13 aprel (nisan) 1331 - padşahın xüsusı yavari23 qanuni-avval 1332 - Harbiyya naziri va Baş komandan vakili. 19 nisan 1333 - Sadr-azam vakili, maliyya naziri vakili 2 taşVini avval 1334 - Gizlice evini ve Türkiyeni terk etdi.Onver paşa ele bir vaxtda Osman!ı Türkiyasi kimi böyük imperi-

yanın harbi naziri olmuşdu ki, onun harbi tecrübesi, gençlik eneıjisi ve arzuları birleşerek daha geniş fealiyyet meydanı üçün çırpınırdı. Onver paşa eyni zamanda iqtidarda olan “İttihad ve Tereqqi” parti ya­sının liderlarinden biri idi va onun hökumatda kifayet qadar böyük nüfuzu var idi. O, bu nüfuzdan istifade ederek reallığına inandığı 'fu- rançılıq ideyasının da heyata keçmesine ve dövlat imkanlarının da bu maseleye safarbar edilmasine çalışırdı. Azerbaycanın, Şimali Qafqaz- da yaşayan müselman xalqlannın, bütünlükdo Rusiyanın terkibine da- xil olan türk xalqlarınm çar Rusiyasının asaratinden qurtularaq böyük Turan dövlatine qatılacağına inanan Onvar paşa harbi faaliyyetinde da bu planı diqqetden qaçırmırdı. Xüsuson, 1917-ci ilda baş veran fevral inqilabından sonra Rusiyanın zaiflamasi, rus qoşunlarının par- çalanmaq arefesinde olması va Rusiyanın tarkibina daxil olan türk va müselman xalqlarında milli-azadlıq herekatınm canlanması 1urançılıq ideyasının heyata keçirilmesine başalanması üçün Onver paşada yeni ümidler yaratmışdı. Doğrudur, bu plan bütünlükde real deyildi vo Azarbaycandakı milli-siyasi qüvvelerin heç da hamisi bu ideyanı das- taklamirdi. Ancaq Osmanlı Türkiyasi ila Azarbaycan arasında harbi münasibatlar formalaşarken bele bir idcyanın da ortada olduğunu in­kar etmek olmaz.

16

Onver paşanın turançılıq fikirleri, çar Rusiyası terkibinde olan bü­rün türk dövlatlerini birleşdirerek böyük Turan dövleti yaratmaq ıde- yası Türkiyenin Özünde da müeyyan daireler tarafından reallığa uy­gun sayılmırdı. Ele Mustafa Kamal paşa da hamın illerde bele ideya- ların hayata keçe bilacayine inamla yanaşmırdı. Onun söylediyi bezi fikirler Birinci dünya müharibasi illerinde Türkiyade iqtıdarda olan "İttihad va Tareqqi” partiyasının müdafıa etdiyi turançılıq ideyasının mahiyyetini başa düşmek üçün qiymetli meyardır. O bildirirdi:

M ihtalif milletleri müşterek ve ümumi bir ünvan altın­da toplamaq ve bu müxtelif kütleleri eyni hüquq ve şer iler altında saxlayaraq, qüv\>etli bir dövlet varatmaq parlaq ve cazibedar bir siyasi görünüşdür.

Feqet aldadtcıdır. Hetta bir serhed tanımayaraq dün- yada mövcud bütün türkleri bele bir dövlet halında bir-

X) teşdirmek nail olunması mümkün olmayan bir meqseddir.( \ Bu, esrlerin ve esrler boyu yaşamış olan insanların çox fch acı, çox qanlı hadiselerle ortaya qoyduğu bir gerçekdir.

(Utkan Oocatürk. Atatürk. Bakı, 1991, s. 156)

M.K.Atatürk bu fikri 1920-ci ilde söylemişdi. Onun 1921-ci ilde söylediyi başqa bir fikir yuxarıda toxunulan meselenin mahiyyetıne varmaq baxımından daha xarakterikdir:

Böyük xeyallar ile özümüzü aldadan, göre bilmediyimiz işleri göre bilen kimi gösteren saxtakar insanlardan deyilik Bir çox böyük ve xeyali işleri görmeden görmüş kimi görün­mek xatirine neticede bir vaxt memlekete ve millete bütün dünyacın düşmençiliyini, pis myyetini, kinini qazandırdıq.

Biz Panislamizmi heyata keçirmedik Yalnız "keçiririk, ke­çi rec ey ik" dedik Düşmenler ise heyata keçirmemek üçün bizi qabaqlayaraq "öldiirerem" dediler. Pantürküzmü heyata ke­çirmedik “Keçirerik keçirerik ” - dedik “keçireceyik ” - de­dik ve yene "öldürer em " - dediler. Bütün dava bundan iba­ret dir... •

Gelin, bele heyata keçire bilmediyimiz ve bilmeyeceyimiz anlayışlar etrafında coşub düşmenlerimizin sayı ve bize qar- şı otan pis münasibethrini artırmaqdansa, tebii veziyyetimi- ze. qanuni vezivyetimize qayıdaq

- 166)C -Atatürk. ,Biikıpl95>JtA ^ 6 :

Böyük Atatürk bu fikri konkret olaraq turançılıq ideyası ila bağlı söylamasa da oxşar ideyalann mahiyyatine dürüst qiymat vermişdi Ela Türkiyanin Azerbaycana yardımları tarixi da göstarir ki, Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması va Nuru paşanın rahbarliyi altında olan bu ordunun müstaqil Azerbaycan dövlati arazisinde fealiyyeti Rusi- yanın, İngilterenin, hatta Türkiyanin müttafıqi olan Almaniyanın çox böyük qazabina sabab olmuşdu.

8nvar paşanın müdafıa etdiyi turançılıq ideyası qeyri-real bir ide- ya idi. Ancaq reallığı diqqatdan qaçırmadan onu da qeyd etmak la zımdır ki, böyük naticalar ela arzu va istakdan qüvva alır. Balka do Bnver paşa meyi etdiyi siyasatda bir qadar romantikliya yol verdiyi üçün idi ki, Azarbaycan-Türkiya harbi amakdaşlığı hayata keçdi vo Nuru paşanın komandanlığı altında Qafqaz İslam Ordusu yaradıldı.

Bizca, Qafqaz İslam Ordusunun yaradılmasını va türk qoşıın hisso- lerinin Azarbaycana gönderilmesini Bnver paşanın ham turançılıq ideyasının tarkib hissasi saymaq olar, ham da yox. Sayılması ona gö­re mümkündür ki, bu ideya dnv8r paşanın şüuruna möhkamca yer et- mişdi va hatta iqtidardan uzaqlaşdınldıqdan sonra da Orta Asiyada bıı bölgenin xalqlannın Rusiya esaretinden qurtarması uğrunda mübariz;> apanrdı. O ele bu yolda da canından keçdi.

Azerbaycana emeli yardımların turançılıq ideyası ile bağlı olmaya bilaceyini da onunla asaslandırmaq olar ki, bela bir, ideyaya meyllı olmasaydı bela Onvar paşa azarbaycanlı qardaşlarını kömeksiz qoy- mazdı. Bolşevik-daşnak tecavüzünün Bakıdan başlayıb suretle Gence ye doğru genişlendiyi bir vaxtda dnver paşa din.va dil qardaşlannın harayından kanarda qala bilmezdi. Özü de bele bir addımın atılmasın­da dnver paşa tekca öz şaxsi istekleri nöqteyi-nezarinden çıxış et- mirdi. Azarbaycana harbi yardımların gösterilmesine nail olmaqla 8nver paşa hem da bütünlükde türk xalqının Azarbaycanın kömeyino gelmek azmini ifade edirdi.

Türkiyenin Azerbaycana herbi yardım göstermasinin siyasi hallin? nail olunmasında Onvar paşanın çox böyük rolu var idi. Onun iradesi olmasaydı .sözsüz ki, Azerbaycana türk harbi qüw aleri gönderilme yecakdi. Yani bu işa mane olmaq üçün Bnvar paşa hökumetde kifa yat qadar tasir gücüne malik idi. Bu maqsede nail olmaq üçün Bn ver paşanın Rusiyanın, xüsusan da Almaniyanın sonsuz ve real t az yiqlerine nece maharetle sine gerdiyi malumdur. Azerbaycanla bağlı Türkiyenin Almaniya ile bağlı münasibetlemin çox keskin deyişe bi- lacayini va bunun çox xoşa gelmez naticelara gatirib çıxara bilecayı

18

ni anlasa da Onver paşa Azorbaycana kömak göndarmak fıkrından d aşınmadı.

Bir sözla, Bnvar paşa Azerbaycana harbi yardım gösterilmesinin ilhamçısı idi. Bu meselenin konkret hallini ise o, öz qordaşı Nuru pa­şaya tapşırmışdı. Bundan başqa Nurunun emişi oğlu Xalil paşa da bu işe celb edilmişdi. Türk qoşun hisselerinin Azerbaycana gelmesi era- fasinda Qafqaz bölgesinde olan türk harbi birliklarini özünda birleş- diren Şarq Ordular Qrupu komandanlığı yaradıldı va bir müddatdan sonra Xalil paşa Şerq Ordular Qrupunun komandanı teyin edildi. Qaf- qaz İslam Ordusu da Şerq Ordular Qrupunun terkibine daxil idi va onun bütün teçhizat ve teminat meseleleri Şerq Ordular Qrupu xetti ila hayata keçirilirdi. Bu meqam özü de dnver paşanın Azerbaycanda yaranmış vaziyyete bağlılığını ifade eden bir faktdır; o, Azerbaycan xalqı üçün helledici ahamiyyata malik olan yardımların hayata keçi- rilmasi planını en yaxın adamlarına havale etmişdi.

QAFQAZ İSLAM ORDUSUNUN YARADILMASI

I918-ci ilin yanvar-fevraJ aylarında artıq Azerbaycana herbi yar­dım gösterilmesi ve burada türk herbçilerinin iştiraki ile bir stnıkrur yaradı İması nezerde tutulmuşdu. Azerbaycan dakı veziyyeti yaxmdan öyranmak üçün buna qeder ora bezi nümayendeler gönderilmiş, ela­ca de Azerbaycandan gelmiş nümayendeler Türkiye hökumeti reh­berleri terefınden diqqetle dinlenilmiş, Azerbaycanda cereyan eden hadiseler barede kifayet qeder malumat elde edilmişdi. Azerbaycan- dan Türkiyeye gönderilmiş nümayende heyetlerinden birine Nağı Şeyxzamanlt rehberlik etmişdi. Bu nümayende heyeti Azerbaycanın milli-azadlıq herekatının fealları terefınden gönderilmişdi. Nağı Şeyxzamanlı "Azerbaycan istiqlal mübarizesi xatireleri” adlı kitabında Azerbaycanda yaranmış mürekkeb veziyyeti tesvir etmekle beraber. Türkiyeye gönderilmesi barede de etraflı melumat vermişdir. Bu qeydlerden aydın oiur ki, N.Şeyxzamanlı Türkiye hökumetinin reh­berleri ile görüşe N.Yusifbeylinin teşebbüsü ile gönderi lmişdi. Nağı Şeyxzamanlı Gencede olan türk zabiti Hüsameddin beyle yola düş- meli, gizlice Banımdan Îstambula getmeli, Türkiye rehberleri ile gö- riişüb Azerbaycan xaiqına herbi yardım gösterilmesi barede xahışinı onlara çatdırmalı idi. Onu müşayet eden Hüsameddin bey türk esirle­rinden idi. Birinci dünya müharibesi cebhelerinde rus qoşunlan esir

19

aldıqları tiirk, alman va avstriyalı harbçilerin bir hissesini Bakıya ga- tirib Nargin adasında saxlayırdı. Azarbaycanın vatenporvar qüvvaleri- nin saylari ila Nargin adasında saxlanılan türk harbçilarinin bir qismı oradan qaçınlmışdı. Rusiyanın digar arazilerinden esirlikden qaçan türk zabitleri de Azerbaycana penah getirirdiler. Hüsameddin bey da onlardan biri idi. Bu herbçiler Azarbaycanın müxtelif bölgelerinde, o cümleden de Gence vo onun etrafında müqavimet destelerinin teşki­linde yaxından iştirak edirdilar. Çox-çox sonralar, teqaüdde olarkeıı Hüsameddin bey de xatirelerini yazıb çap etdirmiş ve orada Azerbay- canla bağlı maraqlı malumatlar vermişdir. Tiirk qoşunlannın Azerbay­cana devet edilmesi ile bağlı Hüsameddin bey yazırdı ki, bir defa Gence Milli komitesinin sedri Nesib bey Yusifbeyli onu bir iclasa devet etdi. Hemin iclasda İttihadi-islam partiyasmdan doktor Xudadad bay Refıbayli, Sosialist partiyasmın ralıberi Aslan bey Sefıkürdski iş­tirak edirdiler. Burada türk qoşunlannın Azerbaycana devet edilib- edilmemasi müzakira edilirdi. Hüsamaddin bay in sözlerine göre bu partiyalar arasında bezi meselelere göre ix t i laflar var idi. Ancaq türk qüwelerinin Azerbaycana devet edilmesinde bu şexsler yekdil oldu­lar ve bütün xalqın iradesini ifade etdiler:

Bu qarar verildi kdan sonra Bakı va Ganca va bütün Azerbaycan namına Türk ordusunu davat etmak üçün arka­daşım Nağı bay Şeyxzamanlt Türk hökumatina v# dnvar paşaya tamsilçi olarak manimla göndarmayi uygun bildilar.

Azarbaycan nümayende heyetinin Türkiyayo maneesiz getmesi asan deyildi. Hüsameddin beyin yazdığına göre, onda bele bir vasite- ye ol atıldı. Zaqafqaziya Seyminin üzvü Xosrov bey Sultanovun ha­zırladığı sanedlero göre Nağı bey Şeyxzamanlı ve Hüsamaddin bey Trabzon bölgesinde türklerle rumlular arasında baş vcran ixf i lafların aradan qaldınlması üçün Azerbaycandan göndarilen vasitoçi heyetin üzvleri idiler. Yeri galmişken, Nağı beyle Hüsameddin bey Trabzon- da doğrudan da vasiteçilik meqsediyle bir-neça görüş keçirmışdilor. Aııcaq onların asas maqsedi başqa idi va hamin meqsedla onlar bu­rada 3-cü ordu komandanı Vehib paşa ila görüşdiilar. Hemin görüşün neticalari barede Vehib paşa darhal dnvar paşaya böyük bir malumat vermiş va dnvar paşa da nümayande heyetini İsıambula çağırmışdı Nağı bey buradan İstambula jumalist Ömer Faiq Nemanzade ila yola düşmüş. Hüsamaddin bey ise Vehib paşanın icazosi ile anasının gö- rüşüna yollanmışdı.

İstambula çatana kimi N.Şeyxzamanlı bir aya qadar vaxt itirmolı

20

oldu. Burada o lazımi şaxslarla elaqe yaradaraq hükümetin rahbarliyi ila görüş vaxtını daqiqlaşdirdi. N.Şeyxzamanlı öz xatirelerinda Türki- ya rahbarlari, xüsusan da dnvar paşa va Nuru bayla olan görüşlerini çox böyük havasla tasvir etmişdir. Bu qeydlardan N.Şeyxzamanlının dnvar paşa ila Nuru baya olan rağbati va sonsuz ehtiramı açıq du- yulmaqdadır. Onu da elave etmak lazımdır ki, N.Şeyxzamanlı ona havala edilmiş vazifeni layiqinca yerina yetirmişdi. Onunla keçirilen görüşdan sonra Türkiye rehberlerinde artıq Azarbaycana harbi yar­dım göndarilmasi barada heç bir şübha yeri qalmamışdı.

N.Şeyxzamanlının xatiralarindan satirler:...Babi-Aliye geliri k ve düz saat beşde Tel el paşa­

nın (hökumetin sedri - Af.Ş.) huzuruna çıxırıq. Sevin­cim. heyecanım bir-birine qarışmtşdır. Böyük bir otaq.Başda bir masa vardır. Telet paşa stolun anasında eyleşmişdi. Sağ terefınde dnver paşa, sol terefmde Xe- lil bey (Xelil bey ddliyye naziri idi - M .S.). Masanın en ortasında ise iki kreslo.

Masaya yaxınlaşdıq, salamlaşdıq ve el verdik.Kresloları gösterdiler, eyleşdik. Men etimadnameni

çıxarıb Telet paşaya verdim. Aldı, oxudu. Möhürdeki ay ve ulduzun gözeli iyi çox xoşuna gelmişdi ki, eti­madnameni dnver paşa ve Xelil beye göstererek dedi:“Möhürdeki ay ve ulduzun gözelliyine baxın

N.Şcyxzamanlı Türkiye rehberlerine müracieti zamanı Azerbayca- nın uzun illar Rusiya işğalı altında olması, milletin sonsuz ezablara düçar olması, azerbaycanlılara etibar edilmadiyi üçün onların asgari xidmata aparıl maması va buna göra da indi herbi cehetden taşkilatla- na bilmamasini söyleyerek Türkiyedon herbi yardım gönderilmesini xahiş etdi. Özü da N.Şeyxzamanlı Azarbaycana sadeco türk herbi his­selerinin deyil, zabit lorin va telimatçıların gönderilmesin i ve onların rehberliyi altında azerbaycanlılardan ibaret herbi qüvvelerin teşkiline başlanmasını xahış etdi. .O, bütün bunları ele inandırıcı şekilde ifade etdi ki, Türkiye rehberleri derhal emeli addımlar atılmasının zerurili- yi ile razılaşdılar.

Sonra görüş iştirakçıları arasında semimi bir sohbet oldu ve fikir mübadilasi aparıldı. Bu ünsiyyetleri zamanı N.Şeyxzamanlının dnvor paşa haqqında yazdıqları onun şexsiyyetinin bezi moqamlarının üzo çıxarılması baxımından oxucular üçün de maraqlı ola biler.

21

Söhbatimiz qurtarmışdı. Dardlaşmaya başladıq.Man dünya müharibasinin avvalhrinda rus matbuatı­nın Osmanlı dövhtina an ağır zarbani ingilis ordusun­daki müsalmanlar va arablar vurur. - deya yazdığını

' söyladim va “Bu din qardaşlarımızın içinda türk asgarlarini nişan alıb va güllalayanlar varmı?” - deya soruşdum. dnvar paşa dedi: “dfandim, ingilislar arab qabila başçılarına çoxlu qızıl vermişlar va ziyalılarına da bu müharibanin sonunda bizi mağlub etdikJari taq- dirda arablara istiqlal vad e tm iş la r M a n soruşdum: "Paşam, bu istiqlalı onlara siz vermadinizmi?" Bu su- ala Talat paşa cavab verdi: "Man arablarin irali ga- lanlari ila bu masalani müzakira eldim va onlan inan- dıra bildim ki, ingilislar arab millatina istiqlal verma- yacaklar Söhbata dnvar paşa qarışdı: "Bundan baş- qa ingilislar arablara müharibanin sonunda xilafati bizdan alıb veracaldarini vad etmişlar". Man dedim:"Paşam, xilafati eh onlara versaydiniz". Ancaq bu sözlarimdan dnvar paşanın çox qazablandiyini hiss el­dim. Üzü qızardı va asabi bir sasla cavab verdi: "Ol­maz, son nafarin xalifa hazratlarinin yanında şahid ol­ması la z ım d ırA r tıq söhbatimiz bitmişdi.

Saharisi gün Harbi Nazirliyin binasında yeniden N.Şeyxzamanlı ila görüşan Onver paşa otan günkü görüşün taassüratından çox mam- nun qaldığını va Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması harada qarar qebul etdiyini bildirdi. N.Şeyxzamanh bu görüşü bela tasvir edir:

...Mani gülar iizla qarşıladı.qarşısında oturtdu va dedi: "Dünan verdiyiniz izahat mani çox sevindirdi. Sevincim va naşam hala da davam elmakdadir"... Paşa sonra mana qarar qabul etdiyini, Qafqaz İslam Ordu­sunun yaradılmasma başlanmasını va bir alava rütba ila zabit qeyd edilacayi üçün bir komissiya taş kil olun­duğunu anlatdı va dedi: "Sizin da bu komissiyada ol­mağınızı maqsadauyğun hesab ediriL İndi sizi yapıla- caq Qa/qaz İslam Ordusunun komanditi Prins Farrux ila tanış edacam ”. İçari ganc bir zabit daxil oldu, d n ­var paşa bizi tanış etdi. Sonra hamımız birlikda yavar bayin otağına keçdik. Orada da bir müddat danışdıq- dan sonra ayrıldıq. Prins ila bir daha görüşmadim.

22

N.Şeyxzamanlının bu qeydlerindan aydın olur ki, Qafqaz İslam Ordusunun koman dam vazifesine evvelce başqa şexsler teklif olu- nubmuş. Mövzu ile bağlı araşdırdığımız başqa metıbe ve adebiyyaida Prins Femıx tıaqqında heç bir malumata rast gelmadiyimiz uçun onun şexsiyyeti barade elave bir şey söylemek çetindir. Tarixi ede­bi yy atdan Azarbaycanda yaradı lacaq Qafqaz İslam Ordusuna koman­dan lıq vezifesinin Kazım Qarabekir paşaya da teklif edildiyi malum­dur. Nuru paşa da Qafqaz İslam Ordusu haqqında yazdığı xatirelerin- de komandanlıq vezifesinin bir neça şexse teklif edildiyini qeyd edir. Nuru paşa xatirelerinde hemin şexslarin adını çekmese da çox gü- ınan ki, ela Prins Famıx ila Kazım Qarabakir paşanı nazarda tut- muşdu.

Onvar paşanın Prins Femıx(a bağlı öz qerannı ne üçün dayişmasi ve onun yerina Nurunu tesdiq etmesi barade N.Şeyxzamanlının qcydlerinden müeyyen tesavvür ele etmek mümkündür.

Bu müddat arzinda har gün yaradtlacaq ordu ila bağlı komissiyaya gedir. müraciat edanlari yoılayır. qeyda alırdıç. Ancaq görüşdüyüm siyasi şaxslardan “Itlihad va Taraqqi" markazinda yalnız Talat, dnvar va Camal paşaların türk ordusunun Qafqaza getmayi- ni istadiklarini. digarlarinin buna qarşı çıxdıqlarım öyrandim. dnvar paşa ila har gün görüşdük. Bir dafa özümü toplayıb va dnvar paşanın mani sevmasindan da istifada edarak dedim: "Paşam, sizinla açıq danış- maq istayiram. Biz Qafqaz türklari ila qüwaya inanı- rıq. Yuxarıda Allaha, aşağıda dnvara. Eşitdiyima göra Sizin Nuru adında bir qardaşınız vardır. Sizdan xahiş ediram Qqfqaza gedacak harbi dastanin başına Nuru paşanı tayin edasiniz. Paşam, ölkam dünyanın an zan- gin yerlarindan biridir. Qocaman dev Rusiyanı qudur- dan, sağa-sola saldıran Bakt neftidir ki. 70 fa izi biz azari türklarinindir. Xalqı ağıllı va çalışqandır. Evni daraç ada da olduqca qahramandır. Bir da. paşam. Si­zin Qafqaza gedacak asgari ara komandir tayin etdiyi- niz Prinsi har axşam "Para Palas" hotelinin salonun­da içki içib raqs edarkan görüram. Qafqazda bela şey lari xoşlamazlar’\ Onvar paşa mandan soruşdu: “Na- ğı bay,sizin vatanda içki içmirlarmi?” "îçirlar, paşam.Ancaq şar ab, piva kimi az spirili içkilar. Vodka deyi-

len sert içkini ruslar içirler. Bizde içki içirler, ancaq serxoş olmaq üçün yox" — cavab verdim. Meni dinle­yen Onver paşa “Çox yaxşı " - dedi. Sonra telefonu alaraq Qafqaza gedecek zabitlerin içki içmeyenler ol­ması. içki istemeyeceklerine dair dillerinden kağız alınması üçün emr verdi ve mene dedi: '*Nağı bey,Nuru çox cavandır, nece olsun?” Men dedim: “Pa­şam, Nuru paşanın Trabzondah fealiyyeti haqqında burada heç kesden melumat almadım. Rus metbuatı Nuru paşadan ve onun fealiyyetinden xeyli yazmışdır. Qafqazda oxumuşdum. Ve bir de, paşam, Sizin qarda- şınız olması besdir”. " Yaxşı. sabah danışarıq” - On­ver paşa dedi ve ayrıldıq.

Görünür, 9nver paşa da evvelce Nurunu Azerbaycana göndermek fikrinde deyildi. Ola bilsin ki, Nurunun heqiqeten de kifayet qeder cavan olması onu bele bir qerar qebul etmekden çekindiribmiş. An- caq 8nver paşa Nağı Şeyxzamanlinin meslehet bildiyi ceheti nezere almaqla beraber, heç şübhesiz ki, Nurunun potensialını ciddi götür- qoy etmiş ve sonradan onun Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına to- yin edilmesini meqsedeuyğun bilmişdi. Onver paşanın bu qerannı nece beyan etmesini N.Şeyxzamanlı bele tesvir fcdirdi:

Ertesi gün meni güler üzle qarşıladı ve dedi: "Beli,Nağı bey, istediyiniz baş tutdu'.\ Men sevinerek dedim: "Paşam, çox sevindim ve sabah bütün Qafqaz türkleri se­vinecekler"... Bu vaxt içeri bir paşa daxil oldu. Onver paşa “bu da istediyin Nuru" - deyerek bizi tanış etdi.Nuru paşa ile birlikde İslam Ordusu qerargahına geldik.

Nuru Qafqaz İslam Ordusu komandanı teyin edilende artıq bu qu- rumun yaradılması üçün teşkilatı’ işlere başlanmışdı. Bir-sıra mesul vezifelere kadrlar seçilmiş ve diğerlerinin seçilmesi de davam edirdi. Nuru paşa Qafqaz İslam Ordusunun komandiri teyin edilenden sonra bu iş onun rehberliyi altında aprılırdı. N.Şeyxzamanlı da bu meqsedle yaradılmış komissiyanın işinde müşahideçi kimi iştirak edirdi.

Günler keçdi. Nuru paşa baş qerargahın reisi Nazim beyle birlikde (İstiqlal savaşında Sikaryada şehid olmuş - dur) şeyle işleyirik ve şexsi heyeti tam toplayırıq. Men ve- ziyyetden çox razıyam. Nuru paşa hem özü çalışır, hem de bizi işledir. Bu arada görüşümüzün birinde Onver pa­şanı çox razı qalmış gördüm...

24

Bir müddetden sonra Qafqaz İslam Ordusunun teşkili üçün İstam- bulda görülen hazirliq işleri başa çatdı. Ancaq bir mesele var idi ki, Nuru yarbay rütbesinde idi. Onu da yenice almışdı. Nuru paşa Qafqaz İslam Ordusunun terkibine daxil olan bir neçe birliye, çoxsaylı hisse- lora rehberlik etmeli idi. Hemin birlik ve hisselere rehberlik eden b r çox zabitlerin rütbesi ise Nurunun rütbesinden yüksek idi. Ona göre de Nuru ile Qafqaz İslam Ordusunun terkibindeki birlik ve his­selerin komandirleri arasında rütbe uygunsuzluğu yarana bilerdi. Bele uygunsuzluğun aradan qaldinİması üçün Sultan Mehmet terefınden Nurnya feriq (general-ley tenant) rütbesi verildi. Yeni yenice yarbay rütbesi almış Nuru birden-bire feriq oldu ve ona sultan terefınden hem de bütün Qafqaz İslam Ordusu hisselerine komandanliq vekaleti verildi. Padşah terefınden verilmiş fermanla Nuru paşa eyni zamanda padşah yaveri elan edilmişdi ve o, Qafqazda Türkiye sultanının siya­setini temsil etmek hüququ qazanmışdı.

Nuru paşanın öz heyeti ile Türkiyeden Azerbaycana yola düşmesi­ni N.Şeyxzamanlı bele tesvir edirdi:

Bir neça gündan sonra Nuru paşanın kadr korpu- sunun hazır olduğu haqqmda xabar aldım. Nuru paşa­nı Heydarpaşadan yola salırız. dnvar paşa va yavarla­ri, digar paşalar va rasmi şaxslardan bir neça nafar yola salma salonundayiq. Qatar hazır vaziyyatda da- yanıb, yola salanların hamisi perrona çıxdılar. dnvar paşa ila Nuru paşa tak qaldilar. Man da perrona çı- xanlarin arastadaydım. Birdan mani çağırdılar, geri döndüm. Oradahlar mana dedilar: "Sizi nazir paşa hazratlari çağırır ”. Geldim. İlâ qardaş baş-başa daya- nıblar. Yaxmlaşıram. dnvar paşa bir alini Nuru paşa- nm. o biri alini da manim çiynima qoydu va “Siz ikiniz da manim qardaşlarımsınız. Siza son sözüm budur " - dedikdan sonra Qafqazda göracayimiz işlar haqqmda biza malumat verdi.

Nuru paşanın hansı hisslerle Azerbaycana yola düşdüyünü söyle­mek çetindir. O öz xatirelerinde bu barede heç no yazmamışdır. An­caq N.Şeyxzamanlımn yuxaridaki qeydlerinden görmek çetin deyil ki. Azerbaycan seferini hem Nuru paşa, hem de 3nver paşa heyecanla yaşayırdılar. Nuru paşa üçün yeni bir heyat başlayırdı. Bu ele bir ha­yat idi ki. Nuru paşa orada bütün gençlik çılğınlıqlannı kanara qoy- malı, yaşına uyğun gelmeyen insani müdrikliyi ile siyasi, diplomatik

25

ve harbi müdrikliyi birleşdirmeli, ham Türkiya rahbarliyinin, ham da Azerbaycan xalqının ümidlarini doğnıltmalı idi. Nunı paşa onun üçün hala aydın olmayan bir sahnaya atılırdı. Bir qedar avvala galarak qeyd etmak lazımdır ki, bazi gergini iye baxmayaraq Nunı paşa öhdo- sine dûşan vazifeleri layiqince yerine yetirdi,vaxt ötdükce ise onda Azerbaycan xalqının haqq işine bağlılıq daha da artdı. Qafqaz İslam Ordusu lağv edilarkan Nuru paşanın türk ordusundan istefa vererek Azerbaycan ordusu sıralarına keçmaya çalışması da bu bağlılığın bir tazahürü idi.

Nuru paşa ila N.Şeyxzamanlı Azarbaycana doğru başqa-başqa yol­larla harekat etdiler. Nuru paşa öz heyeti ila daha qabaq yola düşdü. N.Şeyxzamanlı harekete başlamazdan evvel yeniden Onver paşa ta­rafından qabul edildi. Bu görüş zamanı dnver paşanın sohbetinden onun Nuru paşa üçün bir narahatlıq keçirdiyini görmek çetin deyil N.Şeyxzamanlı bu baradaki qeydleri ila Türkiyeya olan sefan haqqında xatirelerini tamamlayın Onun sonuncu cümlesi ise yene da dnvar paşanın manavi keyfıyyetlerinin xarakterize edilmesi baxımın- dan maraq lıdır:

İttihadçıları bir idealist insanlar kimi gördüm. Hamısında it t i hadi islamçılıq (bütün müsalmanlann birliyi) fikri var idi. Ancaq dnvar paşanın İslam dünyasına ümidi sonsuz idi. Müsalman dünyasının varlığını har şeydan, har varlıqdan üstün tuturdu...

NURU PAŞANIN A Z0R B AYÇAN DA Q ARŞI LAN MASI

Nuru paşa 1918-ci il mart ayının ikinci yarısında Azerbaycana doğru herakete başladı. Mart ayının 25-da onun heyati Mosul şaheri- ne çatdı. Bu barade Nuru paşanın xatirelerinde çox müxteser qeydler vardır. O yazırdı:

,Taqriban 20 zabildan mürakJcab bir heyatla dar- hal yola çizilmiş va 25 mart 1918-ci il tarixinda Mosula müvasilat olmuş idi. dvvalca 6-cı ordu ta­rafından Qafqaza göndarilmiş olan zabıtandan top­çu mülazimi-avval Müzajfar bay Mosula övdat etmiş (qayitmiş - M.S.) bulduç. Müzajfar bayın (Müzajfar Tuğsavul sonralar ordu generali rütbasinadak yük- salmişdi - M.S.) malumatına nazaran Qafqaz vaziy-

26

yat i taşldlat yapmaq üçün müsaid bir zamin arzu ediyordu...

Nuru paşa hale Mosulda iken bildi ki, Azerbaycanda çox mürak- keb bir şeraitda faaliyyat göstermeli olacaqdir. Ancaq buna baxmaya­raq herekatini süratlendirmeyi ve Azerbaycan xalqinin yardımına da­ha tez çatmağı lazım bilirdi. 1918-ci il aprel ayının 8-da o öz dastasi ile Mosuldan hareketini davam etdirdi. Azarbaycana gelmiş 9-cu türk alayının bölük komandiri Mucib Kamalyeri "Çanaqqala ruhu nasıl doğdu va Azerbaycan savaşı (1917-1918)" adlı xatiralarinda Nuru pa­şa ila Azarbaycana yola düşan heyetin tarkibi barade bela yazırdı:

“dnvar paşanın qardaşı va Qafqaz İslam Ordusu ko­mandom ünvanı daşıyan faxri Ferik (Faxri korgeneral) Nu­ru paşa böyük qarargahi ila birlikda İran yolu üzarindan va alayımızdan iki hafta avval Gancaya galmiş bulunurdu. Qarargah arkam şu zevatdan taşakkül etmişdi-Ordu kurmay başqanı bir alman albayı, erkani-harbiyyasi-kurmay minba- şı Nazim bay (Kutohyada şahid olmuşdur). kurmay minbaşı Tofik bay (Cümhur başqanının aski ümumi katibi). kurmay minbaşı Naim bay, topçu komandom, minbaşı Kamal Doğan (dski Qirxiareli mabusu),ordu yavari teğman Asaf a f and i (Qihnc d li bay), üstteğman Müzajfar (taqaüdda olan orgene­ral Müzaffar Tuğsavul), süvari yüzbaşı, adirnali Sami (Ata- türkün yavarlarindan minbaşı Sami Yanardağ), dhmad Ağaoğlu (Samad Ağaoğlunun babası-siyasi müşavir) va s. ”

Mürakkab yol şeraiti ve iaşe çetinlikleri ile iralilamali olan dasta Rovandüzdan keçib aprelin 26-da Pesvaya, aprelin 29-da Savucbulağa ve may ayının 12-de Savucbulaq-Tabriz-Alacuce yolu ila harekatı davam etdirib Azerbaycan erazisine çatdı. Bezi tarixi eserlerde yazıl­dığının eksine olaraq qeyd etmek lazımdır ki, Nuru paşa Azarbaycana Qazax-Gance marşrutu ile deyil, Mosul-Tebriz-Naxçıvan-Qarabağ- Ycvlax-Gence marşrutu ila galmişdi. Bunu Nuru paşanın xatiralarin- den de görmek mümkündür. Nuru paşa keçdiyi Azerbaycan mantoqe- lorınde öz zabitlerini sax lay irdi ki, onJann kömayi ile yerli ehalidan muqavimet desteleri teşkil edilsin:

...Ermanilar tarafından smşdırılan Naxçivan va Or- dubad mantaqasina da asgari va milli taşkilat yapmaq üzra maiyyatina 2 zabit verarak yüzbaşı Xalil bayi gön- dardim. Azarbaycana müvasilatımızda xalq tarafından böyük tazahüratla qarşılandıq. Bu sıralarda Qarabag

27

ve Zengezur menteqeleri kimi ermeni lerin keşif bulun- duqları yerlerde vüquat es kik olmurdu. Ermeniler mü- selleh teşkilata malik olduqlarından buralarda İslam- lara faiq veziyyetde idiler. Bu kimi mühüm yerlere ya­nımdaki zabıtandan komandan teyin ederek yolumuza davam ile Cebrayıl-Ağdam-Terter üzerinden Yevlax stansiyasma geldik Stansiyada Azerbaycanm her ce­belinden gelen mürexxeslerle görüşdük..

Nuru paşanın çox böyük tentene ile qarşılandığını Nağı Şeyxza- manii da öz xatirelerinde tesdiqleyirli. Böyük ümidler bağlanılan Nu­ru paşanın pişvazma çıxmaq üçün Yevlaxa çoxlu sayda adam toplaş- mışdi. N.Şeyxzamanlının xatirelerindon:

Gencede xeber aldım ki. Nuru paşa Qarabağa ge- libdir. bir gün sonra da Gencede olacaqdır. Men der­hal ertesi gün Yevlax stansiyasma yola düşdüm. Yev- laxda bir saat gözledik Genceden geden heyet Nuru paşanı Qarabağda qarşı!amışdı. Çoxsaylı bir süvari destesi aralandı. Nuru paşa Yevlax stansiyasma çatdı. Görüşerek Nuru paşa mene dedi: "Hamıdan seni soru- şurdum", Xalqımız Nuru paşanı Gencede böyük tente­ne ile qarşıladı...

Nuru paşanın xatirelerinde yazdıqlanndan aydın olur ki, helo Yev- laxda ikon Qafqaz İslam Ordiusu komandan lığı qerargahının harada yaradılması meselesi qalxıbnıış. Bu qerargahın Nuxada yardılması teklifi do ortada varmış. Ancaq veziyyet götür-qoy cdildikden sonra qerargahın Gencede yaradılması meqsedeııyğun bilindi. Çünki Nuxa bir terefden ölkenin merkezi neqliyyat yollarından xcyli uzaq idi. Di­ğer terefdon do Nuxa etrafında olan ermeni kendlerinin silahlı deste­leri xeyli feallıq gösterirdiler. Bu ise tehlükesizlik baxımından müna- sib deyi İdi.

Nuxanın Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının qerargahmın yer* leşe bileceyi menteqe kimi seçilmesi, görünür, heç de tesadüfi deyil- di. Nuru paşanın Ycvlaxa gelmesi erefosindo esir tiirk zabitleri olan Bedri ve Sidqi efendilerin rehberliyi altında Nuxada kifayet qedar güce malik olan milli müqavimet desteleri yaradılmışdı. Bu müqavi- met desteleri bölgedeki ermeni silahlılarının feallığmı xeyli mehdud- laşdırmışdılar. Nuru paşa bu destelerin varlığından xoberdar idi vo onlardan ermeni tecavüzünün qarşısının alınmasında istifade edirdi. Onun gösterişi ilo Bedri efendi Nuxa bölgesinin komandanı saxlandı.

28

Sidqi efendi ise Qutqaşene gönderildi ki, oradaki ohaliden daha güç­lü müqavimet desteleri yaratsın ve Şamaxı terefden irelilemekdo olan ermeni tecavüzünün qarşıstnı almağa kömek etsin.

Nuru paşa mayın 24-de axşam qatarla Yevlaxdan harekat ctdi ve mayın 25-de Genceye çatdı. Burada da Nuru paşa ve onun heyeti çox böyük tentene ve sevinçle qarşılandı. M.d.Resulzade Nuru paşa­nın Gencede qarşılanmasını bele tesvir edirdi:

Mavarayi-Qafqaz h ey s t i -m üraxxasasi ih türk hey at i müraxxasasi Batumda maşğuli-müzakira ikan Nuru p a ­şa ih barabar maiyyatinda bulunan bir kaç zabiti Iran va Qarabağ tariqi ih Gan cay a varid olmuşlardı. O za­man müdhiş bir anarşiya maruz, digar tarafdan da bol- şevik lacavüzü ih tahdid olunan Ganca Nuru paşam göydan enmiş xilaskar bir malak kimi talaqqi etmişdi.Xalqin kandisina yapdığı istiqbal Ganca tarixinda gö- rülmamişdir.

Yuxanda qeyd edildiyi kimi Qafqaz İslam Ordusu yaradılanda il­kin olaraq bele düşünülmüşdü ki, Nuru paşa öz heyeti ile Azerbaycan ordusunun teşkilatlandırılması ile meşğul olacaqdır ve türk zabitleri­nin rehberliyi altında Azerbaycanın milli herbi qüw eleri ölkenin ara­zi bütövlüyünün keşiyinde duracaqdır. Ancaq Nuru paşa Genceye ça­tandan bir neçe gün sonra çox böyük sayda olan bolşevik ve daşnak qoşunlan Genceye doğru hücuma başlsudılar. Onlar qısa bir zaman içıııda Genceni ve bütün Azerbaycan erazisini nezaret altına götüre­rek Azerbaycanın milli qüweierini mehv etmek niyyetinde idiler. Bele bir şeraitde Azerbaycanda güçlü ordunun teşkilatlandırılması üçün kifayet qeder vaxt yox idi. Ona göre de Genceye çatandan bir neçe gün sonra Nuru paşa 3-cü Ordu komandanı Vehib paşaya mek- tub göndererek Azerbaycandakı veziyyeti onun diqqetine çatdırdı ve qarşıya qoyulan vezifelerin halli üçün Azerbaycana tecili herbi qüv- valarin gönderilmesini xahiş etdi. 191 K-ci il iyun ayının 4-de Batum­da müstaqil Azerbaycan dövleti ile Türkiye dövleti arasında imzala­nan müqavile Azerbaycana herbi qüw elerin gönderilmesi üçün hüqu- qı baza yaratdı ve derhal bu imkandan istifade edildi, dvvelce 5-ci Qafqaz fırqesine aid olan 9-cu Qafqaz alayı ile 2-ci süvari aJayı Azarbaycana doğru hareket etdiler. 1918-ci il iyun ayının 7-de 9-cu Qafqaz alayı Qazaxa çatdı. Bu alayın 1-ci lahorunun bölük komandiri Mucib Kamalyeri adı çekilen xatirelerinde Qazaxda qarşılanmalannı bele tesvir edirdi:

29

Mayıs 1918 sonlarına doğru 9-cu Qafqaz alayı yal­nız başına Azerbaycana hareket etmeli idi. Alay ko- mandanı yene Cemil Cahid bey (Toydemir) idi. Bu se­tirlerin naçiz yazarı üstteğmen (baş leytenant - M.S.)Mucib 25-ci taborun birinci bölüyüne komandirlik etmekde davam edirdi. Bütün Ermenistan yaya keçildi.Uzun ve çox meşeqqetli bir yürüşden sonra Azerbay- cana tebii Bah-Batum demir yolu üzerindeki Qazax şekerine 7 haziran (iyun - M.S.) 1918-ci xalqın son­suz gösterileri içinde girildi.

Sonra isa 5-ci fırçanın bütün qüw alari Azarbaycana yola salındı. Bu qüw alar ¡yun ayının 12-da Qazaxa çaldılar. İyun ayının 15-da isa hamin qüw alar artıq Ganca etrafında idiler.

Gence erazisine daxil olan türk harbi hisseleri de hem Qazaxda, hem de Gencede böyük bir tentene ile qarşılandılar.

5-ci Qafqaz fırqesinin qers^gah reisi Rüşdü qoşun hisselerinin Qa- zaxda qarşılanmasını bele tesvir edirdi:

... Firqenin Qazaxa yaxınlaşdığı bir sırada minter­ce atlılar, eşrefi belde ve burada milis (könüllü - M.S.) teşkilatına memur yüzbaşı Sebri efendi istiqbal etdiler. Bura xalqı heqiqeten mahir minici idiler. Hü­cum dördnalı ile gederken at üstünde envayi-maharet yarıyorlar ve nehayetsiz müserret izhar ediyorlardı.Qazax qesebesi başdan-başa Osmanlı bayraqları ile donanmış ve bütün dükanlar qapanmışdı. Gece mü­kemmel bir ziyafet verildi, xalq terafden milli çalğılar çalınaraq oyunlar oynandı.

Türk qoşun hisseleri Gencede de çox böyük sevine ve ehtiramla qarşılandı. Xalq qardaş çağırışına gelen türk hisselerinin Azerbaycana yetişmesi ile nehayet onların başı üstünü kesdirmiş çox ciddi tehlü- keden xilas olacaqlanna inanırdı ve keçirdiyi hisslerini de bu qarşı- lanma merasiminde nümayiş etdirirdi. Şahidlerin xatirelerinde bu merasim yadda qalan bir hadise kimi tesvir olunmuşdur. Mucib Ka- malyeri bu merasim barede xatirelerinde aşağıdaki qeydleri etmişdi:

Trenin (qatarın - M.S.) sürati birden-bire azalma­ğa başladı. Lokomotıvin uzun-uzun solumaları da get- dikee azalırdı. Qatarm pencerelerini dolduran yaşıl bağlar. Azerbaycanın bayraqları ile donatılmış (beze­di imiş - M.S.) olduqca böyük bir qara girildiyini

30

gördülar. Şübhasiz burası Ganca idi (9 iyun 191 S).Ganca stansiyası meydanında möhtaşam garşılan-

manın sevine va hayacanı alayımızı sarxoş etmişdi. Ar- tıq inca belli, Qafqaz qiyafali azarı türklarinin sı- caq(isti - M.S.) çevrasi içinda idik. İndi o ani görma- nin, yaşamanın hayacanmı dila gatirmak qolay (asan - M.S.) dey ildir. Ancaq bu qadarini deya bilarik ki, asrlardan bari asarat altında qalmağa mahkum edilmiş olan irqdaşlarımızın hürrüyyat va istiqlallarına qovuş- malarının sonsuz sevincini paylaşdığımız olağanüstü bir Bayram günü idi o gün...

Türk qoşun hisselerinin qarşılanmasına Azerbaycamn dövlat va hökumat rehberleri, habele Nuru paşa va artıq Gancade olan türk za­bitleri da çucmışdılar. Türk hisselerinin Genceye gelmesi Nuru paşa­nın da böyük sevincine sebeb olmuşdu. Çünki bu qüw elerin yetiş­mesi ile Nuru paşa onun qarşısına qoyulan vazifelerin heyata keçiril- mesine daha real imkanlar elde edirdi. Nuru paşanın türk qüwelerini qarşılaması, onlara müracieti, Nuru paşanı birinci defe gören türk za­bitlerinin onun haqqında ilkin teessüratlan barade de Mucib Kamal- yerinin xatirelerinde maraqlı qeydler vardır. Hemin qeydleri olduğu kimi oxuculann nezerine çatdıruıq:

Trenimiz (qatarımız - M.S.) Ganca stansiyastna girdiyi zaman Nuru paşa maiyyat arkanı ila bizi qarşı- layanların an başında yer almışdı. Çox ganc, qara saqqallı va yahşıqlı bir insandı. Trendan endiyimiz yerda. haman oracoda kandisina qarşı toplu halda rasmi vaziyyat alan subaylara (zabitlara - M.S.) bu qısa xitabda bulundu- dnvar paşanın Azarbaycanda va Rusiyadah bütün türk alaminda ümid va sevgilarla anıldığını, onun bela yayılmış şöhratindan istifada edilmasi maqsadiyla kandisinin ordu komandanlığına tayin edilmiş olduğunu söyladi. Faqat an ağır vazifa masuliyyatlarinin tarixi şarafı ila barabar bizlarin omuzlarına yüklanmiş olduğunu bilmamiz lazım oldu- ğunu da ekladi (alava etdi - M.S.).

Subaylar (zabitlar - M.S.) Osmanlı ordusunda yar­bay (polkavnik-leytenant - M.S.) olun bu yeni paşanı mübham düşüncalar içarisinda dinlamişdilar. Amma bir kaç (neça - M.S.) ay keçmadan onun ciddi bir as-

gar, 30 yaşında farağati-nafs sahibi bir insan, mütava- zi bir gahraman olduğu anlaşılmış, kandisina istisnasız könüldan bağlanılmışdı.

Bu satirlari yazarkan temmuz (iyul) 1967-da Nuru paşaya Azarbaycanda yavarlik etmiş olan sayın Qilinc Oli baya paşanın xiisusi, rasmi hayatı haqqindah fik ir- larini telefona sordum. Bir cümla ila ifada etdilar:

- Böyük vatanparvar, enerjili va malaika kimi bir insandı.

Türk qoşun hisselerinin Gencede qarşılanmasma toxunarken Nağt Şeyxzamanlı da öz xatirelerinde maraqh bir hadiseni tasvir edirdi:

Botumdan göndarilan va Nuru paşanın rahbarliyina verilacak harbi qüwaya daha avvalcadan almanlar va sözlaşmiş olan gürcü millati tarafından damir yolu va- sitasiyh galmasina icaza verilmirdi. Bela bir şaraitda Camii Cahid bayin dastasindaki alay Qarsdan quru yolla Ermanistana, oradan da Dilicandan Qazax şaha- rini ala keçirarak Ağstafa stansiyasına yola düşdülar.Qatar ila Gancaya galdilar. Gancada böyük tantana ila qarşılandılar. Qorşılama marosimi bela olmuşdu:Gaııca camaott şahar meydanına yığışmışdı. Dövlat dairalari va maktablar tatil etmiş va şagirdlar dasta halına düşmüşdülar. Mühariba vaxti rusların işğal et- diklari Türkiyanin Şarq viloyatlarindan toplonaraq "Camiyyati-Xeyriyya" tarafından Azarboycanın har şa- harindan uşoq evlarina yerlaşdirilan sahihsiz uşaqlar- dan dörd yaşından yuxart olanlar da dasta şaklinda meydanda idilar. Meydanın atrafını bürümüş qadmh* kişili xalq asgari ara baxirdilar. Sevincdan har tosin gözlari yaşlıydı. Uşaq evlarindan galan uşaqlar asgar- lara yanaşırlar, allarina sarılırlar,haralı olduqlarini anladırdılar. dsgarlar da har birisini öpür va sığalla- yırdılar. Bu vaxt bir qışqırıq qopdu. Doqquz yaşında bir uşaq atasını tanıdı. Bir-birila qucaqlaşdılar. Ot- rafdahlar bu manzaradan dözmayib ağladılar. Bunlar hamisi sevine göz yaşlarıydı.

Nunı paşanın rehberliyi altında türk qoşun hisselerinin xalqin kö- meyine yetişmesi Azerbaycanın ziyalılarmın ve yaradıcı adamlarının da böyük sevincine sebeb olmuş ve onların yaradıcılıq mövzusunu32

çevrilmişdi. Qelem sahibleri türk qoşun hisselerinin gelmesini ve on­ların kömeyi ile xalqın nicat tapacağını böyük sevine ve iftixarla vesf edirdiler. Bele eserlerde tekçe müellifin deyil, bütün xalqın sevincini va şadlığını oxumaq mümkündür. Şair 9hm ed Cavadın "Ey esgor'* şerindeki aşağıdaki bendler bu baxımdan xarakterikdir:

... Qardaşlığın fermanına baş eyib,Mezlumların imdadına yetişdin.Qaranlıqda süngü sana yol açdı,Sen o yoldan muradına yetişdin.Yürü,yürü batan günün izine,Gülümsayir doğan güneş yüzüne.

... Şu qarşıkı duman çıxan bacadan,San gelmeden iniltiler çtxardı.Gecikseydin mezlumların faryadı,Yeri, göyü, kainatı yıxardı.Yürü, yürü batan günün izine,Gülümsayir doğan güneş yüzüne.

Nuru paşanın ve onun rehberliyi altında olan türk qoşunlarının Azarbaycana galmasinin bedii asarlerda terennümü ehateli bir tedqi- qatın mövzusudur ve bu istiqametde fıloloq-tedqiqatçı, fılologiya elmleri doktoru Alxan Bayramoğlu xeyli işler görmüşdür. Onun tütfkarlıqla teqdim etdiyi aşağıdaki iki şer de bedii va ümumbaşen ehemiyyati ila maraq doğurur. Bu şerlarin birincisi Salman Mümtaza mexsusdur. "öyün, mi Hat" adlanan hamin şeri Salman Mümtaz Nuru paşaya hasr etmişdir. M üellif bu şerinda Azerbaycan xalqının düşdü- yü çetin vaziyyata toxunaraq qardaş kömeyinin yetişmesi ile bütün iztirablara son qoyulacağını bildirir:

... Tefaxür eyle, ey millet, muradın hasil oldu.Daha aflaka yükselmez enünü-ahU'efqanın.Ziyasız, o nıs zülmünden o yüksek ruhun olmuşdu,Tuturdu şişeye her dem şerabi-nab tek qanın.Qızılgül tek açıl gül, gör ki,türkün şanlı ordusu,Ravaq-erşe nesib etmiş böyük osmanın ünvanın.... Bütün mümtaz ellerden olar türk milleti Mümtaz,Sürer bundan sonra türklük şerefli-şanlı dövranın.

Diğer şer ise Türkiyeli şair Arif Ürfan Qaraosmana mexsusdur. Filoloq A.Bayramoğlunun qeyd etdiyi kimi, türk ordusunun Qafqaza gelişi, bu ordunun qardaş kömeyine yetişmesi, ona bağlanılan ümid-

33

lari doğnıldacağı, bütün sınaqlardan üzüağ çaxacağı azerbaycanlı şair- lerla yanaşı, türk şair ve ediblerinin osorlerinda da ilhamla vesf olu­nurdu. Türk qoşun hisseleri ilo barabor Türkiyeden Azorbaycana biı çox qelem sahiblari da gelmişdiler. Arif Ürfan Qaraosman da onlar-

'dan biri idi. Arif Ürfanın ham türk asgarinin Azerbaycana gelmosi şerefine, ham da Azerbaycan torpağında şahid olmuş türk asgarinin xatirasina hasr etdiyi çox maraqlı şerlari vardır. **Qafqaz türklerine" silsilasindan olan “Gül va sevin” şerinda Arif Ürfan türk qoşunlannuı Qafqaza galmasino öz sevincini ifada edir va Qafqaz türklorini do bu tarixi hadisa münasibatiyla tabrik edir. Şerda deyilirdi:

Ey Qafqasiyanın nurlu saması,Ey ecdadımın şirin yuvası,Ey türk irqinin böyük anası,Ey uca dağın münbit obası,Gül,sevin, artıq sana biz galdik,Sani qurtarmaq üçün yüksaldik.

Hap ormanlann matam ağlardı,Daralarinda qanlar çağlardı,Yavrularını ataş dağlardı,İxtiyari-ganc qara bağlardı,Gülsün,sevinsin onlar, biz galdik,Sani qurtarmaq üçün yüksaldik.

Dünkü hal, dünkü ataş, dünkü qan,Dünkü alamlar, dünkü ah, hicran,Dünkü asarat, çak i lan xüsran,Artınq yox onlar. Hap bitdi inan.Gül,sevin, Qafqas, sana biz goldik,Sani qurtarmaq üçün yüksaldik.

Azarbaycan hökumati tarafından diplomatik missiya ile İstambul; galmiş Olimerdan boy Topçubaşov 1918-ci ilde oktyabr ayının 3-di Onvar paşa ila görüşüb onunla sohbet etmişdi. Bu görüş Bak» şeheri- nin azad edilmesindan sonra baş verse de O.Topçubaşovun 0nver pa­şaya çatdırdıqlarından Azarbaycanda Nuru paşaya nece böyük ehtiram beslenildiyini görmek mümkündür. Azerbaycan diplomatı söhbetindo 0nver paşanın da göstardiyi yardımlara göre Azerbaycan xalqınııı mehebbati ila ehata olunduğunu qeyd edirdi. Bu görüş baroda 0 . Topçubaşov bela yazırdı:

M

Qapı ağzındaki arakasına yanında mani tabassümla va ireli uzadılmtş allan ila qarşılodı. özümü teqdim et- mak va vazifami bütünlükle dile gatirmak istayiram. An- caq dnvar paşa "Bilirem, biliram" - deya sözlerimi ke­sir ve meni kresloya olurdur. Özü de oturur ve mene müracietle deyir - Xoş gelmişiniz. İstambul zoşunuza gelirmi? (Bu vaxt onun üzünde xoş bir tebessüm var).

Qebuldan memnun olaraq meni salamlamasına öz minnetdarlığımı bildirirem ve xahiş edirem ki, her şey­den evvel Qafqaz İslam Ordusunun baş komandanı, çox hörmetli Nuru paşanın salamlarını ona çatdırmağıma icaze versin. Men yola düşerken o, tamamile sağ ve salamat idi ve bütünlükle iki meselenin helli üzerinde baş sindirirdi. Onun tere/inden teşkil edilmiş Azerbay­can alaylarının tezlikle silah ve geyimle temin edilmesi ve (İkincisi) - Balanın alınması. Nuru paşa salam gön­dermekle xahiş eldi size çatdırım ki, Genceda yaxşı su. dadlı üzüm ve alma var ve arzu etdiyiniz halda xahiş edirik ki. bize qonaq gelesiniz.

dnver paşa - Devate göra çox minnetdaram., Dünen bizim atamız ora yola düşdü. Ancaq daha çox bele bir mehebbetle Azerbaycanı seven qardaşımın komandan lığı altında olan sizin qoşunların uğurlarından memnunam. Siz onu (Nura paşanı - Af.S.) görmüşsünüz, dhali ona nece münasibet besleyir? Axı o bu yaxınlarda bölgelere sefer etmişdi?

Men - dhali de Nuru paşanı eyni mehebbetle se\'ir ve paşa terefınden teşkilatlandırılan herbi qüwelere bö- yük ehemiyyet verir. Ele menim yola düşmeyim erefesin­de o, Şamaxı ve Zaqatala vilayetlerine seferden qayıt- mışdı. Ohali öz qoşunlarının baş kumandanını tentene ile qarşıladı ve her yerde gösterilen kümeye göre ona minnetdarlıq bildirildi. Bu kömek olmadan bizim Q a f qazda veziyyetimiz çox pis ola bilerdi. Şübhe etmirem ki. Nuru paşanın rehberliyi alttndah qoşunlarımız tere- fınden Bakının alınması bütün müselmanlar terefınden derin minnetdarlıqla qarşılanmış ve paşanın adına şan- şöhrel getirecekdir. Paşa hazretleri! Biz başa düşürük ki, bütün bunlara göre size borcluyuq ve heç bir elaveye

35

yol vermadan bunu demaya casarat ediram ki. öz qarda- şınızı bela ağır bir vazifa ila biza göndarmayiniz Qafqaz müsalmanlarının qalbini sizin şaxşiniza daha çox yaxın- laşdırmışdır. Onlar avvallar da siza türk dünyasının parlaq ulduzu kimi çox böyük mahabbat baslayirdilar va hamin faktı (Nuru paşanın Azarbaycana göndarilmasini- M.S.) sizin azarbaycanlı qardaşlarınıza olan mahab- batin sübutu kimi qabul edirlar.

dnvar paşa (mahabbatli bir tabassümla) - Çox min- natdaram. Man öz borcumu yerina yetirdim va agar ma­nim qardaşım bela bir taassürat yaradıbsa buna çox mamnunam.

Nuru paşa Azerbaycanın har yerinde bele bir mehebbetle q arşı lan - dı. Azerbaycanda olduğu müddetde ise gördüyü işler ona olan me- hebbeti daha da artırdı.

NURU PAŞANIN SİLAHDAŞLARI

Nuru paşanın ona hevale edilmiş ağır vezifenin icrası zamanı uğurlar qazanmasımn başlıca sebeblerinden biri kifayet qeder teşki­latçı lıq qabiliyyetine malik olması idi. Malik olduğu nezeri ve tecrü- bi bilikler esasında o, vaxtmda lazım olan qerarları qebul edir ve e t ' rafmdakılann bütün qüwesini bu qerarlann icrasına seferber edirdi. Onda bir herbçi duyumu var idi ve sonradan bir çox hadiselerin inki­şafı da gösterdi ki, Nuru paşa baş verenlerin mahiyyetine qabaqcadan nüfuz etmeyi ve onların hansı istiqametde inkişaf edeceyini müey- yenleşdirmeyi bacanr. Gene olmasına baxmayaraq rehberliyi altında olan zabitlerin işgüzar keyfıyyetlerini üze çıxarmağa çatışması ve on- lann bir meqsed etrafında vahid şekilde birleşdirmesi Nuru paşanın komandanlıq keyfıyyetlerinin terkib hissesi idi. Yeri gelmişken qeyd edilmelidir ki, Nuru paşanın ve bütünlükde türk qoşun hisselerinin böyük uğurlar elde etmesinde onun istinad etdiyi zabitlerin de özüne- mexsus rolu var idi. Yeni Nuni paşa ile onun etrafındaki zabitler bir­birini tamamlayırdı. Nuru paşa olmadan ola bilsin ki, türk qoşun his­seleri ve onlann komandir heyeti qarşıya qoyulan vezifeni bele uğur­la hell ede bilmezdiler. Eyni zamanda, Nuru paşanın etrafında vezife- sine mesuliyyetle yanaşan zabitler olmasaydı ola bilsin ki, Nuru pa­şanın teşkiiatçılıq keyfıyyetleri de özünün emeli hellini bele tapa bil-36

mozdi. Arxiv sanadlarindan vo tarixi adabiyyatdan görünür kı, Nuru paşa öz silahdaşlarının qabiliyyatini va faaliyyatini yüksak qıymai- londirmiş va onların şoxsiyyotina böyük hörmatla yanaşmışdı. Bura­da heç şübhasiz ki, Nuru paşanın özünün silahdaşı olduğu şaxsların da adlarını çakmak lazımdır. Onların kömayi va yardımı olmasaydı sözsüz ki, bütünlükda Qafqaz İslam Ordusunun faaliyyati natamam qalardı. dnvar paşanın, Şarq Ordular Qrupunun ilk komandanı Vehıb paşanın, bu Ordular Qrupunun sonraki komandanı Xalil paşanın bö­yük qayğısı va yardımları olmasaydı Nuru paşa va onun silahdaşları Azarbaycandakı missiyalarını başa çatdıra bilmazdilar. Döyüş şaraiti- nin talablarindan doğan taminat va tachizat masalolari ila bağlı Nuru paşanın Şarq Ordular Qrupu komandanlığına va Baş komandanlıq va- kalatina göndardiyi bütün xahişlari mümkün qadar çevik şakilda hail edilirdi ki, Qafqaz İslam Ordusunun ehtiyacları vaxtında aradan qaldı- rılsın. Bu baxımdan Nuru paşa ila Şarq Ordular Qrupu komandanlığı va Baş komandanlıq vakalati arasında çox işgüzar bir bağlılıq var idi.

Nuru paşanın Azarbaycana galan silahdaşları arasında ilk avval yoqin ki, Mürsal paşanın adı çakilmalidir. O.Azarbaycana galmiş 5-cı Qafqaz fîrqasinin komandanı idi. Azarbaycanda aparılan döyüşlarin osas ağırlığı da bu fırqanin üzarina düşmüşdü.

8.Qaracanm “Azerbaycan” dargisinin 1993-cü il tarixli eylül-ekim ayları nömrasinda çap olunmuş maqalasina göra Mürsal paşanın tar- cümeyi-halı barada aşağıdakıları söylamak olar. O, 1881-ci ilda Brzrumda doğulmuşdu. Hacı Küla naslindan olan İsmayıl Haqqi ba- yin oğlu idi. ilkin tahsilini başa vurduqdan sonra Mürsal harbçi olma­ğı qarara aldı va 1898-ci ilda Harb okuluna daxil oldu. O, bu okulu 1901-ci ilda teğman (Icytcnant) rütbasinda bitirdi. 1902-ci ilda üst teğman rütbasi aldı va Harb Akadcmiyasma qabul olundu. 1904-cü ilda yüzbaşı rütbasinda Akademiyanı ala qiymatlarla bitirdi. Bundan sonra bir müddat 22-ci süvari alayının 2-ci bölüyüna komandirlik el­di. Mürsalin nazari hazırlığı yüksak qiymatlandirildiyi üçün Hart) okulunda tadris prosesine calb edildi. O, 1907-09-cu il lor do Harb okulunda müxtalif vazifalarda çalışdı. 1909-cu ilda İsa 4-cü Ordu qa- rargahında 2-ci şöbanin raisi vazifasina tayin edildi. 1910-cu ilda Mürsal harbi biliklarinin takmillaşdirilmasi üçün Almanıyaya ezam edildi. İki il orada qaidı va bu müddat arzında minbaşı rütbasino la- yiq görüldü. Almaniyada tahsilini başa vurub geri qayıtdıqdan sonra Mürsal 4-cü Ordunun qarargahında öz xidmatini davam etdırdi. Eyni zamanda o. Süvari subay tatbiqat okulunda dars demaya başladı.

37

t - A» ■ ' * ’ ‘, ‘ • ’ ,*• i-

Mûrs0İ paşa

1913-cü ilin sonunda Mürsol 39-cu alayın komandirı tayin edildi. Bu vazifada onun işgüzarlığı, isledadı ve taşkilatçılıq qabiliyyati yu- xan komandanlığın da diqqa!ini calb etili va çox qısa müddatdan sonra -1914-cü ilin yanvar ayında Mürsol Il-c i qolordunun 11-cı sü­vari tuğaymın (briqadasının - M.S.) komandiri tayin edildi. Bu vazi­feye tayin olunandan bir-neço gün sonra ona yarbay rütbasi verildi. Süvari briqadası komandiri vozifasında da o çox qalmadı. Mürsol da­ha masuliyyatli vazifolara iroli çakiİJi. 19I5-ci ilda o, 34-cü piyada tümen (diviziya - M.S.) komandirliyina getirildi. Az sonra İsa 2-cı süvari tümen komandiri vozifasina tayin edildi. 1916-cı ilda Mürsal bir neça digar tumanlara da komandanlıq etdi. O avvalca 32-ci piya­da tümaninin, sonra da 12-ci piyada tümaninin komandiri kimi xid- matini davam etdirdi.

Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması istiqamatinda taşkilati işlar aparılan vaxt, yani 1918-ci il mart ayının 28-da Mürsal 5-ci Qafqaz fırqasinin komandiri tayin edildi va hamin fırqanin komandiri kimi Azarbaycana galdi. 1918-ci il iyul ayının sonunda Mürsal albay rüt­basi aldı. Türk qoşunları Bakı şaharina yaxınlaşdığı vaxt Türkiya dövlatinin qaran ila ila Azarbaycanda olan bütün türk zabitlerinin rütbasi foxri olaraq bir pillo artırıldı. Bu qarar asasında Mürsalin da rütbasi bir pilla artırıldı va o faxri general (paşa) oldu. Bakı şaharina da o, paşa kimi girdi. Qafqaz İslam Ordusu lağv olunanda faxri rüt- balar da lağv olundu. Ona göra Mürsal Azarbaycanı albay rütbesinde terk etdi. Ancaq sonradan o, xidmati ila sübut etdi ki, paşa rütbasina layiq bir zabitdir. Takça Azarbaycanda deyil, bütün Qafqazdan türk qoşunlarını geri çakilib Türkiyaya donarken Mürsel 1919-cu ilin ap­relinde Batumda ingilislar terefinden habs edildi. O. evvelce Çanaq- qalada saxlanıldı, sonra İsa Malta adasına sürgün edildi. Mürsal 1921- ci ilin noyabrında sürgünden xilas oldu va Türkiyaya qayıdan kimi Milli Mücadila işine qoşuldu. 6-cı süvari tüman komandanı kimi Mürsal ham zabit, ham da vatandaşlıq borcunun icrasına başladı. Da­ha sonra o, 1-ci süvari tümani, 2-ci süvari qolordu komandanı oldu, vataninin düşmonlerden azad edilmesinde mübarizlik gösterdi. Gös- terdiyi xidmetlere göra Mürsal 1922-ci il avqust ayının 31-da tümge­neral rütbasina layiq görüldü. Sonradan Mürsal paşa 7-ci qolordu ko- mandanı vazifesinde va bir sıra digar vezifalarda xidmet etdi va 1938-ci ilda istefaya çtxdı. İstiqlal mücadilasi illarinda İzmir şalteri­ne ilk giran qoşun hisselerine Mürsel paşa komandanlıq edirdi. Onun zabit hayatına iki şeheri azad etmek qismeti yazılmışdı: 1918-ci ilda

Bakı şehori, 1922-ci Uda İzmir şahari. Ancaq Mürsal paşa Bakı şa- herinın azad edilmasi üçün çokdiyi zahmata daha böyük qiymat ve­rirdi va elo bunun üçün idi ki, Bakı adını özüna soyadı kimi qabul etmişdi. Paşanın özündan da soruşublarmış ki, axı san iki şahari azad etmisan. No üçün mahz Bakı adını özüna soyadı götürmüsan, İzmir adını yox? Mürsal paşa da avazinda Bakının azad edilmasinda iştira- kından xüsusila qürur duyduğunu va bunun üçün da özüna Bakı ta- xaiiüsünü seçdiyini bildirirdi.

Mürsal paşanın üç qız övladı var idi. O, 1945-ci ilde 64 yaşında vafat etmiş va İstambuldakı Zancirliquyu qabristanlığında defin edil- mişdir. 1988-ci il noyabr ayında onun qabri Ankaraya köçürülüb vo burada dövlat qabristanlığında torpağa tapşırılıb.

Nuru paşanın digar silahdaşlannın tarcümeyi halı barada taassüf ki, kifayat qadar malumata malik deyilik. Onlar haqqında müxtasar malumatlarla kifayatlanmak macburiyyatindayik.

Bakı şahari üzarina qati hücum arafasinda Azarbaycana ikinci bir türk fırqasi (diviziyası) getirildi. Bu fırqa 15-ci fırqa idi va ona Sü­leyman İzzat bay komandirlik edirdi. Süleyman İzzat bay da bütün hayatını türk ordusuna bağlamış tacrübali bir zabit idi. O, Harbi oku­lu bitirmiş, Harbi Akademiyada tahsilini davam etdirmişdi. Müxtelif komandir vazifelerinde Süleyman İzzat bay Birinci dünya savaşında iştirak etmişdi va göstardiyi bacarığa göre o, firqa komandanlığına qeder ireli çekilmişdi. Yazdığı xatirelerinden aydın görünür ki, Sü­leyman İzzat boy kifayat qeder yüksek herbi biliye vo analitik tefek­küre malik olmuşdur. Onun imzaladığı emrlerde da bir konkretlik, daqiqlik va qatiyyat vardır. Hamin amrlari o, aldığı tapşırığı derin- dan tahlil etdikdan sonra verar va sonra özü da emrin hoyata keçiril- mosine nezaret etmakla beraber, hem de onun icrasını teşkil ederdi.

Süleyman İzzet beye Bakı etrafında çox geniş bir cebha tapşırıl- mışdı. O, Xırdalanla Bilaceri arasından keçen yoldan başlayaraq Zığ burnuna kimi Bakının bütün şimalini ve şerqini düşmenden temizle- mali idi. Özü da fırqanin yalnız 38-ci alayı Süleyman İzzat beyin sa- rancammda saxlanılmış, digar alaylar İsa 5-ci fırqeya verilmişdi. Doğrudur, Azerbaycan alayları va könüllü qüvveleri da Süleyman İz­zet baya kömak edirdi. Bununla bela çox geniş cabhe sahesini bu qüw elarla saxlamaq va hücum etmek ele de asan dey ildi.

Bununla bele, Süleyman İzzet bey ona tapşırilan vezifeni maha­retle yetira yetirdi. İngilis va daşnak qüvveleri Bilaceri atrafmda 38- ci alaya qarşı xüsusi müqavimat gösterse da Süleyman İzzet bey dö-

40

/üşü böyük ustalıqla teşkil eldi ve düşman qüvvelarinin bürün ;ohdlarinin qarşısını aldı. Süleyman İzzot boy ön xotdo döyüşü jırbaşa izlayirdi ve buna göre da bölmolorin fealiyyetino vaxtında nüdaxile edir, lazım galanda bu va ya digar istiqamatda sürotlı ma- levrlar edirdi. Bütün bunlann naticasi idi ki, Süleyman İzzat baya apşırılan masul vazifalar layiqinca yerina yetirilirdi. Nuru paşa yuxa- rı komandanhqiara verdiyi raportunda Bakının azad edilmasi işinda bu fırqanin da, xüsusila 38-ci alayın da xidmatlarini ayrıca qeyd edirdi.

Süleyman İzzet bay sonradan öz firqesi ile Dağıstana yollanmaq, Darband va Petrovsk şaharlarini azad etmak tapşırığı aldı. O bu va- zifani de layiqince yerine yetirdi ve türk qoşunları Qafqazdan çıxan- larken o da Dağıstanı, sonra da Azerbaycanı terk etdi.

Nuru paşanın en yaxın kömokçiterinden biri yarbay Nazim bay idi. Nazim bay Qafqaz İslam Ordusunun qarargah reisi idi. Qararga- hm bütün işlerinin, habele qoşunlann döyüş fealiyyetinin nizamlan- ması Nazim bay in üzerine düşürdü. O, qerargahın işini tonzimlamek- la barabar qoşun hisselerinin döyüş fealiyyetı bareda tahlil aparır va qanaetlerinin Nuru paşaya çatdınrdı. Nuru paşa Gancaye çatan kimi Nazim bayi derhal cabha bölgesine gönderdi. O, Göyçay ve Müsüslü istiqamatinda olan Azerbaycanın milli qüvvelerinin, habele cebha bölgasina gönderilmiş azsaylı türk qüwelerinin fealiyyetini nizamla- malı idi. Nazim bey belece en gergin yerlere gönderilirdi. Bir müd­det sonra Göyçay otrafmda veziyyet birdan bira pisleşende ve daş- nak qoşunları qasebeye daxil olanda Nuru paşa yene de Nazim beyi cabhe xattine gönderdi. Nazim bey ona mexsus olan enerji ve baca- rıqla mövcud qüvvelorin Göyçayın müdafıesıne sefarbar edilmesina. Dura alava qüw aler getirilmesine böyük feallıq gösterdi.

Bakı üzerine qati hücum hazırlığı görüldüyü vaxtlarda da Nuru pa­şa Nazim beyi ora gönderdi ve son hücum planının hazırlanması üçün oradaki herbi şeraiti öyrenmeyi tapşırdı. Nazim bey Bakı etrafında harbi şeraiti müfessel öyrenerek şeher üzerine son hücum barede öz taklitlerini Nuru paşaya çatdırdı. Nuru paşa terefınden Bakı üzerine qati hücum planı tesdiq edilerken Nazim beyin söylediyi teklifler de- mak olar ki,bütünlükle nezere alınmışdı.

Bakı şeheri alındıqdan sonra Nazim bey şeherin kornondan 11 teyın edildi. Şaharda nizam-intizamın ve asayişin çox qısa bir zamanda barpa edilmesinde onun da böyük rolu var idi. Nazim bey Azerbay- canın milli qoşun hisselerinin formalaşmasında da müeyyan işler gör-

41

müşdü. Bakı şahar komendantı vezifasini icra etmakla barabar, o. Nuru paşa torofındon 2-ci Azarbaycan firqasinin komandiri tayin edilmişdi. Ancaq tiirk qoşunlarının Azarbaycandan çıxarılması ilo bağlı olaraq Nazim boy taassüf ki, 2-ci milli firqanin formalaşdırıl masını başa çatdıra bilmadi. Türkiyaya qayitdiqdan sonra Nazim bay lstiqtal mücadilasina qoşuldu va Vataninin azadlığı uğrunda apardığı doyuşlarda qahramancasina halak oldu.

Nuru paşanın silahdaşlan arasında Camii Cahid beyin da adını çokmomok mümkün deyil. Xidmata masuliyyati, zehmatseverliyi, çatinlikdon qorxmaması vo s. kcyfıyyatlari ila Cemil Cahid boy özü­nü bacariqli bir zabit kimi nümayiş etdira bilmişdi. Azarbaycana daxil olan ilk îürk harbi hissasinin, 9-cu Qafqaz alayının komandiri Camii Cahid bay idi. Azarbaycan arazisinda türk qoşunlannın ilk ciddi dö- yüşünü da Camii Cahid bayin rahbarliyi altında olan 9-cu piyada ala­yı va onunla birlikda galon 2-ci türk süvari alayı apamuşdı. Bu dö- yüş Gonco şahariniıı crmoni mahallesinin tarksilah edilmasi ile bağlı idi. Bu alayın tarkibinda Bakıya va sonra da Şuşaya qadar döyüş yo­lu keçmiş Mucib Kamalycri öz komandiri Camii Cahid bayi bacariqli va casur bir komandir kimi tasvir edirdi. Azarbaycanda olduğu vaxı Comil Cahid boy bir sıra masul vazifalori üzarina götürdü. Bakı üze- rina halledici hücum arafasinda Canub qrupuna komandanliq ona taptırıldı. Bakı azad edildikdan sonra Comil Cahid bay Bakı şahari- nin komandanı tayin edildi. Şohor komandanı kimi onun Bakı ahali- sino ünvanladığı müraciot arxivlordo indiya kimi sax lanı Imaqdndir.

Comil Cahid boyın adı ila bağlı olan ohamiyyotli işiardon bin do 1-ci Azarbaycan firqosinin formalaşdırılması sahosiııdo atdığı addınv lardır. Türk qoşunları Azarbaycanda olarkan bu firqanin formalaşdınl- masına böyük diqqot yctirilirdi. Camii Cahid boyın komandanlığı al­tında bıı istiqamatdo müayyan ışlar görülmüşdü. Bakı şohari azad edildikdan sonra Qarabağda ermoni tecavüzünün cilovlanmasını da Nuru paşa Camii Cahid baya tapşırmışdı. Bura galan qüvvalor do asasan l-ci Azarbaycan firqasinin hissalari idi. Camii Cahid bayin qatiyyoti, ardıcıllığı crmoni milletçilerini çıxılmaz voziyyota saldı Ermenilar müayyan hiylalora al atıb vaxtin uzadı İmasına çalışanda Camii Cahid bay qatiyyatli addımlar atdı va onun bu addımları cr- mani millatçilarinin müqavimatini tamamilo qırdı. l9IX-ci il oktyabı ayının 8-da Camii Cahid boyin rahbarliyi altında olan qüvvolor $uşa şahorina daxil oldu. Qarabagm bir sıra niantoqolarinda da ormanı quldur dastalarina qarşı döyüşlor aparıldı vo ermani tacavüzkarlarına

42

ciddi zarba vuruldu. Türk qoşunlarının Azarbaycandan çıxarılması ila bağlı olaraq Camii Cahid bay 1-ci Azarbaycan fırqasinin komandanlı- ğını gcneral-mayor Usııbova tahvil verdi va Qarabağı tark ctdi. Vata­na döndükdan sonra Camii Cahid bay xidmatları ila doğrudan da ca- sur bir harbçi olduğunu sübut ctdi va İstiqlal miicadilasinda o, ordu generali rütbasinadak yüksaldi.

Nuru panaşış azorbaycanlı silahdaşları arasında İsa başlıca olaraq dlıağa Şıxlinski ila Habib bay Salımovun adı çakilmalidir. Sözsüz ki, Azarbaycanın bütün dövlat va hökumat xadimları bütün gücü ila ölkanın arazi bütövlüyünün qorunması üçün Qafqaz İslam Ordusuna har cür kömoklik göstarırdi. Ancaq burada söhbat Qafqaz İslam Or­dusu tarkibinda Nuru paşa ila çiyın-çiyina vuruşan azarbaycanlı harbçilardan gedir. Onlardan İsa ikisinin - geneıal-leytenant öliağa Şıxlinski ila albay Habib bay Salimovun adı Qafqaz İslam Ordusu­nun arxiv sanodlarinda va bu ordunun tarkibinda vuruşmuş türk harbçilarinin xatiralarinda daha tez-tez çakilir.

Nuru paşa Gancaya galanda d . Şıxlinski Müsalmaıı korpıısunun (qolordusunun) komandiri idi. Sonradan bu qoiordu Azarbaycan hö- kumatinin qararı ila Azarbaycan qolordusu adı aldı. Nuru paşa d . Şıxlinskinın savadına va tacriibasina çox büyük hörmatla yanaşırdı. Onun Qafqaz İslam Ordusunda tatbiq ctdiyi smıktur da d.Şıxlinskiniıı zabit tacrübasina olan ehtiramından irali gol irdi. Nuru paşanın amrı ila Azarbaycana galan türk qoşun hissalari, o cümladan 5-ci Qafqaz firqasi taşkilati baxımdan Azarbaycan qolordusunun komandirina labc etdirildi. Bu qolordu İsa öz növbasinda Qafqaz İslam Ordusuna tabc idi. Yani türk qoşun hissalarinin Nuru paşaya bağlılığı 0.Şıxlınskı vasitasiyla hayata keçirilirdi. Bu struktur 1918-ci ıl avqusl ayının or­talarına kimi, Azarbaycan qolordusunun yenidan qurulması barada verilon omro kimi qüvvada qaldı. Cabhanin an qaynar nöqtalarina da Nuru paşa adatan 0.Şıxlinski ila birlikda yollanardı. Onlar birlikda Göyçay atrafında olmuş, buradaki mürakkab vazıyyatin aradan qaldı- rıİması üçün birga çıxış yolu axtarmışdılar. Bakı üzarina halledici hü­cumun taşkili zamanı da d.Şıxlinski Nuru paşa ila şahar atrafındakı songarlarda idi. Azad olmuş Bakı şaharina da onlar birga daxil oldular.

Türk qoşun hissalari Azarbaycana daxil olanda Hobib bay Salı- mov yarbay rütbasinda idi. Bolşevik-daşnak qoşunlarının iraliladıyi damir yolu xatti boyunca vaziyyatın sabitlaşdırilmasi üçün Hobıb bay Salimov hamin istiqamatdaki qüvvalarin komandanı tayin edildi. Burada. asa.san, Azarbaycan milli qüvvalori camlaşdırilmışdı. Sonra­

dan bu qüvveler türk bölmeleri ila möhkamlandirildi. H.Salimovun komandirlik qabiliyyati va bacanğı ila bu ¡stiqamatda bolşevik-daş- nak qoşunlarının hücumu dayandınldı va onlar gerilamaya başladılar. Hatta L. Biçeraxovun komandirliyi altında İran cabhasindan donan rus kazak dastasinin H. Salimova qarşı göndarilmasi da onun rahbar' liyi altında olan qüw alarin hücumunu saxlaya bilmedi. Bakı etrafına çatana kimi damir yolu boyunca harakat edan qüw alara Habib bay Salimov rahbarlik etdi va ela bu istiqamatdaki döyüşlarin gedişinda ona albay (polkovnik) rütbasi verildi.

Qafqaz İslam Ordusu terkibinde çoxlu sayda azerbaycanlı zabitlar xidmat edirdi va onların, elaca da adı çakilmayan diğer türk zabitle­rinin haqqmda danışılmaması heç de onların sadaqatli faaliyyetlerinin diqqetdan qaçırı İması demek dey ildir. Qafqaz İslam Ordusunun Azer- baycanda icra etdiyi vazifa onun komandanından tutmuş sonuncu as­garine kimi bütün şaxsi heyatin birga faaliyyetinin neticesi idi. Bu baxımdan Qafqaz İslam Ordusunun har bir zabit ve asgari Nuru paşa­nın silahdaşı idi. Çünki onlar hamisi eyni vazifeni, eyni mesuliyyetle yerina yetimdiler.

İLK ADDIMLAR

Nuru paşa Azarbaycana galdikdan sonra gördüyü işler barada öz xatiralarinde bele yazmışdı:

ilk iş olaraq mantaqalara taqsim edilmiş mülki va asgari omurda marci olmaq üzra bu mantaqalara bir ar zabit göndarilmiş idi. Qaza va nahiyyalarda yerlilardan mövcud mülki taşkilat ivka va mamurlar İslah edilmiş idi. Bu süratla az zamanda asayişi tamin, Ganca, Qa- zax. Zaqatala, Nuxa, Ağdam, Ağdaş, Cabrayıl, Qara- bağ mantaqalari ila Zangazurun şarq qismini ihtiva et- mak iizra geniş bir sahada idara va komanda tasis edilmiş idi. Azarbaycam şarqdan va qarb-canubdan tahdid edan düşmana qarşt yalnız yerli qüwalara mü- qavimat edilmayacayi anlaşılmış olduğundan talabim üzarina 5-ci Qafqaz fırqasi amrimiza laxsis edilmiş idi.Firqanin Camii Cahid bay komandasındah ilk 13-cü alayı 12 haziran (iyun - M.S.) 1918 tarixinda (burada bir qeyri-daqiqlik var. Göstarilan tam da Azarbaycana

galan 9-cıı Qafqaz alayı idi va C. Cahid bay da onun komandiri idi - M S .) Azarbaycana müvasiht etdiyin- dan işbu alay Gancaya calb edilmiş va buradaki erma- nilarin müqavimatlarina rağman silahları alınmış idi.Bundan sonra mazkur alaydan bir bölük Qarabağ mantaqasi komandom bulunan Jsmayıl Haqqi bay in amrina göndarilmiş va yerli qüwalarla müşlarakan Şu- şa qasabasinin qarbina sarp bir boğaza hakim va er- manilar tarafından işğal edilmiş olan Qala kandi çatin bir harb ila işğal edilarak bu tarafdan tahdid vaziyyati almış olan ermani harakaiı tövqif edilmiş idi.

Nunı paşanın ilkin oiaraq neye diqqet yetirdiyini bu satirlerden da görmak mümkündür. Bütünlükde ister Nuru paşanın xatirelerini, is­terse da acxiv materiaJlannı araşdtrmaqla ilk günler asas dit)qet altın­da plan meseleleri bir neçe qrup üzre ümumileşdirmek otar. Mövcud şeraite uygun olaraq Nuru paşa esasen bu meşalelerin halli ila meş­gul idi: Azerbaycanın bölgelerinde asayişin barpası, qerbe doğru ge­nişlenen bolşevik-daşnak tecavüzünün qarşısının alınması, Qarabağda ve ermeniler yaşayan diğer menteqelerde ermeni tehlükasinin aradan qaldınlması, Azerbaycanın milli harbi qüwalerinin formalaşdınlması. Malumdur ki, Nuru paşa Azarbaycana çatanda hala dövlet müsteqilli- yi elan edilmemişdi. Yerlerde güçlü dövlet ve idareçİlik orqanlan yox idi. Anarxiya geniş yayılmışdı. Bela bir şaraitde sözsüz ki. ölke- nin güçlü ordu qurmağa ve bolşevik-daşnak tecavüzünü bütünlükle yox etmeye imkanı mövcud deyildi. Ona göra de bölgelerde idaraçi- lik orqanlan yaradıldı, menteqe komandanları tayin edildi. Bu komandanların rehberliyi altında az bir zamanda yerlerde idaraçilik öz axanna salındı, orduya seferberlik işleri nizamlandı.

Türk qoşun hisselerinin bütünlükle Azerbaycan» çatmadığı bir hal- da yerli qüvvelerle heç olmasa bolşevik-daşnak qoşunlannın hücum­larının dayandırılmasına cahd gösterilirdi. Ancaq Azerbaycanın tehlü- kesizliyini mürekkebleşdiren tekçe Bakıdan irelileyen bolşevik qo- şunlan deyildi. Ermeniler yaşayan menteqelerin hamısında Azerbay- canın müsteqilliyine qarşı bir tehlüke var idi. Tekçe Qarabağda deyil, diğer menteqelerde yaşayan ermeniler Bakıdaki bolşevik-daşnak irti- cası ile elaqe saxlayıb Azerbaycanın milli qüw elorine zerbe vurma­ğa daim hazır olduğunu bildirirdiler. Hetta Gencenin ermeni mehel- lasinin ermenileri de silahlanaraq Azerbaycanın milli qüvvelanna zarbe vurmaq üçün meqam gözleyirdiler. Nuru paşa yaxşı anlayırdı

45

ki, Qafqaz İslam Ordusunun ancasında bela bir lahlükanin mövcud ol­masına yol vermek olmaz. Şorqa doğru irimiqyaslı hücumları başla­mazdan avval cebha arxasını tamamila tahlükasiz bir vazıyyota ga- tİrmak lazımdır. Ganca airafında ermanilarin faallaşması barado Nuru paşa öz xatiralarinda bela yazırdı:

Ganca canubundah dağlıq mantaqada maskım erntanı­lar da Bakıdan iralil ayanlara yardım üçün hazır vaziyyata va islamlarla daim cidal halında bulunuyordu. Hatla Gancanin nisfina (yarısına - M.S.) qadar bir qismini taş- lci l edan Ermanikand mahal I as i ila türk mahallatı arasında geca va gündüz silah parflamaları as kik olmayırdı.

Bunlara göra da Nuru paşanın ilk döyüş amrlorindan biri Ganca crmanilarinin tarksilah edilmesi ila bağlı idi. Bu tarksı'lah amaliyyatı 1918-ci il iyun ayının 11-12-da keçirildi. Ganca crmanilarinin çox böyük sayda silahları var idi. Onların müqavimotiııi qırmaq üçün güç­lü bir harbi dasta lazım idi. Nuru paşanın ixtiyarmda İsa yalnız 9-cıı piyada alayı va 2-ci türk süvari alayı var idi. Bu alayların da qüw a- ları yolların va mantaqalarin qorunması üçün dağıdılmışdı. 9-cu alay­dan yalnız bir tnqım qerargahın mühafızasi üçün saxlanıldı va qalan qüvvalar ermanilarin torsilah edilmasina göndorildi. Ganca ermeni- larinin tarksilah edilmesi baroda bu tadbirin iştirakçisi olmuş bölük koınandirı Mucib Kamalyerının xatiralarinda mufassal va maraqlı malumatlar vardır. Ancaq -hamin xatiralarda tarksilah emaliyyattnın iyunun 10-da başladığı göstarilir. Müallif yazır ki, bir gün avval Nu­ru paşa ila alay komandiri Camii Cahid bay saatlarca bir yerda ol- muşdular va ola bilsin ki, hamin görüşda bu amaliyyatın aparıİması müzakira olunmuşdu. Mucib bay yazır ki, amaliyyat başlamamışdan avval alay Ermanikandin amasında geniş düzanlik sahada düzülmüş- dü. 9-cu alayın arxasında isa Azerbaycan milli sahra batareyası yerla- şibmiş. Sahar saat 9-a yaxın ermani mahallesinden alaya doğru iki araba galir va onların içinda olan 5 ermani'alay komandanlığı ila da­n ışılan ı başlayır Ermon i lordan biri keşiş imiş. Onlar avvolca burada düzülmüş qüvvaları diqqatla izleyirler ve onların hansı güce malik olduğunu özleri üçün müayyanlaşdirirlar. Ağ bayraqlarla galmiş er- manilar derhal tarksilah olmağa söz versalar da vadlarina xilaf çıxır- lar. Görünür, onlar ilk baxışdan rürklerin kifayet qadar güca malik olmadığını qerarlaşdırmı> va ona göra da tarksilah olmağa tolesme- mişdiler. Mucib bey xatiralarinda qeyd edir ki, ermanilar üçün tayin edilen vaxt başa çatana qader alaya istirahat verilse da Camii Cahid

46

bay bir an da olsa istirahot etmir, tabor komandirlarina lazımı gösta- rişlar verir, döyüşçülerin veziyyeti ila maraqlanırdı. Tayın edilen vaxt başa çatdıqdan sonra ermanilardan cavab galmedi va bela olan­da hücuma keçmak emri verildi. İlk olaraq döyüşü Mucib Kamalyeri- nin bölüyü başladı va gözlenilmediyi halda bu bölük ermanİlann mü- hasirasına düşdü. Bütün cahdlere baxmayaraq bölük xeyli itki ver- rnok macburiyyotinda qaldı.

Nuru paşa da elo bu ilk döyüşlo çox ciddi bir sınaqla qarşılaşdı va heç şübhasiz ki, bu sınaq ona ağır psixoloji tasir göstardi. İlk döyiiş- da ermoni mahallasinin mühasirasi heç bir natica vermoyondo böl- malar geri çakilib ilkin mövqelari tutdular. Ermanilarla ilk qarşılaş- manın bela uğursuz neticelenmesi ham Nuru paşa üçün, honı da bü- tünlükda türk harbçilari üçün gözlanilmaz idi. Mucib bay öz xatiralo- rindo hamin döyüşün sahnalarindon birini bela tasvir edirdi:

Artıq 3irafımız yavaş-yava :varılır, ağaçların tepe­sinden da üzer i miza ataş edilirdi. Az sonra i çinda di1- şürüldüyümiiz qarğoşalıqdan casaral alan 20-30 qeder er man i fedaisi üzerimize atıldı. Qarşı taraf ateşi kasdi.Bundan sonra talimini heç yapmadığımız sokak (kiiça- M.S.) müharibasinin en müdhiş ant başladı. Subay­lar ilk defe tapançalarını kullanırlar (istifade edirlar - M.S.), süngü taxmağa vaxt bulmayan (tapmayan - M.S.) mehmeteikler de türlü tecrübelerin verdiyi teri- fesığmaz ustalıqla saldırılarım (döyüşlerini - M.S.) tepeliyirlardi. Boğuşma az sürdü. Sonunda sağ qa!an I5-e qeder basqınçı birdan-bire ortadan qeyh oldular.Biz de fürsetden istifade ederek 10 ağır yaralımızı sırtlarla daşıyaraq yavaş-yavaş geri çekilmeye başla- dıq. dn irelideki manqamızw şehid düşen dörd erim orada burcumağa mecbur olduq.

Bu döyüşün gedişinda Azarbaycana galmiş türk qüvvalari burada ilk şahidlarini verdilar. Nuru paşa üçün gizli dey ildi ki, bu vaziyyot hom qoşun bölmalarinda, ham da gözlarini türk qoşunlarına d i kon ohalida bir ümidsizlik. bir çaresizlik yarada bilerdi. Digar tarafdan, o da aydın idi ki. bölgada ad çıxarmış türk qoşunlannın bela uğursuzlıı-' ğu ennani silahlı dastalarini daha da ruhlandıracaq va onların müqa- vimatini artıracaqdı. Vaziyyatin belaca qalması har şeyin mahv olma­sı ila naticalana bilardi. Ona göre da hamin gün Nuru paşa Azarbay- anda oolka do an narahat gecesini keçirdi. Bütünlükda ilk bir neçe

47

hafteni Nuru paşa bela ağır menevi-psixoloji veziyyetde keçirdi. Çünki Gencada baş veren uğursuzluq yegana smaq deyildi. Buradaki voziyyotin düzaldilmasi üçün İsa Nuru paşanın alinda alava qüvva yox idi. Buna göra de yegana çare mövcud qüvvalarin menevi-psixo- loji sarsıntılarını qırmaq va onları yeni döyüşa seferber etmek idi. Geca ercinde Nuru paşa buna nail ola bildi va birinci gün bir qadar ehtiyatlı harekat edan qüvvalar ikinci gün çox böyük irade ve qatiy- yat nümayiş etdira bildiler. Neticede ermanilar ağ bayraq qaldırdılar va silahlarını tahvil vermaya hazır olduqiannı bildirdiler. Toplanan silahlara göra Nuru paşa ermanilarin saxtakarlıq etdiyini anladı ve bildirirdi ki, ermanilar heç da bütün silahlarını tahvil vermamişlar. Onlarda qalan silahların taplanmasını davam etdirmek üçün iyunun 13-de de ermani mahallesi mühasirede sax!anıldı.

Yeri gelmişken qeyd etmek lazımdır ki, Mucib Kamalyeri öz xati- relerinde Gonca ermanilarinin terksilah edilmesi amaliyyatını tasvir edarkan Azerbaycan ordusunun kapitanı Samad bay Rafıboyovun igidliklarindan da ağızdolusu danışmışdır. O, Samad bayi igid, cesur,* qorxmaz bir zabit kimi taqdim etmişdir. Samad bey alay komandiri Camii Cahid beyin xahişi ila şaharin ermani hissasine yollanan bölü- ye beladçilik etmiş, ancaq veziyyet mürakkebleşende bölük koman* dirinin talebi ila geriya göndarilmişdi ki, alay komandirina etraflı melumat versin. Mucib bey onu da qeyd edirdi ki, Azerbaycan sovet- laşanda Samad bay komandiri olduğu alayla (Samad bay Rafibeyov 7-ci Şirvan alayının komandiri idi - MJS.) Türkiyaye keçmiş ve türk ordusunda xidmetini davam etdirmişdi. Özüne Sayğm texellüsü götü­ren Samad bay türk ordusunda general-mayor rütbesinodek yüksel- mişdi. Mucib bey xatirelerinda azarbaycanlı generalin türk qüvveleri- nin Gencaya galmesina qadar Azarbaycan milli qüw alarinin veziy- ‘ yeti barada kiçik qeydlarini olduğu kimi çap etdirmişdir. Bu malumat müxtasar olsa da Azerbaycan ordusunun veziyyatini öyrenmek baxı- mından ehamiyyatlidir.

Nunı paşanın xatirolarindan aydın olur ki, cebha arxasında tahiü- ke töroda bilecek qüvva tekçe ermeni silahlıları deyildi. 1918-ci ilin iyun ayında Gürcüstanla sarhedda de müeyyen gerginlik var idi. Bu barede Nuru paşa bela yaztrdı:

TijJisi i ağa! etmiş olan general fon Kress komanda- sındah alman hissahri müttafiq olmamıza rağman hi­za qarşı gürciibrhı m üş t arakan xftsmaıw vazivyala ta- qınmış vn Sadaxh ifo Qarayazını işgal etmişhrdi.

48

Bunlar tacavüzhrini Poylu korpüsünün canuhunu ke- çarak mazkur stansiya ih daha canuhdakı Ağsiaja stansiyasına dikdiklarindan tarafımızdan verilan amr üzarina va asgar qüwalarina istinad edan ahali mazkıtr müfrazalarin silahlarını almış va hayruql arını endira- rak kandilarini Kür nahrinin o tarafına qovmuşlardı.

Nuru paşanın bu satirlerindeki bir neço meqama diqqet yetirmek lazımdır. Gürcüstanla serhedde baş veren serhed pozğunluqlannın il- hamçısı gürcüler yox, almanlar idiler. Aimaniya birinci dünya sava­şında Türkiyenin müttefıqi olmasına baxmayaraq, Bakı neftine ve bü- tünlükde Azerbaycan xalqına münasibetde eks qütblerde qerar tut- muşdular. Almanlar Azerbaycan xalqının taleyini nezere almadan ne­yin bahasına olursa-olsun Bakı neftine can atırdılar ve bunun üçün gürcü herbi qüvvelerini, Azerbaycanm serhed menteqelerindeki bas- qınları Türkiyeye bir tezyiq kimi istifade etmeye çalışırdılar. Nuru paşanın qeydlerinden göründüyü kimi alman-gürcü müşterek qüvve- leri Azerbaycana mexsusluğu heç bir şübha doğurmayan bir neçe stansiyanı işğal ederek orada öz bayraqlarını qaldırmışdılar. Qeyd et­mek lazımdır ki, serhed pozğunluqiarı ile bağlı Şerq Ordular (^nıpu- nun komandanı Vehib paşa da çox qetiyyetli bir mövqe tutmuşdu. O, Nuru paşaya bu mesele ile bağlı gönderdiyi teleqramında bildirirdi ki, Azerbaycan erazisinde Osmanlı ordusundan başqa diğer bir ordu­nun olması yol verilmezdir. Ona göre de Vehib paşa teleb edirdi ki. alman-gürcü qüw e!eri özleri Azerbaycan erazisini terk etmezlerse onları mehv edin.

Vehib paşa hemin mesele ile elaqedar Nuru paşaya gönderdiyi ikinci teleqramında bildirirdi ki, Qazax ve Zaqatala Azerbaycana aid- dir. dger bu erazilere kenar silahlı qüvveler daxil olarsa onlara silah­la da cavab verin ve Azerbaycan erazisinden çıxarın.

Bu deyilen heqiqet Nuru paşanın özü üçün de aydın idi. Ancaq bu heqiqetin heyata keçirilmesi üçün de Nuru paşanın elinde kifayet qe- der qüvve yox idi. Çünki Azerbaycana gelmiş bütün qüvveler Mü- süslü ve* Göyçay istiqametine gönderilmişdi. Hemin istiqametlerde ciddi döyüşler gedirdi ve oradaki qüvvelerin serhed xettine atılması mümkün deyildi. Qazaxdan Genceye qeder olan yolların qorunması üçün ise çox az qüvve saxlanılmışdı. Yuxarfda adlan çekilen stansi- yaların işğal altında qalması ile razılaşmaq ise mümkün deyildi. Bele olanda Nuru paşa yerli ahalinin gücüne tapındı. Hemin menteqelerin ehalisi azsaylı mühafize qüvveleri ile birlikde alman-gürcü qüvvele-

49

rina qarşı qaldirildi. Kiçik mühafiza dasteleri ¡lo birlikda ahali stansi- yalarda dalgalanan alman-gürcü bayraqlanni yero endirdiler vo işğalçı qüvvalari sorhaddan o yana qovdular.

NURU PAŞA V 0 AZ0RBAYCAN ORDUSU

Qafqaz İslam Ordusunun mövcudluğu dövründa onun ikili tabeçili- yi saxlanmaqda idi. Nuru paşa taşkilati planda bir tarafdan Şarq Or­dular Qrupu komandan lığına tabe idisa, digar tarafdan da Azarbayca- na bağlılığı qalmaqda idi. Çünki Nuru paşa sadeca olaraq Azarbay- candakı türk qoşunlannın komandanı deyildi. O, müşterek qüvveler- dan t aşk il edilmiş Qafqaz İslam Ordusunun komandanı idi. Bu ordu­nun bir qütbünda 5-ci Qafqaz firqasi,- digar qütbünda isa Azerbaycan qolordusu dayanırdı. Azerbaycan hökumati da Azarbaycan ordusunun qurulmasini Nuru paşaya tapşırmışdı. Bu faktı arxiv sanadlarí da tes- diq edir. Azerbaycan qolordusunun komandanı general-leytennnt d . Şudinskinin 27 iyun 1918-ci il tarixli 189 saylı emrinde do hemin mesele öz eksini tapmışdır. Bmrin 1-ci bendinde dey i lir:

/. Osmanlı hökumati ih Azarbaycan Cümhuriyyati hökumati arasındaki müqavilanin IV maddasina uyğun olaraq Azarbaycan tarafından ölkada anarxiyanin yatı­rılması, Bakı şaharini va Bakı qubemiyasinin bir his- sasini tutmuş bolşeviklarla mübariza üçün Türkiya si­lahlı qüvvalari davat edilmişdir. Hazırda Qafqaz İslam Ordusu komandanı general-adyunki, general-leytenant Nuru paşanın rahbarliyi altında bu qüwalar Azarbay- cana galmişdir. Hökumat qarara almışdır ki. Azarhav- can Cümhuriyyati ordusunun taşkilini va Azarbaycan daxilinda faaliyyat göstaran bütün qüvvalari birlaşdir- mayi öz iizarina götürmasini Nuru paşa hazratfarından xah iş etsin...

Belelikle, Nuru paşa hem de Azarbaycanda ordu quruculuğuna rehberliyi öz üzerine götürmüşdü.' Doğrudur, Azerbaycanın bütün milli qüw elari Azerbaycan qolordusunun terkibine daxil idi. Yani onların teşkilati müstoqilliyi saxianmışdı. Ancaq Azerbaycan qolordu­su da öz növbesinde Qafqaz İslam Ordusu komandanı olan Nuru pa­şaya tabe idi. Nuru paşa Azerbaycanın erazi bütövlüyü uğrunda mü- barizeye rehberlik etmekle beraber milli qüvvelerin formalaşmasına

50

va teşkilatlanmasına da xüsusi díqqot yetirirdi. Özü do bu iş tacrid olunmuş şekilde dey il, Qafqaz İslam Ordusu hüdudlarında görülon ı>- larin tarkib hissesi kimi aparılırdı. Yani türk qoşunları ayrıca. Azer­baycan qoşunlan aynca fealiyyet sahosine malik dey ildiler. Azerbay- canın milli qoşun hisselerinin taşkilatlandınlması Qafqaz İslam Ordu­su miqyasinda aparılan işin bir qolunu teşkil edirdi. Meselen, qoşun hisselerinin teçhizat ve teminatında heç bir ferq qoyulmayaraq onla­rın eyni derecede döyüş hazırlığına malik olması esas götürülürdü. Ancaq malumdur ki, milli harbi kadrlann azlığı, bütünlükde azarbay- canlılarm çar Rusiyası terefinden herbi xidmete çağmlmaması milli herbi hisselerin teşkilatlandırılmasını xeyli çatinleşdirirdi ki. Nuru paşa da bu meselelere xüsusi diqqet yetirirdi.

Azerbaycan ordusunun formalaşdınlması ile bağlı Nuru paşanın böyük ehemiyyet verdiyi başlıca meselelerden biri bu idi ki, milli qoşun hisseleri milli herbi kadrlar hazasında qurulsun. Bu maqsado nail olmaq üçün Azerbaycana geldiyi günden Nuru paşanın aydın bir siyaseti var idi. Hamin siyasetin mahiyyati bundan ibaret idi ki. Azerbaycanda milli kadrlar hazırlayan tehsil müessiseleri açmaq vo onların semereli fealiyyetine nail olmaq lazımdır.

Azerbaycan ordusunun teşkilatlandırılması va milli kadr hazırlığı ile bağlı Nuru paşa öz xatirelerínde bela yazırdı:

... Qafqaz İslam Ordusunda Azdrbaycan ordusunun taşakkülüna sürdl verilmişdi. dsasan Azarbaycana vüru- dumuz günündan etibaran yerlarindan muntazam qüv\>at i aş/di i daima nazari-ahamiyyatda tutulmuş İsa da heyati- taxliyya va zabitanm mövcud olmamasından dolayı Ba­kının zabtına va hissalarimizin q is man sarbast qalmasma qadar bu imkan hasil olmamışdı. Azarbaycana galan hissalarin zabit noqsani çox olduğundan mazkur hissala- rin zabitanından istifada etmak imkanı olmamış, bilaks İslam Ordusu qarargahi zabitanından bir qismini cab- haya göndarmak macburiyyati hasil olmuş idi. Bununla barabar va bütün müşhlata rağman taşkili mütasawir Azarbaycan ordusunun komanda va heyati-taxiiyyasini yetişdirmak üzra Gan caya vürudunutzun ikinci ayı Gan­eada bir ehtiyat zabit maktabi ila avqustda bir kiçik za­bit maktabi taxsis olunmuş idi.

Göründüyü kimi, milli herbi kadrlann hazırlanması üçün Gencodo iki harbi mekteb açılmışdı. Birincisi, Milli herbiyye mektebi idi. Bu

51

mektebin açılmasına hala türk qoşunlan Azerbaycana galmezdan ev- val teşebbüs gösterilerek teşkilati işler aparılsa da cereyan eden tari- xi hadisalar onun fealiyyeta başlamasına imkan vermemişdi. Nuru paşa bela bir mektebin lazımlığına derhal diqqet yetirmiş ve onun fe- aliyyete başlaması üçün zaruri addımlar atmışdı. Nuru paşanın emri ile mektabin raisi vazifesine Qafqaz İslam Ordusu terkibinde en tec­rübeli zabitlerden biri olan Atif bey teyin edilmişdi. Bu savadlı, tec- rübali va yüksak taşkilatçılıq qabiliyyetine malik olan zabitin adı is­ter Nuru paşanın xatiralerinda, isterse de onun emrlerinda semimiy- yetle anılır. Bu da bir daha Nuru paşanın milli kadr hazırlığına ve bu sahede Atif beyin xidmetlerina yüksak qiymat verildiyini göstarir. Milli herbiyya mektebinin tedris işlerina tecrübeli türk zabitleri celb edilmişdi. Nuru paşanın xatiralarindan göründüyü kimi Gancede ikin­ci bir harbi mekteb de açılmışdı. Bu maktab kiçik komandir heyeti (çavuşlar) hazırlamaqla maşğul idi. Bu maktebin alimizde olan dsas- namasinden aydın olur ki, burada gelacek çavuşlar geniş proqram üz­re hazırlıq keçirdiler ve onlar xidmetlerini yaxşı icra etdikleri halda zabit rütbesi almaq hüququna da malik idiler. Kiçik komandir heyeti hazırlayan maktab da Atif bayin rehberliyi altında fealiyyet gösterir­di. Yani tahsil müessiseleri bir kompleks halında birleşdirilmişdi. Harbi makteblerin talim hisseleri de var idi. Mektebda oxuyanlar bu talim hissalarinda praktiki hazırlıq keçirdiler. Nuru paşa mektablerin va talim hisselerinin zeruri texnika ve silahla temin edilmesine xüsu- si fikir verirdi.

Nuru paşa isteyirdi kİ, Azerbaycanm milli hissalarinda yalnız azarbaycanlı ve müselman zabitler xidmet etsinler. Öz yazışmalarında milli hisselerin teşkilatlanmasındaki lengliyi de Nuru paşa milli kadrların olmaması ile esaslandırırdı. Hatta türk zabitlerinin sayı da o qader çox deyildi ki.onlann bir qismi milli hisselere teyin edilsin. Doğrudur, piyada alaylarının komandanlığına türk zabitleri teyin edil- mişdiler. Lâkin diğer vezifelera ve bölme komandirliyine teyin et- mak üçün kifayet qeder zabit yox idi. Buna göra da Nuru paşa ilk aylarda Azerbaycan qolordusunda xidmet eden qeyri-azerbaycanlı za­bitlerin qalmasına razılıq vermişdi. Ancaq Bakı üzerine helledici hü­cuma hazırlıq dövründe, yeni avqust ayının I3-de imzaladığı amrle Nuru paşa Azerbaycan ordusunda qeyri-azerbaycanlı zabitlerin xidmet etn'asini qeyri-nıümkün hesab etdi. Azerbaycan ordusu quruculuğunda ciddi deyşikliklerin edilmesini nazarda tutan hamin amr aşağıdaki mazmunda idi:

52

1. Azarbaycan Cümhuriyyatinda ordu taşkil etma iş- hrini Qafqaz İslam Ordusu tanzim va idara edacakdir.

2. Qurulacaq ordunun harb tüzüyüftalimatı - Af.S.) hazırlanmış olub 6 avqust 1918 larixi va şöba 1735 nömra ila göndarilmişdir.

3. Süvari qitalari müxtalif mantaqalarda taşkil edila- rak bunların sonradan ehtiyaca gora daha böyük birlik- lar halında taşkilatlanacaqlar.

4. Taşkil edilmakda olan kiçik birliklar korpus va tü- man qarargahinm taşkilind qadar birbaşa Qafqaz İslam Ordusuna bağlı olacaqdir.

5. Qolordunun subaylarının tümü(zabitlarinin hamisi- M.S.) müsalman olacaqdir. •Bütün subaylar va asgar- lar osmanlı üniforması geyacafdar. Süvari lar marasim- larda çarkaz üniforması geyacaklar.

6. Mövcud Azarbaycan qolordusu hamanfdarhal - M.S.) lağv olunacaqdir. Qolordunun Ganca va digar mantaqalarda bulunan har növ silah, cabbaxana, mühi- mat. araba, heyvan va albasalari yeni taşkil edilacak qo- lordunu donatmaq (tachiz etmak - M.S.) üzra Qafqaz İslam Ordusu amrina verilacakdir. Azarbaycan qolordu­su 15 avqust 1918-ci il tarixina qadar bunların listini Qafqaz İslam Ordusuna göndaracakdir.

7. Yeni taşkil olurtacaq birliklarda danışıq va yazış­ma türkca olacaqdir. Yayınlanan bu tamim Azarbaycan- da faaliyyat göstaran bütün Osmanlı birMdari ila Azar­baycan qolordusu komandanlığına va Azarbaycan höku- matina göndarilmişdir.

Bu emrin imzalanmasından sonra onun bezi müddaaJan derhal ic­ra edildi. Yeni Azerbaycan qolordusunun komandanlığı leğv edildi, qolordudaki qeyri-azerbaycanli zabitler xidmetden azad edildiler. AzerbaycanlI ve qeyri-azerbaycanli olub müselman olan zabitler mü- veqqeti vezifelere teyin edildiler. Bununla bağlı Nuru paşa avqustun20-de xüsusi bir emr imzalamışdı. Hemin emrle qolordu leğv edildi- yi üçün onun başqa vezifelere teyin edilen zabitlerinin siyahısında0.Şıxlinskinin, H.Selimovun, H.Qaytabaşının, M.Tlexasm, Í. Usubo- vun, S.Ofendiyevin ve başqalan da daxil olmaqla siyahıda cemi 124 neferin adı var idi. Ancaq bir müddet sonra qolordunun komandankğı barpa edildi ve ona komandanliq yeniden d.Şıxlinskiye hevale edildi.

53

Bu yenidanqurmadan sonra qolordu komandanlığının stnıkturunda har hansı bir dayişiklik olduğunu söylamak çetindir. Çünki Azerbaycan qolordusunun arxivi bu günadak elmi dövriyyada yoxdur. Ela buna göra da Azerbaycan qolordusunun qunılması ve möhkemlenmesi pro­sesinin manzerasini yaratmaq çatindir. Ona göre de Azerbaycan qo- lordusunda Azarbaycan dilinin resmi dil kimi tetbiq edilib-edilmeme- si barada da fikir söylamak mümkün deyil. Lâkin emrdan görünür ki, Azarbaycan qolordusunda Azerbaycan dilinin tatbiq edilmesi me- salasi Nuru paşanı çox maraqlandırmışdı.

Nuru paşa sadaca olaraq orduda milli kadrlann sayının artırılması­na çalışmırdı. O, zabitlarin xidmatina qarşı çox talabkar idi ve onlar­dan xidmati vazifelarin icrasına qarşı yüksek mesuliyyet nümayiş et- dirmayi talab edirdi. Yeni Nuru paşa zabitlere qarşı qayğı ile teleb- karhğı üzvi şekilde birlaşdirmişdi va zabitlerin an kiçik intizamsızlı­ğına qarşı qatiyyatli mövqe tuturdu. O öz amrlerinin birinda bildirirdi ki, bir sıra zabitlar rastlaşarkan biri digerina asgari salam vermirlar. İslam Ordusu komandanı bunu dözülmaz sayırdı ve bele intizamsız- ltqlara yol veranlari ciddi cazalandıracağmı bildirirdi.

Zabitlerin xidmetinin teşkiline bele ciddi diqqetin yetirilmesi, di- gor tarardan da zabitlarin mütleq çoxluğunun tapşınlan vazifelerin icrasına çox böyük mesuliyyet, daxili intizam, qetiyyet, irade, teşeb- büskarlıq va s. müsbat keyfıyyetler nümayiş etdirmesi onların faaliy- yatinin samaraliliyini daha da artınr ve zabit qıtlığına göre xidmetin taşkilinda yaranmış çatinliklari qisman aradan qaldınrdı. Belalari is- tor türk zabitlerinin, isterse de azerbaycanlı zabitlerin arasında az de- yildi. Qafqaz İslam Ordusunun qazandığı uğurlar da ilk növbode bu zabitlarin ’aşkilatçılığının va zehmetveserliyinin neticesi idi. Hamin zabitlarin böyük bir qrupu hala Bakı şehari azad edilmamişden avvel Nuru paşanın taqdimatı ila Osmanlı dövletinin orden ve medallarına layiq görülmüşdüler. Onlann arasında azerbaycanlı zabitlarin de adı var idi. Yani Azarbaycan milli hisselerinin formalaşmasında xüsusi rolü olan bu zabitlarin xidmatlari Nuru paşanın da diqqatinden qaç- mamış va onun taqdimatı ile Osmanlı dövletinin 5-ci qılınclı Meci- diyya ordeni va Harb medalına layiq görülmüşdüler. Teİtif siyahısın- da olanların adlan aşağıdakılardır: Süvari qaymeqamı Hemid xan, süvari qaymaqamı Nuh bey, yüzbaşı vekili Sultanov, süvari yüzbaşı vekili 91iyev, mülazimi-evvel Aslanbeyov, mülazimi-sani 91iyev, mülazimi-sani Zeynalov, mülazimi-sani Gülmammadov, yüzbaşı veki­li Hoşimbeyov, mülazimi-evvel Mehmandarov, süvari zabit vekili

54

Qaratiklinski, topçu miralayı Cavad bay Şıxlinski, yüzbaşı Sultanov. yüzbaşı İsrafilov, yüzbaşı vekili Nesirbeyov, yüzbaşı vekili Ghmedi- yev, miralay Memmedov.

Nuru paşanın diqqet yetirdiyi meselelerden biri de orduya çağırış meselesinin teşkili idi. Bu meselenin belline nail olmadan Azerbay- canın milli qoşun hisselerinin teşkiline de nail oimaq mümkün deyil- di. Hemin meselenin esas çetinliyi yuxanda qeyd edildiyi kimi, azer- baycanlılann esgeri xidmeta çağınİmaması ile bağlı idi. Çağırış işini teşkil edecek orqanlar da Azerbaycanda hele sistemleşmemişdi. Doğ­rudur, Müselman qolordusunun terkibine çağmşla elaqedar bu istiqa- metde müeyyen işlerin görülmesine başlanmışdı. Lâkin çağırış işi hele lazımi şekilde nizamianmamışdı. Ona göre de Nuru paşa evvel­ce Azerbaycanda çağınşı teşkil edecek orqanları yaratmalı, onların hüquq ve vezifalerini müeyyenleşdirmeli ve bundan sonra çağırışa başlamalı idi.

Çağınş ve seferberlik işinin teşkilini Nuru paşa Azeıbaycanın hö- kumet orqanlan ve yerli orlanlarla sıx elaqede apanrdı. Çünki bu işin hüquqi bazasmı hökumet müeyyenleşdirmeli ve onup icrası yerli or- qanlann kömekliyi ile heyata keçirilmeli idi. Çağınşın birbaşa heyata keçirilmesi üçün Azerbaycanın menteqelerinde çağınş orqanları - 8xzi-esger şöbeleri teşkil olundu. Bu 3xzi-esger şöbelerine türk za­bitleri rehberlik edirdi. 3xzi>esger şöbelerinin yaradı İması baresinde Nuru paşa öz xatirelerinde bele yazırdı:

Bilzassa yeni dxzi-asgar tsşldlatı üçün güçlük çakilir- di. Bununla barabar Ganca, Zoqalala Şaki (markazi Nuxa qasabasi), Cavanşir (markazi Tartar), Göyçay, Quba, Qa- rabağ (markazi Ağdam),Qazax, Cavad, Cabrayıl, Bakı,Sabun çu gazalarında dxzi~asgar şöbalari t aş kil olundu.

Çağırış ve seferberliyin teşkilinde müeyyen vaxtlar bezi gergin­likler ortaya çıxsa da bu meselenin helli üçün xeyli işler görülmüşdü. Nuru paşanın gösterişi ile Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı terefin- den dxzi-esger şöbelerinin feaiiyyetinin teşkili barede telimat hazır lanmışdı. Hemin telimatda bu orqanlann fealiyyet mexanizmi açıq- lanmışdı. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının başqa bir emri ile çağırışdan azad ola bilecek ve ya möhlet verile bilecek şexslarin ka- teqorıyaları müeyyenleşdirilmişdi.

Çağırış işinin teşkilinin bir çetinliyi de ondan ibaret idi ki, Nuru paşa Azerbaycana gelende ölke erazisinin böyük bir hissesi bolşevik- daşnak qüvvelerinin ve ağqvardiyaçı qüw elerin nezareti altında idi.

55

rc i< > * 1

t <ar>

it t f- ^ A ./ r ' »»V * ^ v x j

* *! t !

• •/> «'.VlıM M M

f 5 .<>/«ır.ı

' K...> *»•«, « '.y /^ ı.!#«£ M"*-'

.44 « S • ^ W « « « W H >

iM atı tümM t t

‘ <Owi’,V -»J

-L+\tf>. Alâ M A M

tI-AW^*’ı < W * ^ V Ü

* ab d .t !_

<> .ır.ı

1 «*A*Î.. ... Afi *-'y«ı<

•M/ı iıtiiia) Uı4 db M Mi1 f t. ! t ? ^ ^ıa»t * * - *‘ t t t

■uliı'ı •***¿- / a*+ ■■ aL1 t t

t + t t«X«t

Nuru paşanın rehberliyi altında teşkil edilmiş Azerbaycan ordusunun strukturu

9 oktyabr 1918-ci il

Bolşevik-daşnak qüvvalari Bakıdan Göyçaya, habela Bakıdan şimal sarhadlarina qadar olan erazilari nazarat altına ala bilmişdilarsa, Lankaran bölgasi ağqvardiyaçı nıs qüvvalarinin nazarati altında idi. Ona göra da bu arazilarda sözsüz ki, milli qoşun hissolarina çağırışçı calb etmak mümkün deyildi. Azarbaycan arazilori bolşevik-daşnak qoşunlannın nazarati altından çıxdıqca Nuru paşa hamin arazilarda çağırış ve safarbarlik işinin taşkili barada göstarişlar verir va bunun­la bağlı müvafıq amrlar imzalayırdı. Masalan, Göyçay va Şamaxı qa- zalarında çağırışın taşkili ila bağlı xüsusi bir amr imzalanmışdı. Qo- şunlar Bakı atrafına çatanda çağırışın taşkili ila bağlı başqa bir amr imzalandı. Ordunun ehtiyaclarının ödanmasi üçün takça ganclarin ça­ğırışı ila iş bitmirdi. Bundan başqa ahalidan naqliyyat heyvanlarının, arabaların, silahların safarbarliyi da apardırdı.

Çağırışın taşkili ila bağlı avqust ayının ortalarında imzalanmış sırırla asas diqqat bu işin arazi prinsipi üzra aparıİmasına yetirilirdi. Bu da asasan Azarbaycanın milli qoşun hissalarinin teşkilatlandırıl­ması ila bağlı idi. Qazax qazasmdan çağırılan çağırışçılar bu qazada yerlaşan l-ci milli piyada alayına, Şuşa va Qarabulaq qazasından ha­min mantaqadaki 2-ci piyada alayına, Ağdaş qazasından ise buradaki4-cü piyada alayına göndarilmali idi.

Mantaqalardan Nuru paşanın adına göndarilan raportlardan aydın olur ki, çağırış işinin taşkili sahasinda yerlarda xeyli işler görülürdü. Bunun naticasi idi ki, Bakı şahari azad edildikdan sonra Azerbayca- nın milli qoşun hissalarinin taşkilatlandırılmasında bir canlanma du­yulurdu. Bu baxımdan 1918-ci ilin sentyabr-oktyabr aylarını Azarbay- canın milli harbi qüwelerinin teşkilatlandırılmasının semarali bir dövrü adlandırmaq olar. Bakı şaheri azad edildikdan sonra Nuru paşa bütün diqqatini Azarbaycan ordusunun formalaşdınİmasına va daha da möhkamlendirilmesine istiqamatlendirmişdi. Milli qoşun hisseleri­nin möhkamlandirilmasina diqqetin artırılmasının bezi sabablarini Nuru paşa öz xatirelerinda de açıqlayırdı. Onun yazdıqlanna göre Ba­kı şehari azad edildikden sonra Türkiye Herbiyye Nezareti Felestin cebhesindeki qüw alari güçlendirmek üçün Azarbaycandakı türk qo- şunlarının bir hissasini geri çekmek qerarına golmişdi. Bela olduğu teqdirde Azerbaycanm tehlükesizliyinin temin edilmesi esasen milli qüwelerin üzarine düşacakdi. Ona göre da Nuru paşa Azarbaycanın ordu hisselerinin bu vazifeni icra etmaya qadir olacaq seviyyaya çat- dınnağa çalışırdı.

58

Ancaq Azerbaycan ordusunun möhkamlandirilmasina diqqatin ar­t ı r ı l m a s ı takça bu sabebla bağlı dcyildi. 1918-cı il sentyabr ayının or­t a l a r ı n d a artıq aydın olmuşdu ki, Türkiye va onun müttafıqlari Birinci dünya savaşında meğlub o!maq üzredir. Osmanlı hökumatı rahbarliyi,o cümiadan da Onvar paşa anlayırdı ki, dünya sahnasinda gedan pro- scslar onların xeyrina cereyan etmir va yaxın vaxtlarda türk qoşunları Qafqazı, o cümiadan de Azerbaycanı terk eda bilar. Ona göre Onvar paşa ham Xalil paşanın, ham da Nuru paşanın diqqetini Azarbayca* nın milli harbi qüw alarinin taşkilatlanmasına va möhkamlandirilma- sına yönaldirdi ki, eğer osmanlı qüw eleri Azerbaycanı tark ctsa on­da Azarbaycan mövcud milli qüvvelari ile öz müsteqilliyini qoruya bilsin. Bu baxımdan 0nver paşanın Xelil paşaya va Nuru paşaya ün- vanladığı aşağıdaki mektub xarakterikdir. O yazırdı:

Balka zahiran Azarbaycandan va Şimali Qafqazdan çaldlacayiz. Qüwalarimizi çakmiş görünmaya macbur olacağıq. Va bela bir halda Azarbaycanın va Şimali Qafqazın öz qüwalarina istinad etmalari lazım gala- cakdir. Binaanaleyh indidan Qafqazda qalacaq qüv- valar Azarbaycan va Şimali Qafqaz qü\’\>alari olaraq qalmaq üçün indidan bu qüwalari asos sayaraq ham bunları genişlatmak, ham da yeni taşkilal yaparaq bu süratla orada qüwatlanmaya baxılmalıdır... Rus silahı va cabbaxanasından olmaq üzra Azarbycana mümkün olduğu qadar çox silah va cabbaxana göndarilsin.

Azarbaycanın milli herbi qüvvelerinin teşkilatlandırılması ve möh- komlandirilmesi Azarbaycana Türkiye harbi yardımlarının ilhamçısı olan Bnvar paşanın da diqqet merkezinde idi. Bu insanın yazışmala­rının öyrenilmesi göstarir ki, türk qoşunlarının Azarbaycandan geri çakilmasi ve Azerbaycanın müsteqiiliyinin tahlüka altında qala bile- cayi 9nvar paşa terefından çox ciddi narahatçılıqla yaşanırdı. Azar- baycanın müstaqilliyinin qorunması üçün 0nvar paşa hem siyasi, ham diplomatik vasitelere el atmağa çalışırdı. Hetta onun meslekda- şı, Osmanlı sedr-ezemi Talat paşa da 1918-ci ilin sentyabr ayında Al- maniyaya sefan zamanı Azarbaycanın müstaqilliyinin tanınması üçün diplomatik cahdler göstermişdi. Beynalxalq proseslerin istar Türkiye- nin, isterse de Azerbaycanın menafeleri xeyrine cereyan etmediyini gördükda On var paşa Azerbaycan ordusunun möhkomlandirilmesini Azerbaycanın müsteqilliyinin qorunması üçün daha ctibarlı yol hesab edirdi ve bunun üçün elinden geleni esirgemirdi. Vuxarıdakı mektub-

59

dan da görünür ki, Azarbaycanın qoşun hisselerinin daha yaxşı teçhi­zi üçün Türkiyadan mümkün olduğu qadar silah va sursat gönderil- masini İsrar edirdi. Özü da bunlar sadaca sözlar deyildi. Arxiv so nadlarinin öyranilmasi gösterir ki, ela 1918-ci il oktyabr ayının ilk günlerinde Türkiyaden Azarbaycana böyük hacmde silah, sursat gön- dariimişdi.

Nuru paşaya gönderdiyi başqa bir teleqrammda 8nvar paşa Azer­baycan ordusunun möhkamlandirilmesinin zaruri 1 iyine toxunaraq ya- zırdı:

Hö kuma t i - Osman iyyan in Azarbaycam himaya eda- mamasi va Azarbaycandah qüwalarini çakmasi halın­da orada Azarbaycanın yerli ahalisi ila na daracaya qadar miivajfaqiyyatla çalışmaq imkanının olduğunu bildirmanizi rica ediram. Siza göndarilacak cabbaxana va top masalasi qayat mühüm olduğundan bir an avval varsa qalar göndarmanizi rica ediram.

Nuru paşa Azarbaycana galanda Müsalman qolordusunun struktu- runda har biri dörd piyada alayından ibaret olan iki piyada fırqesi (di- viziyast) süvari ve topçu alayları var idi. Ancaq bu alaylarda şexsı heyetin sayı kifayet qeder deyildi. Ona göra da hisselerin bir çoxu leğv edilmiş va bir çoxu da yeniden qurulmuşdu. Qafqaz İslam Ordu­sunun Azerbaycanda mövcudluğunun ilk aylanna aid olan arxiv se- nedlerinde yalnız dörd piyada alayının adı xatırlanır(süvari ve diğer yardımçı hisseler nezere alınmamaqla). Azerbaycan qolordusunun ye­niden qurulması ile bağlı enirlerinde Nuru paşa gösterirdi ki, Azer­baycanda iki fırqeli qolordu yaradılacaqdır. Bakı şaheri azad edildik- den sonra bu fırqelerin teşkilatlanması da süratlendirildi. Nuru paşa­nın emri ile 1-ci, 2-ci ve 3-cü piyada alayları l-ci Azerbaycan f i l e ­sinin terkibine verildiler. Firqanin komandanı Cemil Cahid bey teyin edildi. Piyada alaylarının komandirleri de türk zabitleri idi. 4-cü, 5-cı ve 6-cı piyada alayları 2-ci Azerbaycan fırqesinin terkibine verildiler. Bu fırqenin komandanı vezifesine ise Nuru paşa öz qerargah reisi olan Nazim bayi teyin etdi. 4-cü piyada alayı artıq teşkil olunmuşdu- sa, 5-ci ve 6-cı piyada alayları teşkilatlanma prosesinde idiler. Nuru paşa Nazim baydan teleb edirdi ki, bu alayların teşkilatlanmasını da süratlendirsin ve ortaya çıxan çetinlikler barede öz mülahizelerini derhal ona çatdırsın.

Nuru paşanın amri ila 9-cu türk piyada alayı 1-ci Azerbaycan fır- qasine, 10-cu türk alayı ise 2-ci Azerbaycan fırqesine verildi. Nuru

60

paşanın meqsedi bu idi ki,hamin alaylar parçaianaraq Azerbaycan alaylarının arasında bölüşdürülsün ve onların teşkilatlanmasını süret- londirsin. Nazarda tutulmuşdu ki, türk alayının her taboru bir Azer­baycan alayına verilsin. Burada ise türk taborunun her bölüyü Azer­baycan alayının bir taborunun bazasını teşkil etmeli idi. Ancaq ma­lumdur ki, türk qoşunlarına Azerbaycanı terk etmek emri verilmesi ila bu ideya heyata keçmedi.

Nuru paşanın atdığı ehemiyyetli addımlardan biri de Azerbaycanın sarhed alayının teşkil edilmesi barede verdiyi amr idi. Bu alay Gür- cüstan ve Ermenistan serhedlerini qorumalı idi. Alayın bölmeleri Za- qataladan başlamış Araz çayına qeder sarhed xatti boyunca yerleşme- li idi. Alayın şex$i heyeti azerbaycanlılardan ibaret olmalı idi. Ancaq Nuru paşa alayın tarkibinde az miqdarda osmanlı asgerlerinin xidme- tıni de mümkün sayırdı.

Azerbaycan qolordusunun terkibinde süvari va topçu hisselerinin va diğer yardımçı bölmelerin formalaşması da xüsusi diqqat merke­zinde idi. Bakı şeheri azad edildikden sonra çağırış işinin taşkilinda müeyyen canlanma var idi. Azerbaycanın metbuat orqanlarında çap olunan melumatlar da azerbaycanlı gençlerin xidmete münasibetinde ıralileyişler olduğunu tesdiq edirdi. Nuru paşa öz xatirelarinde türk qoşunlarının Azerbaycanı terk etmek erefesinde 1-ci Azerbaycan fır- qesinin şexsi heyetinin ne qoder olduğunu qeyd etmişdir. Firqede 2898 nefar şaxsi heyet var idi. Bu da hisselerin komplektleşdirilmesi sahesinde müeyyen işler görülmesindan xeber verirdi.

Bakı şeheri azad edildikden sonra herbi mektablarin da ilk bura- xılışı oldu. Bu barade Nuru paşa öz xatirelarinda aşağıdaki qeydleri ctmişdi:

Miralay A tif bayin tdhti idarasinda bulunan ehiiyat zabit maktabindan J-ci posta olaraq 150 ehtiyat zabiti va kiçik zabit talimgahından da 400 kiçik zabit çıxmış idi. 200 ehtiyat zabiti da 2-ci posta olaraq hazırlan - maqda idi.

Milli herbiyye mektebinin ilk buraxılışı 1918-ci il oktyabr ayında Gence şeharinda oldu. Mektab raisi Atif beyin yazışmalarından ay­dın olur ki, buraxılışa xüsusi hazırlıq görülürdü. Maktabin ilk buraxı- lışı Azerbaycan tarixinda çox mühüm bir hadise idi. Ona göre bu ta- rixi hadisede iştirak etmek üçün d . Şıxlinski ile beraber Azerbaycan hökumetinin üzvlari de Genceye gelmişdiler. Buraxılış merasiminde Nuru paşanın atası Hacı dhm ad de iştirak edirdi. Bakıya oğlunun gö­

61

rüşüne gelmiş Hacı 0hm ad Gencada aziz bir qonaq kimi qarşılanmış vo onun bura galişi ahalinin böyük sevincina sabab olmuşdu.

BAKIYA Q 0D 0R UZANAN C 0B H 0 YOLU

Nuru paşanın Gancaya galmasi va Qafqaz İslam Ordusunun yara- dılmasınm ona tapşırıİması Bakıda hakimiyyati alina keçiran bolşe­vik-daşnak qüwalarini ciddi taşvişa salmışdı. Azarbaycanın bütün arazisine qeyd-şertsiz hakim olmaq isteyen ifrat boişevik va daşnak qüwelari yaxşı anlayırdılar ki, Qafqaz İslam Ordusunun teşkilatlan­ması onların niyyatlerinin hayata keçmesine imkan vermeyecekdir. Ona göre de Qafqaz İslam Ordusu hele teşkilatlanmamış, dövlet müsteqilliyini yenice elde etmiş Azarbaycanın milli qüvvaleri nefes dermeye imkan tapmamış S. Şaumyan va onun atrafmdakılar, esasen ermanilerden teşkil edilmiş bolşevik-daşnak qoşunIarma Genceye doğru hücum emri verdiler. İyun ayının evvellerinde bu qoşun hisse­leri Bakı-Gance demir yolu xatti boyunca ve Bakı-Şamaxı-Göyçay şosse yolu boyunca hücuma keçdilar. Bolşevik-daşnak liderlerinin qarşılanna qoyduqlan minimum meqsed Yevlaxda Kür çayı üzerin­den keçen körpünü tutmaq idi. Çünki bu körpünü tutmaqla Qafqaz İs­lam Ordusu hisselerinin şerqe doğru irelilemesini saxlamaq olardı. Körpünün har iki terefınden çay boyunca uzun bataqlıq sahelerinin olması türk ve Azerbaycan qüvvelerinin çayı keçmasini demek olar ki, qeyri-mümkün edirdi. Ona göre de bolşevik-daşnak qoşunlan bö­yük süretle ireliya doğru haraket edirdi. İyun ayının İl-d a Sığırlı stansiyası, iyunun 12-do ise Kürdemir stansiyası bolşevik-daşnak qo- şunlan terefınden işğal edildi.

Nuru paşa bolşevik-daşnak qoşunlannın Yevlax körpüsüne çatma­sının ne demek olduğunu yaxşı anlayırdı. O, AzerbaycanlI yarbay Hebib bey Selimovun Müsüslüden gönderdiyi malumatları böyük he­yecanla izleyirdi. Ancaq onun, veziyyati sabitleşdirmek üçün ciddi tedbirler heyala keçirmeya imkanı yox idi. Gencede olan azsaylı türk qüvvesi Gence ermenilarinin tarksilah edilmesi ila meşğul idi. Ha­min qüwelari Gencedeki ermeni mahellesinin mühasiresinden çıxar- maq heç cüre mümkün deyildi. 5-ci Qafqaz fırqesinin esas qüveleri ise Gence etrafına yalnız iyunun 15-de gelib çıxacaqdı. Nunı paşa neyin bahasına olursa-olsun qerbe doğru ireliiayan düşmenin hereke- tini lengitmeye çalışırdı. Mövcud veziyyetde Nuru paşanın el atdığı62

yegane vasite o oldu ki, Müselman qolordusunun Goncada olan zi- rehli qatarını ve Qafqaz İslam Ordusunun qerargah reisi Nazim beyi Müsüslü istiqametine gönderdi. Nazim bey veziyyeti yerinde öyren- mekle baraber Müsüslü etrafında ve Qarameryam istiqametinde olan azsayh milli qüw eleri bolşevik-daşnak hücumunu lengitmeye ve bu­nunla da vaxt qazanmağa çalışmalı idi.

İyun ayjnın 14-de Nuru paşaya Müsüslü istiqametindaki veziyyet baroda malumat veren Nazim bey bolşevik-daşnak qoşunlarının bere­ketinin qarşısının alınması üçün elave q ü w a gönderilmesinin zenıri- liyini vurğulayırdı. Çünki çox böyük sayda olan bolşevik-daşnak qüv- valerina qarşı Müsüslü istiqametinde azsayda milli qüw aler var idi. Nazim b8y Nuru paşanın diqqetine onu da çatdınrdı ki, Qaramaryem atrafmda Müammar efendinin rehberliyi altında olan Ağdaş bölüyü vo diğer bölmeler üzerine de güçlü hücum gözlenilmakdadir.

Malumatla tanış olduqdan sonra Nuru paşa Nazim baya bildirdi ki, Gance etrafından onun kömeyine helelik bir süvari bölmesi göndere biler. Özü de tövsiye edirdi ki, hemin bölmeni düşmenin arxasına zarba vurmaq, damir yolu xetlarini dağıtmaq üçün istifada etsin. Ya­ranmış veziyyetle bağlı Nuru paşa hem de Şerq Ordular Qrupu ko­ni an dam Vehib paşaya malumat verdi vo Azarbaycanda yaranmış mü* rakkeb veziyyeti onun nezerine çatdırdı. Nuru paşa bildirdi ki, Bakı bolşevikleri böyük bir q ü w e ile irelileyib Müsüslü etrafındaki bataq- iıq sahaya yaxınlaşmışlar. 500 nafar miqdarında taxmin edilen başqa bir deste ise Şamaxı yolu ila Qaramaryem üzerine hücuma keçmiş- dir. 10-cu Qafqaz piyada alayı onların qarşısını saxlamağa gönderil- mişdir. Nuru paşa onu da elave edirdi ki, Azerbaycana galib çıxmış olan 5-ci Qafqaz fırqasinde her tüfeng başına yalnız 200 aded gülle mövcuddur ve ele ilk döyüşden sonra qüvvelar güllasiz qala biler. Ona göre Nuru paşa Vehib paşadan bu meseleye diqqat yetirilmesini xahiş edirdi.

Nuru paşanın Gence ermenilarinin terksilah edilmesi ile başlanan gargin günleri davam edirdi. Bir sınaqdan çıxmağa macal tapmamış onu növbeti sınaq haqladı. özü de bu sınaq daha ciddi idi. Türk qo* şunlan düşmen qüw eleri ile üzbeüz gelmişdiler. Bolşevik-daşnak qoşunIarının hücumunun qarşısının alınmaması çox ciddi facielere yol aça bilerdi. Herbi teşebbüs ise helelik bolşevik-daşnak qüwelerinin alinde idi ve onlar da bu fursetdon istifade ederek ireliyo doğru he* raket edirdiler.

İyunun 15-de Gence etrafına çatmış olan 5-ci Qafqaz fırqesinin63

10-cu alayı demir yolu ila derhal Göyçaya yola salındı. Bu alay Uçarda qatarlar> terk ederek Göyçaya yollanmalı idi. Ola bilsin ki, bolşevik-daşnak qüvvalari bundan xaber tutmuşdular va Qarameryom etrafındaki müdafıe mövqelari möhkemlandirilmemiş növbeti hücuma keçmeyi qerara aldılar. İyun ayının 16-da Çarameryem etrafında baş veren döyüşde azsaylı milli qüw eler hücumun qarşısını saxlaya bil­mediler ve Qarameryem de bolşevik-daşnak qüw eleri tarafından iş­gal edildi.

İyunun 16-da bolşevik-daşnak qoşunlan Müsüslü istiqametinde de irelilemeye cehd gösterdiler. Doğrudur, burada ele bir mövqe deyi- şikliyi baş vermedi. Ancaq ilk baxışda bele görüne bilerdi ki, demir yolu xetti boyunca ö z . qüvvelerini güclendirmakJa bolşevik-daşnak qüweleri Yevlax körpüsüne daha tez çata bilerdiler. Nuru paşa ise 10-cu piyada alayını Müsüslü istiqametine deyil, Göyçaya gönderdi ve esas diqqeti Göyçay-Qarameryem istiqametine yöneltdi. Bele bir addım atması Nuru paşanın derin herbi duyuma, hadiselerin inkişafını qabaqcadan göre bilmek qabiliyyetine delalet edirdi. Döyüşlerin son­raki gedişi de gösterirdi ki, bu addım çox incelikle düşünülmüş bir addım idi ve Nunı paşanın qebul etdiyi mühüm, hem de strateji ehe- miyyetli qerarlardan biri idi. Çünki bu istiqametde baş verenler bü- tünlükde holşevik-daşnak qoşunlanna qarşı aparılan mübarizede esaslı dönüş yaradılmasma yol açdı. Nuru paşanın bu qeran yaranmış olan gerginliyin müveqqeti olaraq aradan qaldırılması üçün deyil, cebhede esaslı deyişikliklerin elde edilmesi üçün nezerde tutulmuşdu.

Lâkin cebhede esastandınİmamış addımlar atılması, Qafqaz İslam Ordusu komandan!ığı ile razılaşdınlmamış döyüş aparılması Nuru pa­şanın niyyetlerini yeniden ciddi tehlüke altına aldı.

İyun ayının 17-de Nazim bey ve 10-cu türk alayının komandiri yarbay Osman bey ciddi bir hazırlıq aparmadan ve Nuru paşa ile Ta­zılaşmadan Qarameryem etrafında bolşevik-daşnak qoşunlannm üzeri­ne hücum etdiler. Görünür, onlar bu hücumun uğurla neticeleneceyi- na tam amin idiler va ona göre de bolşevik-daşnak qüw elerine ciddi zerbe vurmağı qerara aldılar. Ancaq döyüşün neticesi heç de onların gözlediyi kimi olmadı. 10-cu alay ciddi bir uğursuzluqla qarşılaşmalı oldu. Nuru paşa Azerbaycanda olduğu vaxt belke de en böyük sarsın­tını keçirdi. Çünki iyunun 18-de Qarameryem etrafındaki döyüşde 122 nefer şahid ve itkin düşdü, 121 nefer yaralandı, 2 eded top itiril- di. Bu döyüşda onsuz da qıt olan silah ve sursatın çox böyük itkisine ve mesrefine yol verildi.64

Türk tarixçılarinin fıkrince, Qaram0ry0m etrafında 10-cu Qafqaz alayının ciddi uğursuzluğa düçar olması ilk növbeda döyüşün hazır­lanmasında taktiki sehvlere yol verilmesi ile bağlı idi. Düşmenin qüvveleri ve mövqeleri barede lazımi malumat elde edilmeden, kifa- yat qedor qüvve ehtiyatı yaradılmadan döyüşe başlanması uğursuzluq üçün zemin yaratdı. Bundan başqa döyüşçülerin lazımınca istirahat etmeden ağır döyüşe atılması, onların psixoloji hazırlığının zeifliyi, ilk hücumdan yaranan çaşqmlıq, elaca de cinah döyüşlerinden sama- roli istifade edilmemesi, cinah mühafizesinin etibarlı şekilde temin olunmaması 10-cu alayın böyük itkilerine ve döyüşü uduzmasına sa- bab oldu. Başlıcası ise döyüşçülera böyük menevi zarba vuruldu. Baş veren uğursuzluq onlarda ağır psixoloji teessürat yaratdı.

Nuru paşa bu barede melumat alan kimi d.Şıxlinski ile birlikda darhal cebha bölgesine yola düşdü. İyıınun 18-de sehar onlar Müsüs- lü yaxınlığmda qatardan düşdüler. dvvelce burada Nazim bayla va Qaramaryam döyüşünde iştirak etmiş zabitlerle görüşdüler ve döyü­şün gedişi barede ilkin melumat aldılar. Sonra ise Nuru paşa 9.Şıx- linski ile birlikde faytonlarla Göyçaya yollandı ve burada 10-cu Qaf- qaz alayının komandiri Osman beyle görüşdü. Nuru paşa bu qedar in­san telefatı verilmesine, habele 2 eded top itirilmesine dözülmez bir hal kimi yanaşırdı. Alay komandiri va zabitlerle görüşde o, aparılan döyüşün neticelerini müzakire etdi, buraxılan nöqsanlann aradan qal- dırılması üçün lazımi tövsiyye ve gösterişlerini verdi. Başlıca diqqet ise, heç şübhesiz ki, döyüşçülerin menevi-psixoloji ahval-ruhiyyasi­nin dirçeldilmesine yöneldildi. Nuru paşa öz döyüşçülerine tolqin ede bildi ki, onların başqa bir çıxış yolu yoxdur ve neyin bahasına olursa-oisun Azerbaycan xalqının kömeyine çatmaq kimi mesuliyyetli va tarixi vazifeni yerine yetirmelidirler.

Nuru paşa eyni zamanda yerli ehalinin nümayendeleri ile de gö­rüşdü, onları qardaş kömeyine yetişmiş olan türk qoşunlarına daha yaxından kömek etmeye çağırdı. Nuru paşa daxilinde-kükreyen hissi­ni ve heyecanıru onun görüşüne gelenlerle bölüşdü, onlarla fikir mü- badilesi apardı. Tecavüzü genişlenmekde olan bolşevik-daşnak qo- şunlarına qarşı yalnız ordu hisselerinin fealiyyetinin kifayet etmediyi- ni bildirdi. O, öz sohbetinde xüsusi oiaraq vurguladı ki, xalq kütleleri türk harbçilarini tek qoymamalı, her vasite ile onlara yardım etmeli­dir.

Öz xatirelerinde 5-ci Qafqaz fırqesi qerargah reisi Rüşdü onu da alava edir ki, xalq bu xitabı kemali-sükunat ve diqqetla dinledi vo

65

dağıldı. Nuru paşa haqlı olaraq qeyd edirdi ki, döyüşçülar susuzluq- dan çox aziyyat çakirlar. Havaların haddan artıq isti olması, içmali suyun vaxtında çatdırılmaması bölmolorin döyüş qabiliyyatina tasir göstarirdi. Ümuman Azorbaycan arazisında aparılan döyüşlar zamanı su sarıdan Qafqaz İslam Ordusu qüw olari ciddi problemla qarşılaş- mışdılar. Mövcud olan malumatlara göra, Qaramaryam etrafındaki döyüşün gcdişinda susuzluqdan taqatini itiran türk döyüşçülarini er- manı silahlıları ala keçirib böyük azab-aziyyatla öldürürdülor.

Nuru paşa iyunun 18-ci (bolşcvik monbolarina göra, iyunun 19-u - M.S.) bütün günü Göyçayda oldu, türk döyüşçülarini növbati dö- yüşlaro safarbar etmaya çalışdı, 10-cu alay komandiri Osman baya lazımı göstarişlar verdi, bura alava qüvvolorin gatirilmasi üçün bozi todbirlor hayata keçirdi. O, alava qüvva kimi daha çox Ağdaşda top­lanmış olan 2 min könüllüya ümid bağlayırdı. Ordu komandan inin yazışmalarından aydın olur ki, o, Ağdaş ahalisinin nümayandaiari ila görüşa bilmiş va onların 2-3 min könüllü toplamaq vadindan razı qalmışdı. Hamın günün gecasi Nuru paşa yanındakılarla birga Göyça- yı tark edir. Ağdaşlılarla olan söhbotini nazara alaraq güman etmak olar ki, o, Ağdaş-Laki yolu ila geri qayıtdı. Çünki o galdiyi yolla, yani Müsüslü yolu ila geri qayıtmamışdı. İyunun 19-da o, teleqram göndarib Müsüslüdaki Nazim bayi Yevlaxa yanına çağırtdırdı. Ogor Nuru paşa Müsüslüdan geri qayıtmış olsaydı Nazim bayla görüşar va demali olduğu sözleri ona çatdırardı. Nuru paşa teleqram göndararak bildirdi ki, Nazim bayi saat 3-a qadar Yevlaxda gözlayacak. Nuru paşa saat 16.30-a qadar Nazim bayi gözladi va galib çığmadığı üçün Gancaya vola düşdü. Yola düşmezden avval Nuru paşa Nazim baya bir do teleqram göndardi. Hamin teleqramda deyilirdi:

1. On altı buçuğa (16.30-a - M.S.) qadar sizi hakladim, Gancaya gediyoruz

2. Bardadan 500 atlı cüma ertasi axşamı Yevlax s losyo­nunda toplanacaqdır.

3. Ağdaşlılar 2-3 min silahlı toplayacaqlarını vad etdilar. Göyçaydah asgari ar in Ağdaşa övdatbri (qayıtmaları - M.S.) üçün amr verdim. Mazkur asgarin biitün silahları beşli rus lüfangi olacaqdtr. Ağdaşlılara silahların cami üçiin iki gün avval xabar vermak lazımdır. Buna nazaran bu geca amr veril m asi icab ediyor.

4. Nuzay a getmak üzra Yevlaxa galan müfrazani {dastani- M.S.) Xaldana göndardim. Orada amra intizar edacakdir.

66

Xaldan tüfanglilarinin da toplanması üçün amr veriniz. Kan* dilarina awalca xabar veril mişdi.

5. Gancadan bir Osmanh bölüyü Ha doqquzuncu alaydan qalan ild bölüyü da amriniza göndaracayam (42-ci süvari bö­lüyü va 26-ci taborun iki bölüyü). Ganca kömillülarindan du bir-çox adam cam olunacaqdtr.

6. Nuxada mövcttd silahlıların İsmayıl Haqqi bay koman- dasında Qayabaşı harakatına iş t ir ah üçün Gancadan Nuxaya teleqrafla yazacağam.

7. Ermanihr Qutqaşen taraflarında iyirmidan fazla (çox - M.S.) İslam köyü yazmışlardır. Qayabaşı harakntmı Qutqu- şen üzarindan ayrı bir qol şaklinda daha iraliya götürmayi münasib görüram.

8. Qutqaşen komandanlığından galan raporlun süratini siza göndariram.

9. Yarın övdat etmak üzra Gancaya galarsiniz fana olmaz.Bu teleqramdan bela bir meqam da diqqati calb edir ki, Nuru pa­

şanı qayğılandıran takça Qaramaryam etrafındaki döyüşün naticalari deyildi. Qutqaşen bölgasinda yaşayan ermanilar silahlı dastalar taşkil edarak Azerbaycan kandlarini mahv edirdilar. Nuru paşa ermoni kandlarinin ahalisinin bela özbaşınalıqlannın qarşısınm alınması üçün lazımi işlar görürdü. Qeyd etmek lazımdır ki, Gence-Şamaxı yolunun asasen şimalmda yaşayan ermeni kandlarinin ehalisinin bela cınayet- kar amallere el atması yegane hal deyildi. Bolşevik-daşnak qoşunları ila albir olan ermeni kendlarinin ehalisi müşterek maqsadlarinin ha­yata keçirilmesi üçün öz xidmetlerini göstarmekdan çekinmirdilar. Hatta Qafqaz İslam Ordusunun qüvveleri Bakıya doğru xeyli iralila- yanden sonra da arxada qalmış ermeni kandlarinin ahalisi silahlı iğti- şaşlara el atmışdılar. Nuru paşa derhal bele iğtişaşların yatırılması üçün emr verdi ve qetiyyetle ermeni iğtişaşlarının qarşısını aldı.

Qarameryem etrafında veziyyetin sabitleşdirilmesi üçün Nuru pa­şanın vacib bildiyi tedbirlerden biri de 5-ci Qafqaz firqosinin qerar- gahının Göyçaya köçüıülmesi zaruriIiyi idi. Bu, cebho bölgesindeki qoşun hisselerinin daha çevik idare edilmesine kömek ede bilerdi. Nuru paşanın bu talebine uyğun olaraq S-ci Qafqaz firqosinin qerar- gahı dorhaJ Goncadan yola düşdü ve iyunun 20-de Goncada yerleşdi- rildi.

Nuru paşa isteyirdi ki, növbeti döyüşün aparılması üçün çox ciddi hazirliq işi görülsün ve bu döyüşün aparılması ila sadaco voziyyot sa-

67

kitloşdirilmesin, ham do yaxşı mövqelerde möhkemlenerek harbi te- şabbüsün ala keçirilmasina nail olunsun. Bele bir dönüşün yaradılma- sı üçün Göyçay istiqametine lazımi sayda q ü w e celb olunması lazım idi. Nezerde tutulan qeder qüvve bu istiqamete gönderilmese de, Nuru paşa mövcud imkanları yeniden nezerden keçirdi, Gence, Qa- zax va digar bölgelerden de bura Azerbaycanın könüllü destelerinin gatirilmasi barada göstariş verdi. Qarşıdakı döyüşe nece böyük ehe- miyyet verdiyini Nuru paşa iyunun 22-de 5-ci fırqe komandiri Mürsel beye gönderdiyi teleqramında bele açıqlayırdı:

Ana vdtdnddn cüda (ayrı - M.S.), vazifalari pak ba­la (burada, ağır - M.S.) biz Osmanlı heyati zabitanı- nın mü\>affaqiyyatlari, saysız düşmanların tasiri ila aqamata (uğursuzluğa - M.S.) mahkum olmaq tahlüka- sina maruzdur. Bütün ümidimiz ancaq fırqamizin hara- kalına va onun an böyük düşman i olan qarşısındah bolşevik isimli qüwatlarini azmasina bağlıdır. Zaman daha çox intizara müsaid deyildir. Geridan taza qüwat göndarilacayina dair bir işarat yoxdur.

Bu nöqteyi-nazardan zabitan va afradımızın duşi fa- dakarisina düşan vazifa ciddan ağırdır. Maamafıh (an- caq - M.S.) zaruriyil-icradır. Firqanizin vuracağı ilk zarbadir İd, biza Qafqasiyanın bu qisminda qavi va qa- ti bir mövqe tamin edacakdir. Taarruzdan (hücumdan - M.S.) avval bu haqiqat surati-münasibada afradımıza qadar talqin edilmiş bulunmalıdır. Firqanin qiıaatın- dan mümkün-üttahaşşüq olanların artası 23. 24 hazi­ran (iyun - M.S.) günü axşamına qadar könüllülardan toplaşanlar göndarilacakdir. Binaanaleyh ayın 27 va ya 28-ci günü ümumi bir hücum imkanı mümkün ola bilir. Buna nazaran hazırlıq icrası va uzaq qruplara da amr itası (göndarilmasi - M.S.) lazımdır...

Nuru paşa Azerbaycana geldiyi vaxtdan düşdüyü ağır sınaqlann mengenesinden hela çıxa bilmemişdi. O, qarşıdakı döyüşe bu smaq- lar mengenesinden çıxa bilmek şansı veren bir mübarize anı kimi ba- xırdı. Hamin döyüşde Nuru paşa ve onun tabeliyinde olanlar, nehayet bolşevik-daşnak qoşunlanna öz gücünü anlatmalı, 29 yaşlı generaia bağlanan ümidlerin obas olmadığını tesdiqlemeli, ya da çoxsaylı itki­ler vererek yeniden geri çekilmeli, itirilen yaşayış menteqelerinin er­meni lerin tapdağı altında viran olması ile razılaşmalı idi. Çıxış yolu-

68

nu Nuru paşa Azerbaycana ikinci bir îürk diviziyastnın gotirilmasindo görürdü. Qarşıda dayanan vazifalari çoxsaylı qoşunlar hesabına hail etmeye çalışırdı. Bununla bağlı o, Şarq Ordular Qrupu komandanlığı qarşısmda da masala qaldırdı. Ona ela gelirdi ki, 5-ci fırqanin gücü ila bir neçe istiqametden - yani Göyçay, Müsüslü, Salyan istiqamo- tindan Kür çayı boyunca irelileyen düşmenin ve crmani kondlerinde yaradı lan silahlı destelarin hücumlarının qarşısını saxlamaq mümkün deyil. Halbuki sonradan Nuru paşa 5-ci fırqanin gücü ila Bakıya qe- der gelib çıxdı. Sözsüz ki, bu mübarizede Azarbaycanın da nizami qoşun bölmalari va çoxsaylı könüllülari iştirak edirdiler. Ancaq Tür- kiyadan elaye qoşuo hisseleri gönderilseydi de qısa vaxt erzinde on­lar Göyçay etrafına yetişe bilmezdi. Ona göre do Nuru paşanın çaresi mövcud qüvvelari safarbar etmak, onların öz qüvvesine inamını yük* saltmek, bağlanılan ümidlara mesulİyyati artırmaqda idi. Nuru paşa Mürsal baya göndardiyi teleqramda xatırladırdı ki, döyüşçülariıı çiy- nina düşen vazifeler ne qedar ağır olsa da, icrası mütleqdir. Ordunu növbetı tehlükelerden de yalnız onlar özleri xilas ede bilerler.

Nuru paşa bir neçe gün erzinde yüksek irade möhkemliyi nümayiş etdire bildi. Bele bir irada ile o, tekçe zaruri bildiyi tedbirlerin icra­sını taşkil etmedi, eyni zamanda tabeçiliyinde olanlara da bu keyfiy- yetleri aşılaya bildi. Cebheda vaziyyatin düzeldilmesi üçün qısa müddet arzinda görülen işlerin sayı böyük bir siyahı teşkil ede biler­di. Nuru paşa bu vaxt erzinde demak olar ki, respublikanın bütün menteqelerinden Göyçay etrafına milli könüllü destelerin gönderil­mesine nail oldu. Azerbaycan hökumetinin üzvleri ile menteqo!ardo erzaq toplanması va qoşunlara çatdınlması teşkil edildi^ silah ve sur- satın tapı İması üçün bir sıra mühüm tedbirler heyata keçirildi. Bütün bu işlerin görülmesi, elaqalendirilmosi ve onların düşmenin mehvine istiqametlendirilmesi üçün Nuru pâşanın teşkilatçılıq qabiliyyoti ile cavanlıq enerjisi üzvi suretde birleşmişdi. Buna göre de çox doqiqlik- le atılan addımlar tezlikle öz müsbet neticelerini do verdi. Baxmaya- raq ki, növbeti döyüş de bolşevik-daşnak qoşunİarmın qefıl hücumu ile başladı, ancaq onlar herbi teşebbüsü ellerinde saxlaya bilmediler.

Nunı paşa yuxanda göründüyü kimi növbeti döyüşü iyunun 27-de ve ya 28-da başlamağı maslehet bilirdi. Bolşevik-daşnak komandanlı- ğı bu qerardan xobor tutub Qafqaz İslam Ordusunu qabaqlamaq hiy- lasine ol atdı.

İyunun 27-da seher tezden bolşevik-daşnak qoşunları qefıl şekilde hücuma başladılar. Homin hücuma qedor 13-cü türk alayı, habelo70

çoxlu sayda Azerbaycan könüllüleri Qarameryem etrafına getirilmiş- di. Bolşcvik-daşnak qüvvelori Göyçay-Qarameryem yolu boyunca iralilayerek Göyçayı tutmaq istayirdiler. Gözlenilmeden hücuma baş­lamaları ila onlar kifayet qader elverişli imkanlara malik idiler. Xü- süsen da cinah döyüşlerine diqqet artırmaları İslam Ordusu qüvvele- rıni mürakkab vaziyyata salmışdı. Ancaq fırqa komandanlığının, his- sa komandirlarinin soyuqqanlıq göstarmeleri, baş verenleri düzgün tahlil etmolari va asaslandınlmış qerar qebul ede bilmeleri döyüşün gcdişinda deyişiklik yaratdı. Bu deyişikliyin elde edilmesinde hem Göyçay ıstiqamatinde vuruşan Azerbaycan könüllülerinin, ham de komandanı Habib bay Salimov olan Müsüslü destesinden gelmiş Azarbaycan süvarilerinin payı var idi. Ovvelce 10-cu alay cabhasinda düşmanın iralilemasi dayandırıldı, sonra da aks-hücumla bolşevik daşnak qüw elari ilkin mövqclerinden 3 kilometr geri atıldı.

Hücumun qefîl başlaması ile mürakkeb veziyyete düşen Türk- Azarbaycan qoşun hissalori döyüşün gedişinde neye qadir olduqlannı sübut ctdiler. Hamin döyüş eyni zamanda Nuru paşanın rehberliyi al­tında aparılan işlerin düzgünlüyünü tesdiq etdi. Bu döyüş bütün dö- yüşçülarin inamını özüna qaytardı, onların menavi ahval ruhiyyasine nıüsbat tosir gösterdi.

İyunun 29-da davam ctdirilen döyüş isa iyunun 27-de elde edilmiş uğurları daha da möhkomlendirdi. Döyüşe qoşulan türk-Azerbaycan qoşunlannın mübarizlik ezmi, qetiyyeti ve yüksek ehval-ruhiyyesi neticesinde ele ilk anlardan teşebbüs ele alındı. Baxmayaraq ki, bu döyüş har iki taraf üçün ağır olan hava şaraitinde keçirdi. Qafqaz İs­lam Ordusu qüvvaleri bu şaraita daha yaxşı dözüm gösterdiler ve ne­ticede ilk defe ciddi uğur elde edildi. Günün sonunda bolşevik-daş- nak qüvvalari xeyli geri oturduldu. Qarameryemin qorb hissesi tama- mile, şerq hissesi ise qismen düşmenden azad edildi.

Nuru paşa bu döyüşlarin gedişini diqqetle izleyirdi ve şübhesiz ki, cobheda baş verenler onun da sevincine sebab olmuşdu. Lâkin onun bu scvinci qefil heyecanlarla evazlendi. İyun ayının 30-da ermeni Bmırovun rehberliyi altında olan 1000 noforlik silahlı desto gözlenil­meden Göyçaya daxil oldu ve qesebenin şimal hissesini işğal etdi. Hadisanin ciddi hayacan doğuran sabebi ondan ibaret idi ki, Qafqaz İslam Ordusunun bölgede olan bütün qüvveleri Qarameryem etrafın­da idi ve heç kas gözlemirdi ki, bolşevik-daşnak qüvveleri gece ikon, çetin dağ yolları ile bu qeder yolu qot ederek Göyçaya giro biler. Dıgor hayacan doğuran mesele ondan ibaret idi ki, Qaramoryomdon

71

müeyyen qüwalarin geri çekilmesi cebhenin boşaldılması demek olardı. Bu ise xoşa gelmez fesadlarla neticelenerdi. Nuru paşa son günler erzinde elde edilmiş uğurların itirilmesine yol vermemek üçün qetiyyetli tedbirlere el atdı. Cebhe xetti ile elaqe saxlayaraq vaziyyeti etraflı öyrendi, sonra ise yaranmış tehlükenin aradan qaldı- nlması üçün Qafqaz İslam Ordusunun qerargah reisi Nazim beyi ye- niden bölgeye gönderdi. Nuru paşa bir daha yüksek çeviklik nümayiş etdirdi. Gence etrafında toplaşmış olan Azerbaycan könüllülerini de Nazim beyle tecili şekilde Lekiye yola saldı. Sonra da Nuxa etrafına toplaşmış olan könüllülerin Göyçaya gönderilmesi barede gösteriş verdi. Nazim bey qısa vaxtdan sonra Leki stansiyasına gelib hem Göyçay la, ham da Uçarla e!aqe yaratdı. Genceden gelmiş ve Uçarda olan könüllü destelerin Göyçaya gönderilmesini teşkil etdi. Sonra Ağdaşa yoltanaraq orada mövcud olan könüllülen faytonlarla Göyçaya göndardi. Gördüyü bütün işler barede Nazim bey derhal Nuru paşaya malumat verdi. Gün erzinde ele bir çeviklik gösterildi ki, daşnak si' lahlılarının gözlemediyi halda qısa müddet erzinde Göyçaya kifayet qader qüvve cemleşdirildi. Ermeni Gmirov öz tör-töküntüleri ile Göyçayı terk etdi ve geldikleri kimi de geri qaçmağa başladı. Onlar yaxşı anladılar ki, Göyçayı ela keçirmak cahdiari abesdir ve türk- Azarbaycan qoşunlannın müqavimetini qırmaq artıq onlar üçün heç de asan olmayacaq.

Belalikle, iyunun 27-30-u arasında Göyçay ve Qarameryem etra­fında baş veran döyüşler Qafqaz İslam Ordusu qüvvelerinin qelebesi ila başa çatdı va bu döyüşlerin neticeleri Nuru paşanı da ümumen ra­zı saldı. Bolşevik-daşnak qoşunları Ağsuya doğru sıxışdınldı ve ceb- hada dönüş nöqtesinin başlangıcı qoyuldu. Bolşevik-daşnak qüw eleri bu döyüşlerden sonra bir daha herbi teşebbüsü esaslı şekilde ele ala bilmediler ve burada düçar olduqlan uğursuzluq onların tam meğlu- biyyetine getirib çıxardı.

Sovet tarixşünasları Göyçay-Qarameryem etrafında geden döyüşle­rin neticelerini Qafqaz İslam Ordusunun say üstünlüyü ile bağlamağa ve bununla da döyüşün gedişinde ciddi deyişiklik yaratmaq üçün Nu­ru paşanın rehberliyi altında aparılan teşkilatçılıq işlerini nezere al­mamağa çalışırdılar, dslinde ise Göyçay etrafındaki döyüşlenn neti­cesinin kökü her şeyden evval tarafların qarşılarına qoyduqları vazi­felerin xarakteri ile bağlı idi. Cebhenin bir tarafında Azarbaycan xal- qını bolşevik-daşnak hakimiyyeti altına getirmek isteyen ve esasen de qeyri-azerbaycanlılardan teşkil edilen bir q ü w e dayanırdısa, diğer

72

tarafında Azerbaycan xalqını temsil edan va onu bolşevik-daşnak ta­lanlarından, Bakı, Şamaxı va Quba qırğınlannm tekrarlanmasından qorumağa çalışan Azarbaycanın milli qüvveleri ve onların qardaş ça­ğırışına galmiş olan türk harbi q ü w 0İeri dayanmışdı. Nuru paşanın atrafında birleşan va onun rahbarliyi altında fealiyyat göstaran bu qüvvalar güdü bir sadd kimi bolşevik-daşnak qüvvalarinin qarşısında dayanıb onları diz çökmaya mecbur etdi.

İndi Nuru paşanın qarşıstnda bu uğurları genişlendirmek, Bakıya doğru müzaffar yürüşlari teşkil etmek vazifesi dayanırdı. Bu vezifa- nin yerine yetirilmesi üçün lazımi hazırlıq işlari görüldü, zaruri ehti- yat yaradıldı. Bir neçe gün arzinde Göyçayla Ağsu arasında olan yerli ermeni silahlı destelerine ağır zerbe vuruldu ve onların bolşevik-daş­nak qoşunlan ile elbir fealiyyat göstermek tehlükesi aradan qal- dirildi.

İyul ayının 5-de Ağsu etrafında aparılan döyüşlare neca böyük ahamiyyat verildiyini Nuru paşanın bu mentaqaye galmesi da sübut edir. Nuru paşa burada harbi veziyyetle tanış oldu, zabitlarla görüşüb onlara müvafıq tapşınqlar verdi, bütün şexsi heyeti döyüşün uğurla başa çatdırılmasma seferber etmeye çalışdı. Bu döyüşde qazanılan qeleba ila Qafqaz İslam Ordusunun elde etdiyi uğurların heç da tasa- düfı olmadığı tasdiqlenmeli ve düşmana daha bir ciddi zerbe endiril- mali idi. Nuru paşa hamin gün cebhani terk etdi. Ancaq döyüş hamin günü sona çatmadı. Bolşevik-daşnak qoşunları onların başı üzerini bö­yük tehlüka aldığı üçün bütün qüvveleri ila müdafıa olunmağa çalı­şırdı. Ancaq onların bütün cehdleri ebes idi. İyunun 6-da onlara güç­lü zerba vuruldu. Qafqaz İslam Ordusu hissalari döyüş amri ila mü- ayyanleşdirilmiş mövqeleri ele keçirdiler. Bolşevik-daşnak qoşunları Şamaxıya doğru geri çekilmek mecburiyyetinde qaldılar.

Müsüslü istiqametinde İsa bolşevik-daşnak qüvvelari daha güçlü müqavimet gösterdilar. Çünki onlar damir yolu ila bura zirehli qatar gatirmişdilar ki, bu da onların müqavimat gücünü xeyli artırmışdı. Burada da düşmenin müqavimetinin yarılması üçün Nuru paşa elava imkanlar tapmağa çalışırdı. İyulun 7-de Nuru paşa Nazim baye göste­riş verdi ki, Ağdaş ve Xaldan menteqelerindo topIaşa bilacak bütün qüvvalar Müsüslüye gönderilsin. Bir gün sonra İsa Nuru paşa Mürsel baya göndardiyi teleqrammda bildirirdi ki. Qazağa getirilmiş olan 350 nafar silahsız könüllü do Bargüşad stansıyasına gönderilir.

İyul ayının 7-de Nuru paşa OsmanJı sultanı Mehmet Vehidoddin- dan bir teleqram alır. İyulun 3-de vefat etmiş padşah Mehmet Raşa-

73

din yerina iyulun 4-da Osmanli taxtina çıxmış qardaşı Mehmet Vahi- daddin Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşaya göndardiyi te- leqraminda bela yazırdı:

Omiralmömin. ulu xaqan. haş komandammız. qar- daşım Sultan Mehmet xan hazraıbrinin hapimizi ağla- Jan zayi ib amri-komandanızı ab ahram. Sanabrdaıı bari pak m üş İd lal içında Osman! t va İslam tarixina xa- nadanım üçün şanlı - şanlı sahifabr alava edan siz arslanlar, yurdun qahraman yavrularına mamnuniyya- ti-şahanami havan edir, hu uğurda haqqin rahmatina qovusaraq ar meydanında can vermiş olan şühadayı kamali hor malla anıranı. Vatanimizin saloman üçün şimdiya degııı pak şanlı bir sur at da qah raman mütafak- kirbrimizia omuz-omuza davam eldiyiniz müvajfaqiy- yatb dolu harh sanalbri har halda azalmaqdadtr. Fa- qaı hamız hilmamişdir. İşta bu ana qadar olduğu kimi canahi haqqin haqli davamızda daima hizimb harahar olacağına zarraca şübha etmayarak evni savlet i-c^sııra- na ila düşmanla sa\'aşmaya davam ediniz. Har yerda kamali-şan va şarajla daşıdığtnız sancağım siza daima zafar va müvaffaqiyyat yolu göst arsın. İnayali bari va imdadi-ruhaniyyat haz rai i -peygam har sız qahraman as- garbrimin tııin va zafarí otsun.

İyul ayının 10-da bolşcvik-daşnak qüvvalarina daha bir zorba vu­ruldu va Kürdamir qosobasi işğaldan azad edildi. Burada carayan edan döyüşlor an gargin döyüşlardan biri idi. İrandan galmiş olan L. Biçcraxovun dostasi da qarşı tarafın gücünü xeyli artırmışdı. Buna baxmayaraq Habib bay Salimovun rahbarlıyi altında olan Müsüslü dostasi va ona komaya galmiş qüvvaler gargin döyüşlardan sonra bu mantaqoni da ala keçirdilar.

Kürdamir azad edildikdan sonra asas diqqat Şamaxı üzarinda camlaşdirildi. Ancaq bu istiqamatda dövüşlora başlamazdan avval Nuru paşa cabhadaki qüvvalari yenidon qruplaşdırdı. Bu da onunla bağlı idi.ki, qüw alar şarqa doğru iraliladikca onlar bir-birindan daha çox aralanır va alaqaiari zaiflayirdi. Ona göra Nuru paşa fıkirlaşirdi ki. ham Şamaxı-Bakı şosse yolu boyunca, ham da damir yolu xatti boyunca iralilayan qüvvalari müstaqil taktiki qruplarda birlaşdirmak döyüşün idaro edilmasi üçün daha ahamiyyatli ola bilar. Görünür, Nuru paşa bu baroda hala avvaldan masala qaldınbmış. Çünki iyul

74

ayının 14-do Mürsel baya gönderdiyi teieqramında soruşurdu ki, de­mir yolu boyunca harekat edan dasto ila şimaldakı dasta ayrı-ayrılıq- da komandalara bölünecek, yoxsa fırqa tarkibinda bir komanda halan­da qalacaq? Nuru paşa hamin teleqramında dastalarin ayrı-ayrı qrup- lara bölünacayi halda onlara rohbarliyin kimlora tapşırıla bilmasi ba­roda Miirsol bay in münasibatini de öyranmak istayirdi.

Ancaq qüvvalar iroli harakat etdikca bu qruplann teşkil edilmesi zeruret halını alır. Şamaxı-Bakı şosse yolu boyunca harakat edan qüvvalar bir qrupda birlaşdirildi va bu qrup Şimal qrupu adlandırıldı.10-cu piyada alayının komandiri Osman bay bu qrupun komandiri ta­yin edildi. Damir yolu xatti boyunca harakat edan qüvvalar iso Ce- nub qrupu adlandırıldı va Habib boy Selimov onun komandiri teyin edildi. Bu iki qrup iso Şerq cabhasi komandanlığı altında birleşdirildi vo Mürsal bay onun komandanı tesdiq edildi. İyul ayının IK-ne qa- dar adları çakilan qrupların teşkilatlanması başa çatdı va cyni vaxtda növbati döyüşlar üçütı müayyan hazırlıqlar aparıldı.

Nuru paşa Bakı şahşri üzarine qatiyyatli hücumların başlanmadı üçün Şamaxını asas dayaq bazası kimi qabul edirdi. Ona göre da or­du komandanı bu mantaqa üzarina hücuma ciddi hazırlıq apanİmasını va tezlikla Şamaxı üzarina hücumun başlanmasını lazım bilirdi. Ceb- hada hala struktur dayişikliyi apanldığı zaman Nuru paşa Mürsal ba­ya bela bir teleqram göndarmişdi:

Şamaxıdan Balaya gedan yolu kasmak üzra Şamaxı qasabasinin J5 verst camıbundah Göylar (İslam köyü) üzarindan üç sini/dan miirakkab (ibarat - M.S.) va sü­varisi çox bir müfrazanin haman sövqü (göndarilmasi- M.S.) lazımdır. Şamaxının şarq va canubundah koylar kamilan İslam va müsallahdirlar. Boyla bir ha- rakatin düşmani mağlubiyyati-qatiyyaya uğradacağını ıaxmin ediram.

Nuru paşa Şamaxı etrafında düşmene daha güçlü zerbo endirmeyi ve onun müqavimetini tamamila zeifletmeyi planlaşdınrdı. Bunun üçün müayyan obyektiv imkanlar da var idi. Nuru paşa yuxandakı te- lcqramında teleb edirdi ki, güçlü bir deste Şamaxının cenubundaki Göylar kendine gönderilsin. Hamin deste bu kendden keçerek daha ireli hereket etmekle Şamaxı-Bakı şosse yoluna çıxa ve belelikle do Şamaxıda toplanmış olan bolşevik-daşnak qüvvolarinin geri çekilmek yolunu kese bilerdi. Bununla da düşmen qüvvoleri mühasireye düşüb mehv olardılar. Nuru paşa telcqramında onu da bildirirdi ki, Göyler

75

kondinin ve onun etrafındaki Azarbaycan kandlarinin silahlı ahalisi da bela bir planın hayata keçinImasinda qoşun bölmalarina kömak edacak. Lâkin hücum başlanan vaxtda, yani iyulun 19-da geca güçlü yağışların yağması Nunı paşanın nazarda tutduğu planın hayata keç- masina imkan venmadi. Çatin hava va dağ şeraitinde Göylar kandina doğru iralilamak qeyri-mümkün oldu. Bela olanda Göylar kandina harakat etmali olan qüw alar Madrasa kandina doğnı iraliladilar. Hücum planının dayişmasina baxmayaraq qüvvalar xeyli iralilaya bildi. Bolşevik-daşnak qoşunlan müqavimat göstarmayin abes oldu­ğunu anlayaraq öz mövqelarini tark etdi lar va günün ikinci yarısında onlar kütlavi şak i İde Şamaxıya doğru geri çekildiler.

Çatin hava şaraitinda Şimal qnıpu düşmana növbati zarba vurub xeyli iralilamaye müvaffaq olsa da Nuru paşa ümuman gün ercinde geden döyüşün neticelen ila razı deyildi. Onun fıkrinca Şimal qnıpu- nun qüvveleri nazarda tutulan marşrutla harakat etseydi, düşmana güçlü zarba endirilar va bununla da onların geri çekilerek Bakının müdafıasina qatılmalannın qarşısı alınmış olardı. Döyüşlerin neticesi barade verilen raportlan öyrandikdan sonra Nuru paşa öz narazılığını Mürsel beye bele bildirirdi:

Bu günkü harakatin naticasi mani mamnun etmamiş- dir. Çünki man düşmanın asarat va imhasını (mahv edilmasini - M.S.) va dolayısı ila Bakıya çakılmaya müvajfaq olmamasını istayirdim. Bunu avvalca da Siza Göylar köyü üzarindan Şamaxı-Bafa yolunu kasmak üz- ra bir qolun tahrikinin münosib olacağını yazmışdım. Düşmanin qüwati az va hali-ricaida (geri çakilmakda - M.S.) ikan ufaq-tafak (yüngül - M.S.) artçı (aryerçard- M.S.) qitaatı ila iki alayın iştigali va bunlardan 13- cü alay ıh Madrasa köyü üzarina dönmasi maqsada mü- vafıq bir harakat deyildi. Binaanaleyh alinizdaki süvari qüwatlarini kamilan va qayat erkan, düşmani uzaqdan çeviracak suratda tahrik ediniz. Ya sabülcbar (yüngül - M.S.) piyada qüwati sövq edarak va ya har süvari heyvamna bir piyada mindirarak asil süvari qüwatini taçviyya eda bilarsiniz. Yarınki harakatın naticasinin buna göra istehsalına intizar ediram.

İyulun 20-de davam etdirilan hücumla Şimal qrupu Şamaxmı da adlayaraq onun şerqindeki Çuxanlı-Melikçoban xettine çıxdı. Ayın21-de isa qrupun qüw eleri Marazaya daxit oldular. Ayın 22-da baş

76

veran döyüşda düşman daha da şarqa çekildi. Bolşevik-daşnak qüv- volori Cangiya qadar qaçaraq orada özlarina müdafia mövqelari qur- mağa çalışdılar. Hamin gün canub qrupu da uğurlu döyüş keçirarak Sığırlı stansiyasını ala keçirdi. Bu istiqamatda döyüşan bolşevik-daş- nak qüw alari Hacıqabula doğru geri çekildi.

Bir neça günlük şiddatli döyüşlarden sonra qrupların har ikisinda orzaq ve sursat qıtlığı yaranmış, şaxsi heyat xeyli yorulmuşdu. Bela bir vaziyyatda hücumu davam etdirmak aızu edilmaz naticelera geti- rib çıxara bilerdi. Ona göre de Şerq cebhesi komandanı Mürsal bey. Nuru paşa qarşısında qoşunlara bir neçe günlük istirahet verilmasi ve hamin müddet erzinde növbeti döyüşler üçün lazuni hazırlıq aparıl- ması barada mesele qaldırdı. Nuru paşa ise mümkün olan qeder ireli hareket etmek, düşmeni teşviş içinde olduğu vaxt mehv etmek taraf- darı idi. O bu mesele ile bağlı öz münasibatini iyulun 23-de Mürsal baya göndardiyi emrinde bela açıqlayırdı:

1. Cabhadaki düşman halan parişandır. Qüwati az, manaviyyatt qırıqdır. Çoluq-cocuqdan i bar at, harcü- marc halında bir qafila düşmanın z afin i artırmaqdadır. Sığırlıdah dûşmanin tavaqqüfü, Şimal qrupunun i rai i har ahali ite aqamata mahkum olacaq va falakatini intaç edacak bir tavaqqüvdür. Zatan Canub qrupu qarşısın- dala qiiwati har ehtimala qarşı müdafıaya va ani tas- bita kafidir. Bakıdaki düşman üç-dörd günlük maluma­ta göra siyasi bir anarşi içindadir. Biçeroxov ingilis parasıyla va ermani qüwatiyla har dürlü idarani a!a ala bilacak kimi görüküyor. Ümumi bir müzakirada in- gilislarin Onzalidaki qüwatlarinin Bakıya galmasi gö­rüşülmüş, faqat natica anlaşılmamışdır. Mamafih Biçe- raxov zorla rast galdiyini asgar yapmaq va qüwatini artırmaq istayir. Bu mülahizata nazaran biz mümkün qadar açlığa va susuzluğa baxmayaraq, xassatan Şimal qrupu ila doğru Bakıya yürümakda fayda va nicat bu­luruz.

2. Bugünkü tavaqqüfîi ancaq bir şakil ita münasib görar idim. O da süvari, topçu va piyadadan mürak- kab bir taqib müfrazasinin düşmanin peşini (ancasını - M.S.) buraxmaması idi. Su masahsinin orduda da na- zari-etibara alındığı malumunuzdur. Cangi çayından istifada imkanını da siz bildirirsiniz ki, su masalasi bu

sürati? hail edilmişdir. Mavadi iaşaya galinca firqanin ati va ekmayi (çörayi - M.S'.) da qisman şimdi bulun­duğu mantaqada va qisman da arxadon sövq edilmak suratiyla qabili tadarükdür. Bakıya yaxın olan müsal- man köylarinin müsallah yardımları qaviyyan mamul olmaqla barabar siza su, at va ekmak xüsusunda yar­dım edacaklari da mühaqqaqdir. Siz bu koylardan ha­lan azami 70 ¡dlometr masafadasiniz. Müharibasiz üç günda qat. edilacak bu masafa daxilinda şimdiya qadar lacrüba etdiyimiz düşman qarşısında iki gündan fazla miihariba üçün sarf edacayini zann etmiyorum. Buna göra ha2irlanmaq isa bir-kaç gün tavaqqüfö intaç etmaz.

3. Bir tarafdan mavadi-iaşa va cabbaxananın ta­mamlanması va Marazaya sövq va iddiharına çalışılır.

4. Hacıqabulun daha şarqina düşmani almaq üzra Şimal qruptından yarın bir kiçik müfraza ıafriqi va bu taarüza canııbdan Ohmad Hamdi bay müfrazasinin da iştiraki-harakalı lazımdır, dhmad Hamdi bay müfraza­sinin Hacıqabul ila daniz arasından damır yolunu tax- rib etmasi va Şimal qrupundan ifraz edilacak müfraza- nin da eyni zamanda böyla bir damir yolu ila taxribi vazifasi olması lazımdır.

5. Miihariba va müvasila xattinin cinahında bulu­nan köylarin tadibi ila uğraşmaq qüvvatin inkisamını intaç edar. Har halda ayrılan qü\,vatin cinahlarında kiçik düşman qü\tvalarinin tachizatı kıyamını pak zann etmiyorum. Malağanlar (aslim olduqdan sonra bela bir harakatda şimdiya qadar bulunmadılar. Ancaq er- manilar haqqındu qati malumat almaq lazımdır. Ma­mafih ermanilarm şarqa çakildikiarini dünkü raporlu­nuzda bildirmişdiniz.

6. Cabbaxana sövqü va qilaata tövzüsü (paylanması- M.S.) lazım, ancaq bunun tasrii (süratlandirilmasi - M.S.) elzamdir.

7. Dağısıandan galacak qüvvatlar haqqında itlixaz edilacak tadbirin harakatin ıaxirina sahab olacağını zann etmam. Ancaq bir keşf qolu ila onların taşriki-ha- rakaıini tamin elmak va Bah-Darband damir yolunu taxrib va tarassüd etdirmak lazımdır.

78

8. Yarın üçün Canub qrupunun hali tavaqqüfa qal- masınt anlamıyorum. Bir an avval iralilayarak (İzmir yolunu tamir et s a va Hacıqabulu tutsa Şimal qrupun- dan galacak müfraza va dhmad Ham d i bay müfrazasila daha yaxından irtibat tasis etsa iyi olmazmı? Yena ya­rın Şimal qrupundan bir taqib müfrazasi eyni zamanda istikşafda bulunmaq üzra Şarq istiqamatinda sövq edil- malidir. Bilirsiniz ki. Baş komandanlıqdan aldığım amr va ham da düşman haqqında hildirdiyiniz malumat hizdan sürat t al ab etmakdadir.

Göründüyu kimi. Nuru paşa noyin bahasına olursa olsun irelilema- yi. an qısa vaxt arzinda qarşıya qoyulan vazifeni sona kimi yerine yetirmeyi taleb edirdi. Nuru paşa eyni zamanda Cenub qrupunun for- malaşmasını vo alo keçirilmiş olan harbi taşabbüsün genişlendirilme- sıni tövsiyye edirdi. Özünün yazdığı kimi Baş komandanlıq da sürotle harekat etmeyi lazım bilirdi. Bununla bela Nuru paşa Mürsol beyin mantiqi fikirleri ile razılaşdı. Gözlenilmez tehlükenin qarşısının alın­ması üçün tachizat ve taminat üçün vaxt ayrılmasına razı oldu, buna göre de cebha xettinda bir ncçe gün sakitlik oldu. Növbati döyüşlar iyulun 26-da başladı. Hemin gün Cenub qrupu Qarasu stansiyasmı. iyulun 27-de ise Hacıqabul stansiyasmı düşmandan azad etdi. İyulun 28-de Şimal qrupu da hücumu davam etdirdi. İyulun 29-30-da Şimal qrupunun qüvvolari onların qarşısını saxlamağa çalışan düşmana daha bir güçlü zarba vuraraq Bakının oteklerina qadar gelib çıxdılar.

BAKI UĞRUNDA DÖYÜŞL0R

Bakının azad edilmesi Nuru paşanın rehberliyi altında aparılan dö­vüşlerin, bütünlükdo Qafqaz İslam Ordusu harekatının uğurlu zirvesi­dir. Müveffeqiyyetle sona çatan bu amaliyyatla Bakı şaharı daşnak ve eser qoşunlannın ve ingilis bölmalorinin nezareti altından çıxarıla- raq müsteqil Azerbaycan Cümhuriyyetinin paytaxtına çevrildi. Bu­nunla da Azarbaycanın müsteqilliyi onun başı üzarini kasdirmiş real tohlükeden nicat tapdı. Doğrudur, Qarabağda vo respublikanın cenu­bunda müeyyan gerginlik hele de qalmaqda idi. Lâkin Bakının alın­ması ila müsteqil Azorbaycan Cümhuriyyetinin bütün dövlet o la n la ­rının normal fealiyyetine obyektiv bir zemin yaradıldı

Bakının azad edilmesi Nuru paşanın rohbarlik ctdiyi türk asgorınin79

vo bütün Azerbaycan xalqimn birgo mübarizosinin montiqi naticesi idi. Lakin bu montiqi natıca ela da asanhqia hasil olmadı. Qafqaz İs­lam Ordusunun zorbaları ila Bakıya sıxışdınlan qüw alar mahv olma anının yaxınlaşdığını hiss etdikca bütün gücünü nümayiş etdirmeya çalışırdı. S.Şaumyanın rahbarliyi altında olan Bakı komissarları istefa verdikdan sonra avqustun 1-da hakimiyyati ala keçiran Sentrokaspi Diktaturası da Bakını alda saxlamağı,onun müstaqil Azarbaycanm paytaxtina çevrilmasina yol verilmamasini özüna başlıca vazifa say ir­di. Bunun üçün onlar İrandaki ingilis qoşunlan komandan!ığı ila gö- rüşarak onlardan harbi kömak almağa nail olmuşdular. Bakı neftinda gözü olan ingilis qoşunları komandan lığı da Sentrokaspi Diktaturası- nın ermani emissarlanna komaya galmayi vad etmişdilar. Avqustun4-da artıq ingilis qoşunlarının Bakıya galmasi başlamışdı. Bu qüvve- larin gol işi Sentrokaspi qüvvalarini xeyli güçlendirdi. Ona göra da Bakının azad edilmasi uğnında Qafqaz İslam Ordusunun apardığı ilk ciddi döyüş uğursuzluqla naticalandi.

Hamin döyüş avqustun 5-da baş verdi. Sahar erkan başlayan bu döyüş avvalca İslam Ordusu qüvvalarinin planlaşdırdığı kimi gedirdi. Güçlü zarbadan sonra Şimal qrupunun bölmalari Qurd qapisi yüksak- liklarini ala keçirarak şahara daha da yaxınlaşdılar. ö n tahlükali movqelarin ala keçirilmasi hücumun müvaffaqiyyatla davam etdiril- masi üçün zamin yaratsa da, top marmilarinin qurtarmasi va toplann himayasindan mahrum olunmaq Şimal qrupunun vaziyyatini xeyli ça- tinlaşdirdi. Sentrokaspi qüw alari bundan istifada edarak öz güclarini topladılar va ingilislarin yardımından bahralanarak oks-hücuma keç- dilar. Bakının tutulacağından qorxan keçmiş komissarlar da ixtiyarla- rında olan toplarla Qafqaz İslam Ordusu movqelarini aramsız ataşa tutdular. Buna göra da Şimal qrupunun bölmalari xeyli itki verarak geri çakilmak macburiyyatinda qaldilar. Saat 17-da Şarq cabhasi ko­mandan ı Mürsal bay döyüşün naticalari barada Nuru paşaya raport göndardi va Bakı üzarina halledici hücumun hayata keçirilmasi üçün ondan elave» kömak istadi. İngilis qoşunlannın Bakıya gelmesinden artıq Nuru paşanın da xabari var idi. Düşman quvvelerinin güçlendi­rilmesi, Qafqaz İslam Ordusu qüvvalarinin İsa yorğunluğu, ciddi sur- sat çatışmazlığı Nuru paşada da Bakı etrafına alava qüw alarin gön- darilmasi yaqinliyi yaratmışdı. 5 avqust döyüşündan sonra şaxsi he- yatda yaranmış olan manavi-psixoloji düşkünlüyü aradan qaldirmaq üçün Nuru paşa derhal Mürsal bayo teleqram gönderdi ve en yaxin vaxtlarda Bakıya elave qüvveler yola salınacağını ona çatdırdı:

80

TiUisda bulunan Şarq Ordular (Jrupu kumandanı Xalil paşa hazratlari iki haftaya qadar Bakıya iki alay piyada vetişdirilacayini vad etdilar Bundan maadaOl at a bir milis böliiyü avvalca göndarilmişdi, yarın da bir hücum bölüyü ila bir maki nalı tiifang bölüyii Gan- cadan göndarilacakdir. Miqdari-kufı cahhaxana gönde­rildi. Har halda bulunulan xaflın taq\>iyya qilaatı ga- lincaya qadar müdafi asi lazımdır.

5 avqust döyüşünün noticolari Nuru paşanın özü üçün da gözlenil- maz olmuşdu. O, tosevvür eda bilmirdi ki, Bakıya qadar uzun bir dö- yüş yolu keçmiş olan qüvveler birdan-bira bela ağır vaziyyata düş­sün. Bunu Mürsel bay vo digar zabitler da tasavvür eda bilinirdiler. Ola bilsin ki, Göyçaydan Bakıya qadar düşmeni qovmağa müveffeq olmuş Şimal qrupu Bakı üzerine hücumun da bele uğurla neticelene- cay ine omin imiş. Kifayet qeder mermi ve sursat ehtiyatına malik ol­madan hücuma başlamaq ise gözlenilmez neticalere getirmişdi. Diğer terefden nezere almnq lazımdır ki, Şimal qrupunun rehberliyi bu hü­cum üçün kifayet qadar çevik taktika işlede bilmemişdi. Bakıya en yaxın yolun Qurd qapısından keçdiyi üçün hücum da bu arazide ve çox dar sahede aparıl irdi. Ona göre Sertffokaspi herbçileri de bütün güçleri ile bu dar sahede müdafıe olunmağa nail oldular. Nuru paşa ister hücumdan evvel, isterse de bu hücumdan sonra Bakı üzerine hücum sahesinı genişlendirmeyi, yalnız Qurd qapısı yüksekliyi üzo- ı inden dey il, şimaldan da şehare hücum etmeyi tövsiye edirdi. Ancaq Şarq cebhasi komandan lığı şehoro an yaxın yer kimi Qurd qapısı yüksekliklerinden hücum etmeye daha üstünlük verirdi. Ancaq hadi­selerin sonraki inkişafı malız Nuru paşanın teklifleri üzerinde davam ctdi. Nuru paşa hücum sahesini genişlendirdi ve nehayet, Bakı tizari- ne dairevi şekilda hücum teşkil etdi. Digar terafden de Num paşa Bakı etrafında olan kendlerin ahalisini şeher üzarine helledici hücum üçün seferber ede bildi, ö z xatirelerinde Nuru paşa bele yazırdı:

Düşman damir yolunun şarqinda va Bakının qarb sırtlarındaki tahkimatı şimala uzadaraq Abşeron yarma- dasını qarba qarşı müdafıa üçün düz bir müdafıa xatti ta- sisa çalışılırdı. Biz da ham bu tahkimata mane olmaq va ham da düşmani şimal va şarq-şimaldan işgal ctmak iizra Abşeron yarmadasının şarq va şimahndakı İslam kandla- rinda t aş ki laf yaparag Suraxaıu, Sabunçu, Balatanı, Binaqa- di tarajlarinda cabha taşkili ila düşmani icaza başladıq...

81

Bakı şoheri üzerino uğurlu hücumu teşkil etmok ve şehori tezlikle azad etmok üçün hor şeydon avvol yeni qüvvolara vo cobbaxana te­minatına chtiyac var idi. Bunlar olmasaydı növbati hücumun uğuru da tahlüko altında ola bilardi. Vaxtin uzadı İması ise düşman qüvvoleri- nin daha da möhkamlanmasi vo Bakı etrafındaki mühendis-istehkam işlorinin genişlenmesi demek idi. Ona göre do Nuru paşa 3-cü Ordu komandanlığına müraciet ederek derhal zeruri yardımın gönderilme­sini xahiş etdi. Nuru paşanın fikrince. Bakı şehori üzerino helledici hücumun teşkili üçün aşağıdaki miqdarda qüvve ve cebbexana zeruri idi:

1. dn azı 5 min nafarlik qüwa;2. İki sahra batareyası va dlat-Pulâ damir yolu xat-

tini ataşa tutan düşman gamilarindan mühafıza olun- maq üçün 4 ağır batareya;

3. Bir tayyara dastasi;4. Bir teleqraf bölüyü;5. Bakı atrafında olan loplar üçün marmilar-Qüd-

ratli top üçün 10 min, Şnayder lopları üçün 8 min, rus topları üçün 4 min. rus sahra topları üçiin 6 min. /ta­bela mauzer lüfanglar üçün 1000 sandiq, rus piyada tiifanglari üçün İsa 500 sandiq gülla;

6. Arm xidmatinin taşkili üçün 20-ya qadar avtomobil.5 avqust döyüşünden Bakının azad edilmosi üçün keçirilen helle­

dici döyüşodek 40 günlük bir fasile vardı. Bakı üzerine uğurlu hücu­mun teşkiline hazirliq üçün Nuru paşaya bu qeder vaxt lazım oldu, dslinde bu qeder vaxt yeni türk qüw olerinin gelmesinin longimesi ile bağlı idi. Ancaq bu müddot arzindo Nuru paşa bir an da olsa süstlük yaranmasına imkan vermedi. Onun gösterişi ila Bakı etrafında qüvvolorin qruplaşdırıİması aparılır, müxîelif manevrler hoyata keçiri- lir vo mövqe döyüşlori davam etdirilirdi. Holledici hücuma hazirliq üçün lazım olan 40 gün erzinde keçirilen mövqc döyüşlori ile Nuru paşa düşmon qüvvelorine ciddi zerbe vurdu ve onları daimi bir ger­ginlik altında saxladi. Bütün bunlar ise şeher üzerino holledici hücu­ma hazırlığın terkib hissesi kimi nezardo turulmuşdu.

Yanardağ vo Bineqedi yüksekliklerinin ele keçirilmesi de daha elverişli movqelorin qazaniİması, düşmenin sakıt bir şeraitde müdafie işleri ile meşgul olmasına yol vcrilmomosi ve bütünlükdo onun müdafıo taktikasına bir çaşqınlıq getirilmesi maqsodile cdilmişdi. Bununla bağlı avqustun 22-do Nuru paşa tarafından xüsusi bir onu imzalandı.

82

Qafqaz İslam Ordusu quwalarinin Bakı şahari üzarina hücumu.

14-15 scntyabr 1918-ci il.

Hamın omrda o. Mürsol paşadan tolab edirdi ki. Bakı hücumuna ha­zırla planı ilo oıaqodar olaraq Xırdaianın şinıal-şerqindaki Yanardağ va Binoqedi ( 311 vo 364 raqemli tapalar) tepelerini ala keçirsin.

0lava olaraq Nuru paşa bu amrda Mürsal paşaya Bakının şimalin- dakı qüvvalarin yerdayişmalari va yenidan qruplaşdırılması barada da göstariş verdi. Ordu komandanı hamin tapelarin avqustun 23-da ala keçirilmasini lazım bilirdi. O, eynı zamanda düşman barado m a­lumat toplanması va bunun üçün asir götürülmesinin zaruriliyino de diqqat yetirirdi.

Ancaq Bakı etrafına alman nümayende heyetinin galdiyina göre adlan çakilan tapelarin ala keçirilmasi taxira salındı. Başqa bir emri ila Nuru paşa bu döyüşün keçirilmasini avqustun 26-na tayin etdi. ö z xatiralarinda bu amrin hayata keçirilmasi barado Nunı paşa bela ya- zırdı:

"Bala qarb cabhasi şahara pak yaxm olduğundan hücum cabhasi olaraç burasını münasib görürdüm.Har na qadar 5 avqust hücumu ila düşmanın nazari bu cabhaya calb edilmiş idi. Düşmanla aramızı ayıran da- mir yolu vadisinin amaçlarının pak sarp bulunmasın­dan burası hücuma pak miisaid deyildi. drazinin bu xüsusiyyatina tahkimat alava edildiyi taqdirda bu cab- hadan yapıla bilacak hücumun müvaffaqiyyatla natica- lanmasi eh t imalı maşquq bulunurdu.

Binaanaleyh burada tahkimat yapdırmaqdan sarfı­nazar etdirmak üçün düşmanin nazar diqqatini calb edacak vachiyla Bilacari va Bakının şimal cabhasinda tarafimizdan faaliyyata keçilmiş idi. Taşabbüslarimiz lazım olan tasiri yapmış va düşman da Bilacari stansi- yası şimalındaJa Yanardağ va daha şarqdaki Binaqadi sırtlarında va Bilacari stansiyası civarı ila canubdah sırtlara ahamiyyat vermaya başlamışdı. Yanardağ sırtları düşman cabhasinin onundaki Uha nöqtasi taş- kil edilmakda olduğundan fazla tahkim edilmakda idi.Bakıya hücumun vaxtında sol cinahımızı tahdid edacak olan m az kur -ırtların mani-tahfdmi va burada münfa- rid vaziyyatda uulunan düşman dastasinin imhası maq- sadiyla 24 avqust facir ila (burada qeyri daqiqlik var.Qeyd olunan döyüş avqustun 26-da baş verib - M.S.) birlikda faiq qüwalarla Yanardağ va 31 avqust Bina-

84

qadi mövqelarini süratli va şadid bir harakafla ahata va buralarını l ahlama mamur düşman qüwatini kam i lan imha va bir bölük ingilisi imha eladik.

İşbu mövqe müvajfaqiyyatlar düşmanin manaviyyan- m sarsmış va asgarlarimizin qüweyi-manaviyyalım sarsmış idi.

Balcı ûzarina helledici hücumun gedişi da gösterdi ki. Yanardağ vo Bineqedi yüksekliklerinin ele keçirilmosi inco düşünülmüş bir plan idi. Hazırlıq dövrü erzinde ön ehemiyyetli mövqc döyüşii olan bu döyüşde düşmene ciddi zerbe vurulmaqla çox vacib yükseklikler nezaret altına alındı.

Helledici hücuma haztrlıq erefesinde Nuru paşa bühin qüvveleri ehate eden qruplaşma apardı. Ovvelce o. Şimal ve Cenub qruplarını leğv ctdi. Hücumda iştirak edecek alayları birbaşa fırqe komandanına tabe etdi. Lâkin Bakı etrafındaki döyüş sahesinin öyrenilmesi göster­di ki, qüvvoleri taktiki qrup halında saxlamaq dalın meqsede uygun­dur. Çünkı Qafqaz İslam Ordusu qüw eleri Bakı etrafında çox geniş ınenteqeye yayılmışdı. Onları bir nöqteden temin etmok ve dövüşü idare etmek semeresiz ola bilerdi. Ona göre Nuru paşa qorara aldı ki, helicdici hücumda iştirak edecek qüvveleri yeniden qnıplaşdırsm. Bu defe üç taktiki qrup yaradıldı. Şimal qnıpu, Qerb qrupu ve Cenub qrupu. Şimal qrupu Xırdalandan başlayaraq Abşeron yarımadasının şerq sahiline qeder uzanan sahedeki qüvveleri ehate edirdi. Qnıpa Osman boy rehberlik edirdi. Bakının qerb terofınde, Xırdalandan Pu­ta stansiyasına qeder olan sahedeki qüvveler Qorb qnıpunda birleşdi- rildı. Qrupun komandiri Cemil Cahid bey idi. Cenub qnıpıı ise Puta vo d le t stansiyalan arasındaki qüw eleri birleşdirirdi. Onun komandi­ri ise Helim Pertöv bey idi. Qruplann hor birine gündelik vezifelor verilirdi. Onlar helicdici hücum üçün hazırlıq işleri ilo beraber, elve­rişli mövqeler uğrunda mübarizeni davam etdirirdilor. Bu mövqc dö- yüşleri Sentrokaspi ve ingilis qüvvelerino ele bir zorbo vurmuşdu ki. scntyabr ayının l-de ingilis qoşunlan komandanı Dcnstervil Qafqaz İslam Ordusu qüvvelerine qarşı her hansı müqavimet göstermeyin ar- tıq monasız olduğunu bildirirdi. Denstervil bununla bağlı keçirdiyi ic- lasda şeher etrafındaki vezıyyeti tohlil ederek sövleyırdi ki. indi türklorin qarşısını kesmek mümkün deyildir. Davam etdirdiyimiz dö­vüşler olsa-olsa Bakının tehvil verilmesi müddetini uzada biler. Ona göre do o teklif edirdi ki, ağ bayraq qaldırılsın ve türklerle toslim şortleri imzalansın.

85

General Denstervil bu qenaete gelando 5 avqust döyüşündon tex- minan bir ay keçmişdı. Hamin müddat arzinde Türk-Azerbaycan qüwalarindo ciddi bir kamiyyat dayişikliyi baş vermamişdi. Ancaq Nuru paşanın göstarişlari ilo Bakı atrafında hayata keçirilan todbirlor qüvvelerin marnını yenidan özüna qaytarmışdı. General Denstervilin bildirdiyi kimi türk vo Azerbaycan qüvvalari növbati qatiyyatli hücu­ma keçsaydilar onların qarşısını saxlamaq heç da asan olmazdı. Bunu sözsüz ki, Nuru paşa da yaxşı başa düşürdü. Ancaq Nuru paşa Bakı­nın hala azad edilmadiyinin do qıymatini yaxşı anlayırdı. Ona göra da o bir daha risq etmak istamir va holledici hücumun tam uğuruna zamanat veracok qüvva üstünlüyünü yaratmağa çalışırdı. Nuru paşa özlüyünda yoqinlaşdirmişdi ki, halledici hücuma Bakı şolıari otrafına yeni qüvvalor galib çatandan sonra başlansın. Lâkin bu, heç do o de- mak deyildi ki, Nuru paşa Bakı üzorina hallcdici hücum vaxtının uzadılması ila razı idi. dksina. o bunu da yaxşı bilirdi ki, vaxtın uza- dılmasından ingilislar istifada edarak Bakıya olavo qüvvolar gatiro bilorlar. Bu cahata dnvar paşa da diqqat yetirirdi. Buna göro do 9-cu Ordunun 15-ci firqasina amr vcrilmişdi ki, derhal Bakıya doğru lıoro- kata başlasın. Hamin fırqonin Bakı atrafına çatınası ilo şohor üzarina halledici hücum başlamalı idi. Halledici hücuma hazırlıq işlerinin da­vam ctdirilmosi ilo bağlı olaraq Nuru paşa sentyabrın l-do növboti döyüş omrini imzaladı. Homin amrda Ordu komandan! 15-ci firqonin vo bir ncço topçu bölmesinin Bakıya doğru horokate başladığı açıqla- nırdı. Sonra Nuru paşa qeyd edirdi ki, Bakı üzerine hücumda şoxson özü vo Şarq Ordular Qrupu komandanı Xelil paşa da iştirak edocak- dir. Gmrdo daha sonra hücuma hazırlıq işleri ile bağlı türk vo Azor- baycan hıssaloriııin qarşısında dayanan vozifalari koııkretloşdiriidi.

Bakı $ohori üzorina halledici hücumun müfessol planının işlanib hazırlanması münasibatila Nuru paşa Qafqaz İslam Ordusu qarargah roisi Nazim bayi Bakı etrafına gönderdi. Nazim bey şohor etrafındaki horbi şeraiti vo arazinin döyüş imkanlarını öyrandikdon sonra öz mü- lahizalarini sentyabrın 3-de Nuru paşaya gönderdi. Nazim bay teklif edirdi ki, şohor üzorina hücum iki istiqamotda hayata keçirilsin. Ba­kının şimalından 15-ci fırqa hücuma keçsin va bu hücuma firqa ko­mandan ı Süleyman İzzet bay rahbarlik etsin. Qarb terofdan İsa 5-ci fırqanin hücuma kcçmosı va ona Cemil Cahid beyin rahborlik etmosi moqsodouyğun sayılırdı. Nazim beyin fıkrince şahar üzerine hücuma umumi rehberliyi ise Şerq cebhesi komandanı Mürsel paşa ede biler­di. Nazim bey öz mülahizalerıno onu da elave edirdi ki. Nuru paşa­

86

nın vo Xalil paşanın Bakı atrafına gelmesi şaher üzerine helledici hücumda iştirak edecek qüw olerin monevi ohval ruhiyyasinin qaldı- nİmasına müsbet tesir göstere bilerdi.

Nazım beyin mülahizeleri ele hemin gün do Ordu komandanlığı terofınden öyrenildı. Onun hücumun teşkili ile bağlı söylodiyı müla- hızelor ümumen Ordu komandanlığı terofından qobul edildi. Ancaq Nuru paşanın Bakı üzerine hücumda müşahidoçi kimi iştirak etmek oklifı qebul edilmedi. Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Bakı et­rafına müşahideçi kimi yox, helledici hücumun rehbori kimi gelmeyi planlaşdırırdı. Şerq Ordular Qrupunun komandanı Xolil paşa da Nuru paşadan helledici hücuma rehberliyi öz üzerine götürmoyı tolob edir­di. Bu moseie ile bağlı Qafqaz İslam Ordusu Harekat şöbesinin mü- diri Bakı etrafında olan Nazım beye bele bir teleqram gönderdi:

Nuru paşanın taarrüzü-qati zamanında Şarq cabhasite bilfet komanda etmasini Xalil paşa amr ediyor. Teklifi alı­nız vachiyte bütün cabhaya Miirsal paşanın, 5-ci firqaya da Camii .Cahid bayin komanda etmasina Nuru paşa haz- ratlari müvafıqai buyuracaqdır. Ancaq kanditerinin ko­manda etmasi Xalil paşanın amri iqtizasındadtr. Koman­da masatesmin halli Xalil paşa hazratlarina Süleyman İz- zat bayin galmasina müaaltek qalıyur demakdir. Bit bahda başça bir amirteri varsa amr buyurulmasını istirham ede­rim. drz etdiyim isbatdan komandan paşa hatelik koman­da masatesini hail etmak istamiyorlar, afandim.

1918-ci il scytyabr ayının 6-da Nura paşa Goncede 15-ci firqonin qüvvolerini qarşıladı. 0 . Şıxlinskinin ve Azerbaycan hükümetinin üzvlorinin iştirak etdiyi bu qarşılama marasimi Nuru paşanın sevinclo yaşadığı moqamlardan biri idi. Çünki Nuru paşa yaxşı anlayırdı ki, 15-ci fırqonin yetişmesi ile qarşıda dayanan vozifolorin icrası üçün etibarlı qüvvo yaradılmışdır. Hemin axşamı fırqo qüvvelori Goncode qaldılar. Nuru paşa fırqe komandiri Süleyman İzzet baylo müfassel sohbet apardı, ona Bakı etrafındaki veziyyeti, qarşıda dayanan vozife- lon açıqladı. Vaxl itirilmesino yol vermemok üçün Ordu komandanı seherisi günü Süleyman İzzet beye Bakıya heraket etmok gösterişi verdi.

15-ci fırqenin Bakıya yola salınması ile bu şolıor üzerino helledici hücuma hazırlıq özünün son morhelesino qodom qoydu. İndi Nuru paşa hücum planı ile bağlı olan bütün teklif ve mülahızalorı ümumi- İaşdirerek qoti qorara gelmeli, hücum planını tosdiq etmeli vo hücu­

87

mun gününü müayyanlaşdirmali idi. 15-ci firqanin Bakı etrafına na vaxt çatacağını va son işlarin tamamlanması üçün no qadar vaxt la­zım olacağını nazara almaqla Nuru paşa halledici hücumun sentyabr ayının 12-da başlanmasının mümkünlüyü üzorında dayandı va bu ha­rada sentyabrın 7-da Xalil paşaya teleqram göndardi. Bu qarar halo ilkin qarar idi va hamin qarar Xalil paşa ilo razılaşdırılmalı idi. Nuru paşa Xalil paşaya göndardiyi teleqrammda onu da aiavo edirdi ki, ağar göstarilan tarix üzra raziliq olda cdilarsa onda hücumun ayın 15-dan sonra biişlanacağı barada yanlış malumat yayılmasına çalışa- caqdir. Ham Xalil paşa, ham da Nuru paşa hücum gününün çox gizli sax lanı İmasına va qarşı tarafın da bundan xobor tutmamasına çalışır­dılar.

Basqa bir sanadda İsa Nuru paşanın hollcdici hücumu sentyabrın11-da başlamaq qararina galdiyi bildirilir. Gancadan göndarilan te- leqramla yazılı olaraq mehz bu tarix tasdiqlonirdi. Ayın 9-da Şarq cabhesi kumandanlığına göndardiyi növbotı amrinda Nuru paşa Bakı üzarina halledici hücumun kcçirilmasi üçün amq qarar verildiyini bil­dirirdi. Sonra da Nuru paşa qati hücumda ümumi komandanlığı öz üzarina götürmek üçün Bakıya doğru yola düşdüyünü vo hücum planı baredo şohor etrafına çatandan sonra atraflı malumat vcrocoyini açıq- layırdı. Ordu komandanı daha sonra şohar etrafındaki qüvvolerin han- sı movqelerde dayanmalı olduğunu qeyd edirdi. O taleb edirdi ki, bü­tün hissolor gece ikan omrda gösterilen movqelerde yerleşsinler. Nu­ru paşa onu da vurğulayırdı ki, hissolor gösterilen movqelere çox gizli hereket etmeli va düşmen kaşfıyyatınm duyuq düşmemesi üçün köhna düşorgalordeki çadırlar olduğu kimi - qurulu halda yerinde saxlamlmalidir.

Sentyabr ayının 10-da Şarq Ordular Qrupu komandanı Xalil paşa, Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru paşa, Azorbaycan qolordusu komandanı general-leytenant Oliağa Şıxlinski ve diğer zabitlar Bakı etrafına geldiler. Burada Nuru paşa Ordu komandanı kimi foaliyyotı- nin daha mühüm va gargin sohifelarindan birini başladı. O hor an axtanşda idi, şohor etrafında nalar baş vcrdtyıni ızlavirdi ve qiiw ela- rın nece yerlaşdirilmesi vo hücumun uğurla başa çatdırılması üçün somaroli yolların tapılmasını fıkırleşirdi. Bakı etrafına çatandan sonra Nuru paşa qrup komandanlarının fikir vo mülahızalarıni dinledi, onla­rın takliflarini bir do nazardan keçirdi. Burada onun qobul etdiyi ilk qorarlardan biri qüvvelorin quruluşunda doyişiklik edilmesi ile bağlı oldu. Nuru paşa Şorq cobhosi komandanlığını. habcle Şimal ve Qerb

88

qruplarını leğv ctdi. Hamin qorar onun Bakı üzorina hücumun ırk i l i ilo bağlı scntyabr ayının 10-da imzaladığı anırda tosbit olundu. Ordu komandam bildirirdi ki, Şimal qrııpundakı qüvvolor 15-ci fırqedo. Qerb qrupundakı qüvvolar isa 5-ci fırqada birlaşdirilirlar. Fırqaloı isa birbaşa Nuru paşaya tabc olmalı idilar. Nuru paganın qarargahı Güzdokda, 5-ci firqanin qarargaht iso Qobuda yerlaşdirildi. Omrda fırqalarin qüvvalari, faaliyyet sahalori va qarşılarında dayanan vazi- falar daqiqlaşdirildi. drnrda o da bildirilirdi ki. hücum zamanı fırça­lar biri digarini gözlamamali va dayanmadan ıroli harakat ctmalidir- lar. Nuru paşa talab edirdi ki, hazırlıq üçün qüvvalara veri lan tapşı- nqlar sentyabnn II-do axşama kimi icra edilsin va bu baroda ona malumat verilsin.

Qeyd edilmolidir ki, fırqa komandirlori ila maslohetloşmedan son­ra hallcdicı hücumun sentyabnn II-da başlanması taxira salındı Bu dn asasan 15-cı fırqanin şahar atrafına gec gelmesi va ona istirahat üçün lazımi vaxt verilmasi zaruriIiyi ilo bağlı idi. Ona göro da Nuru paşa amrda bildirirdi ki, hücumun vaxtı vo saati sonradan bİldirila- cakdir. Har halda qorara alınmışdı ki, Qurd qapısı yüksakliklorinda olan düşman müdafia xotlori atoş açılmadan, geca ikan süngü döyüş- lari ila alınsın. Bu planın uğurla yerina yctirilması üçün Nuru paşa fırqa komandirlarindon talab edirdi ki, hamin araziler gündüz yaxşı müşahida edilsin vo harakat istiqamatları avvaldan müoyyanleşdı- rilsın.

Nunı paşa da hücumun asas ağırlığını Qıırd qapısı istiqamatina kc- çinnişdı. Hücum edacak qüvvalarin çoxu burada yerloşdırilmişdi. Düşman qüvvolarinin diqqatiııin buradan yayındırılması üçün o, şı- maldaıı da süratli hücum hayata keçinTiayi planlaşdınrdı. Bu hücum 15-ci fırqanin 38-ci alayına havale olunmuşdu. Bakının şimal-şerqin- doıı iso Azerbaycanm milli qüw alari Bakıya doğru herakot etmoli idi.

Bakı şahari üzarina halledici hücum sentyabr ayının 14-no, şahar üzorina ilk hücumdan 40 gün sonraki tarıxa salındı. Nuru pa*a bu ınüddat arzında görülmüş ışları hücumun başlanması üçün kifayet sa- vır va onun uğurla bitaceyina şübha etmirdi.

Sentyabr ayının 13-da saat 17. 11-da Nurıı paşa Hacıheson kendi­nin qarbindaki müşahida mentaqesinde Bakının azad edilmosi üçün halledici hücuma başlanması baroda amr imzaladı. Hamın emr aşağı­daki mazmunda idi:

1. Bakıya qarşı qati taarruza Allahın lütjü ila 14. 9.334 (1918 - M.S.) sabahı başlanacaqdır.

2. Beşinci Qafqaz Jirqasi piyadasıyla 14. 9. 334 saba­hı saat ikidd haıırlıq mövzüindan Hacıhasan köyü canu- bundan Sarı xaçlı falsa istiqamati ümumiyyasinda irali ha- rakata başlayaraq basqınla düşmanin ilk kanar mövqeyini zabt edacak va burada yerlaşecakdir. İşbu xatt yalnız bomba va süngü ila zabt olunacaqdır.

3. Düşmanin ilk mövqeyinin zablini mütaaqib qitaat ikinci xatti da eyni zamanda işgal edacakdir. Daha i rai Ha­mak üçün ortalığın ağarması va topçu aıaşinin himayesini haklayacaklar va iraliya kaşf qolları süracaklar. Qazantlan ilk xatda lüzumu qadar maki nalı tüfang (pulemyot - M.S.) yerlaşdirilmalidir.

4. Topçu piyadamızın iralilamasi esnasında ataş etma- yacakdir. Düşman piyada taarruzumuzu kaşf edar etmaz taqviyya qitaatının irali lamasını mann (lağv - Af.S.) üçün düşmanin ikinci, üçüncü va geridaki taqarriib yollarını va topçu mövqelarini ataş altına alacaqdır. Buna göra şim- didan ataş taqsim •olunmalıdır. İlk düşman xatti basqınla zabt olunacağından gecaleyn işbu xatta topçu andaxt (ataş- M.S.) etmayacakdir. Ortalıq ağarar-ağarmaz piyadamı­zın daha iraliya taarruzitnü himaya edacakdir. Piyada re- faqat topları har an iralilamaya hazır bulunacaqdır.

5. Ordu ehtiyatı olan 106-cı va 107-ci alaylar har an harakata hazır bulunacaqdır. Alay kumandanları yanında ordu tarassüd mövqeyi civarında bulunacuqlardır.

6. 5-ci fırqa ortalıq ağarınca zirehli tereni (qatarı - M.S.) Heybat s!asyonuna doğru iraliladerak Volçi vorota mantaqasindaki düşman ataşini üzarina calb edacak va fır• qanm sağ cınahını mühafıza edacakdir

7. 15-cı fırqa nisjiUeyndan (geca yarısından - M.S.) etibaran Bilacari. Balaxanı, Suraxanı va dhmadli istiqa- matlarinda gihvatli kaşf qolları va topçu ataşila qarşısm- daia düşmeni tasbit edacak va Bhmadlini zabt edacakdir.

Belolikla. Bakı şohari üzarina qoti hücum üçün artıq har şey hazır idi. İndi yalnız onun icrası qaiırdı. Nuru paşa nigarançılıqla bu hücu­mun başlanmasını va onun nece gedocayini gözloyirdi. Bir aydan da çox bir müddot arzindo apardığı hazırlıq işlorinin naticosi qısa müd-

90

dot orzindo yekunlaşmalı idi. Döyüşün nece başa çatması takça Nuru paşanın bir sarkarda kimi qabiliyyat va bacanğım deyi), ham da türk osgorino bağlanılan inamın nümayişina çevrilmali idi. Bu inamın qı- rılmaması üçün Nuru paşa qatiyyatli olduğu qadar da ehtiyatlı bir hü­cum planı hazırlamışdı. Döyüşün gedişinda har hansı bir uğursuzluğa yol verilmomasi üçün bütün ehtiyat tedbirleri nazara alınmışdı. Bura­da hatta müayyon ifratçılığa yol verilmişdi. Hücumda iştirak edacek lıissa va bölmalarin az qala har addımı sigortalanmış, ikiqat va üçqat müdafıa elementleri nazarda tutulmuşdu. 9 la keçirilan bir döyüş Kat­imda kifayet qadar möhkamlandikdan sonra növbati döyüş xatti üza- rina hücuma keçilmali idi. Bundan başqa, Nuru paşa cinahlann müha- fızesina, lazımı qadar-chtiyat qüw alarin aynlmasına da xüsusi diqqet yctinrdi.

S-ci fırqenin qerargah roisi Rüşdü bey öz xatiralerinde qcyd cdirdi ki. geco hcç kim yatmamışdı. Bütün şaxsi heyat 5 avqust doyuşunun ıntıqamını almaq üçün sobirsizlikla hücum saatinin çatmasını gözle- yirdi. Heç şübhesiz ki, Nuru paşa da hamin geco yatmamışdı. Ömür tarixina on parlaq bir an kimi yazılacaq bu gccanin qahramanlığa çevrilacak soharini gözloyirdi. Hamin gecanin hayacanlannı bütün Azorbaycan xalqı da yaşayırdı. İnsanların üzüne açılacaq yeni gün Azorbaycana yeni bir tarixi hadiseni gotıra bilerdi. Bu geco ham de sözsüz ki, dnvor paşanın, onun maslakdaşlarının ve bütün Türkiye hökumotinın intizar gecosi idi. İki qardaş xalqın birge miibarizosinin uğurlu sonlıığu Bakı şoharini Azerbaycanııı tarixinde ilk dafo onun paytaxtına çcvirocokdi.

Qarşıda dayanan hücum ısa ağır ve mosuliyyatli bir hücum idi. 8sas döyüş sahosi kimi nozordo tutulmuş Qurd qapısı yüksokliyino heç gündüz qalxmaq ele do asan deyildi. İslam Ordusu qüvvolari bu yüksokliyi noiııki foth etmeli,eyni zamanda ataş açmadan, düşmenin birinci vo ikinci müdafıa xotlorini ola keçirmoli idi. Döyüş ağır olsa da şoxsi hcyot mübariz ohval-nıl.ıyyoyo köklonmışdı vo hücum ışare- sı verilen kimi onlar derhal irali cumdulaı. Elo geco saat 3-do artıq Qıırd qapısı yüksokliklorindoki ilk müdafıo xottı olo keçirilmişdı. Bu hücum elo gözlonilınoz vo qofıl olmuşdu ki, onun moharotle hayata kcçırilmosıno hotta ıngılis qoşunları komandanı general Dcnstcrvil de lıcyrot vo tooccüb içindo qalmışdı.

Bakının şimalında başlanan döyüş iso nıüoyyon qodor gergin keç- di. 15-ci fırqonin Bilocori istiqamotindon hücum edon azsaylı hissolo- ri düşmonin böyük bir qüvvosi ilo rastlaşmışdı. Bu, aslindo döyüş

91

Qafqaz İslam Ordusu qüvvalarinin Bakı şahari üzarina hücumu.

25 avqust 1918-ci il.

planı ile do nozordo nırulmuşdu. Nuru paşa osas hücum istiqameti ki­mi Qurd qapısı yüksokliyini seçmişdi. Şimaldan hücum edon hisse vo bölmolor düşmenin böyük bir qüvvosiniıı diqqotini bura celb elmuli vo onların Qurd qapısı yüksekliklerindeki ınüdafıe mövqclerinin giic- londirilmosino gönderilmesinin qarşısını almalı idilor. 15-cı firqenin 38-cı alayı bir qodor şorqdo döyüşan Azerbaycan qüvvoleri çetin ve- ziyyoıdo olsalar da bu vazifenin öhdosindon bacanqla goldilor.

Nuru paşa emeliyyatın gcdişini foal şekildo izloyirdi. Müşahido ınontoqosinin yaxında olması da buna imkan verirdi. Cobho xottindo noterin baş verdiyıni tehlil ederek Nuru paşa lazım golondo derhal ınüdaxile edir ve çevik qerarları ile hücumun sürelini artırmağa çalı­şırdı. Biloceri etrafında düşmenin müqaviıneti güclenendo Nuru paşa Ordu chtıyatında saxladığı 107-cı alayı 15-ci fırqo komandanı Süley­man İzzet beyin sorencanıına verdi. Eyni zamanda. Nuru paşa Süley­man İzzet beyle olaqo saxiayıb ondan süreti artırmağı tolob ctdi.

Qerb istiqamotinde düşmenin ilk nıüdafıo xotti tutulandan sonra ise Nuru paşa enir verdi ki. arxada qalmış toplar da ireli aparılsın vo onların kömeyi ile piyadaların hücumu daha yaxşı himaye olunsun.

Qerb istiqamatinde İslam Ordusu qüvvolarinin hücumunda ilk mü- dafıo xetlori ele keçirilondoıı sonra müeyyon longlik yaransa da gü­nün sonunda düşmenin müqavimoti demek olar ki, qırılmışdı. Qüvve- lor xeyli i rol i horokt etmiş ve şoherin konarında elverişli nıovqelerde dayanmışdılar.

İncilis qoşunlan komandan lığı müqavimet göstermeyin artıq obos olduğunu anlayaraq ele hemin gece gemilerle Bakını terk ctdilor. Gün ercinde baş verenler ümumen Nuru paşanı razı salmışdı vo o bunu öz xatirelerinde de qeyd edirdi: ■

Har iki qol (şimal va qarb cahhalari nazarda ¡utulur - M.S.) veri lan asas daxilinda vazifasini tomamila ıatbiq va ifa etmiş va facirdan avval Bakıya hakim olan qarh sırtla­rı kamilan hissaiarimizin alina keçmiş idi. Bu harakatda asil hücum qolwnuz pak az zayeatla hadafına vasil olduğu halda şimal qolumuz düşmanin qismi-küllüsünü üzarina çakdiyindan fazla zayeafa maruz qalmtş idi. O günün ox- şamına qadar Bakının qarb-şimahndakı düşman mövqetari düşmandan tamizlanmiş idi. Bol pulemyot, tüfang va zi- rehli avıomohil ila mücahhaz olan düşmanla sokak (küça- M.S.) müharibasi yapıldığı taqdirda fazla zayeat verila- cayi nazar diqqata alınaraq geca şahar xaricmda keçiril-

93

miş va yalnız topçu ataşila düşmanın irkap işlaklari ila mitqa\>imat nöqıaları doyulmakla iktifa edilmiş idi.

Sentyabrın 14-da gcdon döyüşlarin noticolari barada har iki firqo komandiri Nuru paşaya mufassal malumat verdi. Alınan bu rapörtlar va aparılan mûşahidalarin naticalari Ordu komandan lığında atraflı Tahlil edildi. Ela hamin gün da Nuru paşa ayın 15-i üçün fırqa ko- mandirlarina döyüş emri imzaladı, dm rda deyilirdi:

1. Yarın sabahleyn harakati-taarriizaya davam oluna- raq Bakı şahari zabt olunacaqdtr

2. Beşinci Qafqaz jirqasi Volçi Vorotaya qarşı sağ cinahını lamin atmakla harabar böyük qısmi ila 56-cı alay mantaqasindan sol cinahda Ermanikandi canıtbdan keçmak üzara taarriiz edarak şaharin Çyornı qorod deni- lan neft şaharina qadar olan qarb qismini zabt edacak- dir. Firqa Icandisina taxsis edil an Bakı qisminda bir alay piyada ila cadda va meydanların lüzumunda miidajiasi üçün iki dağ batareyası bulunduracaqdır. Firqanin aq- sami-sairası şaharin zabtından sonra Bakının şimal-şar- qinda va Xırdalan Bakı caddasinin tarafeyninda (har iki tarafında - M. S.) toplu bulunacaqdır. >

3. 15-ci firqa sağ cinahıyla Ermanikandi tamizlamak üzara şimal va şarqdan Bakının Çyornı qorod qismini zabt va işğal edacakdir. Firqa keza bu qismin miihafızasi üçün bir alay va bir batareya ıaxsis edacak va miitabaqi aqsaminı şaharin xaricinda toplu bıılunduracaqdır.

4. 15.09.334 (J91H - M.S.) sabahı (sahari - M.S.) piyada taarrüzü ortalıq ağarırken lopçu Ha ehzar olun- duqdan sonra yapılacaqdır. Çox topçu ataşinin bir nöq- lada tamarküz etdirilmasi diqqat nazarindan uzaq tutul­masın.

5. Şaharin zabtini mütaaqib bellibaşlı cadda va mey­danların ataş altına alınması üçün makinalı tüfanglar va daha miihüm yer t ar a toplar yerteşdirilmalidir.

Senryabrın IS-da sahar saat 5. 30-da har iki fırqa yenidan hücuma keçdilar. 15-ci fırqa cabhasinda nisbatan daha gargin doyuşlar getdi. Ancaq düşman in müqavımati uzun sürmadi. Ela ilk hamlalardan son­ra aydın oldu ki, Bakı şaharinin taleyi artıq hoil olunmuşdur. Azar- baycan xalqının manafeyi ila heç bir bağlılığı olmayan qüvvalar artıq Bakını allarinda saxlamağa qadir deyildilar. Saat 10. 30-da şahardaki

94

qüvvolorin nümayondeleri İran konsulluğunun nömayandesi ile S-ci fırqe cobhosino gelorek danışıqlar aparmağı teklif etdilar. Bu malu­mat dorhal Nuru paşaya çaldırıldı. Onun razılığı ila 5-ci firqe rehbor- liyi Bakıdaki xarici konsül luqlann nûmayandalarinin iştiraki ila danı­şığa başladılar va heç bir şart qoymadan şaharin taslim olmasını tak- lif etdilar. Sentrokaspi va daşnak liderlerinin şahari terk edib qaç- maqdan başqa çarasi qalmadı. Şeher toslim edildıyi üçün qoşuniarın hücumu dayandırıldı. Yalnız muhafıza vazifesini öz üzerina götürmak üçün 38-ci va 56-cı alaylar şahara daxil oldular. 38-ci alay Bakının Qara şabhardon şerqo olan hissesinin, 56-ca alay ise qerb hissesinin asayişini tamin etmoli idiler.

Bakı şaheri bütülılükde nezaret altına alınan kimi Nuru paşa 5-ci fırqa komandiri Mürsol paşaya bele bir teleqram gönderdi:

Balanın zahti üçün carayan edan müharibatda bü­tün qitaat zabitan va afradtnın gâstardiklari qeyrat va fadakarlıqdan dolayı bayani taşakkür edarim. Gecaleyn müvajjfaqiyyatla ilk piyoda taarrüzünü icra eylayan 9- cu va 56-cı alaylara va gündüz faiq düşmana qarşı ta- arrüzla Bilacarinin canub şarqinda/d sırtları zabt edan 38-ci alaya xassatan taşakkür ediram. 56-cı alay topçu ataşi olmadan gecaleyn düşmanın ikinci xattini zabta müvaffaq olduğundan taqdira şayandır. Alay komanda- nı binbaşı Fahmi bayin qaymaqamlığa tarji (layiq gö- rftlmasi - M.S.) üçün nazarati-calilava arz edilmişdir.

İşbu miiharibada fadakarlıq va qeyrati sabk edan zabitan va afradın taltijlari haqqındah inhaların 17.09. 334 axşamına qadar Orduya göndarilmasini rica edarim.

Qeyd etmek lazımdır ki, sentyabrın 14-ü axşamı Nuru paşa hücum eden qüvvolordo yenide» struktur doyişikliyi aparmış ve 15-ci fırqani5-ci fırqe komandirino tabe etmişdi. Buna göre de yuxandakı teİeq- ram yalnız Mürsel paşaya ünvanlanmışdı. Onun amri ila bütün hisse­lerden, o cümleden 15-ci fırqe hissalorinden ferqlonenlerin siyahisi tortib olunmuş ve Ordu qarargahına toqdim edilmişdi.

Nuru paşa Bakının azad edilmesi baroda hom Azerbaycan höku- motıne. ham da Türkiye hökumotino. Baş komandan vekili ve her- biyyo naziri 0nver paşaya dorhal resmi melumatlar gönderdi. Azer­baycan hökumetino göndordiyi teleqramında Nuru paşa bildirirdi ki, Bakı şaheri ayın I5-de saat 9 orofesinde düşmen qüwelerinden azad

95

cdilmişdir. İslam Ordusu komandanı başqa bir teleqramında iso Azer­baycan hökiımatından xahiş edirdi ki, Bakıda içtimai asayişin qorun- ması üçün Goncadan polis qüvvalari göndarilsin.

Nunı paşanın Onvar paşaya göndardiyi teleqramı da çox müxtesar ve konkret idi. Bu teleqram halelik yalnız Bakı şahari üzerine keçiri- lan hücumla bağlı 0nvar paşanın intizanna son qoymaq üçün sevine xabori idi. Hamin telei|ramda deyilirdi:

Bakı şahari 36 saallıq şidddtli müharibadan sonra 15-da saat 9-da zabt olunub. Bütün hissalarin, xüsusan minbaşı Fahmi bayin komandasındah 56-cı alayın qahramanlığı şayuni-zikrdir.

Bakının azad edilmesi Qafqaz İslam Ordusunun Azarbaycandakı 4 aylıq faaliyyatinin tentenesi idi. Nuru paşa sentyabnn 16-da bu tarixi hadise şorafına hücumda iştirak edan qüw olarin resmi keçidini keçir- mayi qerara aldı. Bu rasıııi-keçid qahramanlığı ila uzun bir yol keç- miş türk ve Azarbaycan döyüşçülarinin asgari qardaşlığının ve qala- besinin nümayişine çevrilmaii idi. Şahara nezareti tamamila ala ke- çiran kimi Nuru paşa Mürsal paşaya bela bir teleqram gönderdi:

Xalil paşa hazratlari Ha sabah Puta stansiyasmdan harakat edarak giinortadan amal, saat 10-da Bakıya daxil olacağam. Rasmi-keçidin buna göra Bakının şi­mal stansiyası civarında, müııasib yerda keçirmayi ri­ca ediram.

Sentyabrın 16-da seher Qafqaz İslam Ordusunun Bakının asayişin­de dayanan hıssalarından başqa qalan qüvvoloriıı rosmi keçidi keçiril- di. Bu resmi keçid Qırmızı Qışla adlanan mantaqada teşkil olundu (homin dövrdon qalma sxemlora göra texmin etmek olar ki, Qırmızı qışla indi Bakı Dövlat Üniversiten yerleşen yerdan Bileceri yoluna- dek olan sahada idi). Resmi kcçıdda Nuru paşa, Xalil paşa, 8liağa Şıxlinski, Habib boy Solimov, Azarbaycan parlamentinin va hökumo- tinin bir sıra üzvlori iştirak edirdilor. Resmi keçidin iştirakçisi olan15-ci fırqo komandiri Süleyman İzzat bay bu hadisani öz xatirolarin- da bela tasvir edirdi:

I6.f)9.334-da İslam Ordusu komandanlığının amri ila Bakı şaharinin inzibatına tayin edilan 56-cı alaydan başqa 5-ci va 15-ci Jirqa!ara mansub 38, 9, 10, 13, 106 va 107-ci alaylarla ümurni süvarilar 59 pulemyot va mibctalif çapda 50 adad top Qırmızı qışla civarında iki xatt üzarinda diizülmüşdü. Şarq Ordular Qrupu va Qaf-

%

qaz İslam Ordusu komandanlart atrafındahlarla bara* bar galdilar. Atlı olaraq süratte yapılan yoxlama mara- siminda hissalar taqdim edildi. 38-ci alayın birinci t a bo­runa xüsusi taşakkür edildi. Manqalarla iki saatlıq bir rasmi-keçid oldu.

Resmi keçid bitenden sonra adlan çekilen şoxsler, qonaqlar ve qoşun hisseleri şehere daxil oldular. Generallar ve bezi şaxsler at be­linde idiler. Onlann ardınca ise nizami şekilde piyada, topçu, süvari ve kömekçi hisseler hereket edirdi. Bütün xalq küçalara çıxaraq Qaf- qaz İslam Ordusunun qalib qoşunlarını salamlayırdı. Mövcud olan be­zi malumatlara göre. qoşun!ar ve onların pişvazına çıxan xaiq Azadlıq meydanına (keçmiş 26-lar bağı) toplaşdılar. Nuru paşa buraya topla- şanlan salamlayıb onlann qarşısında çıxış etdi. O qeyd etdi ki, bun­dan sonra din, dil ve irq ayrılığına yol vermeden her bir insan bera­ber o!acaq, onlann canlarını ve mallannı teminat altına alacaq, bütün insanlara qarşı eyni qanunlar tetbiq edilecek ve duruma nezareti Azerbaycan hökumeti öz üzerine götürecekdir ("Türk dünyası" tarix dergisi, nisan 1992, s. 34).

Bakı şeherinin azad edilmesi Nuru paşanın heyatının en yadda qa- lan sehifesi idi. O burada zabit kimi en böyük qelebesini elde etmiş- di. Bu ete bir qelebe idi ki, onun sevincinden bütün Azerbaycan xal- qma pay^düşmüş ve iki qardaş ölkenin qehremanlıq tarixine hekk olunmuşdu. Nuru paşa Bakının azad edilmesi ile bir serkerde kimi neye qadir olduğunu nümayiş ctdirmiş ve onun şexsiyyetine bağlanan ümidleri doğrultmuşdu. Yorulmaz fealiyyeti ile bu insan bütünlükde türk xalqının müsteqil Azerbaycana olan bağlılığını emeli şekilde ha­yata keçirmişdi. Şerq Ordular Qrupunım komandanı Xelil paşa Nuru paşanın bu meqamda yaşadığı anlan çox incelikle duymuş ve onun yaşadığı hissleri cemi bir cümle ile çox deqiqlikle tasvir edo bil- mişdi:

Nuru paşa mandan daha önca şahara gir ar ak böyük bir oteli özüna qarargah olaraq seçdi. Man daha sonra şahara girdim. Cangavar ruhlu va böyük vatanparvar Nuru paşanın hu. balka da hayatının an gözal günüydü.

Bakı şeherinin azad edilmesi Azerbaycan ictimaiyyeti kimi Türki- yenin hökumet rehberlerinin, xüsusen de Onver paşanın çox böyük sevincine sebeb olmuşdu. Onun Şerq Ordular Qrupu komandanı Xolil paşaya gönderdiyi telcqramında deyilirdi:

97

Bakı başarısından dolayı gözlerinden öperek tebrik edirem. Balanın zabti üzerin a birlikler bir az dinlendik- den ( dinceldikden - M. S.) sonra Azar bay canda indilik bir tuman buraxaraq üst t ar afini 9-cu Orduya geri al- maq fikrindayem.

Bu teleqramın bir sureti de Nuru paşaya gönderilmişdi. Qafqaz İs­lam Ordusunun tarixine dair «Seyerli tedqiqatm müellifi olan Türkiyo tarixçisi Naşir Yüceer öz eserlerinin birinde Gnver paşanın Bakının azad edilmesi ile bağlı Xelil ve Nuru paşalara gönderdiyi teleqramın başqa bir variantına istinad etmişdir. Hemin variantda deyilirdi:

Böyük Turan imperatorluğunun Xazar kanarındaki zangin bir qonaq yeri olan Bala şaharinin zabti xabarini böyük bir sevine va mamnunluqla qarşılartm. Türk va İslam tarixi sizin bu xidmatinizi unutmayacaqdır. Qazi- larimizin gözündan öpar, şahidlarimiza fatihalar ithaf edarim.

Bakı şeherinin azad edilmesinin hansı tarixi ehamiyyete malik ol­masını Azerbaycan milli mücadilesinin lideri M. 0 . Resulzade bela deyarlandirirdi:

Azarbaycan xalqının tarixinda bu gün adata 28 ma­yıs qadar böyük bir dayara malikdir. 28 mayısda Cüm- huriyyatin istiqlalt bütün cahana elan edilmişsa 15 ey- lülda{sentyabrda - M.S.) bu istiqlal maddatan tayid olunmuş,Azarbaycan hökumati kandi tabii markazina müvaffaqiyyatla girmişdir. Yaxın tarixinda 15 eylül zafa- ri kimi mücadila günlarina malik olan Azarbaycan xalqı galacak bu fursati istifadaya şübha etmiyoruz ki, 1918-ci ilda olduğundan daha hazırdır.

Qızıl rusluğun çökecayi bir tarixi zamanda 15 sentyabrda kandisi ila müttafiq bulunan qardaş qüwat­lar takrar onunla bulunacaq, nihayi zafari kandisiyla birlikda tamin edacaklar.

Bu qüwalarin vaz ifalar ini qahramanca ada edarak in­di Bakı mezarlığının bir guşasinda haqq etdiklari milli şükran tezahüratını dörd göz la gözlayan şahidlar ruhuna bizdan min rahmat. min salam.

Azerbaycan hökumatinin başçısı Feteli xan Xoyski ise Bakı şehe­rinin azad edilmesi münasibotile Nuru paşaya bele bir teleqram gön­derdi:

98

Qafqaz Islâm Ordusu komandanı, saadalli Nuru paşa hazratlarina! Komandanız altında bulunan casur t ürk asgarlarimiz tarafından Azarbaycanm baş kandı olan Bakının düşmandan tamizlanmasi münasibatiyla milla- lim. zati-hamiyyati-parvaranalariniza va dünyanın an ca- sur va soylu asgari olan türk oğullarına minnatdar ol­duğunu arz etmakla iftixar edarim.

Bakı şeherinin azad edilmesi Azerbaycan xalqı üçün tarixi bayram ve böyük sevine idi. Ancaq Bakıdaki ermeniler tamam başqa bir ov- qat yaşayırdılar. Onlar Bakının Azerbaycanın paytaxtına çevrilmesi ile heç cüre razılaşa bilmir, milletçi ve tocavüzkar planlarının puça çıxmasından alışıb yanırdılar. Onların daxilindo kükreyen qezeb vo nifret ise şeherde növbeti qanunsuzluqlara ve cinayetlere yol açırdı. Ermeniler fürset düşen kimi evleri talayır.terk etdikleri binaları yan­dırır, qarşılanna çıxan silahsız insanları qınrdılar. Onların azğınlığı ele bir hodde çatmışdı ki,Xeli1 paşa da öz xatirelerinde bu meseleye toxunmuşdu. O yazırdı ki, bu sırada sokaklarda (küçelerde) ermeniler terefınden qetl edilmiş olan yerli türk xalqının cesedleri toplanır va yüzlerce çocuq, gene, yaşlı qadın ve kişiler onlar üçün qazılan me­zarlara gömülürdüler. Bu ise azerbaycanlı ehalinin haqlı qezebine se- beb olurdu. Xüsusen mart qırğınları zamanı öz evlerinde vehşicesine öldürülenlerin qisas hissleri şeherde müeyyen gerginliyin yaranması­na sebeb oldu. Baş veren toqquşmalar neticesinde yene ölen ve yara­lananlar oldu.

Şeherde cerayan eden hadiseler barado dnver paşaya melumat veren Nuru paşa bildirirdi ki, Bakının azad edilmesi esnasında erme- nilerle müselmanlar arasında toqquşmalar baş verdi. Hemin U y u ş ­malarda bir-qisim ermeni vo bir neçe rus öldürüldü. Ancaq Nuru paşa onu da alava edirdi ki, bu öldürülenlerin sayı mart qırğınlan zamanı öldürülmüş azerbaycanlıların heç yüzde birini de teşkil etmir.

Bu, heç de o demek deyil ki, baş veren toqquşmalarda öldürülen­lerin sayı az olduğu üçün Nuru paşa bunu normal bir hal kimi qobul edirdi. dksine, şeherde en adi qanunsuzluqların baş vermesini o, dö- zülmez bir hal kimi qebul edirdi. Şehere girdiyi andan dininden ve milliyetinden asılı olmayaraq hamının eyni qanuna tabe olacağını bo­yan eden Nuru paşa növbeti defe güçlü irade ve qetiyyet nümayiş et- dirdi. Azad olmuş Bakıda emin-emanlığm ve qanunçuluğun yaradı!« ması üçün Nuru paşa en qetiyyetli ve ciddi tedbirlere el atdı. O, qetlde, qaretde ve talançılıqda ittihamlandınlanların ölüme mahkum

99

edilacayini bildirdi vo darhal da bu amrin icrasına başladı. Bunun no- ticası kimi şahann Quba, Çunıbağ, Parapet, Vağzal, Bulvar meydan­larında dar ağaçlan qunıldu, talan va qaratda günahlandırılanlar dar ağaçlarından asıldılar. Qanunsuz am allara al alanların „aqibatinin no ila qurtaracağını göranlar tezlikle sakitlaşdilar ve cinayetkarlıqlarına son qoydutar. Yazıçı Abdulla Şaiq öz xatiralarinda bclo dar ağaçların­dan birinin indiki Nizami adına odabiyyat muzeyinin qarşısında qu- rulduğunu va talanlarda günahlandırı Imışlardan birinin bu dar ağacın­dan asıldığını gördüyünü yazırdı.

Bela sari tadbirlara al atmaq macburiyyatinin yarandığını Nuru paşa Bnvar paşaya göndardiyi növbati teleqramlanndan birinda da yazırdı. Hamin teleqramında Nuru paşa şaherda ordunun asayişi ta- min etmasina qadar bir qisim talan harkatlarinin yaşandığını, nizam va intizamın barpası üçün ordudan darhal istifada edildiyini, talanlar­da iştirak edan yüzdan artıq adamın edam edildiyini bildirirdi. Nuru paşa alava edirdi ki, bu sart tedbirler ahali tarafından, ınüxtalif mil- latlarin nümayandalari tarafından rağbetle qarşılanmışdır.

Nuru paşa şaherda hayatın normallaşdınlması üçün takce coza tadbirlarina el atmırdı. O, şeherde nezareti heyata keçira bilecek ida- reçilik orqanlannm yaradılmasına da çalışırdı. Şaherin komandanı ve harbi komendantı teyin edilmişdi, şahor 10 inzibati saheye bölünmüş ve her sahanin da komandanı tayin edilmişdi. Nunı paşa baş veran cinayatlar üçün asayişin temin edilmesine masul olan şexslardan cid­di hesabatlar talab edirdi. Bu m asele ile bağlı Nunı paşa imzaladığı emrlerdan birinda yazırdı:

Stansiya va er man i mahallasi civarında asgarlarin lalanla maşğul olması görünmüşdür. Dünan verdiyim amri >ı pksina olaraq bazi h İssal ar in şahardan uzaqlaş- dırıhnadığı aydın olur. 5-ci fırqanin şaharin intizamı­na aid olmayan h İssal ar i darhal şahardan uzaqlaşdırıl- sın. dsgarlarin har birinin talançılığı üçün fırqa ko- mandanları masuldur. Mövqe komandanlart şaharda intizamla maşğul olan asgarlarin talanına mane olma• lıdır.

Nuru paşanın atdığı bela qatiyyetli addımlar naticasinde qısa müd- detden sonra şaharda asayiş tamamile barpa edildi. Bunu şahidlar da tasdiq edirdilor. Talan vo soyğıınçuluğa, hatta xırda deleduzluğa bela son qoyuldu, tacirlerin vo iş adamlarının özbaşınalığı aradan qaldırıl- dı. Şaherda arzaq mallarının qiymeti üzerinda nazarat güçlendirildi

100

ve onların artmasına imkan verilmedi. Bütün bu tedbirler ahali tara­fından raziliqla qarşıiandı.

Nuru paşa Bakıda "İsmailiyye" binası ila üzbaüz ikimartabalı ho- telda ycrloşmişdi. Qafqaz İslam Ordusunun qarargahi İsa Metropol (indiki Odabiyyat müzeyi) hotelir.da idi. Bazi malumatlara göra (Bax: "Türk dünyası" tarix dergisi, nisan, 1992, s.34) türk qoşunları Bakıya girarkan Hacı Zeynelabdin Tağıypv Nuru paşanı böyük se- vincla qarşılamış va şaher merkezindeki ikimertebeli böyük mülkünü (indiki Tarix muzeyinin binasını) türk qoşunlarının qerargahinin ycr- leşdirilmesi üçün bağışlamışdı. Bu melumatm ne derecede doğra ol­duğunu söylemek çetindir. Çünki başqa tarix i edebiyatda biz bu fak­ım tesdiqi ile rastlaşmamışıq. Ancaq onu qeyd etmek lazımdır ki, H. Z. Tağıyev türk qoşunlarının Bakıya daxil olmasını böyülç sevinçle qarşılamış ve sahibi olduğu toxuculuq fabrikinden türk • ordusunun şexsi heyetine yeni gcyim tikilmesi üçün xeyli parça hediyye etmiş- di. Bunu Nuru paşa da öz xatirelerinde qeyd edirdi:

Mövcud qumaşdan istifada edil arak ordu kamilan va yenidan ikza olundu (Bakı zanginlarindan..H. Z. Ta- ğıye\> isminddki zat öz qumaş fabrikası mamulatından olmaq üzra ordu afradı üçün 80 min metr va zabitan üçün 20 min metr qumaş hadiyya etmiş idi).

Bakı azad edildikden sonra bir müddet Nuru paşa.şeherin mühafı- zesinin möhkemlondirilmosi ile meşğul oldu. Çünki günran edilirdi ki, düşmen qüvveleri şehere basqin ede biler. Bele bir ehtimalın qar- şısının alınması üçün Nuru paşa Bakı buxtasinda uzaq vuran toplar ycrloşdirdi ve diğer müdafıe tedbirleri heyata keçirdi.

Bakı şeherinin asayişi ve mühafızesi üçün kifayet qeder tedbirler heyata keçirildikden sonra Nuru paşa 1918-ci il sentyabnn sonlarında Cemil Cahid beyin rehberliyi altında Qarabağa böyük bir deste gön­derdi. Nuru paşa hem Qarabağın. hem de Lenkeranın yad qüvveler- den temizlenmesine böyük ehemiyyet verirdi. Anoaq Azerbaycanda olduğu müddotdo yalnız Qarabağın temizlenmesine nail oldu. Nuru paşa Qarabağa gönderilecek desteni yola salandan sonra şexsen özü do Ağdama geldi, burada veziyyetle tanış oldu, C.Cahid beyle fealiy- yet planını deqiqleşdirdi. Ermonileria kifayet qeder miiqavimet gös­termesine baxmayaraq İilam Ordusu komandanlığı terefınden Qara- bağda Azorbâycanın suveren hüqiıyİanpıı\ berpası üçün' lazımı qetiy- yet gösterdi ve qısa müddetdon sonra ,C. Cahid beyin.rehberliyi al­tındaki quvveler Şuşaya daxil oldlılar.

101

SARMAŞIQL1 M0ZARLAR

5-ci Qafqaz fırqesinin qerargah raisi Rüşdü bay bu fırqanin Azer- baycandaki faaliyyatina hasr olunmuş müfassal xatirasinin son sehi- falarini hazin duygular üzerinde bitirmişdir. Türkiyanin çetin günde Azerbaycan xalqına dayaq olmasını, din ve dil qardaşlannm nicatı üçün canlarından keçen türk döyüşçülerinin unudulmaz xatiresini qelb yanğısı ve semimiyyetle anan m üellif yaztrdı:

Beşinci Qafqaz fırqssinin dörd buçuq (yarım - M.S.) aydan bari Azerbaycanın istiqlalı uğrunda çarpışaraq verdiyi şahid ve mecruhların qanları ile sulanan bu qardaş m emi aks t torpaqları üzerinde, Genceda, Göyçay- Ağsu-Şamaxı-Bah şossesi terefeyninde (her iki tere/inde- M.S.), Müsüslü-Kürdemir-Kerrar-Hacıqabul-Baİa de­miryolu boyunda, Qarabağda ve Kür nehri sahillerinde xalqın ziyaretgah halına qoyduğu bir çox mütavazi va hezin mezarlara tesadüf olunur ki, işta bunlar irqinin imdadına segirdan Anadolu mehmetciyinin mübarek me­zarıdır. dkser yerlerde mehmetcikle beraber qoyun-qo- yuna yatan azeri türkleri da vardır. Türk zabit va neferi Azerbaycanda emsalsiz bir feraqeti-nefsile ve yüksek bir duyğu ile çalışmış ve çarpışmışdır. Ana vetenin hemen her guşesinde bir tak daha olsa esgere ehtiyaci-qeti var­ken bidayetde Beşinci Qafqaz firqesinin ve bilexire di­ğer piyada ve topçu qüwetlarinin Azarbaycana gönde- rilmasi, tiirkJüyün qurtarılması ve oyanması uğrunda ol­duğu üçün pek de tenqida layiq deyildir... Eyni irqe mensub bu iki millet arasındaki rabite ve münasibet axıdılan qanlara bir qat daha resanet peyda etmişdir.Anadolu türklerinin, Azerbaycanın istiqlal ve istiqbalı uğrunda yapdıqları çetin ve qanlı müharibaler ve müca- dileler eminem ki, nesilden nasle naql edilecek unudul­maz birer dastan halında qalacaqdır.

Azerbaycanın istiqlalı va istiqbalı uğrunda canından keçan neçe türk döyüşçüsünün sönmez xatiresini, unudulmaz xidmetlarini sözle bundan da yaxşı ifade etmak çetindir. Bu qanlı mübarizaya qatılan insanlar üçün haqiqotdo hayatlarından da aziz olan dayerler mövcud olmuşdu: irqinin imdadına yetişmek, din ve dil qardaşlarının çağırışı­na ses vermek, türklüyün ucalığını qommaq. Bu müqeddes amallar102

yolunda Nuru paşanın silahdaşlarının neçesinin haqqın müqeddesliyi- ne qovuşduğunu doqiq söylomok çetindir. Ancaq onlar çoxdur. Takça 5-ci fırqo Azarbaycanda 1200-den çox şahid' vermişdi. dgar nazara alınsa ki, 5-ci fırçaya aid olmayan hisselerden ve elece da Azerbay- can qüvvelerindan şehid olanlar xeyli çox idi, onda Azerbaycan tor- paqlannm qanla suvarılması barada Rüşdü beyin fikrine haqq qazan- dırmaq olar. Bu axıdılan qanlar ele bir miqyasda idi ki, Qafqaz İslam Ordusu ile birge Azarbaycana teşrif getirmiş türk şairi Arif Ürfan Qaraosmanın tebirince desek onunla suvarılan torpaqda bitan çiçaklar de rengini ve qoxusunu deyişmişdiler. Birge mübarizenin ezemetine, haqq yolunda axıdılan qanın müqeddesliyine hesr olunmuş bu şerde hem de gözle görünmeyen bir qehremanlığın salnamesi ifade olun- muşdur. Filoloq-alim A kan Bayramoğlu tarafından Iütfkarlıqla teqdim olunan "Çiçeklerle" adlı şerde Arif Ürfan Qaraosman öz fikri­ni bedii şekilde bele tesvir edir:

Sordum bütün çiçaklar»Bumu asgi ranglarininz? dvvalca siz sarı, panba Mavi,bayaz, mövr idiniz.Şimdi sizi ban hap qızıl Görüyoram. dcab nadan... ?Anlatınız, bu sirr nasıl?- Çoxdan bari kökümüzdan Biza galan çizil sudur.Bunun üçün aski.gözal Ranglarimiz bizim yoxdur.Buralarda sanki bir il Har gün bizim kökümüza Bir qırmızı su dögüyor Torpaqlardan üzümüza- Bu qızıl şey nadir?- Qoxla,Birar ¡ara hapimizi Mayamızı san da anla Söylatmakdan İsa bizi...Har çiçakdan bir qoxladım Boxtb qaldım heyran-heyran.Qarib-qarib çox ağladım Qoxuyurdu hapsi da qan.

103

Azerbaycan xalqi.onun nicatı ve qurtiiluşı» yolunda canından keçen Anadolu mehmetçiklerini minnetdarliqla anırdı. Miiqoddesliye qovu- şan bu insanların mezarları ziyaretgahlara, and yerlerine çevriImişdi. Azerbaycan milli mücadilesinin lideri M.O.Resulzade ümıımxalq duygularını ifade ederek Azerbaycan torpaqlarinda şehid olnııış tiirk övladlarını bele anırdı:

... Sonra manhus bir ixtilal naıicasinda m azar lan münşi qalan Anadolu mehmetçiklari Bakıdaki şahadath- riyb türklüya yeni bir vücud ala ediyorlardı. Maddatan miinsi. faqat manan bütün qalblarda madfıın bulunan bu qahraman şah idi ar yalnız Bakıdamıdırlar? Natçıvandan, Qarabagdan, Şamaxıdan. Gancadan la Bakıya qadar bir yer varmı h\ orada böyh bir fadakar yatmasın?

B)>at. Azarbaycanın har cahatinda şairin tas\'ir etdiyi kimi "Sarmaşıqlı bir mazar" bulursunuz ki. "qizlar, ga- linlar" tarafından ziyaraıgah halına qoyulan bu mazar, qardaş imdadına qoşan "TÜRK" mazarıdır.

"Sarmaşıqlı mezar" dedikde M. B. Rosulzade azadliq şairi dhm ed Cavndın Azerbaycandakı Osmaniı şehidlerine lıesr etdiyi "Şehidlore" şerini ııozordo tuîurdu. Bu şer Nuru paşanın şohid düşmüş silahdaşla- rının xaîiro<inin ebediloşdirilmesine Azorbaycanın yaradıcı ziyalılan- ııın hosr etdiyi on yaxşı edebi nümunelerden biridir. Burada şairin riirk şehidlorine beslodiyi semimi mmnetdarliq hisslori lıezin bir köv- lokliklo birloşerok dinleyenlerin do qelbine yol tapir ve onların da d;ıxili yaşantılarının ifadeçisino çevrilir.

Qalx.qalx. sarmaşıqlı mazar altından.Galmiş ziyaratina qizlar.galinlar.Ey kandın keçi di. yollar üstünda.Har galan yolçııya yol soran asgar.

San i n qovduqlarin yahançı xanlar.{hırlardı Ölkani lökdiiyiin qanlar.Bax nasıl öpmakda tozlar, dumanlar.Qarih mazunnı hanla barabar.

Snnin qanmdunmi düz/arda boyla.Qudrat bitirmişdir sayılmaz lala.Dost elindan qopdu bir yaniq nala,Yoxsa o nal anin ruhumu soylar?

104

Keçirken göy h r d an bir qatar durna.Ağlar buraxdığın gözleri sorma,Bax. doğru çıxmaqda gördüyün röya,Beslodiyin d m el bu gün gülümser.

Çarıqlı qardaşın, sadedil köylü,Geldi mezarına bir örük urdu,Toplaşıb baş-başa her üçü durdu,Her gün köylü qizlar derdini dinler.

1919-cu ilin sentyabrında Bakının indiki şohidlor xiyabaninda özü- lü qoyulan möhtaşem günbazin ucaldı İması türk şehidlarinin x at i resi­nin abadilaşdirilmasina xidmat etmali idi. Taassüf ki, bütün şahidla- ra ümumxalq mahabbatinin va minnatdarlığmın simvoluna çevrilmali olan bu abidanin tikintisi başa çatmadı. Hamin abidenin tikintisi ne- inki dayandırıldı, hatta türk va türkçülük sözü rasmi yasağa çevrildi. Bu ad va anlayışla bağlı olan qobirlar yerle yeksan edildi, türkçülüya bağlıliqda suçlandırılan yüzlarla-minlarla insanlar habsxanalara atıldı. Yeni quruluşun ideoloji ehkamları türkçülük va müsavatçılıqla bir araya sığmadığı üçün Azarbaycanda şahid olmuş türk övladlarının xa- tiresinin da hotta beyinlardan silinmasina cahd gösterildi. Bu işin ba­şında dayanan, kommunist donuna bürünmüş kcçmiş daşnaklnr vo on- lann maslekdaşları no qader dağıntılara va insan qanina bais olsalar da din ve dil qardaşiarına nicat gatiran. türk osgorlorinin xatirasini Azerbaycan xalqinin qolbindon silo bilmadiler. Homin hadisolorin şa­hidlarinin va iştirakçılarının dildan-dila ötürdüklari yaşantılar rasmi qadağalara baxmayaraq hamin rasmi ehkamlarm özünden daha dorin kökler ata bildi, yaddaşlara hopub abadiyyat qazandi. Xalqin iradasi, onun Anadolu mchmctciklarinin xatiresine beslodiyi chtiram heç bir qadaga çorçivesina sığmadı. Ela buna göra da kommunizm ideyalan- nı.n an gur addımlarla dünyaya meydan oxudugu bir zamanda da min- notdar Azerbaycan vatandaşları Bakı-Şamaxı yolunda türk şehidinin mezarını abadlaşdırdılar vo onu bütün türk şahidlarinin ümumileşdi- rilmiş anıt abidesine çevirdiler. Öten iller erzinde buradan keçen ele b İF azerbaycanlı tapmaq olmazdı ki, hayatlarına bu torpaqda son qo- yulmuş türk şohidlarini hazin bir kövraklikle xatirlamasin. onların ru­huna dualar oxumasin vo yaradandan onlara rahmet dilemesin.

. 90-cı illerden başlayaraq Nunı paşanın Azerbaycana gelişi, Qafqaz İslam Ordusunun buradaki fealiyyati va konkret olaraq Bakı-Şamaxı yolıi üzarindaki türk qebri barede yazılar metbuat sehifalorine daha

105

tez-tez çıxanlmağa başladı. Hamin yazılardan malum olur ki, Acıde- ranin abadi sakinina çevrilmiş türk qabrinin günümüzadak qorunub saxlanması çox böyük çatinliklar va sıxmtılar bahasına başa galmişdi va ela bu cahatin özü da Azarbaycan samasında dolaşan şahid ruhu­na hörmat va ehtiramın bir nişanesidir.

Yenilaşmo ab-havasının Azarbaycana galişi ila bu mövzuya müra- ciat edan ilk qazetlardan biri "Mübarize" qazeti olmuşdu. Hamin qa- zetın 26 yanvar 1991-ci il tarixli sayında asrin avvallarinda Şamaxıd coroyan edan hadiselar, bu torpağm insanlannın Nuru paşa ila bağlı­lığı va Acıdara vadisindeki türk qabri haqqında çox geniş bir yazı darc olunmuşdu. Redaksiyanın tapşınğı ila bölgaya gedan müxbir Babak Göyüş Şamaxınm yaşlı va dünya görmüş insanları ila söhbat- larindan sonra yol kanarındaki tanha türk qabri haqqında maraqlı m a­lumatlar toplaya bilmişdi. Onun yazdıqlarına gör© bu qabrin abadlaş- dınİmasına hala Azarbaycan Xalq Cümhuriyyati dövriinda cahd gös- tarilmışdi. Şamaxının Takla kandinden olan el ağsaqqalı Malik Mammad kişi bu işi öz boynuna götürmüş va yol kanarındaki qabri orada uyuyanın ruhuna layiq bir şakilda abadlaşdırmağı qarara almış- dı. O, ustalar tapmış, qabrin sina daşını sifariş vermişdi. Qısa müd- datdan sonra yaşıl rangda olan bu qabir daşı hazır olmuşdu. Daşm üzarinda va yanlarında arabca yazılar vardı. Azarbaycanda sovet ha- kimiyyati güclandikdan sonra bölgada yaşayan ermanilar bir neçe dafa bu qabrin dağıdılmasına cahd göstermişdilar. Qebri abadlaşdıran Malik Mammad kişi İsa onların fıtnakarlığı ila tutulub sürgün edildi. 1937-ci ilda geri qayıtsa da xalqın badxahlan onun Şamaxıda dine yaşamasına daha imkan vermadilar. Bela olanda Malik Mammad kişi Bakıya köçdü va orada da dünyasını dayişdi.

Müallif yazısında Acıdara vadisinde dafn olunan türk şahidinin Qiyas afandi olduğunu bildirir. Ancaq bir çox başqa yazılarda burada defti olunanın Qadir afandi olduğu yazılır. Hamin yazıların bir-ço- xunda eyni zamanda bu qabrin yeniden abadlaşdınlması ila maşğul olan şaxsin de ameyi va zohmati qeyd edilir.

"Zaman" qazetinin 21 aprel 1993-cü il tarixli nömrasinda Şamaxı yolunun kanarında dafn edilenin Qedir efendi olması yazılmaqla onun uyuduğu qebrin sonralar Qobustan rayonu sakini Babaxan Rza- xanov tarafından abadlaşdınldığı qeyd edilir. Qazetda navaleri ila be- rabar hamın qabri ziyaret eden Babaxan kişinin şekli de verilmişdir.

"Zaman" qazetinin 24 dekabr 1994-cü il tarixli nömrasinda Baba- xan Rzaxanovun vefatından sonra onun gördüyü işlerden daha geniş

106

malumat verilmişdir. Bu yazını va "Har gün" qozetinin 4 sentyabr 1998-ci il tarixli nömrasinda verilmiş yazını ümumıleşdirorkan bela bir aydınlıq yaranır ki, Şamaxı bölgasinda dünyaya göz açmış Baba- xan Qara oğlu Rzaxanov sürücü imiş. Peşasi ila bağlı olaraq mütama- di o!araq Bakı-Şamaxı yolu ila harakat etmali va tanha türk qabrinin yanından keçmali olurmuş. O da bütün sada azarbaycanlılar kimi tak- tanha qalmış bu qabirda uyuyanın ruhuna rahmat oxumağı özüna bore bilirmiş. Qabrin abadlaşdırtlmasına ehtiyac yarandığını göran Babaxan Rzaxanov bu işi öz öhdasina götürmayi qarara alır va 1964- cü i 1da hamin qabrin üzarinda abadlaşdırma işleri aparılır. 8trafda yaşayan ermanilar türk şahidinin qabrinin abadlaşdınlmasından qa- zeblenerek bir neçe defe onu dağıtmağa cahd gösterirler. Buna nail olmayanda Azerbaycanm dövlet orqanlanna şikayet mektublan gön­derilir. Bqbaxan Rzaxanov müvafıq orqanlara çağırılır, qebrin sökül­mesi barade ona tezyiqler gösterilir. Lâkin B.Rzaxanov hemin taz- yiqlere dözür va amallarinden peşiman olmadığını bildirir.

Yazılardan aydın olur ki, B. Rzaxanov abadlaşdırma işleri ile bağlı bir molla da getirerek hele Melik Memmed kişi terefuıden qoyulmuş sine daşı üzerindeki erebce yazılan da berpa etdirir. "Hor gün" qeze- tinin 28 avqust 1998-ci il tarixli sayında bildirilir ki, qebrin sina daşı üzerinde yazı aşağıdaki mazmundadır: "Bir türk oğlu qehramanındır bu mazar. Gör nece yer ile yeksan eleyibdir xakzar... 0rscyi-herb iç- re bir aslanındır bu mezar. Bu qebir Osmanlı alayı qoşunlanndan olan zabitin qebridir. Qafqaza geldi, müharibe etdi ve şehid oldu... 1336-cı ilde şerafli şahadet daddı, ilqarını seçdi" (bu yazıda şehidlik tarixi 1336-cı il gösterilir, dslinde ise 1918-ci il hicri-şemsi ila 1334-cü ile beraberdir - M.S.)

İlqarını Azarbaycan torpağmda seçan bu türk oğlunun qebrinin bu yurdda tenha olmadığı, onun bu yurda bağlılığının nesillere nümune olması, özünün ve meslekdaşlarının xatiresinin ebedilik yaşayacağı indi neçe-neçe yaradıcı adamlarımızın da mövzu obyektine çevrilmiş- dir. Şair Qabil türk qebri önünde keçirdiyi hisslerini bela ifade edirdi:

Türkün qebriQedim Şirvan yollannınÜstündedir.Azerbaycan torpağının Altında yox,Sinesinde,

107

köksündedir.Qollartnm üstündedir.... Dolu çırpdı Çar eledi.Leysan tökdü Neço kora.Sele, suya dönüb daşdı Acıdara.Gün yandırdı Qovurga tak Qovruldu Daş,kesek, torpaq.Ancaq...Türkün qabri yena qaldı.

fstedadlı şair-publısist, ömrünü Azerbaycan ganclarinin harbi-va- tonparvarlik tarbıyosina hasr etmiş Ramiz Duygunun "Bayraq xilas- • kan- şeri do türk asgarinin göstardiyi igidliklari vesf edan dayarli bir sonat osoridir. Bu şe"rda qardaşlıq yardımına, gplmiş insanların xati- rosı dorin bir minnotdarlıqla anılır. - *

Azerbaycan torpağında defti olunoiuş türk şehiaino müracietlo ya­zılmış şe"rdo deyilir:

... San kiçik bir mezarda defn edilen cahansan.Sen yüz yaşlı bahadır,Son yüz yaşlı cavansan.

Böyük ama) uğrunda,Ömrü kosik, yarışan.Sen dövlet cengaveri,Bayraq xilaskarısan.

Saksan ilden sonra man.Qolbimin tellerini Ruhunun qarşısında Xefıfce endirirem.Seksen ilden sonra men,Üçrengli bayrağımı Qarşında endirirem.

108

Senin uca ruhunu Bayrağıma bükürem.Man bir ordu adından Türk asgari önünde Qatlanır, diz çöküram.

NURU PAŞANIN SONRAKİ TALEYİ

1918-ci il scntyabr ayının ikinci yarısından etibaran Türkiyenin müttafıqterinin birinci dünya müharibesi cebhelerindeki veziyyati gü- nü-günden pisieşdiyi ve bunun Türkiyeni de ağır veziyyeta salacağı aydınlaşmaqda idi. Oktyabr ayının ortalarında isa Türkiyenin mühari- bani uduzacağtna artıq şübha qalmamışdı. Bu ise hem de türk qoşun- larının Azerbaycandan ve bütün Qafqazdan çekilmesi ila neticelen- meli idi. Bele bir veziyyetde Azerbaycanın öz müsteqilliyini qomma- ğa nail olması üçün Nuru paşa ve qardaşı dnver paşa Azerbaycanın beynelxalq nüfuzunun artmasına va onun milli ordusunun möhkam- lanmasİna daha böyük diqqat yetirirdilar. Burada da önver paşa ila Nuru paşanın faaliyyeti bir-birini tamamlayırdı. dnver paşanın yazış- malanndan bela bir yaqinlik hasil etmak olar ki, bu dö' rde Azerbay- canın müsteqilliyinin qorunub saxlanması onun fealiyyetinin esas his­sesini teşkil cdirdi. O gah Azerbaycanın diplomatik faaljyyetinin ge- nişlendirilmesi baroda Nuru paşaya tövsiyaler verir, gah ordunun möhkemlandirilmasi ile maraqlanır, gah da ordu üçün zeruri olan si­lah ve sursatın Azarbaycana göndarilmasini teşkil edirdi. 8nvar paşa Nuru paşaya hatta onju da bildirmişdi ki, qoşunlann Azarbaycandan çıxarılacağı halda arzu edan türk zabitleri Azarbaycanda qalıb Azerbaycan ordusunda xidmotlerini davam ctdire bilerler. O, masla­hat bilirdi ki, Nuru paşa bu meşale ila vaxtında maşğul olsun va qo- şunların çıxanİması amri verilende kimlerin Azerbaycanda qalacağı aydın olsun, dnver paşa hetta 5-ci Qafqaz fırqesinin de Azarbaycan­da qalmasını va onun Azarbaycan ordusu daxilinde eridilmasini ista- yirdi. Ancaq Türkiyada iqtidara galen yeni hökumat oktyabr ayının 21-de Qafqaz İslam Ordusunu leğv etdi ve onun terkibine daxil olan qüvvelerin geri çağırılmasını teleb etdi. Belo olanda Nuru paşa Os- manlı ordusundan islefa verdi ve Azerbaycan ordusu sıralarına keçe- rak onun Baş komandanı vazifesini öz üzorina götürdü. Bundan sonra o, Azerbaycanda olan türk qoşunİarının komandanlığını Mürsol paşa­

109

ya tahvil verdi. Azerbaycan ordusunun baş komandan! vazifesini öz üzeıine götürmesi münasibetile 1918-ci il noyabr ayının 10-da Azer­baycan hökumeti Nuru paşanın şerefine Bakı içtimai meclisinin yay binasında ziyafet verdi. Burada iştirak eden M.d.Resuizade, F. Xoyski. 9hm ed bey Ağayev ve başqalan çıxış ederek öz ürek sözle­rini söylediler. F. Xoyski çıxışında bele dedi:

Azarbaycan çölhrinda bizim türk qardaşlarımızın qanı bizim türklarin qam ih bir-birina qarışdı. Manşa etibarila biz bir-birimizla qohumuq, indi bizim bir-bi- rimiza qarışan qanımtz bunu bir daha möhkamhndir- di. Azarbaycanın aıadhğı uğrunda tökülmüş qanlar Osmaniı va Azarbaycan türldari arasında yaxınlaşma- nın va qırılmaz aiaqalarin möhkam taminatıdır.

Ziyafetde çtxış eden Nuru paşa onun ve türk qoşun!anmn ün vara­na söylenilen bütün xoş sözler üçün öz minnetdarlığını bildirdi ve Azerbaycanın menafeyi namine bundan sonra da her şeye hazır oldu­ğunu bildirdi:

Qardaş Azarbaycan türkünün manafeyi har bir türk üçün müqaddasdir... dgar Azarbaycanın azadlığı yo­lunda yeni qurbanlar lazım olarsa ona da hazırıq.

Türkiyenin yeni hökumeti de ilk günler Azerbaycanda olan türk herbçiterinin burada qalıb Azerbaycan ordusu terkibinde xidmet et­mesine razılıq vermişdi. Buna müvafıq olaraq bu zabitlerle Azerbay­can hökumeti arasında bağlana bilecek müqavilenin layihesi de hazır- lanmışdı. Ancaq müttefıq dövletler, xüsusen ve Azerbaycana qoşun yerilmeye telesen İngiltere, türk zabitlerinin heç bir vechle Azerbay­canda qaimasına razı deyildi ve buna göre de Türkiyeye güçlü tezyiq gösterilirdi. Bele olanda Türkiye hökumeti bütün herbçilerden teleb etdi ki, Azerbaycanı terk etsin.

1918-ci il noyabr ayının 17-de ingilis qoşunları Bakıya daxil olanda türk qoşunlan şeherden çıxanlaraq Bileceri ve Xırdalan etrafı­na cemleşdirildi. İngilis qoşunları komandanı general Tomson hele Bakıya gelmemişden evvel teleb etmişdi ki, onlar gelene kimi türk qoşunlan Bakı ve onun etrafından uzaqlaşdınIsınlar. Ancaq türk qo- şunlannın rehberliyi demir yollarında veziyyetin yaxşı olmadığını be- hane ederek hereketi lengidirdiler. Bele olanda general Tomson Nuru paşanı yanına çağırdı Ve qısa müddet erzinde qoşunlann şeher etra­fından uzaqlaşdınlmasını ondan teleb etdi. Nuru paşa ise cav ab verdi ki, o artıq Osmaniı ordusundan istefa vermişdir. indi türk qoşımlanna

110

vfürsel paşa rehberlik edir va bütün talebler da onun qarşısmda qo- /ulmalıdır. General Tomson bu xabari çox narahatçılıqla qarşıladı. O qoıxurdu ki, Nuru paşa Osmanlı ordusundan istefa veribsa, demali, Azarbaycanda qa!a bilar. Bu isa ingilis harbçilarini temin etmirdi. Ona göre general Tomson hem Osmanlı Ordusu rahbarliyi qarşısında, ham da Azerbaycan hokumeti qarşısında Nuru paşanın derhal Azer- baycandan çıxanlması talebini qoydu. Azerbaycan hökumeti ise Nuru paşanın Azerbaycanı bele tezlikle terk etmesini istemirdi. Lâkin vax- tm uzadı İması da bir netice vermayecekdi. Noyabr ayının sonlarında Nuru paşa Bakıdan Genceye geldi. Hemin ayın 29-da Gence Bele- diyya idaresi Azerbaycanı tark edan türk harbçilerinin şarafına ziya­fet verdi. Ziyafetde Nuru paşa çıxış etdi ve o, türkçülük ve turançı- lıqla bağlı geniş bir nitq söyledi.

1918-ci ilin sonlarına kimi bütün türk qüwetleri Azerbaycanı terk etdiler. Ancaq Azarbaycanda xidmet etmiş türk zabitleri ve döyüşçü- leri bu torpaqda keçirdikleri günleri uzun müddet yaddan çıxarmadı- lar. 9-cu Qafqaz alayının zabiti Mucib Kamalyeri sonradan öz xatira- larinda Azarbaycanla bağlı bele yazırdı:

Azarbaycanı göranlar oraları unutmazlar. Qafqaz va ötasinin sevimli xalqını, bizdan bir parça olan qar- dallarımız mazlum va mağrur davranışralarıyla, qu- laqlara xoş galan lahcalarla, müharibalara qatıldıqları cabhalardaki casurana va fadakarana xidmatlariyla,"dalda durma, qabağa; gerida durma, irali" bağrış­malarını hepdan görür va duyur kimi olurduq va an sonunda talehin acı bir cilvasi olaraq onları toxunaqlı şarqilariyla, tarlalariyla, milli oyunlarıyla, mal va can qayğılarıyla baş-başa buraxıb birdan-bira neca ayrıl- maq zorunda qaldığımızı içimiz yanaraq xatırlayır, manliyimizin sarsıldığını hiss edirdik Amma heç bir şeylarin yapılması mümkün deyildi. Osmanlı impera- torluğu da müttafıqlariyla çökmüş, düşmanlar baş şah- ri işgal etmiş, vatan sathini bir başdan ötaki başa qa- dar malam qaplamışdı.

Nuru paşanın xatiralerinde yazdıqlanndan aydın olur ki, Azarbay- canı terk etdikden sonra o, bır-neça neferle Batuma geldi. Buradan Artvin-Ordehan yohı ile Qarsa ve oradan da öızrum yolu ile Trabzo- na üz tutdu. Trabzondan Nunı paşa gemi ile İstambula yola düşdü. Onun hareketleri ingilisler tarafından izlanilirmiş ve Istambulda ge­

l i l

midan çıxan kimi Nuru paşa Harbiyyo Nozaratinin polislari tarafın­dan habs edildi. Bir neça gündan sonra ısa o, ingilislara taslım veril­di. Heç şübhasiz ki, ingilislar Nuru paşanın Azarbaycanda no işler gördüyünü ve göre bileceyini, 1918-ci ilin sentyabrında ingilis qoşun- larının Bakıdan qovulmasında onun rolunu yaxşı bilirdiler ve ona gö­re de bütün bunların avazini ondan çıxmaq istayirdiler. Nuru paşa Banıma getirildi va 6 ay burada habsda saxlandı. Onun buradan sağ çıxmaq ehtimalı yox idi va ingilislar onu edam etmaya hazırlaşırdılar.

Nuru paşanın habs edilmesi Azerbaycan ictimaiyyetinde çox ciddi narahatçılıq yaratdı va onun azad edilmesi üçün yollar axtarışına baş­landı. Bu masala ila bağlı Yevlaxdan 27 nafarin imzası ila Azarbay- can parlamentina xüsusi bir teleqram da göndarilmişdi. Hemin teleq- ramda dey il irdi:

Keçen il anarxiya neticesinde bas vermiş ağır gün­lerde Nuru paşa Azerbaycanda peyda olmuşdu. O özü­nün edaletli ve bacarıqlı herekatlerila böyük tahlüka- nin çarşısını ala bilmişdi. Yalnız onun bu edaleti ve bacarığı sayesinde milletler arasındaki milli müharibe dayandırıldı. Biz ’azad nefes almağa başladıq. Lâkin bize çatan kederli malumata göre sevgi ve taşekküre layiq olan bizim xilaskarımız xebis adamların yaydıq- ları iftiralar neticasinde habs olunmuşdur. Vatenimizin sülh şeraitinde yaşaması bele nadürüstleri qane etmir.Biz Yevlax cemiyyetinin üzvleri parlamentden xahiş edirik ki, general Nuru paşa tecili olaraq hebsden azad edilsin. Bununla da qehremanımız Nuru paşanın qelbi qesdlarden xilas olsun. (Teleqramın metni Ş. Ne- zirlinin "Qarxunlu dşref bey" kitabından götürülmüş- dür. Bakı, i 998,s. 67)

Ancaq rosmi yolla Nuru paşanı azad etmak mümkün deyildi. Bir tarafdan İngilis qoşunları komandanlığı, digar tarafdan da ermani milletçileri Nuru paşanı sağ buraxmaq istemırdiler. Bele olanda başqa vasitelera da al atıldı. Bu barade Nağı Şeyxzamanlı öz xatiralarinda çox maraqlı faktları qelama almışdır:

Günlerin bir günü Gancede idim. Eşildim ki, ingilislar Nuru paşanı tutub Batuma getiribler. Orada ingilis herbi tribunalına verecekler. Buna sebeb guya Bakının azad olunması vaxtı ermani qırğını töradilmişdir. Tez Bakı ile telefon danışığı apardım va xebarin doğru olduğunu öy-

112

randim. Ganca ermanilarindan bir arayış almaq lazım idi ki, Nuru paşa Gancaya galişinda ermanilara heç bir pislik elmadiyi kimi, ermanilari mühasiradan qurtarıb hürriyyat verdiyim, hayatlarım tahlükasizlik altına aldığım, bu yaxşılığa qarşı ermanilari n bir hey at göndararak Nuru paşaya taşakkür etdikJarini isbat etmak mümkün olsun. Arayışın alınması üçün Gancanin irali galanlari ila bara- bar ermani milli taşkilatına müraciat etdim. Arayışı ala­cağıma qati şala'lda inanırdım. Çün/a haqiqat barada ara­yış istayirdim. Ancaq ermanilar xahişimizi radd etdilar:"Biz uşaq deyilik Çox yaxşı bilirdik ki. Nuru paşanın bi- za pislik etmamasi maqsadli idi. Nuru paşa çox yaxşı bi­lirdi ki, agar Gancada ermani qırğını töradilsaydi Bakının tutulması vaxtı orada bir nafar türk bela qalmayacaq idi.O gözladi ki. Bakını tutub oradaki qırğını bitirsin va on­dan sonra bizi qırsın. Ancaq mü t ar ika oldu,Osmaniı or­dusu qırğına vaxt lapa bilmadi'\ Biz aliboş geri qayıtdıq. Bakıya galdim, marhum Nasib bayla görüşarak arayışı al­madığımı va çox kadarli olduğumu söyladim. Nasib bay dedi: "Bali, man sani heç bu qadar kadarli görmamiş- dim Man da dedim: "Nasib bay, ermanilar çox naşükür- lük etdilar. Nuru paşanın haqlı olan arayışı mana verma- dilar”. Nasib bay gülarak dedi: "Üzülma, Nuru paşanın azad olmasının daha asan yolu var. Batumdan xabar al­dım. Hopa bayl#ri plan hazırlayıblar. Nuru paşanı basqın ila qurtaracaqlar. Ancaq pula ehtiyacları var. San 200 min manat götür Batuma gel’\ "dmr et, pul versinhr, axşam yola düşüm " - s'evinarak dedim. Pulu alıb Batuma galdim. Azarbaycan konsülü doktor Mahmud bayla görüş- düm. Masalani ona anlatdım va Nuru paşa ila görüşüb- görüşmayacayimi soruşdum. Doktor dedi ki, imkan yoz­dur. Ancaq Mürsal paşa ila görüşa bilarsan. İngilis ko- mandanlığında nazarat altındadır. Man tez gedib Mürsal paşa ila görüşdüm. Mürsal paşa dedi: "Aman, mana bir şey etmayacaklar. Ancaq Nuru paşanı edam edacakiar.Onun qaçırılmasının yolunu tapın“. Man da galişimin sa- babini anlatdım. Çox razı qaldı...

Belelikle, vaxtile nicatına yetişmiş olduğu irqdaşlan da Nuıu paşa- reai ölümden xilas etdi lor ve onu ingilislerin hebsxanasından qa-

113

çındılar. N.Şeyxzamanlt bir müddetden sonra Nuru paşa ila Bakıda görüşdüyünü yazırdı. Ancaq istar N.Şeyxzamanlının, istarse da Nuru paşanın xatiralarinda bu hadisanin baş verdiyi tarix daqiq göstorilma- se da güman etmak olar ki, onun habsxanadan. qaçınlması 1919-cu ilin ortalarında baş vermişdi. Nuru paşa öz xatiralarinda yalnız onu qeyd edirdi ki, onu batumlu azarbaycanlılar xilas etdi. Hadise günü baş veren atışmada ise bir ingilis zabiti ile iki ingilis asgari ve bir batumlu azerbaycanlı öldürüldü. Nuru paşanın qaçınlmasına Tema! bey adlı bir azerbaycanlı rehbarlik edirdi.

Nuru paşa habsden qaçdıqdan sonra bir hafta Batumun özünda gizlandi. Sonra ise Acanstandaıı keçarak Artvin-Sanqamış yolu ila drzruma galdi. Burada Kazım Qarabekir ile görüşdü. Kazım Qarabakir paşa öz xatirelarinda yazırdı ki, Nuru paşa türk hisseleri taşkil edarek ölkenin şimal şerqini işğal etmiş yad qüvvelera qarşı mübariza aparmaq arzusunda idi. Ancaq nadansa baş tutmur. Bela olanda Nuru paşa Naxçıvandan keçarak Qarabağa va oradan da Ba­kıya galir.

Xalil paşanın dere olunmuş xatiralerindan aydın olur ki. o da uzun müddat Türkiyede qala bilmemiş ve Arazı adlayaraq Naxçıvana galmişdi. Onun sözlarine göre o vaxt naxçıvanlılar da öz milli teşki­latlarını yaratmaqda idiler. 6-cı ordudan olan Xalil bey buradaki herbi qurumlara rahbarlik edirdi. Xalil paşa bir ay burada qaldı ve yazdıq- larına göra bu müddat arzinda vaxtını Xalil beyin rahbarlik etdiyi harbi dastalarin telimlarina kömak göstarmekla keçirdi. Sonradan İsao, Ordubaddan keçarak Çarabağa, oradan da Bakıya galmişdi.

Xalil paşa Bakıya kiminle galdiyini yazmamışdır. Ola bilsin ki, o, Bakıya Nuru paşa ila birlikda galmişdi. Bunu bütünlükda tesdiq et­mak mümkün deyil. Ancaq o aydındır ki, Xelil paşa ile Nuru paşa Bakıda yeniden görüşdülar. Onların Bakıya galişi Azerbaycan m hö- kumet üzvleri ve bir çox siyasi qüw eleri tarafından rağbetle qarşı- landı. Onların Azarbaycanda bela qarşılanmalan ingilisleri xey!i nara- hat edirdi. Ona göre da ingilis qoşunları komandan lığı her vasite ila Azerbaycan hökumatini Xelil paşanı, Nuru paşanı ve diğer türk zabit­lerini habsxanaya atmağa macbur etmak istayirdi. Azerbaycan m ts- tambuldakı diplomatik nümayendesi Cümhuriyyetin müttefıq döv lal­lar tarafından tanınmasına göstardiyi hemkarlıqlar üçün 1920-ci ilin yanvar ayının 22-de İngiltaranın buradaki Ali komissarına resmen minnetdarlığını bildirende ingilis komissan da bu yardımın evezinda Azarbaycan hökumatinin Bakıdaki türk zabitlerini hebs edeceyine

114

ümid etdiyini söyledi. Görünür, İngilterenin Qafqazdakı nümayanda- Iari de türk zabitlerinin, o cümleden Xelil paşa ve Nuru paşanın ta- qib olunması barede müvafıq gösteriş almışdı. Ona göre ingilislerin Qafqazdakı nümayendesi Uordropun Bakıdan gönderdiyi teleqramla- rında ve yazışmalarında türk zabitlerinin, konkret olaraq Xelil paşa ile Num paşanın adları da çekilir. Onun 1920-ci il yanvar ayının 24- de Bakıdan gönderdiyi teleqrammda deyilirdi:

Xalil paşa ila Nuru paşa Bakıdadırlar. Birincisi (Xa- lil paşa - M.S.) bu gün Azarbaycanın baş naziri vasita- sila mana maktub göndarmişdir id, alahazrat hökumali Türhyanin türk vilayatlarinin xarici dövlat arasında parçalanmayacağına va onların Türkiyanin arazisi kimi çalacağına zamanat verirsa onda bizim istadiyimiz har Şeyi etmaya hazırdır. O bayan etmişdir la, bolşeviklari xoşlamır va onlarla yalnız çıxılmaz vaziyyat üzündan amakdaşlıq etmişdir. Baş nazir mandan soruşdu ki, ha­min şaxslarla na edilmasini istayiram. Onları Azarbay­canda habs etmak istamirlar va onlar Azarbaycanı t ark etmaya mecbur edilarsa onda Türküstana va ya Dağısta- na yollana bilarler... Man taklif etdim ki, onlar Türlaye- ya qoyıtsınlar. Ancaq baş nazir dedi ki, onlar orada habs olunacaçlarından qorxurlar. dgar hamin şaxslarin habs olunmayacağına zamanat verilarsa güman ediram ki, onlar Türkiyaya qayıdarlar.

Uordropun 1920-ci il fevral ayının 5-do Tiflisden gönderdiyi te- leqramından aydın olur ki, Xalil paşa ile Nuru paşa hele Bakıda imişler. Uordrop 3nvar paşanın da adını çekir. Ancaq alimizde 0n- ver paşanın hamin vaxt Bakıda olduğunu tasdiq edecek har hansı başqa bir fakt yoxdur. tngilis komissarı bu türk zabitlerinin Azarbay- candan çıxarıİması üçün Azerbaycan hökumetine tazyiq gösterilmesi­nin onsuz da mürakkab veziyyetde olan Azerbaycan hökumetinde böhrana yol aça bilacayini qeyd edirdi. Onun fıkrinca “Îttihad" parti- yası hökumeta geleceyi teqdirde Nuru paşanın Azerbaycandan çıxa- rılması çatinlaşacakdi. Çünki onun sözlerine göre Num paşa ile “İtti- had” partiyasının rehberleri arasında çox yaxşı münasibet var idi.

1920-ci ilin aprel çevrilişi erefesinde İsa Nuru paşa artıq Dağıs- tanda idi. O burada hem denikinçi qüw alere, hem de yaxınlaşmaqda olan bolşevik tehlükasine qarşı mübarize apanrdı. Ola bilsin ki, Azarbaycanda ingilis taqibleri güclendiyi üçün o, Dağıstana keçmeya

115

mecbur olmuşdu. Ola da bilar ki, ora Nuru paşa sadaca teqib edildi- yina göra deyil, Dağıstandakı milli qüvvalarin mübarizasina kömak göstarmak üçün gedibmiş. Xalil paşa İsa Azorbaycanda qalmışdı. Xa­tiralarinda yazdiqlanndan aydın olur ki, 1920-ci ilin martında, Nov- ruz bayramı günlarında ermanilarin Qarabagda qaldırdığı qiyamin ya­tırılmasında o da iştirak edibmiş. Xalil paşanın yazdiqlanndan bela çıxır ki, o hatta ermanilara qarşı apanlan mübarizada istiqamatverici rol oynamışdı. Masalan, o qeyd edir ki, dsgaran boğazı tutulanda Bakıdan bir süvari alayının va bir topçu batareyasının göndarilmasini istamiş va 3-4 saatliq bir döyüşdan sonra Osgaran boğazını ermani- lardan tamizlamişdi. Sonra Xalil paşa qoşun hissalari ila Şuşaya gal- diyini va burada Xosrov bay Sultanovla görüşdüyünü da yazırdı.

Nuru paşanın Dağıstana keçmasi va orada mübariza aparması Tür- kiyanin özünda da müayyan narahatçılıqla qarşılanıbmış. Bununla bağlı Xalil paşa öz xatiralarinda Kazım Qarabakirdan aldığı bela bir teleqrami nümuna gatirir: ^

Sovet Rus i yas t ila doğrudan doğruya temas eda bil- mak Tür fay a üçün hayati ön dm halındadır. Bu durumda Nuru paşanın bolşevikldrd qarşı Dağıstanda cabha al­ması laassüfa şayandır.

Xalil paşanın xatiralarinda Nuru paşa ila bağlı aşağıdaki parça da maraq doğurur. Bu satirlerden Nuru paşanın hayatının müayyan me- qamlan açılır:

Azarbaycanda/a kommunist taşki lal içinda azari ganclardan başqa orada yerlaşmiş bulunan lürkiyali ba»*■ zi ganclarla türk ordusundan ayrılmış subaylar da var idi. Bu gün kommunist taşkilat liderlarindan minbaşı Baha Sait yanıma galdi va söyladi:

- Paşam, şimali Qafqazda toplanan qızıl ordu bir düşman kimi deyil, bir dost olaraq Azarbaycana gala- cakdir. Bunun da an böyük dalili budur ki, siz şaxsan şi­mali Qafqaza keçarsiniz, bu ordunun komandanlığı siza havai a edilacakdir. Bu an yüksak markazin aldığı qarar cümlasindadir.

- Danışdığımtz aramızda qalacaqdir. Amma siza sa­daca indilik zamanın olğunlaşmasını gözl ayacaya m - ca - vabını veriram.

Bu arada Denikin qüwalari mağlub edilmiş va Nuru paşa qızıl orduya qarşı müdafiaya keçmış idi. Bala va

116

dtrafmdah kommunist taşkilatı kimi Dağıslanda da bir yayılma başlamışdı, bu durumda Nuru paşa qüwalari- nin bu mübarizdni davam etmasi abas idi. Nuru isa da­vam edirdi. Bir geca Baha Sait bu dafa yanıma dağıs- tanlı kommunist Calal Qorxmazovu gatirdi. O dedi ki.Nuru paşanın qüwalari tiikanmak üzradir, özü da ola bi- lar. Bu işa müdaxila edin, onu geri çakin.

Nuru paşa başına qoyduğu işdan başım vermadan ayrılmazdı. Erlasi gün Dağıstanın markazi olan Qasım- kanda geldim, Nurunu tapdım. Onu özümla gatirdim.

Nuru paşa çox güman ki, Dağıstanda cemlenmiş bolşevik qüvvele- rina qarşı etrafında olan azsaylı qüvva ila mübariza aparmağın mana* sız olduğunu anladığı üçün Bakıya qayıtdı. Ancaq bu heç da onun bolşevizma qarşı mübarizadan al çekmesi demak deyildi. Bolşeviklar Bakını ala keçiranda Nuru paşa Qarabağa geldi, buradaki va Gence- daki antisovet üsyanlannm teşkilinde yaxından iştirak etdi. Bu üsyan- lar ele bir miqyas almışdı ki, Qırmızı ordu komandaniığı hemin üs* yanların yatın İmasına xeyli elave qüw aler göndermeli oldu.

Nuru paşanın Türkiyeye ne vaxt qayıtdığını deqiq söylemak çetin­dir. Çox ehtimal ki, o, Azerbaycana geldiyi yolla, yeni Naxçıvandan keçerek Türkiyeye qayıtmışdı. Onun qardaşı dnver paşaya gelince ise, qeyd etmek lazımdır ki, Azerbaycana ürekden bağlı olan bu insa­nın da bu torpağa gelmek aızusunda olduğu melumdur. Hele 1918-ci il oktyabr ayının 23-de 0nver paşa Xelil paşaya yazdığı bir mektu­bunda Azerbaycana gelerek birdofelik burada qalıb Azerbaycan nami- ne fealiyyet göstermek fikrinde olduğunu yazırdı. Bununla bağlı o, Xolil paşanın da fikirlerini öyrenmek isteyirdi. Oktyabrın 26-da ise Onver paşa Nuru paşaya aşağıdaki mezmunda bir mektub yazdı:

Burada çalışacağım mühüm bir iş olmazsa smlma- maq üçün Azarbaycana galarak ham orada, ham Şimali Qafqazda çalışmaq xatirima galir. Sanin har iki mamla- kalin atisi va bir hayat aşari göstarib- göstarmayacakîari haqqında indiya qadar hasıl etdiyin qanaat nadir? Va manim oraya galib galmamakliyim haqqtnda na düşü- nürsan? Bu iş görüla bil ar mi?

Nuru paşanın öz qardaşına ne cavab verdiyi melum deyil. Ancaq o melumdur ki, Xelil paşa 0nver paşanın Azerbaycana gelmesine razı olmamışdı.

1918-ci il noyabr ayının 8-den 9-na keçen gece 0nver paşa, Telet117

paşa, Vaheddin Şakir ve bir neçe başqa şexs gizli olaraq Türkiyeni tork etdiler. Çünki yaranmış olan mürekkeb veziyyet heç de onlaı üçün münasib deyildi. 9nver paşa helelik xaricde fealiyyet göster­mek, sülh yarandiqdan sonra ise Türkiyeye qayitmaq isteyirdi. Onvet paşa ve onun yol yoldaşlan bir alman gemisi ila Knma geldiler. Ta­lat paşa ve digarlari Moskva yolu ile Beri ine yol lansalar da 0nvaı paşa bundan imtina etdi ve Qafqaza yollanacağını bildirdi. Quru yol­ları Denikin qüvveleri kesdiyi üçün o.kiçik yelkenli gemi ile Cenubi Qafqaza çıxmaq istedi. Ancaq dnvar paşa tufana düşdü, yoluna da­vam eda bilmeyib geri qayitdi. Sonradan o, Moskvaya, oradan Alma- niyaya ve yeniden Moskvaya galdi, siyasi fealiyyete qoşuldu. Mosk- vada "İslam ihtilal camiyyetleri ittihadı" adlı bir qurum yaratdı ve1920-ci ilin 1-7 sentyabnnda Bakıda keçirilen Şerq xalqlannm qurul- tayında iştirak etdi. Tunis, 01cezair ve Trablusqarb inqilabçılannın temsilçisi kimi Onver paşa hamin qurultayda çıxış etmak istase da türk kommunistlari va digar bolşevikler ona imkan vermediler. Bela olanda iclasın işinda iştirak edan Zinovyevin teklifi ile Gnver paşanın çm şm ın seslendirilmesi üçün bolşevik Ostrovskiye söz verildi. Bir çoxları hetta onun çıxışınm başqası tarafından seslendirilmesine do etiraz etdiler. Buna baxmayaraq qurultayin qerari ile hemin çıxış sas- lendirildi ve metbuatda dere edildi.

0nver paşa Bakıda olarken Nuru paşa haqqinda bezi malumatlar alda etdi va onun antisovet üsyanlarında işti rakından xabardar oldu. Qurultayin işi bitdikden sonra dnver paşa yeniden Moskvaya qayitdi:

9nvar paşa sonradan bir defa da Bakıya galdi ve gizlice indiki Neftçala arazisinde gemiye minerek Türküstana yolla düşdü. Bazi malumatlara göre Onvar paşa Neftçala erazisinda bir neça gün gami gözlameli olmuş va buna göre müeyyen narahatçılıq da keçirmişdi.O, Türküstanda bolşevizme qarşı mübarizaye başladı va ela bu müba- rizade da 1922-ci il avqust ayının 4-da indiki Tacikistan erazisinda Abi-Derya çayı kenarında döyüşlerin birinde helak oldu. Avqust ayı­nın 5-de Çeqen adlanan kendin kanarındaki bir tepenin üzerinde defo edildi. 0srimizin 90-cı illerinde onun neş’i İstambula gatirilib burada dafh edildi.

Nuru paşanın Türkiyadeki hayatı ve fealiyyati barede İsa geniş- malumat yox darecesindedir. Bezi malumatlara göre (“Azerbaycan” dergisi, eylül-ekim 1996, s. 34) Azarbaycanda antisovet üsyanlan ya­tırı Idiqdan sonra Num paşa bir süvari Azerbaycan alayı, bir batareya va dörd pulemyotla Orzruma galarak Naxçivan destesinin terkibine

118

qatılmışdı. Hamin süvari alayı 15-ci türk korpusunun 15-ci süvari ala­yı kimi İstiqlal mücadilosindo iştirak etmişdi.

İstiqlal mücadilasindan sonra Nuru paşa İstambul ot rafında damir- tökma fabriki açdı. İkinci dünya müharibasi illarinda Nuru paşanın fabriki bazi harbi sifarişlari yerine yetirdi. qumbara va digar silahlar istehsal etdi. 1949-cu il mart ayının 2-da Nuru paşa bu fabrikda baş vermiş bir partlayışda halak oldu va İstambulda dafn edildi.

0 L A V 0 L 0 R

NURU PAŞANIN XATİR0L0Rİ

Num paşanın Azorbaycanla bağlı faaliyyatinin, bütünlükda Qafqaz İslam Ordusunun tarixinin öyranilmasi üçün an etibarlı manbalardan biri da sözsüz ki, bu ordunun tarkibinda olmuş tıirk zabitlarinin xati- ralaridir. Hamin xatiralardan bir çoxu artıq işıq üzü görmüşdür va tadqiqat işlarinin aparıl ması üçün böyük ahamiyyat kasb cdir. Onlar­dan 5-ci firqanin qarargalı raisi olmuş qaymaqam Rüşdünün “Böyük harbda Bakı yollarında 5-ci Qafqaz piyada ftrqasi" (93 saylı 0sgari macmuanin 34 saylı Tarix qismi. İstambul, 1934) va 15-ci firqanin komandiri olmuş yarbay Süleyman İzzat boy in “Böyük harbda 15-ci piyada tümaninin Azarbaycan va Şimali Qafqazdakı harekatı va mü- haribalari,‘ (103 saylı Osgari macmuanin 44 saylı Tarix qismi. İstam­bul. 1936) sanadliliyi va etibarlılığı baxımından daha böyük ahamiy­yat kasb edir. Har iki böyük hacmli xatire bütünlükla Qafqaz İslam Ordusuna hasr edilmişdir. Onlardan Rüşdü bay in xatiralari tamamila, Süleyman İzzat boy in xatiralari İsa qisman Azorbaycanla bağlıdır. Bu da tabiidir. Çünki Rüşdü bayin qorargah raisi olduğu 5-ci fırqa Qaf- qaz İslam Ordusu formalaşdığı anlardan Azarbaycana daxil olmuş va hamin ordu lağv olunanadak burada faaliyyat göstarmişdir. 15-ci fır- qa isa Bakı şahari üzarina halledici hücum arafasinda Azarbaycana galmiş va Bakı şahari azad edildikdan sonra Dağıstana getmişdi. Bu xatiralarin har ikisi hadisalarin tarixi daqiqliyi, tarixi sanadlarin çox- luğu ila böyük maraq doğumr. Xüsusan da Qafqaz İslam Ordusunun arxivinda işlamak imkanı olmayan todqiqatçı!ar Rüşdünün xatirala- rinda bu ordunun faaliyyati ilo bağlı çoxlu sayda amr, mektub va s. sanadlarla rastlaşa bilarlar. Hamin xatiralarda istifada cdilan sanad­larin çoxunun Qafqaz İslam Ordusunun anti-vinda saxlanılan sanadla­rin asiliari ila tutuşdurmaq imkanımız olduğundan qeyd eda bilarik ki, asar bütünlükla etibarlı manba kimi clmi-tarİxi ahamiyyata ma- likdir. Ola bilsin ki, Rüşdü bay qarargah raisi kimi aparılan yazışma­ların bir nüsxosini öz arxivinda saxlamışdır. Onu da istisna ctmak ol­maz ki. Rüşdü bay xatiralarini yazmazdan avval ancivda araşdırmalar aparmış va xatirolarini da asasan ela burada topladığı sanadlar üza- rinda qurmıışdıır.

Azorbaycanla bağlı xatiralar içorisinda Hüsamaddin Tuğacın ve Mucib Kamalyerinin xatiralari da çox dayarli manbalardir. Hüsamad-120

din Tuğac Birinci dünya müharibasi zamanı mslara asır düşmüş vo sonra asirlikdan qaçaraq Goncoyo galmişdi. O, burada Azarbaycanın milli mücadila faal lan ila çiyin-çiyina mübariza apararaq Azarbayca- nın istiqlalı namina yorulmadan çalışmışdı. l91X-ci ilin ovvallarinda Nasib bay Yusifbaylinin teklifi ila Hüsamaddin bay da Nağı boy Şeyxzamanlı ila birlikda Türkiyaya göndarilmışdi. Onlara Osmanlı Türkiyasinin rahbarlari ila görüşmak va Azorbaycana harbi yardım göndarilmasi masalasiııi hail etınak vazifası tapşırılmışdı. ”Bir ııaslin davamı*' (Ankara, 1966) adlı xatiralar kitabında Hüsamaddin Tuğac bu safarlo bağlı xeyli ırıaraqlı malumatlar vcrmişdir.

Mucib Kamalyeri ise Azorbaycana ilk daxil olan 9-cu Qafqaz ala­yının l-ci bölüyünün komandiri olmuşdu. Azarbaycan orazisindo ilk qarşılanan va ilk döyüşü aparan da bu alay olmuşdu. Ona göro do Mucib beyin bu mosalolorla bağlı öz xatiralorinda ("Çanaqqala ruhu neca doğdu vo Azarbaycan savaşı. 1917-191K”. İstambul, 1972) yaz- dıqları bir sıra hadisolorin tafarrüatı ila tasovvür edilmesine imkan verir.

Xalil paşa ila Nuru paşa da öz xatiralarini yazmışlar. Xalil paşa­nın xatiralari çap edilmişdir (“Bitmayan savaş". İstambul, 1972). Bu xatiro da çox ahatelidir va o, Xolil paşanın hoyatını va foaliyyatiııi aks etdirir. Orada Xalil paşanın Azorbaycanla bağlı xeyli qeydlari vardır. Nuru paşanın xatireleri İsa tamamila Qafqaz İslam Ordusuna hosr edilmişdir va ‘Qafqaz İslam Ordusu harakatı’' adlanır. Ancaq burada bir maqam diqqati colb edir. İstor Xalil paşanın, istarso do Nııru paşanın xatiralarini oxuyarkaıı hiss etmak çatin dey il ki, onlar Qafqaz İslam Ordusunun lağvindan xeyli sonra yazılnıışdır. Har iki müellif daha çox hafızalerinda qalanlara asaslanmış va onlarda tarixi senedlar Rüşdü bayin vo Süleyman İzzet beyin xatiralanna nisbatan az istifade edilmişdir. Ona göre ham Xelil paşanın, hem da Nuru pa­şanın xatirelerinde bezi qeyri-doqiqliklarlo do rastlaşmaq mümkün­dür. Mövzu ila tanış olan şoxs üçün bu qeyri-daqiqliklari darhal gör- mak çotin dey il. Yuxarıda bunlardan bezisi yeri galdikco qcyd edil- mişdi.

Buna baxmayaraq konkret halda Nunı paşanın xatiraleri onun Azorbaycanla bağlı fikir, mövqe ve düşüncelerini, habele amali fea- liyyetini öyrenmek baxımından böyük ehemiyyeto malikdir. Nuru pa­şanın şaxsiyyati, onun bir sıra mosololoro miinasibatinin öyranilması baxımından da bu xatiraler doyarli manbadir. Hamin xatiralar ilk do- fadir ki. çap olunur.

121

Nuru paşanın adı çekilen xatirasi Türkiyo Silahlı Q üw aleri Baş Qarargahının Gsgari Tarix vo Strateji Etüd (ATAŞE) başqanlığı arxi- viııin.fondunun 3823 nömrali klassorunun 22 nömrali dosyesinda sax- lanılır. Qafqaz İslam Ordusunun bütün arxivi kimi Nuru paşanın xati- ralari da arab alifbası ila aski osmanlı dilinda yazılmışdır. Ancaq sonradan bu xatiralarin yansı latın alifbasına çevrilmişdir. Latin alif- basına çevrilmiş hissa da hamin dosyeda saxlanılır. Xatiralarin ikinci hissasi isa latın elifbasına çevrilmamişdir. Biz adı çakilan ancivde iş- layarkan Nuru paşanın xatiralarinin bütünlükle üzünün köçürülmasi- na çalışdıq. Çünki aydın idi ki, bu xatiralar Azerbaycan todqiqatçıları va bürünlükda ictimaiyyot üçün müayyan maraq kasb edacakdir. An- caq tessüflo qeyd etmek lazımdır ki, Nuru paşanın xatiralarinin latın elifbasına çevrilmemiş hissesinin oxunması mümkün olmayan me- qamlan da vardır. Bizim ATAŞE başqanlığı apcivina gelişimiz xüsusi olaraq Qafqaz İslam Ordusunun arxivinda çalışmaq olsa da Nuru paşanın bu xatiralarinin mövcudluğıından xebarimiz yox idi. Hamin xatiralara geri dönmek erafasinde, tesadüfen rastlaşdıq. Ona göra de vaxt:n qıtiığı alyazmamn oxunması üzerinde ciddi işlemek imkanı vermedi. Arxivin omokdaşlarının bize xeyli kömak göstermelerine baxmayaraq yene da alyazmada bezi sözleri oxumaq mümkün olma­dı.

Nuru paşanın xatireleri şorti olaraq iki hissaye bölünmüşdür. Bi­rinci hissa xatiralarin latın qrafiknsına çevrilmiş parçasıdır. İkinci his - se isa aski osmanlı dilinda olan hissadir. Bu hissa cüzi ixtisarla veril­inindir. Cümleda yerine nöqte qoyulmuş sözlar oxunmamış sözlerdir. Metnin bele naqisliyinin menbeye hörmetsizlik kimi qabul edilmesi­ni istemezdik. 9ksine, güman edirik ki,çap edilen bu xatiralar Qafqaz İslam Ordusunun arxivine olan marağı daha da artıracaq va neticede gelacek tadqiqatlar metnin kamilloşmesine komek edacakdir.

* * *

122

NURU PAŞA

Qafqaz İsIam.Ordusu harekatı

I hisse

1918 senesi kanuni-sani bidayetinde Tarabulus Qerb veziyyeti haqqında görüşmek üçün Afrika qmpları komandanlığı merkezi olan Misratadan tehtül-behrile ve Pola teriqiyle İstambula golmişdim. Bu sıralarda rus inqilabı dolayısıyla Qafqaz ve Şerq veziyyeti kesbi-ehe- miyyet etmiş bulunurdu. Şerq cebhemizin ireli hareketini teshil meq- sediyle Qafqazın İslam ve ünsürlerle yapılmasına drkani Herbiyye ümu- miyyesi terefınden lüzum görülmüş- dü. Gsasen Qafqaz İslamlan terefın- den 1917 senesi teşrini-evvelindo yardım telebi meqsediyle bir heyet Mosula ve 1918 martında da Batum teriqiyle diğer bir heyet İstambula gönderilmiş idi. 6-cı Ordu veziyyeti tedqiq üçün ordu zabitanından üç efendiyi Qafqaz heyeti mürehhesası- na terfiq ederek Qafqaza göndermiş idi. Bu sıralarda Qafqazda teşkil yap- maq vezifesi bir neçe zata teklif edil­miş ve nehayet Orkani-Herbiyyeyc- Ümumiyyenin İsrar ve tensibi üzeri­ne bu vezife mene tövdü olunmuş idi. Teqriben 20 zabitden mürekkeb bir heyetle derhal yola çığılmış ve 25 mart 1918-ci tarixinde Mosula müva- silet ölmıış idi. Ovvelcp 6-cı Ordu terefınden Qafqaza gönderilmiş olan zabitandan topçu mülazimi-evveli MüzefTer beyi (olyoum Herb aka­demisi müellimlerindon Orkani-herb qaymeqanıı) Mosula övdel etnıi* butduq. Miizeffor beyin molunıatına nezeren Qafqaz veziyyeti teşki­lat yapmaq üçün müsaid bir zomir arzu ediyordu. 18 mart 1918-de Bakıda ermoniler ve ruslar terefınden İslamlar elcyhine qetliam ya­pıldığı istixbar edildiyinden herekotimizin tesrii icab ediyordu.

123

Kadromuzun qisman 6-cı Ordudan ikmal edarak 8 nisan 1918-de Mosuldan aynldiq. Yoldaki iaşa müşkilatı uzundan 20, 30 nafarlik qafilalar halında Ravandüz (26.4.1918-da Pesvaya müvasilat, 29.4.18- da Savucbıılağa müvasilat, 9.5.1918-da Tabriza müvasilat, 12.5.1918- da Tabrızdan harakat, 20.5.1918-da Araz nalırina) Savucbulaq-Tab- rız-Alacıica (Qaradag yolu ila) va Araz ııahrini sal ila keçarak Azar- baycanın Zangazur mantaqasina vasil olduq. İrandan keçdiyimiz sıra­larda 6-cı Ordu qitelori Rumiyya gölü qarbindaki ermaıularla uğra­tırdı (döyiişürdü - M.S.). Qafilamizin Rumiyya gölü şarqindan Tab­riz üzarina yüriimasini iranlılar mübaliğa ila işaa etdiklariııdan Ru- miyyada emıanilara yardım edan ingilislar va fransızlar ahatadan qorxaraq Rumiyyoni tark ila bizdan bir gün avval Tabriza gelınişlar va ertasi gün canub istiqamatinda çekilmişlerdi. Tabrizda qapali du­ran Şahbandancanaya ycrlaşdik, burada qaldığımız bir iki gün içinda İran siyasi firqalarindan Osmanlı tarafdarı olan İttihad partisi ila is- tiqlalçı va irançı olan Demokrat firqasi arasında müsallah çarpışma oldu. Zaif bulunan İttihad mansubları Şahbandancanaya iltica edarak bir mûddat himayomizda qaldilar. Rıımiyyadan çakilan ingilislar haqqinda yaxmdan malumat almaq va Gilan mantaqasina hakim olan Kiçik xanla göriişdükdaıı sonra mümkün olduğu taqdirda Bnzali üze­ri ndan Bakıya keçmak va Bakı haqqinda icab edoıı malumatı edina- rak Goncada biza iltihaq etmak üzra arkani-harb yüzbaşısı İbrahim Kamal bayi tövzıf cyladim. Ermanİlar tarafından sıxışdırılan Naxçi­van va Ordııbad mantaqasi da asgari va mülki taşkilat yapmaq üzra maiyyotina 2 zabit verarak yüzbaşı Xalil bayi gönderdim. Azerbay- cana miivasilatımızda xalq tarafından böyük tazahıiratla qarşılandıq. Bu sıralarda Qarabag va Zangazur mantaqalari kimi ermanilarin ka­şif bulunduqlan ycrlarda viiquat askik olmurdu. Ermanİlar müsallah taşkilata malik olduqlanndan burada islamlara faiq vaziyyatda idilar. Bu kimi mühüm yerlara yanımdaki zabıtandan komandan tayin eda- rak yolumuza d«ıvam ila Cabrayıl-Ağdam-Tartor üzarindan Yevlax stansiyasına galdik. İstasyonda Azarbaycanın har cahatindan galan müraxxaslarla görüşdiik. Önca qarargahimizin mücadilaya daha elve­rişli olan Nuxada tasis etmak müvafİq görüldüyü halda ermanilarin tahdidkar vaziyyatina müassir olur düşüncasiylo demiryolları üzarin- da bulunan Gancani tarcih edarak yeni günün axşamı harakat,25.5.1918-da şohara müvasilat eyladik. Bu sırada Azarbaycanın ve- ziyyati bu markazda idi. Canubı Qafqaz millatlari (gürcü.emıani ve islamlar) tarafından tasıs cdilan Qafqaz konfederasiy onunun markazi

124

Tiflisda idi. Federasiyon meclisi olan Scym yalnız gürcü vo ermoni- lorin monfeotini qoruyan bir toşkilat idi. Scymda mühüm komıssar- lıqlara gürcü vo ermonilor toyin edilmiş vo yalnız Müavinoti-ictima- iyyo komissarlığı azorbaycanlılara verilmiş idi. İslamlara ahamiyyat verilmiyor idi. Türk cabhasindan çakilan rus hissalori yerlarinı va depolarını ermeni vo gürcülara tark etmakda olduqlarından aslaha va mohemat yalnız ermani va gürcülara dağıdılmaqda idi. Haqiqatda Ganca qarbiııda bulunan Zeyim mantaqasi tiirk sakinleri nıs ordusun­da yetişmiş yerli zabitlarin komandakinda demir yolunu keserek ceb- heden çakilmakda olan bir neçe nıs alayını almağa vo bclelikle si­lahlanmağa müvoffeq olmuşlardı. Silahları alan zaman nıs hisseleri demir yolu güzergahındaki İslam kendlarine ve bilxasso Bakı şima- lındakı ahaliye mezalim yapmaqda idiler. Canubi Qafqazda ermeni lor ile türklar arasında eskiden bari münafırot mövcııd idi. Rusların ça- kişmasi üzerine zeif qalan Göyçe gölü qerbindaki Erivan müsolman- ları ermen iler torefinden imha edilmakda idi. Azerbaycanın Qarabağ vo Gence tereflerinde ise islamlar olduqca qüvvetli bulunduqlarından ermani lora müqabildo davam etmekda idilar. Bu sıralarda Avropa cabhasindan dönan rus q i teati miyanında bulunan ermeni asgorlari da mamloketlorine gelmek üzre Bakıda toplaşırdılar. O zaman Bakı­ya hakim olan bolşevik fırqosi raisi Şaıımyaıı adlı bir ermeni idi. Merkum işbıı qüvvelerden istifade ile Azorbaycanı istilaya qerar ver­miş ve müxtolif behanelerle islamlar oleyhino tocaviizata başlamış idi. 18 mart 1918 tarixinde Lankaraııdan Bakıya galen 20-yo qoder Azerbaycan asgerinin silahını almaq bohanosilo ermani lor Bakıdaki islamlar üzerine saldırmış ve iki gün içinde Bakı türklerindon erkek. qadın minlerce İslam öldürülmüşdü. Bu vaqiodeıı qüvvotlenon Azar- baycanın diğer menatiqinde meskun ermonilor birer-birer ayaqlanaraq islamlara toorrüza başladılar. Bakıdan sövq edilen qüvvetlora inzi­mam eden Şamaxı ermenileri buradaki İslamları qetliam etdiler. Nu- xa, Zaqatala. Gencodon İslamların imdadına qoşan qeyri-mfıntozom qüvvatlor bir iş görmeyerek bozuldular. Meydanı açıq bulan ermani qüvv9 İari qarbo doğru ireliloyerek Müsüslü. Göyçay xottıno qedar olan köyleri tehzib va ellerine kcçirdiklanni qetl eylediler. Bolşevik ve ermani tehlükasiııin yaxınlaşmaqda olduğunu gören gürcüler is­lamlara müavinet meqsediyle nıs ordusunda zabitlik etmiş Maqalov isminde bir zabitin komandanlığında 2 yüza qeder gürcü esgerini yardıma göndermişlerdi. Rus ordusu general (arından azerbaycanlı Ali­ağa Şıxlinski çar Rusıyasının Avropa cabhesindo kullanmaq tızre

125

Qafqaz islamlarından taşkil etmiş olduqları Dikaya diviziyaya (Vahşi fırqo) mansub esgorlerdon - Tatarski polk-Tatar alayı adıyla üç yi'ıze qadar süvarini topiayaraq ... qarşı qoymağa taşabbüs etmiş idi. İşbıı müfirazaya bir taqım bay az rus zabitlari da i!tihaq etmiş bulunuyordu. Azarbaycanın Nuxa, Zaqatala kimi şimal qismlarinda va Dağıstanda asirlikdan qaçan zabit va afradımız tarafından yapılmış bazi milis taşkilatı mövcud idi. Dağıstanın müxtelif yerlarinda va bilxassa dağ- lıq qisimlarda bolşevik aleyhdarı vo canub taraflarindo do bolşevik tarafdan ufaq qüvvatlar t oşkil etmiş bulunurdu. Bunlar arasında çar­pışmalar askik olmuyordu. Ganca cenubundaki dağlıq mantaqada meskun ermanilar da Bakıdan iralilayon yardım üçün hazır vaziyyata va islamlarla daim cidal halında bulunuyordu. Hatta Gancankı nesfı- na qadar bir qismini teşkil edan Ermanikand mahollasi ila türk ma- hallatı arasında gece vo gündüz silah partlamaları askik olmayırdı. Zengozur havalisi ermenilari da Qarabağın merkezi olan.Şuşa qese- basi üzerine iralilamakda idiler. Şuşa-Ağdam-Yevlax üzerindeki d s- garan boğazı ermanilar tarafından aksilmiş bulunuyordu. Goncaya müvasilat etdiyim sıralarda Batum türk qiteatı tarafından işğal edil­miş bulunuyordu. Almanlar da Tiflisa gelmişlerdi. Gürcülarin Azer­baycan arazisi iizarinda bazi mütalibatı olmaqla beraber bizim üçün esaslı bir tahlüke teşkil etmiyordu.

İCRAAT

İlk iş olaraq montaqalara taqsim edilmiş mülki va asgari omurda marci olmaq üzre bu mantaqalora birar zabit göndarilmiş idi. Qaza vo nahiyyalarda yerlilerden mövcud mülki taşkiiat ivka va mamurlar İslah edilmiş idi. Bu süratla az zamanda asayiş tamin, Ganca-Qazax- Zaqatala-Nuxa-Ağdam-Ağdaş-Cabrayıl-Qarabağ mantoqalari ile Zangazuruıı şarq qismini ihtiva ctmak üzra genişbir sahada idara ve komanda tesis edilmiş idi. Azarbaycanı şarqdan va qarbi-canııbdan tahdid edan düşmana qarşı yerli qüvvatlar ile miiqavımat edilmaya- cayi anlaşılmış olduğundan tolabim üzerine 5-ci Qafqaz fırqesi emri­mize taxsis edilmiş idi. Firqanin Camii Cahid bay komandasındakı ilk 13-cü alayı (aslinda 9-cu allay idi - M.S.) 12 haziran 1918 tari- xinda Azarbaycana müvasilat etdiyindan işbu alay Gancaya calb edilmiş va buradaki ermanilarin müqavimatlarina rağmen silahları alınmış idi. Bundan sonra mazkur alaydan bir bölük Qarabağ mente-

126

qesi komandan) bulunan İsmayıl Heqqi beyin amrina gönderilmiş va yerli qüvvalarla müştarakan Şuşa qasabasinin qarbinda sarp bir bo­ğaza hakim va ermanilar tarafından işğal edilmiş olan Qala kandi çatin bir harb ila işğal edilerek bu tarafdan tahdid veziyyeti almış olan ermeni harekatı tövqif edilmiş idi. Diğer bir bölük da gürcülerin tebariz etmekda olan tacavüzlarine ve cenubdakı ermanilarin muhte­mel hareketlerine qarşı Qazaxda terk olunaraq alayın mütebaqi qismı cabheye sövq edilmiş idi. Tiflisi işğal etmiş olan general fon Kress komandasmdakı alman hisseleri müttefıq olmamıza reğmen bize qarşı gürcülerle müştereken xasmana vaziyyete taqmmış ve Sadaxlı ile Qarayazmı işğal etmişlerdi. Bunlar tecavüzlerini Poylu körpüsünün cenubuna keçerek mezkur stansiya ile daha cenubdakı Ağstafa stansi- yasına birer müfreze göndararek alman ve gürcü bayraqlannı dikdik- lerinden terefımizdan verilan amr üzerine ve esger qüw elerine isti- nad eden ehali mezkur müfrezalarin silahlarını almış ve bayraqlarını endirarak kendilerini Kür nehrinin o terefıne qovmuşlardı. Almanla­rın hissalarimizin demir yolundan istifade ederek Azerbaycana gel­melerine mane olmaları dolayısiyle esgeri neqliyyat bilmecburiyye Batum-Artvin-0rdehan-Qars-Qarakilsa-Dilican üzerinden yapılmaq- da idi. Bakıdan irelileyon ermeni ve ruslardan mürekkeb düşmen qüvvati bu sıralarda Kürdemiri işğal ila qarşılarında bulunan azari va könüllü gürcülerden mürekkeb 3-4 yüz kişilik müdafıe qüwatini ri­cata mecbur etmişlerdi. 15.06.1918-de düşmen cenub qolu demir yo­lu boyunca Müsüslü stansiyası şarqindeki bataqlığa gelmiş ve olduq- ca qüvvetli bir qoliı da Şamaxı-Ağsu üzerinden Göyçaya yaxınlaş- maqda idi. Eyni günda Oarakilse-Dilican üzerinden vünıd etmiş 5-ci fırqenin onuncu alayı Ağstafa stansiyasından trenle daha tehlükeli gö­rünen düşmanın şimal qoluna qarşı qoymaq üzre doğruca Göyçaya sövq olunmuşdu. Bu düşman qolu arxasındakı ermani manteqesine istinadan Yevlax damir yolu körpüsünü qolaylıqla işğal edarek veziy- yotini teqviyye etmek istayirdi. 0rkani-herb qaymeqam Osman bey "Olyoum mebus” komandasında bulunan mezkur alay Göyçaya müva- silatının ertesi günü emrindeki qüdretli cebel batareyasını beraberine alaraq şarqa doğru yürüşe başlamış ise de Göyçayın 4-5 km şerqinda düşmen pusqusuna düşerek 200-den artıq insan ve 2 topunu qeyb et­miş idi. Hisselerimizin düşmenle ilk temasının bu meşum neticesi alay komandanınm qefletinden ireli gelmişdi. 5-ci f;rqenin mütebaqi hisseleri Batum-Tiflis yolu mesdud bulunmasına binaen Qars-Qara- kilse ve Dilican yolu üzerinden vürud etdiyinden hisselerin arxası

127

aııcaq 22 haziranda alına bilmiş vo bu zamana qodor do coblıodo mü- datio vaziyyatindo qalınaraq uçuşanlarımızın ikmali ila vaxt keçimıiş- dik. Azarbaycanın mibctalif ycrlarindo loplatdırılmaqda olan könüllü- lar da peydarpey cabhoyo sövq olıınmaqda idilar. Azarbaycanın türk hissalari tarafından işğalına müxalif olan almanlar aleyhimize olan siyasallarına davam ilo har fiirsatda bunu izhar ctmakdan çakinmadi-, lor. Bu günlarda alman osirlorini almaq balıanosiyla Bakı bolşevikla- rı ila anlaşmaq i'ızra göndardiklari hey ati miiraxxasinin keçmamasi lizorıno dıgar bir heyati tayyara ile Tiflisdan Bakıya göndermişlerdi. Haziranda fırqanin yapdığı ufaq taarrüzlar müveffaqiyyatla naticalen- miş idi. Coblıomızin sol cinahmda vo Göyçay, Ağdaş, Xaldan xetti- nın şımalındu bulunan crmani mantaqalarina qarşı ehtiyataıı şimalin Zaqatala vo Nuxa könüllüleri müxtalif nöqtalarda tacammü etdiriİmiş idi. 26 haziran axşamına qadar toplanan könüllıilar va fırqa hissalari kaınilan cabhoya sövq olunduqlarından taarrüza keçilmasi üçün amr olunmuşdtı. 27 haziranda Kürdamir-Qaramoryom xettindo bulunan düşman taarrüza keçmiş İsa da tard edilmiş va hissalarimizin 2X.29.30-unda müqabil hücuma keçarak düşmanin şimal qolunu Ağ- suya qadar sürmüş, canub qolumuz İsa bataqlıqlardan dolayı qolaylıq- la ırolilomişlardi. Haziranın (iyunun - M.S.) 30-cu günü fırqanin sol cınahı boyunca uzanan ermani mantaqasindan iraliiayan düşman q(ivvati fırqanin gerisinda bulunan Göyçay qosabasini işğal etmişse do bela bir harakatin düşman tarafindan yapılması ehtimalı «rdu qe- rargahınca avvaldan düşünülmüş va könüllülari izhar edilmiş bulun­duğundan bunlara alavatan va cabha hissaiariııin da sövq olunan qüvvatla düşmanin Bakı va Tiflisla olan müvasilesi qat olunaraq mazlaır düşman qoiu ila yardım edaniar kamilan imha edilmiş idi. Conubon Ağsu. Qaramaryam, Göyçay, Ağdam, Xaldan, Kür nohri va şimalan Şaınaxı, Qutqaşen, Nuxa, Zaqatala mantaqalari ila mühat olan işbu maııtoqa kamilan ermanilarla maskun idi. Bu harakatda alimiza bir top ila bir çox silah va qanimat keçmiş idi. Temmuzun 3- cü günü düşman cabhası Kürdamır-Ağsu va bizim cabhamizda Mü- süslü-Kilisli xatiııda bulunurdu. 5-ci fırqa qitaatından tefriq olunaraq mü 1 taci nıs zabıtlarından minbaşı Ramazanov bay komandasında Sal­yan cahatıno göndorılan bir bölük qüvvasiııdaki müfiraza Kür nahri ağzını işğal edarok qaradan va ııahrdan iraliiayan nisfı salasidan mü- rakkab vo qüvvatli mın kişi texmin olunan düşman müfrazasini yerli türkların yardımı ılo tövqif va tard etmiş va qanimat alda etmiş idi. Temmuzun 6-cı günü Göyçay şimalındakı ermanilera qarşı olan hara-

128

katımız xitama yetdiyinden cabha hissolori ireli harekata davam et­miş İsa de piyada ve topçu cabbexanasının tükenmesi üzerina Şama- xı sırtlarında taveqqüf macburiyyetinde qalmışdı. Firqenin cabbexana sarfıvyatı da fazla idi. Piyada cebbexanasının vürudu üzerina takrar hücuma keçarak düşmen Kürdamirdan da tard ila esir ve qanimeı olde edilmişdi. Temmuzun 26-da İranda bulunan va 3000-e qadar is­tihbar olunan rus kazak qüvveti Bakıya gelmaya başlamış üıyıumı ko- Oftndada bunların komandanı Biçeraxov ele almışdı. İngjli^fer do 0n- £31 iden Bakıya keçmek üzre olduqları ayrıca istixbar edilmiş idi. Bu günlerdo oıdu emrino verilen 15-ci fırqanin 38-ci alayı gaferak ceb- haya sövq edilmiş olduğundan qüvvetimiz tacavüz etmiş bulunurdu. Temmuzun 22-da ümumi tearritee keçerak Sığırlı stansiyasında tu­tulmuş olan düşman geriye püskürdülmüş, şimal qolıı da Şamaxını zabt etmişdir. Son müharibalerde düşmandan 3 top, 12 pıılcmyot, mina qeder tüfeng qenimet götürülmüşdü. Hisselerimizin Bakıya ya- xınlaşmaqda olduğunu gören almanlar harekatın dayandırılması üçün İstambulda Qerargahi-ümumide icraya tasir ederak ireli harakato ma- ne olmağa çalışmışlarsa da Harbiyya nazirinin xüsusi amri va vaziy- yatimizin icabı hücuma davam ve lıeraketimiz süratlandirilmiş idi. Temmuzun 23-de fırqanin irolidoki hissaleri Bakının 70 km qorbino qeder irelilemiş bulunurdu. Susuz olan bıı mantaqaııi qet üçün icab eden hazırlıqlar görülmüş ve temmuzun 2X-ci günü ireli siirüian sü­vari kaşf qolumuz bir zabiti, 4 nefar raqibila birlikda bir ingilis zi- rehli va 2 adi avtomobil alo keçirmişdi. Bu süratle ingilislurin Bakı­ya galdiklari da felan tabayyün etmişdir. İngilislarin Bakıda camleş- mesinden ve Bakının tahkiminden avval mövcud qüvvetle Bakını zabt etmeye qerar verilarek avqustun 3-cii günü hücuma baklanmış va avqustun 5-ci günü qüvvatlari‘miz Bakı şaharinin qarbindaki mo- zarlıq va. qışlalara qodâr iralilamiş İsa da topçu va piyada cebboxa- nalannın tıikenmasi va düşmenin şiddetli müdafiosi üzorila demir yolunun qarbindeki sırtlara yerleşmakla iqtifa olunmuş idi. İnsan vo mohematca olan nöqsanlarımızı ikmala çalışmaqla beraber düşmenin garmi ila başladığı tahkimata da oimaq ıcab ediyordu. Bu günlerde ingilis hissaleri de Denstervil kumandasında olaraq kamilen Bakıya müvasilet etmiş vo esasan müdafıaya elverişli olan Bakı atrafım teq- viyyaya başlamışlardı. Düşman damir yolunun şarqinde vo Bakının qarb sırtlarındaki tahkimatı şimala uzadaraq Abşcron yarmadasım qer- be qarşı müdafıa üçün düz bir müdafıe xetti tesise çalışırlardı. Biz de ham bu tahkimata mane olmaq va hem de düşmeni şimal ve şerq-şi-

12^

maldan işğal etmok üzra Abşeron yarmadasının şarq va şimalındakı İslam kandlarinda taşkilat yaparaq Suraxanı, Sabunçu, Balaxanı, Bi- naqadi tarafında cabha taşkili ila düşmeni icaza başladıq. Bakı qerb cabhasi şahera pak yaxın olduğundan hücum cabhaşi olaraq burasını münasib görürdük. Har na qadar 5 avqust hücumu ila düşmanın na­zari bu cabhaya calb edilmiş idi . Düşmanla aramızı ayıran damir yolu vadisinin umaclarının pak sarp bulunmasından burası hücuma pak müsaid deyildi. drazinin bu xüsusiyyatina tahkimat alava cdildi- yi taqdirda bu cabhadan yapıla bilacak hücumun müvaffaqiyyatla naticalanmasi ehtimalı maşquq bulunurdu. Binaanaleyh burada tahki­mat yapdırmaqdan sarfınazar etdinnak üçün düşmanın nazar diqqati- ni calb edacak vachiyla Bilacari va Bakının şimal cabhasinda tarafı­mızdan faaliyyata keçilmiş idi. Taşabbüslarimiz lazım olan tasiri yapmış vo düşman da Bilacari stansiyası şimalındakı Yanardağ va daha şarqdaki Binaqadi sırtlarında va Bilacari stansiyası civan ila canubdakı sırtlara ahamiyyat vermaya başlamışdı. Yanardağ sırtlan düşman cabhasinin onundaki Ukta nöqtasi taşkil edilmakda olduğun­dan fazla tahkim edilmakda idi. Bakıya hücumumuzun vaxtında sol cinahımızı tahdid edacak olan mazkur sırtların.man'i tahkimi va bu­rada münfarid vaziyyatda bulunan düşman dastasinin imhası maqsa- dila 24 avqust günü facir ila birlikda va faiq qüvvalarla Yanardağ va 31 avqust Binaqadi mövqelarini süratli va şadid bir harokatla ahata va buralarını tahkima mamur düşman qüvvotini kamilan imha va bir bölük ingilisi asir eladik. İşbu mövqc müvoffaqiyyatlari düşmenin manaviyyatını sarsmış va asgarlarimizin qüvveyi manaviyyasini yük­seltmiş idi. 12 scntyabr tarixina qadar IS-ci fırqenin diğer 56-cı alayı ila 36-cı fırqonin 107-ci alayı da müvasilat etmiş va cabbaxanaca olan nöqsanlarımız da mohematdan ikmal edilmiş bulunurdu. Sentyabrın 13-ü günü düşmana şimaldan hücum cdilacayi fikrini ver­mek maqsadiyla hissalarimizin haman kamilan Yanardağ va Binaqa- di mantaqasina cam edilmiş olduğundan o gün uçan düşman tay- yaralari bu vaziyyati tasbit etmişlerdi. 13-14 gecesi 3H-ci alayla Azerbaycan köniıllülari 15-ci fırqa komandanlığının emrinde olaraq şimal cabhasinda terk va mütabaqi qüvvatlar, yani Rumıniya cabha­sindan galon ve mükemmal bir halda bulunan 15-ci fırqanin 56-cı alayı ila 15-ci fırqa alayları va 36-cı fırqanin 107-ci alayı ila şehrin qaıt>indakı damir yolu vadisine mülaqi olan vadilar içinde cam edil­diler. Maqsadimiz düşmana hücumun şimaldan yapılacağı hissini ver­mek ıdı. Binaanaleyh Bakının qarb cabhasina qarşı topladığımız qüv-

I ' o

vatlarla silah işlatmeden yalnız bomba va süngü hücumu ila basqın yaparaq qadamali siparlarla tahkim edilmiş olan düşman mövqeyini işgal va şimal qolumuzda fazla cebbexana sarf edarak düşman ehti- yatlarını üzarina calb vazifasi verilm iş idi. Har iki qol verilan asas daxilinda vazifesini tamamila tatbiq va ifa etmiş va facırdan avval Bakıya hakim olan qarb sırtları kamilan hissalarimizin alina keçmiş idi. Bu harakatda asil hücum qolumuz pak az zayeatla hadafına vasil olduğu halda şimal qolumuz düşmenin qismi-küllüsünü üzarina çak* diyindan fazla zayeata meniz qalmamış idi. O günün axşamma qadar Bakının qorb-şimalındakı düşman mövqelari düşmandan tamizlanmiş idi. Bol pulemyot, tüfang vo zirehli avtomobil ila mücahhaz olan düşmanla sokak müharibesi yapıldığı taqdirda fazla zayeat verilacayi nazari*diqqata alınaraq geca şahar xaricinda keçirilmiş va yalnız top­çu ataşi ila düşmanin irkap işlaklari ila müqavimat nöqtelari doyul­makla iktifa edilmiş idi. Scntyabrın 15-ci günü öynadan sonra evvel- ca 56-cı alay şahara daxil olaraq mülıüm nöqtalar işğal edilmiş va şallarda alimizde çox miqdarda qanimat (harbi) keçmiş idi. Hedefi- miz olan Bakı almmaqla bu mühüm herakat da nahayeta ermiş bulu­nurdu. Bundan sonra hisselerimiz şimali Qafqaza ve Qarabağa istiqa- metlendirildi.

BAKININ Z 0B T İN D 0N SONRA H 0R 0K A T

Bakının işğalından sonra Darband va Fctrovskiya çekilmiş olan Biçeraxov qüvvesini teqib ve Dağıstanı qurtarmaq üzere 15-ci firqoni Derbend istiqametinde vo ordumuzun Bakı cebhesindaki maşğuliy- yetden bilistifade Qarabağ cehetleriode de baş qaldıraraq Şuşa qesa- basini tehti-mühasireya almış olan ermanilara qarşı Camii Cahid bay komandasında 5-ci fırqadan iki alay sövq olunmuşdu.

Bakının zabt va işğalından texliyyasina qadar 17 taşrini-sani 1918-e qeder Azerbaycan ve şimali Qafqazdakı ahvalat va hadisat

0 S G 0 R İ SA H 0D B

I. Bakının işğal günü şeharin İslamları 18 mart 1918 tarixindo er- meniler terefınden yapılmış olan qetliamın tesiri ile ermeniler eley- hine qiyam vo tecavüzatda bulunmuş olduqlanndan asayişi iade uçön orduca bezi şadid tedbirler ittixaz olunmuş idi.

131

Bunun neticesinde sükunet tamin edildi. Şahar daxilinda mövcud mohemat vo lavazim depolan tasbit va fabrikalar a9gari maqsada gö- ra faalivyata getirildi. Mövcud qumaşdan istifada ediiarak ordu ka- milan va yenidan ikza olundu (Bakı zanginlarindan H.Z.Tağıyev is- mindaki zat öz qumaş fabrikası mamulatından olmaq üzre ordu efradı üçün 80 min metr va zabitan üçün 20 min metr qumaş hadiyya etmiş idi).

2. Düşman Bahri-Xazar flotosu (Qaras,8rdahan isminde, kruqa- zor ila taslih editmiş mütaaddid vapurlardan mürakkab) Bakının qar- şısında- Nargin adasının arxasmda durmaqda idi. Bakının denizden amniyyati tamin maqsadiyla aldaki hissadan istifada edarak tahki­mata başlanılmış va Batumdan calb edilen 4 aded 21-lik adi ataşli Krup sahil topu taqviyya edilmiş idi.

3. Hanuz Azerbaycana tabe olmayan ve ermani qüvveleri altında bulunan Lankeran cehetina qarşı Salyanda bir müfreza hazırlanmaqda idi.

4. Qar^bağ ermanilarina qarşı miralay Cemil Cahid bey komanda- sında 5-cr firqadan iki alay sövq ve Bsgeran boğazına qarşf bulunan Ağdamda cem olunmuş idi. Bakı önünde fazla' meşğul olfnamızdan istifada ermSniler .Ajjdam ila Şuşa qalası arasında bulunan 9sgeran boğazını keserek qaiada meskun 20 mina qerib İslam ahalisini müha- sjra etmişlar va Qarabağ manteqesi daxilinda qalan İslam kandlarini imhaya başlamışlardı. Ermpnilerin meqsedi buradaki İslam ekseriyye- tıni qaldıraraq Ermenst&nın hüdudjunu genişlendirmek idi. Teşrini-ev- vşl 1918 ibtioalarında destemiz dsgerana hücum etmiş va bir günlük şadid harbden sonra Gsgeranı zebt ile Şuşanı mühasiraden qurtarmıŞ' dı. Bu ıpüfreza ordumuzun Azarbaycanı taxliyyasine qadar Şuşa qa- İada qalaraq ermenilarin islamlara qarşı mühtemel tacavüzatına mane olmuş va veni teşkil olunan 1 Azerbaycan fırqesinin tanzim ve terbi­ye ve ehzarmı temin ctmişdir.

5. Falastin cebhesinin taqviyyasi meqsediyle Azarbaycana texsis edilmiş olun osmanlı hisselerinin geriye celb olunacağı Herbiyye N e­zareti tjrafndon bildirildiyinden Qafqaz İslam Ordusunca Azerbaycan ordusunun teşekkülüne suret verilmişdi.dsasen Azarbaycana vünıdu- muz günindan etibaran yerlerinden müntazam qüvvet teşkili daima nazari ehamiyyetde tutulmuş ise de heyeti texliyye ve zabitanın mövcud olmamasından dolayı Bakının ebtina ve hisselerimizin qis- men serbest qalmasına qeder bir imkan hasil olmamışdı.Azarbaycana gelen hisselerin zabit nöqsanı çox olduğundan mezkur hisselerin za-

132

hitanından istifada etmok imkanı olmamış, bileks İslam ordusu qerar- gah zabitanından bir qismini cabhaya göndermek macburiyyati basil olmuş idi. Bununla barabar va bütün müşkülata reğmen teşkili mü- tasavvir Azarbaycan ordusunun komanda ve heyeti-texliyyesini ye- tişdirmak üzre Genceye vünıdumuzun ikinci ayı Goncada bir ehtiyat zabit maktabi ile avqustda bir kiçik zabit maktabi tasis olunmuş idi. Bakının işğalına mütaaqib teşekkül edan l-ci va 2-ci Azerbaycan fır- qasinin heyati alimiyyasini bu maktablar talabasi taşkil ediyordu. 1- ci Azarbaycan firqesinin markazi Şuşa va 2-ci Azarbaycan fırqesinin da markazi Bakı intixab olundu.Birinci fırqa komandanlığına Camii Cahid bay, 2-ci fırqa komandanlığına İslam Ordusu arkan i harbiyya raisi Nazim bay (Mücadileyi millida şahid olan Nazim beydir) va Azarbaycan qolordusu komandanlığına rus ordusunda generallıq et­miş olan d.Şıxlinski tavın olunmuşdu. İslam Ordusu arkani-harb rais- liyina müvaqqati 5-ci fırqa 10-cu alay komandanı olan arkani-harb qaymaqamı Osman bay tayin olundu. Yeni firqa düşmandan iğtinam olunmuş esliha va toplarla tachız olundu. Bundan başqa ayrıca hüdud taborlan teşkiline baklandı. Miralay Atif bay in tahti idaresinda bulu­nan ehtiyat zabit nıaktebindan l-ci posta olaraq 150 ehtiyat zabiti ve kiçik zabit maktabindan da 400 kiçik zabit çıxmış idi. 200 ehtiyat za­biti da 2-ci posta olaraq hazırlanmaqda idi. İslam Ordusu teşkilatı üçün fazla zabita möhtâc idi. Va bu ehtiyacının temin edilmasini mütaaddid dafaler İstambuldan telab edildiyi kafi miqdarda zabit gönderilmemiş idi. Bilxassa yeni exzi-asgar taşkilatı üçün güçlük çe­kilirdi. Bununla barabar Gance, Zaqatala, Şaki (markazi Nuxa qasa- basi), Cavanşir (merkezi Tertar), Göyçay, Quba, Qarabağ (merkezi Ağdam), Qazax, Cavad, Cabrayıl, Bakı, Sabunçu qezalannda exzi-es- ger şöbalari taşkil olundu.

6. Azarbaycanın, b i hasse Bakının iaşe xüsıısda nezari-diqqetdan dur tutulmamış ordu menzil müfettişliyı Azarbaycanın iaşa nezareti ile teşrikli mesai ederek sıxıntıda bulunan şehere erzaq celb olunmuş ve herb dolayısıyla müteqerri olan mantaqelere erzaq ve aşya sövq olunmuş idi. Bunun içinde asgari mamurlarla hökumet mamurlan hamaheng olaraq çalışmış va müsbet neticalar alınmış idi.

7. Liman işlerile meşğul olmaq üzre behriyye zabit, efrad' va müstehedimindan mürakkab bir liman idaresi teşkil edilmiş, ele ke­çen römorkör ve vapurlarla cahati esgeriyyece veziyyet olunaraq be- zileri teslih. edilmiş idi. Şimendiferler esason evvelce tesis olunan asgari xett komissarlığının nezareti tahtinda Azarbaycan hökumati

133

tarafından işladilmakda idi. 1916-cı sanada çar hökumati tarafından inşasına başlanmış olan Bakı-Culfa damiryolunun ahamiyyatina bina- an inşasına davam olunmuş va farşiyyat üçün Bakı ila Poylıı cüt xat- dan birisi sökülmaya başlamış idi.

8. Bakıda ala keçan asgari mühimat fabrikaları (2 dinamit va bir böyük top marmi fabrikası va bir da olduqca böyük silahhai xafifa tamirxanası ila digar böyük fabrikalardan istifada etmak üzra İstam- buldan minbaşı Fahmi bay riyasatinda bir heyat calb olunmuş va fabrikalar qisman faaliyyata gatirilarak qanimat olan topların qama va sair nöqsan qisimlarinin ikmalına çalışmışdır.

II hissa

M ülkü sahada

Bakının işgali üzarina Gancada bulunan Azarbaycan hökumati Bakıya galarak Baş vakil Fatali xan Xoyskinin riyasatinda mamlaka- ti idaraya davam ctmişdi. Azarbaycan hökumatinda bütün nazaratler mövcud idi. Yalnız Harbiyya nazarati va taşkilatı mövcud olmadığı kimi omuri-diniyyaya aid nazarati da mövcud dey ildi. Çarlıq Rusiya- sı zamanındaki idareyi-ruhaniyyada asaslı tabaddülat yapılmamışdı. Tiflis müftülüyü Bakıya naql etmişdi.

Azarbaycan Harbiyya nazarati taşkilatı İstambulda ordu dairosi ra- is müavini miralay Behic bay yapıyordu. Buna aid bir kadro tanzim cdilmişdi va bu kadroya nazaran bazi maqamlar Osmanlı ordusu mansublarma aynlmışdı. Yerlarda osmanlı Harbiyya nazaratinda staj göracaklardi. Staj xidmatinin zamanı va tarzi ifasını miralay Bchic bay tanzim edacakdi (12.09.1918-da maxfı omri).

Binaenaleyh Azarbaycan hökumati Harbiyya nazarati omuru felan Qafqaz İslam Ordusu komandanı tarafından idare olunurdu. Azarbay­can hökumati ila Qafqaz İslam Ordusu komandanı arasındaki münasi- bat va İrtibatın taminina Qafqaz İslam Ordusu "Omuri-siyasiyya şö- basi” çalışırdı.

Azarbaycanın müxtalif mantaqalarinin mantaqa komandanı olaraq izam edilmiş bulunan osmanlı (zabitleri) harb davam etdiyi müddatea mahalli taşkilat müqabilasinda müraxxas idilar. Bakı va Gancada vi- layat taşkilatı yapılmışdı. Azarbaycan hökumatinda... Bakıya osmanlı zabitlarindan fathi taayib olunmuşdu.Bakıda polis müdiriyyati-ümu-

i u

miyyasi (amniyyeti-ümumiyye) polis, jandarma teşkilatı yapıldı, dhali arasında asayiş intizamı tamamon temini üçün çox çalışmaq ve bibcasse islamlarla ermenilar arasında evvelce Gence ve Bakıda dola­yısıyla hasil olan omniyyetsizliyi berteref edilmiş ber vechı atide va- qe olan ufaq tefasirqetlerin önüne keçmişdi.Bakı ve Azerbaycanın sa­ir menteqesinde hüzuri-sükun tesis edilmişdi. Bakıda qalmış olan ruslar da serbest ve sakin idiler.Bu esnada Daxiliyye nezareti ...teş­kilatını tesis ve tenzim bulunurdu.

...Rus ixtilalı zamanında Azerbaycanda müxtelif fırqeler teşekkül etmişdi. Hökumet “Müsavat” fırqasinin mensubindan idi.

Matbuat

Bakıda '‘Azerbaycan” namında bir türkce (resmi hökumet qazete- si) ve bir de rusca qezet intişar edirdi. Bu qezetler mövqe komandan- lığından bir scnzor heyeti terofinden müraqie edilirdi.

Xarici taşkllat va siyasi

Digar Qafqaz hökumati mürexxasislari kimi Azerbaycan höku- mati mürexxesislari îstambuldakı konqresda iştirak edarak azarbay- canlılar, gürcüler, ermenilar yekdiğerinin istiqlal ve hökumetlerini müteqabilen tanımış ve har üçü da İstiqlal hökumetleri hökumati - Osmaniyya tarafından tanınmışdı. Feqat bu hökumatlerin hüdudları hanuz tayin ve tehrir edilmemişdi ve har hökumat işğali-esgeriyye altında bulundurduğu mehellara sahib idi.

Buna müqabil alman hökumati Gürcüstanın istiqlalını tanımış ol­duğu halda azarbaycanlıların istiqlalını tanımamışdı. Maehaza alman­lar Qafqaz İslam Ordusu nezdina Bakıya qaymaqam Fon der ...i mü- raxxasi-siyasi va asgari olaraq ezam etmişdi.

Azerbaycan hökumeti ile Gürcüstan hökumati arasında münasibat rasmi tesis edilmiş va Azerbaycan hökumati Gürcüstan hökumeti nezdine Tiflise sefir olaraq Ceferovu memur etmişdi. Buna müqabil Gürcüstan hökumati do Nikolas Karfainadze namında bir zatı mümas- sili-siyasi olaraq ezam etmişdi.

Gürcüstanla münasibat Tiflisdaki alman işğali-esgeri komandanlı- ğının tasiri ila hüdud münazaları va s. dolayısıyla pek dustane ola bilmiyordu. Nitekim 27.7.1918 tarixinda içindo almanlar da bulunan gürcülerin 50 naferlik bir qüvvesi Qazax va Borçalı hududundaki ve

135

Qazaxdan Tiflisa gedon şosse üzerinde Şıxlı kendinin 30 verst qerb- şimalındakı Sinix köıpüye tecavüz etdiyinden ehali ve esgerlerimiz taretinden müqabil olunaraq gürcüler 26 meğtul ile 20 esir ve 2 pu- lemyot buraxaraq rícete mecbur olmuşdu.

Bundan başqa alman ve gürcülerden mürekkeb bezi ufaq... Poylu cabhasinda Azerbaycan arazisine keçmişlerse de silahlan almaraq hüdud xaricine atılmışlardı.Ermenistanla münasibeti-resmi tesis edil- mamişdi. Ermenistanın Tiflisdeki mümessili-siyasisi Camalyan orada­ki Azarbaycan safiri Caferov vasitesiyle bezi teşebbüs ve münasibet- larda bulunurdu.

Bolşevik hökumatiyla münasibat yox idi. İsveç, Danimarka ve İran konsulları Bakıda vazifalarine davam edirdiler.... Fransa firansız- lan Bakıda, Danimarka konsulluğu nazdinde müsafır edilmişdi. Har iki konsulluğa da hüsnü-müamile edilmekde idi.

Şimali Qafqaz hökumeti Teymurxan Şurada tesis edildiyi Azer­baycan hökumati ila müteqabilen yekdiğerlerine mümassili-siyasi göndaraıişlardi.

Tlcarat

Bakının mevadi-ticariyyesini teşkil eden qaz, mazut istehsalatı ile mansucat mütealliq mevadi-ibtidaiyye ve Kür civanndakı havyar (kü­rü - M.S.) istehsalatı hökumetin alinda idi. Bunlann bir qismi ixrac va satılması xüsusunda bilxassa gürcülarla müzakirade bulunurdu. Bununla beraber almanlann tesiri ile Tiflisde müşkülata meruz qalı- nırdı. Mavadi-iaşadan başlayaraq daxilda ufaq-tefak ticaret işlerine başlanmış idi.ixracat istiasından ancaq aşağıda görülecayi üzre bir qi- sim mazut ve benzin ixrac edila bilmişdi.

Hökumeti-Osmaniyya ila irtibat Batum-Tiflis-Gance, Gümrü-Qa- rakilse-Tiflis-Ganca şimendifer xatleri ila yapılıyordu. Hatta Batum müahidasi bu xetlardan tranzit olaraq har dürlü asgari aşya va saire- nin Gürcüstandan imrarı tahti-tamin alınmamışdı.

Faqat gürcüler arxalannda almanlar olduğu halda aşağıda mazut sövqiyyatı ... görülecayi vachila buna fövqelade müşkülat göstermiş­lerdi. Bu müşkülat dolayısıyla Gürcüstan hüdudu daxilinde Ağstafa movqesine etibaren Ermenistan daxilinden keçmek üzre Qarakilse ... şossesindan istifada olunurdu. 01da mövcud malzameyi-müteherrike- den möhtac ... olanlar temir edilmiş ve bir çox mazut trenleri hazırla- naraq Türkiye üçün Tiflis üzarindan tehrik edilmişlerdi. Eyni zaman­136

da şimendifer qatan tarafında Bakıdan Batuma qodar xolt boyunca teftiş edilmişdi...

M ü ıab ira va poçta

Teleqraf, telefon va poçta mûamilatı temin olunmuşdu. Bakıdaki böyük telsiz stansiya ordu tarafından tamir edilarak hali-faaliyyete vaz edilmiş idi.

N azlrliklar

Nezaretler da kandilarina aid omur va xüsusafı temin va tamim­le meşğul bulunurlardı'. Bunlar miyanında henüz ınnliyye nezareti la­zım golan inkişafı tamamila bulamamışdı. Azerbaycan maliyyasina müavinat maqsadiyla para iğrazına va yapılacaq ... üçün da küllüyatli para itasına hökumati-osmaniyya mürafıqat etmişdi. Hatta iğrazın ilk qadamasi Bakıya gelmiş İsa da Bakını taxliyya zamanı müsadif bu­lunduğundan Azerbaycan hökumatine verile bilmamişdi.

Qafqaz İslam Ordusu komandanlığına Azerbaycan hökumeti iğraz edilecek eski rus rublesi olaraq tesviy-

yesi hökumeii mezkureni bura mütexessislerince qebul edilmiş ve key- fıyyeti mürexxesi Selim bey tere/ınden vükela riyaseti istizam qtlınmış- dt. Mezkur teleqrafnameni alan cavab alınmamışdtr. Rus rublesinin qe- bulu hala Azerbaycan hükümetine yapılacaq iğrazın mütebaqisini ... tesviyyesi ite yapılacag mebayeat içinde küllüyatli para itası mümkün olacağı terefi alilerinden reisi-vükela nezdinde teşebhüsat icrası ile ruble Romanov qebul etdirilmesi ve keyfıyyet tesrii işarını rica edirem.

Herbiyye nezareti namına İsmayıl Heqqi

Herbiyye nezaretine Azerbaycan hökumeti iğraz edlecek mebaliği ruble Romanov olaraq

qebulunu Azerbaycan hökumeti mürajiqet etmiş ve keyfiyyeti Dersea- detdeki mürexxesleri Selim beye tebliğ edilmişdir.

Nuru

Nuru paşayaİstambul vükelamızın verdikleri melumata n ezer en Türkiye hökume­

ti terefinden xüsusi istiqamet olaraq hökumetimizin Türkiyeye verecek137

bezi mallar xüsusunda bizd beş yüz min lirelik osmanlı matıqtr notu gönderilir ve aldığım xebara göre bu para Bakıya galibdır. Hamen pa­ra galeceyi Az ar bay can üçün İstambulda çap olunan ... laminatı oldu­ğu cahatla zati-alinizin müraciati mazkur aram osmanlı parası almaq şerliyle Azerbaycan hökumati bankasına verilmesi icra olunur.

Maliyye naziri

Meclisi MilliYene bu zaman zarfında Meclisi millinin iniqadı üçün istehzaratda

bulunmuş ve bu xüsusunmüavinetde bulunmaq üzre Ağaoğlu Ohmed bey îsıambuldan Bakıya ezamı rica edilmiş ve tahkiyyesi asasında Gancaye müvasilat etmiş va Balaya daxil olmuşdu.

Bakı va almanlar

Bakıya qarşı tocih olunan harekata almanlar enyayi-müşkilat edirdilar. İslam ordusunun Bakıya bazi ingilis hissalari çıxanldığı haqqmdakı xabarlarin maqami-aidasina vüsulundnn sonra Tiflis-al- man qarargahının mezkurlar» olub ... başlamışdı. Gümrüde bulunan Şerq Ordular Qr\ıpu komandanı Xelil paşa, erkani-herbiyye reisi qay- meqam Parakuin (alman idi - M.S.) Tiflisdaki alman qerargahı ile Bakı meselesi haqqında görüşürdüler. Almanlar Bakıya qarşı töcih edilen teerrüze kiçik bir alman hissesinin iştirakini ireli sürdüler. Fe- qet İslam Ordusu komandanlığı bunu ... görmürdü. Çünki bunu bir asgari yardımdan ziyada Bakı ve bibcasse manabe ... qarşı dikilmiş heris üzre arzu ve fikirleri üçün ehzarı teleqqi cdirdi. Bu esnada ceb- heye gelen Xelil paşa da eyni qenaetde bulunurdu. Almanların bu ta­lebi redd edilerek yalnız türk qiteleri tarafından işgal edilmişdi. Bun­dan münfeal olduğu anlaşılan Tiflisdaki alman qerargahı Bakıdaki al­man şöbesini can ve mallarının mühafızesi üçün bir alman taburunun ezam edileceyi bildirilmtşdi.Almanlar har vachiyle Bakıya bir qite göndermek isteyirdiler. Buna Nuru ve Xelil paşalarla Azerbaycan hö- kumeti müxalifdi. Bu xüsusda Baş komandanlıq vekaleti ile cereyan eden müxabirat ber vechi atidir:

Bakıda İslam Ordusu komandanlığına 21.09.1918 General fon Kress terejmden zati-alilerine yazılan va bir sureti Ob-

dürrahim paşaya verilen va Baladaki alman şöbesinin can ve malları-138

nm mühafızasi iiçün bir alman lahorunun göndarilmasini ehlivtı edan maktubunu gördüm. Baş komandanlıq arkani-harbiyya riyasalindan si­zin Bakıda asayişin asasan tasis etmiş olması hesabıyla Bakıya atman hissasi göndarmaya lüzum olmadığı tarafında covab veritmak va al­manlar zorla qüwa göndarmaya taşabbüs göstararlarsa şimendifer üza- rindaki bir körpünü atdtrmaq surat ila buna mane olmaq qararında ol­duğunuzu yazdım...

Xalil

Bakıda İslam Ordusu komandanlığına 22.09.1918 Balaya göndaritmak İst ayan alman taburu haqqında Nuru paşa hö-

kumati-markaziyyadan amr va müsaida galmayinca buna müvafıqat eda bilmayacayini fon Kreta bildirmiş, dgar bunu dinlamayarak zorla qü\>- va göndarmaya taşabbüs edarlarsa damir yolu körpüsünün aldırılması va har halda buna mane olması müvafıqdir.

dnvar

Bakının toxliyyasl. 17 noyabr 1918

dnzelide bulunan ingilis hisseleri komandanı general Tomson Ba­kıya bir heyeti-esgeriyye göndererek Bakının texliyyesini teleb etdi. İngilisler Azerbaycan hökumotinİ tanımaq istemirlerdi. Osmanlı ordu­su komandanı sifetiyle mene müraciet etdiler. Kendilerine ordudan istefa etdiyimi ve Azerbaycanın xidmotine gırdiyimi ve Mürsel paşa ile görüşmelerini söyledim.Gerek tehnron ve gerek heyeri mürexxes ile xüsusi mülağatımızda Azerbaycan hölaımefinin bir oyuncaq oldu­ğu ... bildirdiler. İngilisler Bakının texliyyesini isteyirdiler. 17 teşri- ni-sani 1334-de şeheri işğal edeceklerini bildirdiler. Bakının işgali xüsusu Azerbaycan hökumeti ile hell etmeleri lüzumunu ve şexsen hökumetin emrine tabe olduğumu vo hökumet omr ederse Bakını müdafıe edeceyimi bildirdim. ...Banımdan gönderilen 4 eded 15-lik uzun sahil topu gelmiş idi. Bunların denize qarşı töcihi vo tehkimi ile meşğul olmağa başladım. Bir müdafıe üçün hazırlaşırdım. Bu ce- hetle bir hefteye qedor keçmişdi. İngilisler Azerbaycan hökumeti ile qonuşmağa başladı. Azerbaycan hökumetinin dnzeliye gönderdiyı he- yeti-mürexxesile mütabiqe qıldılar. Azerbaycan hökumeti-cünıhuriy- yesine teşekkür eden telcqraf çekilmişdi ve bu teleqrafla Azerbaycan Cümhuriyyetinin tanındığı anlaşılırdı. Bakı 17 teşrini-sani (noyabr -

139

MJS.) 1918 sabahı ila texliyye edilmiş Azerbaycan ordusu ila Os­manlI hisseleri komandanlan Güzdeke çakilmişdiler. Bununla bera­ber ingilis asgari ile Biçeraxov komandasındakı bir alay kazak, bir kaç da yüz ermeni asgeri gelmişdi. Hökumatca ingılislar ermeni ve rus esgerlerini Bakıya soxacaqlannı iddia etmişlerdi.Azerbaycanın baş vekili protesto meqamında komandanı bir kaç gün ziyarete get- medi.

19.11.1918-da general Tomson Bakıda neşr etdiyi beyannamade qalib İtilaf ordusunun memlekete ... evval zafar müştarakeda bu qe- der xidmeti olan fedakar rus xalqına... Tomson-Qafqaziyanın düş­menden temizlenmesi üçün ruslarla bura geldik-buyurdu.

Bu zaman şeherde 500 neferlik polis var idi. Herbi qüvve mamle- ket daxilinde idi. 12.11.1918-da 1-ci Azerbaycan fırqesinin yerli efo- ad mövcudu bele idi:

Firqa qerargahı 651-ci alayın l-ci taboru 174 l-ci alayın 2-ci taboru 1331-ci alayın 3-cü taboru 103 pulemyot bölüyü -2-ci alayın l-ci taboru 454 2-ci alayın 2-ci taboru 2832-ci alayın 3-cü taboru 490 pulemyot bölüyü 363-cü alayın l-ci taboru 139 3-cü alayın 2-cı taboru 131 3-cü alayın 3-cü taboru 741 pulemyot bölüyü 34 27-ci tabor ve bölükleri 113

Cami 2896

2-ci fırqa 4,5,6-cı alaylardan ibaret idi. Aynca Telimgahda tehsil- larini bitiren üçüncü sinif 60 piyada, 30 pulemyotçu, 20 topçu, ikinci sinifda 40 efendi mövcud idi.

Osmanlı qoşunlarının şeher etrafında olmasından ingilisler narahat idi. Biz yolun pisliyini bahana getirirdik. Heqiqetde de bir demir yo­lu partladılmışdı. Baş vekil Feteli xan rus ve ermenilerin çıxardılması üçün siyasi teşebbüslerde bulunurdu. 7.12.18-de Azerbaycan Milli Maclisi işe başladı.I4()

Tomson sonradan ermeni esgerleri ila Biçeraxovu Bakıdan çıxardı. Milli Maclisin binasının mühafizesini temin etdik.

Bundan sonra biz de arxayınçılıqla hisseleri Gence civarına çek­meye başladıq.Qarabağdan* qoşunlanmızın çıxacağı teqdirde ermeni- lerin tecavüzünün güçlenmemesi üçün biz çıxandan sonra Ştışaya in- gilis qoşunu girmesini xahiş etdik. İngilisler Şuşaya girdikden sonra biz çıxdıq. İngilisler Osmanİı qoşunları ile beraber Azerbaycan hükü­metine müraciet edib monim de uzaqlaşmamı istediler.İngilis koman- danlığı ordumuz kimi Azerbaycan istiqlaliyyetini müdafıe etmekde idi. Lenkeran ve Muğanıi) Azerbaycana aidliyini temin etmiş idi.Bir neçe yoldaşla Batuma çekildik. Artvin,Brdehan üzerinden Qarsa gel­dim. Şövqi paşa qerargahinda bir gün qaldiqdan sonra Orznım yohı ile Trabzona geldim. Istambula müvasiletim zamanı vapurdan Har- biyye nezaretinin polisi vasitesiyle götürüldüm.Bir gün Bekir ağa bö- lüyünde qaldim. Ertesi gün ingilislere teslim etdiler. İngilisler de meni Batuma götürerek 5 ay- Grdehan qışlalarında, bir ay da Ağsua- novka birliyinde saxlanildim.Bu esnada meni qaçırmaq isteyen azer- baycanlılar batumlularla sözleşerek bir xasse qaçdım. Müsadimede biri zabit, ikisi nefer olmaq üzre üç ingilis, bizden de bir batumlu ve­rildi. Bir heftoye qeder Batumun içinde gizlendikden sonra Acariya üzerinden Grzruma geldim. Kazım Qarabekir ile görüşdükden sonra Naxçivan ve Qarabağ yolu ile Azerbaycana qayitdim.

141

İSTİFAD0 OLUNMUŞ M0NB0 V0 0D0BİYYAT

1. “Azerbaycan” dergisi, eylul-ulşğ 19912. AaepGaMjDKaHCKag fleMOKpaTHHecicaa Pecny6;iHKa. AoKyMeHTbi h

MaTepHanbi. Eaıcy 1998.3. Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkas cebhesi 3-cü ordu harekati. C. 11, Ankara, 1993.4. Qocatürk U. Atatürk. Bakı, 1991.5. AeHcrepBBJib. EpHTaHCKHH HMnepHanmM b Eaıcy h IlepcHH 1917- 1918 rT. Th(Jwihc, 1925.6. Yüceer N. Birinci dünya savaşinda Osmanlı ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan harekatı. Ankara, 1996.7. Kantemir F. Enver paşanın son günleri. İstanbul, 1943.8. Kemalyeri Mucib. Çanaqqale ruhu nasil doğdu ve Azerbaycan savaşı (1917-1918). İstambul, 1972.9. M8MM9/IOB Ajixaa (EajpaMomy). A3ep6ajwaH flcMOKpaTHK Pecnyö- /ımcacbi aeBpynae ajıaÖHjjaT. Bax: "yjwy3" acypnaribi, Ns5, 1990.10. Nuru paşa. Kafkas İslam Ordusu harekatı. Türkiye Silahlı Kuvveleri Genel Kurmay Başkanlığı Askeri Tarix ve Strateji Etüd başkanlığı arşivi (ATAŞE), BDH bölümü, k.3823, d.22, f.6-1/6-32.11. Pdcymaaa M .0. A3ep6ajwaH MyMhypHjjaTH. Eaxy, 1990.12. Rüştü. Böyükharpte Bakı yollarında 5. Kafkas piyade fırkası. 93 say lı Askeri mecmuanın Tarih kısmı, 1934, Nî34.13. Süleyman İzzet 15 piyade tümeninin Azerbaycan ve Şimali Kafkasyadakı harekatı ve müharibeleri. 103 saylı Askeri mecmuanın tarih kismi, 1936, Ns4.14. Aydemir Ş.S. Makedoniyadan Ortaasiya Enver paşa. C. 111, İstambul, 1993.15. Halil paşa. Bitmeyen savaş, İstambul, 1972.16. heceaoB W. A3ep6ajMaü 6ejH0/ıxanr vfyhacHÖeT^ep cHcreMHHtaa. 1918-1920. EaKbi, 1993.17. Hüsameddin Tuğac. Bir neslin davamı. İstambul, 1972.18. Fahri Bilen. Birinci cinah harbinde türk harbi. 1918 yıl harekatı. C.5, Ankara, 1967.19. UIejx3aMaHJibi H. A3ap6aj«<aH Hcrar/ıan MyMaoHJiacH xaTHppjiepH. EaKbi, 1997

142

M Ü N D 0 R İ C A T

Ön söz..................................................................................................... 3

G iriş............................................................................................................... 5Azerbaycana qeder yaşanan ömür........................................................... 9Qafqaz İslam Ordusunun yaradılması................................................... 19Nuru paşanın Azerbaycanda qarşılanması........................................... 26Nuru paşanın silahdaşlan........................................................................ 36İlk addımlar................................................................................................ 44Nuru paşa ve Azerbaycan Ordusu......................................................... 50Bakıya qeder uzanan cebhe yolu.......................................................... 62Bakı uğrunda döyüşler.............................................................................80Sarmaşıqlı mezarlar................................................................................. 102Nuru paşanın sonraki taleyi....................................................................109

0 L A V 9 L 0 R

Nuru paşanın xatiraleri............................................................................120Nuru paşa. Qafqaz İslam Ordusu herakatı.........................................123

I hisse............... ...................................................................123II hisse................................................................................. 134

İstifada olunmuş manto va 9d9biyyat................................................142

Yığılmağa verilmiş 06.10.99. Çapa imzalanmış 15.10.99. Ofset çap ûsuhı. Fomatı 60x84'/,0. Fiziki ç.v. 9.

Sifariş 363. Tirajı 1000.

"Harbi Naşriyyal"ın matbaasında çap ohııunuşdur. fcakı-370007, C.Hacıbeyli Icûç., 26.