Medreselerde Okutulan Dersler

7/30/2019 Medreselerde Okutulan Dersler

1/26

1

http://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.html

Tahsil Mddeti

Ders ad Okutulan Kitaplar

Yirmili(Haiye-iTecridmedresesi)

2 yl, en az 3 ay

Belgat

Kelm

Fkh

Mutavvel (Sadeddin Taftazani)

Hiye-i Tecrd (Seyyid erif Crcani)

erh-i Feraiz (Seyyid erif Crcani)

Otuzlu(Miftahmedresesi)

2 yl, en az 3 ay

Belgat

Kelm

Fkh

Hadis

erh-i Miftah (Sadeddin Taftazani)

Hiye-i Tecrd (Seyyid erif Crcani)

Tenkih ve Tavzih (Sadru eria)

Mesbih (Hseyin b. Mesud Bagavi)

Krkl 2 veya 3 yl, en az 5 ay

Belgat

Fkh

Usul-Fkh

Hadis

Miftahul-Ulm (Seyyid erif Crcani)

Sadru-era (Ubeydullah b. shak), Merik(mam Radyddin Hasan - Sagani)

Tavzih (Sadeddin Taftezani)


Ellili Hari 1 yl, en az 5 ay

Fkh

Kelm

Hadis

Hidye (Ebi Bekir Merginani)

erh-i Mevakf (Seyyid erif Crcani)


Ellili Dahil 1 yl, en az 6 ay

Fkh

Usul-Fkh

Hadis

Tefsir

Hidaye

Telvih

Buhari

Keaf (Zemaheri), Beyzavi

Sahn- Seman 1 yl, en az 6 ay Fkh Hidaye
http://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.htmlhttp://www.sorularlasaidnursi.com/said-nursi/3-said-donemi/eski-said/299-bediuzzamanin-doksan-kitabi-ezberlemesi-ve-o-donemde-medreselerde-okutulan-kitaplar.html


2/26

2

Usul-Fkh

Hadis

Tefsir

Telvih, erh -i Add (Addidin c)

Buhari

Keaf (Zemaheri), Beyzavi

Altml 1 yl

Fkh

Usul-Fkh

Kelm

Hadis

Tefsir

Hidaye, erh -i Feraiz (Seyyid erif Crcani)

Telvih

erh-i Mevkf (Seyyid erif Crcani)

Buhari

Keaf (Zemaheri)

Ders kitab olarak ilk balarda baz mderris ve limlerin orijinal kitaplar okutulurken,daha sonra bu kitaplar zerinde yaplan erh, haiye, talikat, ihtisar, telhis vb. eklindek ialmalar okutulmaya balanmtr. Bu kavramlardan;

erh, bir eserin ana metnini esas alarak bunun zerinde aklama vegeniletmeler yapma;

Haiye, bir eserin anlalamayan kavram ve konularn berraklatrmak iinkenarna veya altna aklamalar ekleme;

htisar, bir kitaptaki baz gereksiz ayrntlarn kartlarak sadeletirilmesi(muhtasar);

Talikat, bir kitabn aklanmas gereken yerler iin kenarna notlar koymak veyaayr bir kitap yazmak;

Telhis olduka geni olarak hazrlanan eserleri halkn veya rencinin daha iyianlamas iin zetlemek demekti. Bu almalar kitap sayfalar zerindeyaplabildii gibi ayr eserler halinde de hazrlanabiliyordu.

Elbette aada saylacak olan dersler ve ders kitaplar her medresede okunmad gibi,baz medreselerde burada saylmayan ders konular ve kitaplar da okutulmu olabilir.Fakat saylan kitaplar medreselerdeki programn ana hattn oluturmaktadrlar. Bukitaplar medreselerde belli bir sra dhilinde tek tek okutulmuyordu. Ama nce sarf,yeterli bilgiye sahip olunca nahiv, daha sonralar mantk ve burada yeterli eitim alanlarda akaid konularna geerdi. Btn bu hazrlayc derslerin stnde ise tefsir, hadis,kelam ve dier yksek slmi bilim konular ilenirdi.


3/26


4/26

4

Bilim olarak dzgn ve yerinde konuma sanatnn kurallarn inceler. Kendi iinde Men,Beyn ve Bedi olarak e ayrlr.

1- Mifthul -Ulm Siraceddin Sekkk

2- erh -i Mifth Seyyid erif

3- Msbah : Seyyid erif Crcn

4- Mutavvel : Sadeddin Mesd b. mer Teftazn

5- Muhtasar : Sadeddin Mesd b. mer

6- Telhs : Sadettin Teftazan

7- Muhtasar Meani

8- zh

9- sm

Ayrca: Kad Celaleddin Kazvinnin Telhs i, Hatib el-Kazvinnin Mifth

4- Mantk (13+5)

1- sagc : Mr sagc Esrddin el-Ebher

2- Fenar : Molla Fenar

3- erhu Metal : emsettin sfehan

4- erhu - emsiyye : Mevlana Kutbddin irz

5- Kavl-i Ahmet : Fenr

6- Hseyniye : Amasyal Hseyin ah elebi

7- Kara Davut

8- Seyyid mad

9- Tehzib

10- Kutbuddi n

11- Mirzacan Hiyeleri

12- Hsam

13- erhil -Usm


5/26

5

Ayrca : erh -i Yusufiyye (Kyas konusunu ileyen manzum mantk), Tasavvurat , Tasdikat ;ve gene manta bal bir dal olarak gelien db (tartma usul)konusunda da Kara Hiye -i Mesud ve Mr Ebul -Feth gibi kitaplar.

b- slami Bilimler

1- Kurn - Kerim

a- Kraat ve Tecvid (4+8)

Arapada kelime zerinde med, kasr, hareke, sukn, nokta ve irab bakmndan olandeiiklie krat denmektedir. slm dnyasnda mehur yedi krat (krat - seba)vardr. Bunlara daha sonra okunu daha eklenerek mehur okunu biimi 10akmtr.

1- Cezeriyye : bni Cezer

2- tbiyye : Kasm b. Frruh tb

3- Karaba Tecvidi : Halveti eyhi Ali Efendi

4- Drr-i Yetim : Birgiv Muhammed

Ayrca : Kraat ve tecvd alannda Cezl , Ecrmiyye , bni Fsih , Caber , Rahbiye , Meydaniye , Snsiyye (Kuzey Afrikada), Kilisli Abdullah Efendininkraat- seba ve aere kitab olan Zbde gibi kitaplar okutuluyordu.

b-Tefsir (4)

Kurn- Kerimin yetlerini yorumlamak, zne uygun olarak geniletmek ve mklyerlerini ve ok anlaml kelimelerini dine uygun olarak aklamak demektir. Tefsir kendiiinde rivayet tefsirleri ve dirayet (akla ve gre dayal) tefsirleri diye ikiye ayrlr.Ayrca eitli mezheplere gre de farkl tefsirler vardr.

1- Kad Beydv : Nasrettin Abdullah b. mer Beydv

2- Kef : Zemaher

3- Celleyn Tefsiri : Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve Celleddin es -Suyttarafndan tamamlanan, iki Cell tarafndan bitirildii iin Tefsir -i Celleyn denilen

eser. 4- Begav

c-Usul- Tefsir (2)

Tefsir metodolojisidir. Kurnn doru ekilde tefsir edilebilmesi iin uyulmas gereklikurallar inceler. Medreselerde usl dersleri ok nemli idi. Uslsz vsl (kavuma)olmaz diye inanlyordu.

1- Burhan Zerke : Bedrettin Muhammet ez -Zerke

2- tkan veya Suyt : Cellettin Suyt


6/26


7/26

7

2- Meark : mam Radyddin Hasan b. Muhammed Sgn

3- Buhr veya el-Cmius-Sahih: Ebu Abdullah Muhammet Buhr

4- bni Melek : Tireli zzettin Abdllatif er-Rm

5- Kitbul -Erben adl Krk Hadis : mam Muhyiddin Nevev

Ayrca : mam Malikin Muvatta s, mam - Suytnin Cmius - Sair ve Cmiul -Kebr adl kitaplar, Nevevnin Riyzs -Salihn , Kad yz(d) b. Ms Yahsbnin

if - erf i ve Merkul -Envr al Shhl -Asr , Tebriznin Miktul -Mesabih i.

b-Usul- Hadis (5)

Bu derste hadis retiminin nemi ve artlar, hadis rivayet edenlerin zgemiaratrmalar, muhaddisin zellikleri, hadis analizi, uydurma hadisle r ve hadislerdeki

teknik hatalar tanma, hadis eitleri (11 eit) gibi konular zerinde durulmaktadr.

1- Ulm-u H adis: bni Salah ehrzr

2- Nuhbe veya Nuhbetl-Fiker: bni Hcer Askaln

3- bni Ferah Manzumesi ve erhleri

4- Cmiul -Usl : bniul-Esr

5- bni Mbarek : Abdullah bni Mbarek

c- emil - i erf (4+1) hadislerle ilgili bir baka derstir. Burada Peygamberimizinbeden yaps, gnlk yaay incelenmekte ve bu alanda yazlan eserlere de Hilye denilmektedir.

1- Sretn -Nebeviyye : eyh Haleb

2- emil - i erif : mam Muhammet Tirmiz

3- Siyer-i Haleb veya Haleb : fi limi eyh Ali b. brahim Haleb

4- Delin -Nbvve : Ebubekir Beyhek

Ayrca: mam Busayrnin Kaside-i Brde (Hrka Kasidesi) adl Peygamberimizevglerle dolu eserini.

4- Fkh ve Usul - Fkh

a) Fkh : (12+10)

Genel olarak slm hukukuna fkh denilmektedir. Hem din ibadetler hem de sosyalhayatn aile, miras, ticaret v.s. gibi alanlarnda (muamelt) verilecek hkmleri dinin anakaynaklar olan Kurn ve hadisin yansra kyas ve icma yoluyla incelemeye alr. Bukaynaklarda hukuk konular inceleyen bilim furu diye de adlandrlyordu.

1- Hidye : Burhanettin Merginn


8/26

8

2- Sadrera : Ubeydullah b. Mesut iin

3- Drrl -Muhtar Alddin-i Haskef

4- Tenvrl -Ebsr : eyhlislm Muhammed b. Abdullah Timurt

5- bni Abidin : Seyyid Muhammed Emin b. mer

6- Drer : Molla Hsrev

7- Mltek veya Haleb : brahim b. Muhammet Haleb

8- Kudr : mam Ebul-Hseyn Ahmet b. Muhammet el-Kudr el- Badad

9- Umde : bni Dakkl-yd

10- Minhc : Nevev

11- Tenbh : Eb shak

12- Ebh ven -Nezir : bni Nceym Msrnin

Ayrca: bni Hcibin Muhtasar ve buna Halil b. shak Cnd tarafndan yaplan er holan Muhtasar- Halil , Celleddin Mahallnin Mahall si, mam Beydvnin

Minhc , Zeylnin Kenzd -Dekk erhi ve Merak'l-Felh , bni KudmeMuvaffakddin Makdisnin Mukn si, Nesefnin Kf ve Vf kitaplar ile afi fkhzeri ne Nihayetl -muhtc kitaplar da fkh alannda okutulmu olan kitaplardand.

b) Usl- Fkh : (6+3) slm Hukuk Felsefesi, slm Hukuk Metodolojisi diyebileceimiz bu bilim dal, slm bilgikaynaklarndan er hkmlerin nasl kartlacann genel kurallarn incelemektedir.

Fkh usul alannn temel direi Eb Zeyd ed -Debs (Takvmul-Edille adl eseriyle), Fahrul-slm el-Pezdev (bunun metni Abdlaziz Buhar tarafndan Kefl -Esrr adyla erhedilmi ve o mehur olmutur. Medreselerde Usl- Pezdev adylaokutulmutur) ve emsl -Eimme es-Serahs idiler.

1- Tavzih ve Tenkih : Sadreria

2- Menr : Ebul-Berekt Hafizddin en-Nesef

3- erhu Menril -Envr: bni Melek

4- Mirt : Molla Hsrev

5- Telvh : mam Teftazn

6- Cemul -Cevm : Takiyddin Subk

Ayrca : Celleddin mer el- Habbznin el-Mugni si, Haleb , Hsam gibi eserlerde usul- fkh alannda okutulmaktayd.

c) Feriz : (4)


9/26

9

Genelde miras meselesini ileyen bu bilimin iine giren konulardan bazlar unlard:lenin borlarnn denmesi, vasiyet, terekenin kimlere dp kimlere dmedii,kimlere ne kadar miras decei v.s. Genelde fkhn ana konularndan biri olan Feriz,zaman iinde ayr bir bilim dal haline gelmitir.

1- Ferizs -Secvend : Sirceddin Muhammed b. Mahmut el -Secvend

2- erh -i Feraiz veya erhus -Sirciyye : Seyyid erif Crcan

3- Rubhiye

4- Nefhtl -Kudsiye

Kaynaklar:

Badll, Abdlkadir, Bedizzaman Said Nursi Mufassal Tarihe-i Hayat, C 1, stanbul1998.

Baltac, Cahit, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul 1976.

Ergn, Mustafa, Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar, A.K.. Anadol u Dil-Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi, (evrimii)http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm , Afyon 1996.

Nursi, Bedizzaman Said, Nur leminin Bir Anahtar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1995.

Nursi, Bedizzaman Said, ualar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1994.
http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htmhttp://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htmhttp://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm


10/26

10

DERS PROGRAMLARI VE DERS KTAPLARI TARH - I

MEDRESELERDE OKUTULAN DERSLER VE DERS KTAPLARI

Mustafa ERGN*

1. Medreselerin ders programn belirleyen etmenler

slm dnyasnda ocuklara ve genlere neler retilmesi gerektii, medreseler kurulmadan ve islm bilimler tam olarak ortaya kmadan nce de tartlmtr. Halife mer (-644) ocuklara yzme, ata binme, ok atma vegzel iir sylemenin retilmesini istiyordu. el-Haccac ( -714) da yazdan nce yzme retilmesini istiyordu.Emevi halifesi Hiam (-743) ve Abbasi halifesi Harun Reit de Kurn, iir, nl savalarn hikayeleri vekonuma sanatnn retilmesini istiyorlard.

bni Sahnn, el-Kbis, bni Miskeveyh, el-Abder,Farab ve bni Sina gibi dnrler retilmesi gereken bilimleri sayp bazlarn nem srasna koyarken bni Haldun ve Gazl gibi dnrlerde artk bilimler snflandrmas ortaya kyordu.

1.1. slm bilimler snflandrmas

slm dnyasnda yaygn bir bilimler snflandrmas anlay vard. Buna gre, bilimler ulm-u aliye (aletilimler) (veya ulm-u cziyye) ile ulm-u liye (yksek bilimler) diye ikiye ayrlyordu. Bu durumda sarf,nahiv, lgat, hesap, hendese, mantk, belgat, tarih, corafya, felsefe v.s. birinci gruba; Kurn, hadis, fkh ve bunlarla ilgili dier bilimler de ikinci gruba giriyordu.

Bu yaygn anlayn dnda, baz bilginlerin biraz farkl bilim snflandrmalar da vard.

Farab kendi andaki bilimleri sayan bir eser yazmtr (hsul-ulm). Burada bilimleri nce teorik ve pratik olarak ikiye ayrmakta; daha sonra da bunlar be kategori iinde incelemektedir: dil bilimleri, mantk bilimi,matematik (burada geometri, optik, astronomi, mzik, mekanik ve makine bilimleri saylmaktadr), Fizik -metafizik bilimi ile idare, siyaset, fkh ve kelam bilimleri. Farabi hangi bilimlerin zellikle retilmesi zerindeok srarc deildir. bni Sina ise sadece akl bilimleri tasnif etmitir.

Ebu Abdullah Muhammed bin Yusuf Harezm de Mef-tihul-Ulm (Bilimlerin Anahtarlar) adl eserinde bilimleri iki grupta ele almtr: 1) slm ve Arapa bilimleri: Burada Fkh, Kelm, Nahiv, dare, iir ve Aruz bilimleriyle Tarih bilimi vardr. 2) Yabanclarn (Arap olmayanlarn) bilimi. Burada da Felsefe, Mantk, Tp,Aritmetik, Geometri, Astronomi, Mzik, Mekanik ve Kimya bilimleri bulunmaktadr.

bni Haldun bilimleri; yardmc bilimler (Arapa, mantk, aritmetik gibi) ve asl bilimler (tefsir, hadis, fkh,kelam gibi) olarak ikiye ayryordu. Gazl, din ynnden hangi bilimlerin renilme-sinin daha gerekli ve farzolduunu anlatabilmek iin bilimleri snflandryordu. Gazlde bilimler nce er ve er olmayan diye ikiyeayrlyor; er bilimler de kendi iinde drde blnyordu: a) Asl bilimler (Kurn, Snnet, cma), b) Fur bilimler (Fkh ve Ahlk), c) Yardmc (mukaddime) bilimler (Sarf, Nahiv, Yaz) ve d) Tamamlayc bilimler (Tefsir, Tecvid, Hadis). er olmayan bilimler ise e ayrlyordu: a) vlen bilimler (Tp, Hesap, Ziraat,


11/26


12/26

12

kitaplar saylabilir. Mustafa Bilge, vakf ynetimi tara-fndan mderrislere verilen kitaplar listesinin demedresede okunacak veya deerlendirilecek kitaplar hakknda fikir verdiini belirtmek -tedir.

Deiik medrese kademelerinde okutulan dersler ve ders kitaplar

Medrese derecesi Ders ad Okutulan Kitaplar

Yirmili Belgat

Kelm

Fkh

Mutavvel

Hiye-i Tecrd

erh-i Feraiz

Otuzlu Belgat

Kelm

Fkh

Hadis

erh-i Miftah

Hiye-i Tecrd

Tenkih, Tavzih

Mesbih

Krkl Belgat

Fkh

Usul- Fkh

Hadis

Miftahul-Ulm

Sadru-era, Merik

Tavzih (Teftezn)

Mesbih (Bagav)

Ellili Hri Fkh

Kelm

Hadis

Hidye

erh-i Mevakf

Mesbih

Ellili Dhil Fkh

Usul- Fkh

Hadis

Tefsir

Hidye

Telvh

Buhar

Keaf, Beyzv

Sahn- Seman Fkh

Usul- Fkh

Hadis

Tefsir

Hidye

Telvh, erh-i Add

Buhar

Keaf, Beyzv

Altml Fkh Hidaye, erh-i Feraiz


13/26

13

Usul- Fkh

Kelm

Hadis

Tefsir

Telvh

erh-i Mevkf

Buhar

Keaf

2. Medreselerde okutulan dersler

ok deiik ekilde snflandrmalar olmasna ramen, biz medreselerde okutulan dersleri hazrlk dersleri,slm bilimler, slm bilimlere yardmc dersler ve slm sanatlar olarak snflandrdk. Elbette burada saylandersler ve ders kitaplar her medresede okunmad gibi, baz medreselerde burada saylmayan ders konular vekitaplar da okutulmu olabilir. Bizim vermek istediimiz, medreselerdeki programn ana hattdr.

Ders kitab olarak ilk balarda baz mderris ve limlerin orijinal kitaplar okutulurken, daha sonra bu kitaplar

zerinde yaplan erh, hiye, talikat, ihtisar, telhs vs. eklindeki almalar okutulmaya balanmtr. Bukavramlardan

erh, bir eserin ana metnini esas alarak bunun zerinde aklama ve geniletmeler yapma; hiye, bir eserin anlalamayan kavram ve konularn berraklatrmak iin kenarna veya altna

aklamalar ekleme; ihtisr, bir kitaptaki baz gereksiz ayrntlarn kartlarak sadeletirilmesi (muhtasar); talikt, bir kitabn aklanmas gereken yerler iin kenarna notlar koymak veya ayr bir kitap

yazmak; telhs olduka geni olarak hazrlanan eserleri halkn veya rencinin daha iyi anlamas iin

zetlemek demekti. Bu almalar kitap sayfalar zerinde yaplabildii gibi ayr eserler halinde dehazrlanabiliyordu.

Aada baz ayrntlar verilecek olan medrese ders programlar ve kitaplar belli bir sra dahilinde tek tek okutulmuyordu. Ama nce sarf, burada yeterli bilgiye sahip olunca nahiv, burada temel kitaplar bitirenler mantk ve burada yeterli eitim alanlar da akaid konularna geiyorlard. Bunun stnde tefsir, hadis ve dier yksek islm bilim konular ileniyordu. 1869da faal stanbul medreseleri hakknda bir belgeyi deerlendirenMbahat Ktkolu, o zaman stanbul medreselerinde okuyan rencilerden 578inin Sarf, 3027sinin Nahiv,1101inin Mantk (374 Fenr, 610 Tasavvurat, 117 Tasdkt), 287sinin Akaid erhi, 108inin Kadmir,182sinin ise Cell okuduunu bildiriyordu. Demek ki, medrese rencileri eitimin balang ksmlarnda bouup duruyordu (veya mderrisler bu konular anlatmay tercih ediyorlard).

2.1. slm bilimlere hazrlayc dersler

slm bilimlerin temel derslerine hazrlayc veya yardmc olan Sarf, Nahiv, Belgat, Hesap, Hendese gibi

derslere Muhtasarat deniyordu. Ancak bunlarda temel eitim alndktan sonra dier derslerin eitimine balanabiliyordu.

2.1.1. Sarf

Kelime tremeleri ve fiil ekimleri konularn ileyen temel Arapa gramer biliminin ad. Sarf dersi iindeokutulan kitaplardan en mehur olanlar Emsile, Bin, Maksd, zz, Merah ve Kfiyedir.

Emsile: Yazar bilinmeyen, ama medreselerde yzlerce yldr ezberletilen, zerinde yzlerce erh yaplmtemel gramer kitab. Fiil ve isimlerin ekimlerini rneklerle aklamaya alankk bir risale idi.

Bin: Gene yazar bilinmeyen ve kelimeden kelime tret-meye (tasrf) yarayan 35 kural anlatan bir kitaptr.

Kitap medreselerin balang kitaplarndand ve retim metodolojisi asndan olduka zayf bir kitap olduu


14/26

14

iin, medrese rencileri yllarca bu kurallar ezberlemeye alrd. Halk arasnda sylenegelen Benim olumBin okur, Dner dner gene okur deyii de bu kitaba iaret etmektedir.

Maksd: Gene yazar bilinmeyen ve Arapa fiil ekim kurallarn anlatan bir ders kitab idi. Yzlerce erhiarasnda mam Birgivnin erhi mehurdu.

zz : zzeddin Abdlvahhab bin brahim ez-Zincnnin (-1257) sarf, nahiv ve lgat konularn ileyenmehur eseri. Birok erhi yaplmtr. zz erhi Sadettin Hiyesi, Dede Ceng Efendi (-1567) tarafndanhazrlanm ve medrese talebeleri arasnda ok tutulan bir eser idi..

Merh: Ahmet b.Ali b.Mesutun sarf ve nahiv konularn-dan bahseden eseri. Buna Kemalpaazdeninyapt erh Felh adn tayordu. Bursal Ahmet Efendinin Merah erhi talebeler arasnda mehur idi.

Yahya Necml-Eimmenin Takrb, bni-i Hcibin fiye (Seyyid Abdullah arperd erhi) adl kitaplarda sarf alannda baz yerlerde okutulan kitaplardand.

2.1.2. Nahiv

Arapa dilbilgisinin ikinci kademesi olan cmle yaps ve kuruluu ile ilgili konularn anlatld bir derstir.

Nahiv dersinde en yaygn olarak okutulan kitaplar;

Birgiv Muhammed Efendinin Avmil, zhar adl kitaplar, bni Hcibin Kfiye adl kitab, bni Himn Mugnil-Lebib ve Kavaidl-rab adl eserleri, bni Mutnin ed-Drretl-Elfiyye adl eseri, Molla Cmi diye bilinen Kfiye erhi,

ve bunlarn dnda sam, Abdlgafur, mtihanil-Ezkiya, Crcnnin Avmili, ZemaherninMufassal, erh-i Kefl-Esrar, Dibce ve erh-i Misbah (Dvl-Misbahn erhi) gibi kitaplardr. Nahiv kurallarnn kolayca ezberlenmesi iin, bu alandaki baz kitaplar manzum hale getirilmi veya manzumeserler yazlmtr.

Avmil: Aslen Balkesirli olan, ama Birgide kendisi iin yaptrlan byk medresede uzun yllar ders verdiiiin Birgiv diye bilinen Muhammed Efendinin (-1573) hazrlad bir eserdir. Avmil, miller demektir.mil, Arapa gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, ismin halleri denen cerr harfleri;iin, gibi, -den beri, eer, niin gibi kelimelerin kullanlar, temenni, mit, mutlaklk, istisna,nedensellik v.s. gibi durumlar bildiren harflerin kullanlar zerinde durur. 25 sayfalk bu kck kitapk genelde Arapa cmlelerde ok nemli olan kelime sonlarndaki deimeler (irab) zerinde durur. Batan sonakural ve rneklerle dolu olan bu kitabn, renciler tarafndan daha iyi anlalmas iin birok erhleriyaplmtr.

zhr : Asl ad zhrul-Esrr fin- Nahv (Nahivdeki Srla-rn Aklanmas) olan bu kitap da BirgivMuhammet Efendinindir. Genelde Avmil kitabndaki konularn daha derinlemesine ilendii bu kitap dakelime sonlarndaki deiiklikleri mil, maml ve amel (irab) dzeni ile inceler.

Arapa gramer kurallarn anlatmak iin yazlm bu eserler de Arapa yazld iin, eitli isimlerleerhedilmi, Mevhum-u zhr adyla Osmanllar zamannda Trkeye evrilmitir. zellikle Adal diye bilinen erh, renciler arasnda yaygn olarak kullan-lyordu. Kitaplarn Arapa orijinalleri ve Trkelerignmzde de yaynlanmtr.

Kfiye: Sarf ve nahiv ilimlerinde stad olan ve bni Hcib unvanyla tannan Osman b. mer (-1174)tarafndan yazlmt (ayn yazarn Feri ve Mdevvene adl nahiv kitaplar da vardr). Nahiv alannda ileridzeyde okutulan, sadece rneklerle retmeyi amala-mayp konularn felsefesine de giren bir kitap idi.Muhammed Bah (veya Haleb) (1628-1687) tarafndan e-fiye f Nazmil-Kfiye adyla nazm halinegetirilmiti. Aslnda Kfiye erhi olan ve asl ad el-Fevidz-Ziyiyye f erhil-Kfiye olduu halde MollaCm (1414-1492) tarafndan hazrland iin Molla Cm adyla bilinen nahiv kitabn da Kurt Muhammed


15/26

15

Efendi (-1587) Trkeye evirmitir. Vassaf Abdullah Efendi de rd- Ezkiy adyla man-zum olarak tercme ve erh etmitir. erhu Kfiye adyla Aladdin Ali Fenarnin (-1497) de bir eseri vardr.

Mugnil-Lebb: bni Hiam diye bilinen ve Arapann incelikleri hakknda mkemmel bir bilgiye sahipolan Abdullah b. Yusufun (1309-1360) Arapadaki edatlar ve harflerle ilgili kitab idi. znikli VahyizdeMuhammed Efendi tarafndan yaplan erh ok mehur idi (Arap limleri de buradan alnt yapyordu). bniHiamn nahve dair bir baka kitab olan Kavaidl-rab da Osmanl medreselerinde okutulan bir eser idive birok hiyeleri vard. Gene bni Himn bu alanda, rknin Tenkihi zerinde yapt erh olanTavhd kitab da baz yerlerde okutuluyordu.

Elfiye: bni Mlik (bni Melek dendii de oluyordu) diye bilinen Muhammed b. Abdullahn (1203-1273)nahive dair bin beyitlik mehur eseri. bni Malik burada nahiv kurallarn aklarken rneklerini Kurn, hadisler ve mehur Arap iirlerinden semitir (Gene bni Malikin nahve dair bin beyitlik el-Kfiyet-fiye adl bir eseri yannda Teshil gibi kitaplar da vardr). Murd, bni Nzm gibi yzlerce limin Elfiye erhlerivardr. bni Mutnin (-1265) nahve dair esas ad ed-Drretl-Elfiyye olan bir eseri vardr.

erh-i Msbah: Nasr b.Abdsseyyid Matrz (-1212) tarafndan yazlan nahve dair Msbah kitabnnerhidir.

mtihnl-Ezkiy: Kad Beydvnn Kfiye zeti olan Lbbl-Elbb f lmil-rb adl eserinin BirgivMuhammet Efendi tarafndan mtihnil-Ezkiya erhul-Lbb minel- Nahv adyla erhedilmi halidir. Ayrca bunun da birok erh ve hiyeleri vardr.

2.1.3. Belagat

Bilim olarak dzgn ve yerinde konuma sanatnn kurallarn inceler. Kendiiinde Men, Beyn ve Bediolarak e ayrlr. Esas amac Kurnn ifade mucizesini ortaya koymak, slm dininin anlatmndakonumaclar iyi yetitirmek olan bu bilim, sk sk Arap edebiyat ile de karmtr.

Belgatn

men ksmnda haber ve dilek kipleri, emir, yasaklama, soru, temenni, nlem eklindeki ifadeler,cmle iinde kelimelerin yeri, cmleleri birbirine balama veya uzun cmleleri ayrma, sz uzatma veksaltma gibi konular;

beyn ksmnda tebih (benzetme), kelimeleri mecaz anlamda kullanma teknikleri, kinaye gibikonular;

bedi ksmnda da kelimelerle ve anlamlarla ilgili ssleme sanatlar, gzel sz syleme sanatlaranlatlmaktadr.

Belgat alannda en yaygn olarak okutulan kitaplar Muhtasar Meani, Mutavvel, zh, Miftah, Telhis,sm ve Seyyid erifin Miftah erhidir.

Belgat bilimlerinde okunan kitaplarn temelini Siraceddin Sekkknin (-1228) Mifthul-Ulm adl eser tekil eder. Bu eserin birinci blm sarf, ikinci blm nahiv ve son blm de men ve beyn bilimlerineayrlmt. Bu esere Hatib el-Kazvin ( -1338) tarafndan yazlan Telhisl-Mifth fl-Men vel-Beyn adlerh (veya bni Hcibin ayn esere yazd muhtasar) bazen Telhs bazen Mifth olarak sylenegelmitir.Bu eser, gerek erh gerekse hiye olarak daha sonraki belgat kitaplarnn esasn tekil etmitir (gene belgatkitaplar arasnda yer alan zh da Kaz-vinnindir). Sadettin Teftazannin hem Miftahul-Ulm erhi hemde Telhs erhi vardr. Bu erh Mutavvel adn tayordu. Daha sonra bu erhi ksaltarak Muhtasaradn vermitir.

Medreselerde erh-i Mifth olarak okutulan erhler Seyyid erifin, Sadettin Teftaznnin veya eyhlislmbni Kemlinkidir. Bu, mderrisin seimine bal idi.

Ftih zamannda 30-35 ake yevmiyeli medreselere, bu kademede okutulan kitabn adna izafeten Miftah

medreseleri deniliyordu.


16/26

16

Msbah: Sekkknin Mifthul-Ulm adl eserine Seyyid erif Crcn tarafndan yaplan erh. Bu erheOsmanl mderrisleri tarafndan birok erh ve hiyeler hazrlanm; eser, zerinde yaplan almalarla beraber Osmanl medreselerinde en ok okunan kitaplar -dan biri olmutur.

Mutavvel: Eserleri yzyllarca Anadolu medreselerinde ders kitab olarak okutulan Sadeddin Mesd b.mer Teftaznnin (1312-1390), Hatib Dmknin Telhsl-Mifth kitabna yazd erh olan el-Mutavvelalet-Telhs adl eseri (Teftaznnin el-Mutavvel alel-Mifth adl eseri de var). Kurnn ifadeleriningzelliini en iyi aklayan eser olarak bilinir. Bunun Seyyid erif Crcn (-1413), Ebul-Ksm el-Leys es-Semerkand (1483) ve Siylkt (-1656) tarafndan yaplan hiyeleri ve Hasan elebi (-1481) tarafndanyaplan erhi de mehurdur. Abdnnafi zzet Efendi (-1890) tarafndan tercme edildi.

Muhtasar : Sadeddin Mesd b. mer Teftaznnin bel-gat bilimine dair eseri. Bu da medreselerde yaygnolarak okutulu-yordu.

Telhs: Telhs fil-Belaga. Sadettin Teftazannin Arap Edebiyat konusundaki eseri. Kad CelaleddinKazvinnin de gene meani ve beyan zerine Telhsi vardr.

2.1.4. Mantk

Mantk alannda medreselerde okutulan ders kitaplar un-lard: sagoci, Kavli Ahmet, Fenar, KaraDavut, sfehannin erh-i Tevlisi, Seyyid mad, Tehzib, Mirzacan Hiyeleri, Kutbuddin,emsiye. Hsam, erhil-Usm

sagc : Porphyrios'un "Eisagoge" adl eserinin slm dnyasnda tannm ekli. Mr sagc Esrddin el-Ebhernin (-1266) mantk zerine yazd er -Risletl-Esiriyye fil-Mantk adl ve mantn tm konularnkapsayan, medreselerde okutulan 8-10 sayfalk kitab. Birok erh ve hiyeleri vardr. Molla Fenarnin erh-isagocisi Fenar diye hret bulmutur.

Fenar : Molla Fenar diye bilinen Mevlna emsettin Fenarnin (1315-1431) sagc zerine bir gndeyazd erhtir. Genellikle kyas konusunu iler. Bunun birok erhi ve hiyesi yapld gibi, Osmanlmedreselerinde uzun sre ders kitab olarak da okutulmutur.

erhu Metal : Seluklu mderrisi Kad Siraceddin Mahmut Urmevnin (1198-1283) Metlil-Envr adleserin erhi. Bu esere emsettin sfehan (-1289), Kad Beydv, Seyyid erif Crcn, emsettin Sivas (-1597), Kutbuddin Muhammed Rz ( -1364), Hac Paa ve Yanyal Esat Efendinin erhleri ile Kara Dvd b.Kemalin (-1541) hiyeleri mehurdur. Bunun da hiyeleri vardr: Hiye al Kara Davud min el-Mantk.Osmanl medreselerinde okutulan Seyyid erifin erhi ve Kara Davdun hiyesi idi.

erhu-emsiyye: Nasrettin Ts devrinde yaayan ve Ktib diye bilinen Necmeddin mer Kazvinnin (-1293) manta dair yazd ve Hoca emsettin Muhammed iin yazldndan dolay onun ad verilen, ok sistematik emsiyye adl kitabn Mevlana Kutbddin irz (-1364) tarafndan yaplan erhi (bu kitap aynzamanda Kutbuddin veya erh-i Kutub diye de biliniyordu). Bu konuda Seyyid erif Crcn veTeftazn erhleri de mehurdu. Mantn tasavvurat ve tasdikat konularna ait olan esere Bursal AhmetStk Efendinin (-1894) erhi baslmtr.

Kavl-i Ahmet: Fenrnin mantk kitab. Ayrca byk Osmanl limlerinden Takprzde AhmetEfendinin (-1528) manta dair el-Cmi fl-Mantk adl eseri de olabilir.

Hseyniye: Amasyal Hseyin ah elebi (-1512) tarafn-dan hazrlanan ve mnazara adabndan bahseden bir eser idi. Bunun hiyeleri de yaygnd.

Gene manta bal bir dal olarak gelien db (tartma usul) konusunda da Kara Hiye-i Mesud, Mr Ebul-Feth gibi kitap-lar okutuluyordu.

Mantk alannda okutulan dier kitaplara da Seyyid mad, erh-i Yusufiyye (Kyas konusunu ileyenmanzum mantk), mant-n ayr ayr konularnda yazlm Tasavvurat, Tasdikat ve Tehzib rnek verilebilir.


17/26

17

2.2. slm bilimler

2.2.1. Kurn- Kerim

2.2.1.1. Kraat ve Tecvid

Arapada kelime zerinde med, kasr, hareke, sukn, nokta ve irab bakmndan olan deiiklie kratdenmektedir. Kurnn okunmasnda yukardaki zellikler farkl farkl yorumland iin, Kurnn farklkratlar ortaya kmtr. slm dnyasnda mehur olan yedi kratn (krat- seba) imamlar unlardr:

1. Eb Abdurrahman Nfi b.Eb Nuaym (-785)

1. Abdullah b.Kesir el-Mekk (-738)

1. Eb Amr b. el-Al el-Basr ( -771)

1. Abdullah b. mir ed-Dmak (-736)

1. Ebbekr sm b.Ebin-Necd el-Kf (-745)

1. Eb Ammre Hamza b.Habib ez-Zeyyt el-Kf ( -773)

1. Ali b.Hamza Ebl-Hasen el-Ks (-805)

Bunlara daha sonra okunu daha eklenerek mehur okunu biimi 10a kmtr. Sonradan eklenen bu okunuun imamlar da unlard:

1. Halef b.Hiam el-Bezzr (-844)

2. Eb Cafer Yezid b.el-Kaka el-Mahzm el-Meden (-748)

3. Eb Muhammed Yakub b.shak el-Hadrem el-Basr

Yukardaki on eit kratn bugn 3 tanesi kullanlmakta; dierleri bir bilim konusu olarak incelenmektedir.Yaygn kullanlan krattan da Eb Amr kraat Sudann bir ksmnda, Nf krat Msr hari KuzeyAfrikada sm krat (Hafs rivayeti) ise slm dnyasnn dier ksmlarnda kullanlmaktadr. Dolaysyla bizim kltr evremizde krat retiminde sm kraatnn Hafs rivayeti retilmekteydi.

Aada anlatlanlarn dnda kraat ve tecvd alannda Cezl, Ecrmiyye, bni Fsih, Caber,Rahbiye, Meyda-niye, Snsiyye (Kuzey Afrikada), Kilisli Abdullah Efendinin kraat- seba ve aerekitab olan Zbde gibi kitaplar okutulu-yordu.

Cezeriyye: aml fi limi ve slm tarihinin en byk kraat ustas bni Cezernin (1350-1429) eseri. bniCezer krat- aere, isn-i aere ve sels- aere konularnda iyi bir eitim alm, am ve Kahiredekimedreseler de kraat mderrisliinde bulunmu ve kraat zerinde ou manzum birok eser yazmtr. Enmehur eseri Kitabn- Ner fl-Kratil-Ar ve Tayyibe idi. Onun kitaplar yzyllarca ezberlendi veerhedildi. Kurt Muhammed Efendi (-1587) tarafndan Trkeye evrildi.

tbiyye: Endlsl ama lim ve btn kraat limlerinin hocas Kasm b. Frruh tbnin (1143-1194)eseri. Kraat ustas mam Cezernin de hocas olan tbnin Kahirede mderrislik yaparken yazd Kaside-iLmiyye ve Hrzl-Emn ve Vechl-Tehn adl nazmlar, yedi kraat zerine yazlm en mehur eser idi.slm bilimlere balamak isteyenler, hemen hemen slm dnyasnn her tarafnda bu iirleri ezberleyerek hocalarna arzediyorlard. tbiye veya tb kraat ilminin deta ana kitab idi (tbnin Kaside-iRiyyesi de hem kraat hem de belgat alannda ezberlenen bir kitap idi). Kaside-i tbiyye, ManisalAhmet (-1591) tarafn-dan Trkeye evrilmiti.


18/26

18

Karaba Tecvidi: Kastamonulu eyh aban- Veli silsilesinden Halveti eyhi Ali Efendinin eseri. KarabaRisalesinin, eyh Abdurrahim Karabanin (-1498) olduu da rivayet edilir. Risalenin k 1835de HamzaMiskin adl kiinin Trke Tecvid-i Edaiyesi ile beraberdir.

Drr-i Yetim: Birgiv Muhammed Efendi tarafndan yazlan Drrl-Yetim f lmit-Tecvd adl eser.Eskicizde Ali Mehd Efendi ( -1827) tarafndan Trkeye tercme ve erhedilmitir .

2.2.1.2. Tefsir ve Usul- Tefsir

Tefsir, Kurn- Kerimin yetlerini yorumlamak, zne uy-gun olarak geniletmek ve mkl yerlerini ve ok anlaml kelime-lerini dine uygun olarak aklamak demektir. Tefsir kendi iinde rivayet tefsirleri ve dirayet(akla ve gre dayal) tefsirleri diye ikiye ayrlr. Ayrca eitli mezheplere gre de farkl tefsirler vardr. Tefsir alannn tartlmaz iki kitab Kad Beydavi ve Keaf idi. Bunun yannda Celleyn ve Begav tefsirleriniokutanlar da vard.

Kad Beydv : fi limi Nasrettin Abdullah b. mer Beydv (-1286)nin Envrut-Tenzl ve Esrrut-Tevil adl tefsiri, snniler arasndaki en mehur tefsirlerden biri idi ve Kad Beydv veya Kad Tefsiriadyla biliniyordu. Rz Tefsiri, Ragbn Mfredt ve Zemahernin Keaf adl tefsirlerinden yararlana-

rak hazrlanm, ksa ve z ama akc bir slupla yazld iin medreselerde yaygn olarak okutulmutur. Bununzerine yaplan hiye ve talikler 250den fazladr.

Kef : Trk tefsirci Crullah Ebul-Ksm Muhammet b.mer ez-Zemahernin (1074-1143) el-Kef anHakikit-Tenzl adl eserinin ksa addr. Zemaher, kendisinden nceki rivayet tefsirleri yerine dirayet tefsiritrnde bu eserini yazmtr. Arapay Araplardan daha iyi bilen ve kullanan bu lim, gereksiz sz veuzatmalardan uzak, hikye ve srailiyata yer vermeyen, edeb sanatlar incelikle kullanarak ve soru-cevaptarznda aklamalar yaparak bu tefsirini hazrlamtr. Kitabn yzlerce erh ve hiyesi yazlmtr. Bunlar arasnda Seyyit erifin Hiyesi mehur idi. Bu arada Hatipzde, Hasan elebi, Aleddin Ali Ts, Ali Kuu,Ebussuud md gibi bilginlerin yazd hiyeler de yaygn olarak kullanlmaktayd.

Celleyn Tefsiri: Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve Celleddin es-Suyt tarafndan tamamlanan, ikiCell tarafndan bitirildii iin Tefsir -i Celleyn denilen eser. renciler ve bilim adamlar tarafndanokunan, okutulan, sk sk mracaat edilen bir tefsir idi.

Usul- Tefsir, tefsir metodolojisidir. Kurnn doru ekilde tefsir edilebilmesi iin uyulmas gerekli kurallarinceler. Medreselerde usl dersleri ok nemli idi. Uslsz vsl (kavuma) olmaz diye inanlyordu. Usul-Tefsir alannda Burhan Zerke, tkan ve Suyut adlaryla tannan kitaplar okutuluyordu.

Burhan Zerke : Bedrettin Muhammet ez-Zerke (1344-1392) tarafndan yazlan el-Burhn f Ulmil-Kurn adl eseri iaret etmektedir. 47 blm halinde Kurn bilimlerinin incelendii eserdeki konulardan bazlar unlardr: Ayetlerin ini sebepleri, sre balar ve sonlar, mekk ve meden sreler, Kurnn dili,toplanmas ve saklanmas, garip kelimeler, mteabihler, okunular v.s.

tkan veya Suyt : Cellettin Suytnin (-1505), el-Burhan kitabn esas alarak hazrlad el-tkn fUlmil-Kurn adl tefsir metodu kitab. Bu kitap, Burhan kitabndan ok daha fazla yaylm vemedreselerde uzun yllar okutulmutur. 80 blmlk bu byk kitap, kendi alannda hem konu hem de kaynak olarak hibir eksii bulunmayan bir kitaptr.

2.2.1.3. Kelam ve Akid

Kelm, din inanlar akl deliller getirerek ispat etmeye, din konularda insan aklnn ve ruhunun iinedebilecei phelerden onlar kurtarmaya alan bir bilim idi. Genelde Allahn zat ile ilgili konularlailgilendii iin, kfre dmeden konular tarttrmak, phedekileri tam anlamyla ikna etmek ok zor oluyordu.O nedenle her mderris bu dersi vermeye veya bu konular ilemeye cesaret edemiyordu.

Kelm dersinde Allahn varln ispat, peygamberlik, imamet, mead (ldkten sonra tekrar dirilme), bilgi, araz,

cisimlerin oluumu, vcud, vcub, imkn, vahdet, okluk, teklik, metafizik gibi konular ileniyor ve doalolarak bu konularda birok tartmalar oluyordu. Osmanl Devletinin ykselii dneminde kelm konularna byk nem veriliyor, Gazl ilebni Rd arasnda baz kelam konularnda yaplan tartmalar Ali Ts,


19/26

19

Hocazde ve Muslihiddin Mustafa gibi bilginler arasnda tekrar tartmaya alyor; Hiye-i Tecrd kitabmedreselerin temel ders kitab olarak kabul ediliyordu.

Kelm derslerindegenellikle akid kitaplar okutuluyordu. Akid (akidenin oulu), bir mslmann inantemellerini anlatmaktadr. slmiyetin varlk ve bilgi anlay; Allaha, meleklere, Allahn kitaplarna, peygamberlerine ve kadere iman konular; vel-yet, keramet, mirac, hilafet, imamet, itihat gibi konular ileniyordu.

Kelm konusunda Cell, Halhal, Hayal, Seylkt ve Abdurrahman (Meyyedzde AbdrrahmanEfendinin (1456-1516) kelam risalesi) adl kitaplar okutuluyordu.

Ayrca Hzr Bey elebinin(-1458) Kaside-i Nniyesi de manzum olduu iin biroklarnca ezberleniyordu.Bunun birok hiye ve erhi arasnda Hzr Beyin rencisi Hayal tarafndan yaplan erhi mehur idi.Sirceddin Ali nin (-1180) gene ehl-i snnet vel-cemaat akidesine gre yazd Bedl-Eml adlEml Kasidesi de en ok erhedilen ve ezberlenen eserlerden biriydi.

Tecrd -i Kelm: iann mamiye koluna mensup Nasred-din Ts ( -1273) tarafndan yazlmt. Bu esereemsettin Mahmut b.Abdullah sfehnnin (-1345) yapt erh (erht-Tecrd), ve zellikle bu erhe

Seyyid erif Crcnnin yapt Hiye-i Tecrddenilen eser o kadar ok mehur idi ki, Osmanl medresele-rinden bu eserin okutulduu kademeye Hiye-i Tecrd medreseleri deniyordu. Kelm konusunda okutulantemel ders kitab bu idi. Bu hiyeye de gene birok Osmanl bilginleri aklamalar getirmilerdir.

erh-i Mevakf : Kad Addiddin c (1300-1355) tarafn-dan yazlan ve hemen her fenden bahseden el-Mevkf f lmil-Kelm (Akid-i Addiye) adl bu kitabn Seyyid erif Crcn (1339-1413) tarafndanyaplan erhi, erhul-Addiye adyla medreselerin st seviyelerinde yaygn olarak okutulmutur. Alt blml, aa yukar 1000 sayfalk byk bir eser idi. Bu esere, Celleddin-i Devn tarafndan yaplan erh-iAkid-i Addiye de mehur idi. Bunun hiyeleri Cell Hiyesi, Akid-i Molla Cell veya sadeceCell diye biliniyordu.

Akid-i Nesef : mam Maturdnin rencisi mer b.Muhammed Nesef (-1142) tarafndan yazlan Hanefakaid kitab. Metnin asl ve zellikle Sadettin Teftzn tarafndan yap-lan erhi, Osmanl medreselerindeyaygn olarak okutuluyordu.

Hayl veya erh-i Hayal: Akaid-i Nesefiye erhine, Ftih devri limlerinden Hayl diye bilinenemsettin Ahmet b. Ms zniknin (-1481) yapt hiye, yzyllarca yksek limler ve medreserencilerinin elinde ders kitab olarak dolamt. Ayrca bunun da Kilisli Abdullah, Dede Ceng Efendi gibi,ana kitaplar medrese rencilerinin ezberleyecei ekilde dzenleyen eitimciler -ce hiyeleri hazrlanmt.

Tevli-i Envr: Kad Beydv (-1286) tarafndan yazlan bu esere de- Nesefnin kitabnda olduu gibi-emsettin Mahmut sfehnnin erhi, bu erhe Crcnnin hiyesi ok mehur idi ve medreselerde bu hiyeokutuluyordu.

rd: bni Mukrnin (1353-1434) fi fkh zerine yazd ve yzyllarca elden ele dolaan, zerinde birok almalar yaplan kitab.

Kelam konusunda yukarda saylanlara ek olarak mam Fahreddin Rznin Metlih-i Aliyyesi, SadettinTeftaznnin Meksdt-Tlibn adl eseri, Tehzip gibi kitaplar da okutulmakta idi.

2.2.2. Hadis ve Usul- Hadis

Hadis, bir slm bilim olarak Peygamberimiz Hz. Muhammedin sz, hareket, onaylama, ho grme vegrmeme durumlar ile onun zelliklerini inceleyen eserleri iaret eder. Hads kelimesi genellikle,Peygamberimizin tavrn ve izledii yolu gsteren snnet kelimesi ile beraber kullanlmaktadr.

Peygamberimiz zamannda onun szleri ve davranlar yazya geirilmemi; hadislerin resmen yazlmasPaygamberimizn vefatn-dan yz yl akn bir zaman getikten sonra balamtr. Ancak slmn kutsal kitabKurn- Kermin gerek hayatta birinci elden uygulanmas olan Peygamberimizin sz ve davranlarna, onun


20/26

20

vefatndan hemen sonra ihtiya duyulmu ve yneticiler birok konularda hadis aramak durumundakalmlardr.

Hadis ve snnet, deta Kurnn Peygamberimiz tarafndan tefsiridir. Peygamberimizin sz ve uygulamalarmslmanlar iin bir rnek hayat olduundan, slm dnyasnn her yannda hadis almalar her zamanyksek bir deerde tutulmutur.

Hadis, kendi iinde birok alt bilim daln da iermektedir. Hadis tarihileri yirmiye yakn hadis biliminden bahsetmektedirler. Bunlar, hadisleri bir zincir eklinde nakleden kiilerin (hadis ricli) doru kiiler olupolmadklarnn aratrlmas, uydurma hadislerle gerek hadislerin ayrtrlmas, hadislerin gizli kusurlardan(illet) arndrlmas, hadis renme ve retme dab gibi konular iermektedir.

Medreselerde hadisalannda Usul- Hadis diye de bir ders vardr. Burada hadis rivayetinin artlar, eitleri,hkmleri gibi konular zerinde durulmaktadr.

Gene hadislerle ilgili bir baka medrese dersi de emil-i erftir. Burada Peygamberimizin beden yaps,gnlk yaay ince-lenmekte ve bu alanda yazlan eserlere de Hilye denilmektedir.

Emeviler dnemine kadar hadisler, birinci el (sahabe, peygamberimiz zamannda yaayan arkadalar) ve ikinciel (tbin, sahabelerden dinleyenler) kaynaklarda genellikle ezber ve ksmen de yazl olarak dank bir ekildeduruyordu. Hadislerin belli kitaplarda toplanmas (cem, tedvin) daha sonra balad. Toplama bittiktten sonra bunlarn belli ltlere gre snflandrlmas yaplmaya baland. Bu almalar sonunda, snn evrelerdeyaygn kabul gren alt temel hadis kitab (ktb-i sitte) ortaya kt. Bunlar:

Ebu Abdullah Muhammed Buhar (810-870): el-Cmius-Sahh Ebul-Hseyn Mslim Kuseyr (817-874) : Sahih-i Mslim bni Mce Kazvin (834-889) : es-Snen-i bni Mce Ebu Dvut Sicistn (817-889) : es-Snen-i Ebu Dvud Ebu sa Muhammed Tirmiz : el-Cmius-Sahih Ebu Abdurrahman Ahmet Nes : el-Mecteb (Snen-i Sur)

Hadis alannda okutulan kitaplar Buhar, bni Melek ve Mesabih adl kitaplar idi. Bunlarn yannda mamMalikin Muvattas, mam- Suytnin Cmius-Sair ve Cmiul-Kebr adl kitaplar, NevevninRiyzs-Salihn gibi kitaplar da baz kimseler tarafndan eitli zamanlarda okutulmutur .

Mesbh: mam Hseyin b. Mesut Begavnin (-1126) Mesabihus-Snne veya Mikat da denenMikatil-Mesbih adl eseridir. Hadis alanndaki temel retim kitab idi. Buhr ve Mslimden alnm4719 hadisi anlatyordu. Bunun Yakup Avf (-1736) tarafndan Meftih adyla erhi, Yakup b. Seyyid Ali (-1524) tarafndan da hiyesi yaplmtr.

Meark : mam Radyddin Hasan b. Muhammed Sgnnin (1181-1253) Merkul-Envrun-Nebeviyyemin Shh-ul-Ahbril-Mustafaviyye adl kitabdr. Medreselerde orta seviyede okutulan hadis kitab idi.Buhr ve Mslim bata olmak zere ktb- sitteden seilen 2246 hadisi ihtiva ediyordu. Bu eserin Trk-slmdnyasnda birok erhleri vard; ama en mehur erh bni Melek diye mehur olmu Tireli zzettinAbdllatif er-Rmnin (-1398) Mbrikul-Ezhr f erhi Merikul-Envr adl eseri idi ve medreselerdebni Melek diye okutuluyordu.

Medreselerde Kad yz(d) b. Ms Yahsbnin (1083-1150) Kitabu-ifas da yaygn olarak okutuluyordu.Kad yd veya if- erf adlaryla mehur olan bu eser drt blmden oluu-yordu: Peygamberimizinvlmesi, mucizeleri; Peygamberin snne-tine uymann faziletleri; Peygamberimiz hakknda ciz olan veolmayan eyler; Peygamberimize dil uzatan kimseler hakknda uygulanacak cezalar. Gene Kad ydnMerk ul-Envr al Shhl-Asr adl eseri ile Tebriznin Miktul-Mesabih adl eserleri demedreselerde okutuluyordu.

Buhr : Medreselerde st dzeyde okutulan hadis kitab, tartmasz Sahih-i Buhr idi. Hadis

aratrmalarnda bir efsane olan ve yzbinlerce hadisi ezberleyen Ebu Abdullah Muhammet Buhrnin (810-870) el-Cmius-Sahih adl eseri yzlerce yldan beri en ok okutulan ve zerinde en ok allan kitaplardan


21/26

21

ve Kurndan sonra slm dininin en nemli dayanaklarndan biri olmutur. Medreselerimizde okutulan Buhrerhlerinin en mehuru da ahabettin el-Kastalnnin (1448-1517) rdus-Sr li erh Sahihil-Buhr adlalmas idi.

Medreselerde hadisle ilgili dier nemli bir ders olan Usul- Hadis dersinde hadis retiminin nemi veartlar, hadis rivayet edenlerin zgemi aratrmalar, muhaddisin zellikleri, hadis analizi, uydurma hadisler ve hadislerdeki teknik hatalar tanma, hadis eitleri (11 eit) gibi konular zerinde durulmaktadr.

Bu alanda bni Salah ehrzrnin (-1245) Ulm-u Hadis adl kitab (bni Salah Elfiyesi diye bilinirdi),bni Hcer Askalnnin Nuhbe diye tannan Nuhbetl-Fiker adl eseri, bni Ferah Manzumesi veerhleri, bniul-Esrin (-1209) Cmiul-Usl adl eseri ve Buharnin hocalarndan saylan Abdullah bniMbarekin (-797) eseri de okutulan ana kaynaklardand.

Hadis alannda medreselerde okutulan bir baka eser fi limi mam Muhyiddin Nevevnin (1233-1277)Kitbul-Erben adl Krk Hadis kitabdr.

Gene medreselerde hadisin yan alanlarndan sret zerinde eyh Halebnin Sretn- Nebeviyyesi veeml alannda da mam Muhammet Tirmiznin emil-i erif adl eserleri okutuluyordu. fi limi eyh

Ali b. brahim Halebnin (1567-1634) nsnl-Uyn f Sretil-Emnil-Memn adl eseri Siyer-i Haleb veya sadece Haleb adyla mehur olmutu. ciltlik bu eser birok kez erhedildi ve defalarca Trkeyeevrildi. Ebu bekir Beyheknin Delin- Nbvve adl eseri de bu alanda okutulan eserlerdendi.

slm eitiminde zerinde en ok allan ve ezberlenen eserlerden biri olan mam Busayrnin (-1295)Kaside-i Brde (Hrka Kasidesi) adl eserini de, genelde Peygamberimize vglerle dolu olduu iin buradazikretmelidir.

2.2.3. Fkh ve Usul- Fkh

a) Fkh: Genel olarak slm hukukuna fkh denilmektedir. Hem din ibadetler hem de sosyal hayatn aile,miras, ticaret v.s. gibi alanlarnda (muamelt) verilecek hkmleri dinin ana kaynaklar olan Kurn ve hadisinyansra kyas ve icma yoluyla incelemeye alr. Bu kaynaklarda hukuk konular inceleyen bilim furudiyede adlandrlyordu. Bu kaynaklardan hkm karma tekniklerini de usul- fkh denilen bilim inceler.

Medreselerin byk ounluunda fkh dersi vard. Fkh en erefli ve en stn bilim olarak grlyordu;nk hell ve haramn hkmlerinin verildii bilimdi.

Fkh bilginleri yedi tabaka veya derece olarak sralanyordu:

1) Mutlak Mctehit (Drt snn mezhep imam),

2) Mezhepte Mtehit (Eb Yusuf, mam Muhammed ey-bn)

3) Meselelerde Mtehit (Hassaf, Tahv, Kerh, Halvn, Sarahs, Pezdev, KadHn)

4) Eshb- Tahrc (Eb Bekr Ahmet Rz)

5) Eshb- Terch (Kudr, Burhanettin Mergnn)

6) Eshb- Temyz (Kenz, Muhtr, htiyr ve Vikye kitaplarnn yazarlar)

7) Mukallid (Tahtav, Drrl-Muhtr, bni bidin ki-taplarnn yazarlar)

Fkh alannda Osmanl medreselerinde okutulan ana kitaplar unlard:


22/26

22

Hidye: Burhanettin Merginnnin (1117-1197) Hanefi fkh zerine yazd Bidyetl-Mbted adleserine kendi yazd hiyeye Hidye adn vermiti. Fkh limlerinin altnc tabaka-sndan bu byk insane-eybnnin el-Cmius-Sagr ve Kudr-nin Muhtasar adl eserlerini bir araya getirerek Bidyetl-Mbtedyi meydana getirmiti. Hidaye kitabnn 13 ylda ve hep oru tutularak yazld sylenir. indekullanlan hadislerin salaml ile dikkati eken kitap ve erhleri yzyllarca Osmanl medreselerinde ileri dzeyde temel ders kitab olarak okutuldu ve ngilizceye, Rusaya evrildi. Bayburtlu (el-Babert) Muhammed

Ekmeleddinin (-1348) Hidaye erhi olan el-nyesi de medreselerde Ekmel adyla okutuluyordu(Bayburtlu Ekmeleddin, Tsnin Tecrdl-tikdn da erhetmiti).

Sadrera: slm bilim evrelerinde Sadrera unva-nyla bilinen iki lim vardr. Birinci Sadrera(Sadreratl-evvel) Ubeydullah b. brahim el-Mahbubdir. Bunun olu, Vikye kitabnn yazar,Burhnera adyla da mehur olan Mahmut b. Ahmet b. Sadreratl-evvel Ubeydullah b. brahim el-Mahbub el-Hanefidir (-1274). Bu lim, kznn olu olan ikinci Sadrera Ubeydullah b.Mesut iin,Hidaye kitabndan nemli grd yerleri alarak Vikye (Vikye er-Rivye f Mesilil-Hidye) adlkitab hazrlam; Sadrerats-sn denilen torun da bu kitab Muhtasar - Vikye veya Nikye adylaerhetti. Bu erh, Sadrera erhi adyla mehur oldu ve yzyllarca medreselerde Sadrera adyla ortaseviyede bir fkh kitab olarak okutuldu. Bunun mehur hiyeleri arasnda Ahi elebi, Hasan elebi, Bayram-zde Zekeriya Efendi ve mam Birgiv hiyeleri bulunmaktadr. Ama zellikle Molla Sinaneddin Yusufunyazd hiye talebeler arasnda ok tutulmakta idi.

Drrl -Muhtar : Hanefi fkh kitab olan Tenvru-Ebsar kitabnn erhi. Alddin-i Haskef ( -1676)tarafndan ed-Drrl-Muhtr f erhi Tenvrl-Ebsr adyla erhedilmi. Bu erhe bni Abidin tarafndanReddl-Muhtr aled-Drrl-Muhtr adyla bir hiye yazlmt, ki bu hiye bni Abidin adylamedreselerde uzun sre okutulmutu. Seyyid Ahmet Tahtav tarafndan Hiye aled-Drrl-Muhtar erhuTenvru-Ebsar adyla 4 cilt olarak geniletilmi. Bu hiye Ayntabl Abdrrahim Efendi tarafndan Trkeyeevrilmi. Drrl-Muhtarn bir hiyesi de brahim Haleb tarafndan Tuhfetul-Ahyr aled-Drrl-Muhtaradyla yaplm. Molla Miskin erhi de vardr.

Tenvrl-Ebsr: eyhlislm Muhammed b. Abdullah Timurt (-1595) tarafndan Hanefi fkh zerineyazlmt. Drrl-Muhtar, Reddl-Muhtr ve bni bidinin ana metnini oluturuyordu. En mehur erhi Drr- Muhtar idi.

bni Abidin : Asl ad Redd'l-Muhtar dr. Hanefi fkh kitabdr. bni Abidin adyla hret bulmuSeyyid Muhammed Emin b. mer (1784-1836) tarafndan Drrl-Muhtr kitabna yaplan be ciltlik bir erhidi. Hanefi fkh alannda o zamana kadar yazlm fkh kitaplarnn deerlendirdii bir eser idi. Eser bugn bileHanefi fkhnn temel kitabdr.

Drer: Osmanl limlerinden Molla Hsrevin (-1480) Hanefi fkhna dair yazd Drerul-Hukkm ferh-i ureril-Ahkm adl eseri. Kendisinin urer adl kitabna gene kendisinin yapt erhtir. Bu hemOsmanl hukukunun ana kaynaklarndan biri olmu hem de uzun yzyllar, erhleriyle beraber Osmanlmedrese-lerinde ders kitab olarak okutulmutur.

Mltek veya Haleb : Arap memleketlerinde yetien ama stanbulda ders veren brahim b.MuhammetHaleb (1459-1549) tarafndan Mltekl-Ebhr (Denizlerin Kava) adyla Hanefi fkh zerine yazlankitaptr. Osmanl medreselerinde bu kitap ve zellikle Muhammet Mevkuft (-1654) tarafndan yaplan erhi(Mevkft diye biliniyordu) uzun sre temel fkh kitab olarak okutuldu. Kitabn ana konular tahret, guslve teyemmm, ezan, namaz, zekat, oru, hacc, nikh, boama, zina, yemin, al-veri, riba, hrszlk, yeme-ime,diyet, ksas, feraiz v.s. idi.

Kudr : mam Ebul-Hseyn Ahmet b.Muhammet el-Kudr el-Badadnin (-1036) Hanefi fkhna dair yazd Muhta-sarul-Kudr adyla tannan kitab. Bunun birok erhleri yaplm ve eser Osmanlmedreselerinde -zellikle 14. yzylda- Kudr adyla okutulmutur. Medreselerde Muhtasar adylaKudrnin eserinin yan sra bni Hcibin Muhtasar ve buna Halil b. shak Cnd (-1374) tarafndan yaplanerh olan Muhtasar- Halil adl fkh kitaplar da okutulmaktayd.

Umde: fi fakihi bni Dakkl-yd (1228-1302) tarafn-dan yazlan hkml-Ahkm adl eserin gene

kendisi tarafndan yaplan Umdetl-Ahkm adl erhinin ad idi. slm dnyasnda mehur Hv kitabnnmuhtasar olan Umde adl bir kitap da vardr.


23/26


24/26

24

olarak okutuluyordu. Rubhiye adl feraiz manzumesi de mehur idi ve birok erhleri yaplmt. Bu alandaokutulduu belirlenen bir dier kitap da Nefhtl-Kudsiye idi.

2.3. slm bilimlere yardmc bilimler

uras muhakkak ki, medrese programlarnda her zaman astronomi, matematik, fizik, tp gibi dersler yer almyordu. Ama zellikle ilk zamanlarda mderrislerden bu alanlarda bilgi sahibi olan ve dolaysyla bu alandayazlm kitaplar okutanlar da vard.

2.3.1. Heyet (Astronomi)

Astronomi bilimleri iinde yldz hareketlerinin izlendii zcler ve vakit hesaplamas (mkat) ana konularoluturuyordu.

Burada ders kitab olarak Ulu Bey, Mirim elebi, Usturlab ve Rubaiye gibi kitaplar okutuluyordu.

amin : Cmiil-Mahmd b.Muhammed el-Harezm el-aminnin (-1221) el-Mlehhas fl-Heye adleseri. Ulv ve sfl varlklardan bahseder. Kadzde-i R mnin buna yapt erh erh-i amin adylaokutulmaktayd. Bu kitaba yaplan birok erh arasnda Molla Kara Sinan denen Sinaneddin Yusufun erhi,Fethullah irvn (-1453) ile Yeniehirli Crullah Veliyddin Efendinin (-1738) hiyeleri de mehurdu.

Mirim elebi: Tannm Osmanl bilginlerinden Ali Kuunun yeeni ve Kadzde-i Rmnin torunu olanve Mirim elebi diye tannan Mahmut b. Muhammedin (-1525) Ulu Bey ve Ali Kuu bilgileri zerinekurduu eseri.

2.3.2. Hikmet (Fizik)

Hikmetalannda Kadmir, Seyyid Mirzacan, Hikmetul-ayn ve erh-i amin kitaplar okutuluyordu.

Kadmir: el-Ebhernin Hidyetl-Hikme adl eserinin Kad Mr Hseyin b.Muinddin el-Meybd el-Hseyn (-1265) tara-fndan yaplan erhi. Bu Hidaye zerine Hocazde Muslihiddinin erhi de mehur idi.Mantk, tabiiyat ve ilhiyat konularn iliyordu. Kitap farkl konulardan bahsettii iin bazen akaid kitaplararasnda da saylabiliyordu.

2.3.3. Hesap ve hendese

Hesap alandaki kitaplar Lem, Behaddin (Risale-i Bahiye), Ramazan b. Cel, Abdrrahim veNecmeddin adlaryla tannan kitaplard.

Behaddin: Badadl madeddin b.Abdullahn el-Fev-idl-Behaiyye adl eseri. 1486da bunu KemaleddinHasan el-Fars erhetmi ve Essl-Kavid f erh-i Uslil-Fevid adn vermitir.

Bu arada Kadzde-i Rmnin Ftih Sultan Mehmete takdim ettii Muhammediye, hendeseden allmeemsettin Semerkandnin (-1209) Eklt-Tesis adl eseri ve Kadzdenin buna yapt erh deokutuluyordu.

2.3.4. Tp

el-Mucez fit-Tb: bni Nefisin (-1288) ksaca Mucez diye bilinen bu kitab, tp alannda en ok okutulanve zerinde alma yaplan eserlerden biri idi. Bu eser Osmanl limlerinden Ahi elebi (-1524) veya babastarafndan Trkeye tercme edilmiti.

2.4. slm sanatlar

2.4.1. Hat sanat


25/26

25

Arap harflerinin yazm tekniklerinin retildii dersler idi. Aklm- Sitte denilen alt mehur yaz kalb enok kullanlan idi: sls, nesih, muhakkak, reyhan, tevk, rika. Medreselerde hat dersi iin ayr bir mderrisinyaygn olarak grev yapmad aktr. Bu ders daha ziyade tatil gnlerinde zel hocalardan alnyordu. Ama hatsanatna yetenekli ve merakl olanlar hattatlardan zel dersler alarak bu yeteneklerini gelitiriyorlard. 1915dealan Medresetl-Hattatn de ise yaz eitleri bir sanat olarak talim ettirildii gibi cilt ve minyatr gibi dier sanatlar da retiliyordu.

2.5. Tasavvuf

Tasavvuf konular genelde medreselerde deil tekke, zviye, hankh ve derghlarda veriliyordu. Ama gene demedreselerle tekkeler birbirinden ok kopuk deildi; derghlarda ilmin temeli olan temel medrese dersleriverilirken medreselerde mderris isterse aada saylacak tasavvuf eserlerden ders anlatlabiliyordu.

Medreselerde ve derghlarda ders konusu olan tasavvuf eserlerden en yaygn olarak kullanlanlar unlard:Muhyiddin-i Arabnin eserleri olan Ftuhat- Mekkiye ve Fsusul-Hikem, Nakibend-Haliddergahlarnda Hatm-i Hacegan- Kebir, Mektubat- mam Rabban, Ahmed-i Czeyr Divan, Reeht,Muhammet Masum Efendi Mektubat, Risale-i Nakibendiyye; Mevlev derghlarnda MevlnannMesnevisi ve ayrca Avrifl-Merif ile Kueyri Risalesi...

2.6. Ders kitaplarnn manzum olarak dzenlenmesi

Medreselerde okunan kitaplardan birou ezberleniyordu. slm bilimler genellikle nakl bilimler olduu iin, bilginin olduu gibi korunmas ve daha sonraki kuaklara bozulmadan aktarlmas nemli idi. Bunun en salamyolu da kitaplarn eski limlerin yazd ekliyle aynen ezberlenmesi idi. Bir kitab ezberlemenin en kolay yoluda, oradaki bilgileri nazm haline getirmekti.

Bu ekilde, slm dnyasnda okutulan ders kitaplarnn bir ou eitli dnemlerde eitli kiiler tarafndannazm haline getiril-miti.

Manzum eserlerden bazlarna rnekler:

bni Arabah, meani ve beyan bilimlerine dair 2000 beyitlik bir eser olan Mirtl-db yazd. emsettinUkayl (-1259), Cmius-Sagri o kadar okuttu ki, sonunda nazm haline getirdi. Balkesirli Devletolu Yusuf ( -1250), Vikayeyi manzum olarak Trkeye tercme etti. Divrikli Fahreddin Muhammed Efendinin (-1323) bir nahiv manzumesi vard. brahim bni Sleyman Radyddin (-1380), fkh zerine bir manzuma yazd.Karahisarl Hattab Haydar bni Ebilkasm (-1414) fkhtan erh-i Manzume-i Nesefyi yazd. Birok medresekitabna yazd erh ve hiyeleri medrese rencileri arasnda ok tutulan Amasyal Dede Ceng Efendi (-1567), fkhtan Vehbaniye adl bir manzume yazd. Sirozlu Hseyin (-1591), manzum Cezer erhi olanDrr -i Meknnu yazd.

zellikle nahiv alannda Kfiye ve Elfiye kitaplarnn manzum olarak birok erh ve hiyesigrlmektedir.

Germiyanl Hsamzde brahim Efendi (-1607) Fkh- Ekber ve fiyeyi, Abdlkadir Feyyum (-1613) beyan zerine Feridl-Belgay, Tokatl shak bni Hasan (-1688) Akaidi, Hbr Ali Efendi (-1669),Trke bir akaid olarak Zuhrul-Masri, shak Hocas Ahmet Efendi (-1708) Akaidi, Ayn- Ekber Muhammed Efendi ( -1722) Trke email-i erifi, A bdrrahim Efendi akaid, feraiz, tecvid ve nahivkonularn, Abdrrahim Efendi (-1885) Kaside-i Nniye, Kaside-i Tiye ve erh-i fiyeyi, ElbistanlHayat Ahmet Efendi de Kaside-i Nniyeyi manzum hale getirdiler.

Bu konularda daha birok rnek vermek mmkndr. stelik sadece belli konular zerindeki ders kitaplar deilArapa ve Farsa lgatlar bile manzum olarak yazlmaya baland. Bunlara rnek olarak u ahslar verilebilir:Fatih devri limlerinden Muhammed bni Veli (Ktibiyye), Kann devri limlerinden Abdlcelil bni Yusuf (Sekr-i Sf ve Sebat Ebhur), Muhammet Ali Dede (Gevher -i Manzum), Abdrrahim Efendi ( -1865) (Lgat-Arabiyye) v.s. Smblzde Vehbinin (-1809) Farsa retmek iin yazd manzum Tuhfe-i Vehbi adl

szlk ile Arapa retmek iin yazd manzum Nuhbe-i Vehbi adl eserlerin de eitim tarihimizdeki yeri byktr.


26/26

26

3. Medreselerin slah dneminde ders programlar

Osmanl medreselerindeki eitim hem disiplin hem de prog-ram bakmndan zaman iinde bozuldu. lk zamanlarda ilmiye mesle-indeki sraya riayet, mderrislerin ykselmeleri ve her kademede okutacaklar dersler bakmndan baz dzenlemeler yapld. Ancak bu tr almalarn etkin bir sonucu alnamad.

Osmanllarn Bat tipinde ilk kurduklar okullarda uyguladk -lar programlarda klasik medrese programlarnnetkisi vard. Ancak zaman getike Bat rneinde kurulan okullar program bakmndan medrese rneindenuzaklaarak Avrupa okul programlarn uygula-maya baladlar. Medrese cephesinde ise, 1867 slahat programnda klasik bir medrese ders program biraz daha sistemli halde verilmektedir. eyh Ali EfendizdeMuhyiddin Efendinin 1897de sunduu programda da medrese dersleri arlkta olmakla beraber Corafya,Hendese, Kimya gibi yeni derslerin teklif edildii grl-mektedir. .Mertiyet dneminde Hoca Muhyiddin,Erefefen-dizde evket gibi dnrlerin nerdikleri programlarda klasik medrese derslerinden ok yenidersler yer almaktayd.

Medreselerin byk slahat program olan Drl-Hilfetil-liye Medreselerinin ders programlar isealabildiine lise ders programlarna benzetilmiti. Burada Almanca, Franszca, ngilizce, Rusa gibi yabancdiller, Kimya, Biyoloji, Fizik, Tarih, Corafya, Felsefe v.s. ile deta bir mam-Hatip Lisesi program yaplm

oluyordu. Dolaysyla,-klasik deilse bile- slahat dnemi Osmanl medreseleri, mam-Hatip liseleri ile hlyayor denilebilir.

Mustafa Ergn sayfasna dn
http://www.egitim.aku.edu.tr/mergun.htmlhttp://www.egitim.aku.edu.tr/mergun.htmlhttp://www.egitim.aku.edu.tr/mergun.html

Documents

Medreselerde Okutulan Dersler