ΜΑΡΣΑΛ ΚΟΛΜΑΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΚΟΜΜΟΥΝΑ - ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΙΣ 9

Μάρσαλ Κόλμαν

Πολιτική και προσωπική ζωή

Μετάφραση ΧΑΡΗΣ ΠΑΤΣΟΣ

Εναλλακτικές Εκδόσεις «Κομμούνα))

αντιπαραθέσεις 9 Σεπτέμβρης 1990

Β ' ΕΚΔΟΣΗΕναλλακτικές Εκδόσεις «Κομμούνα» 1990 Μετάφραση: Χάρης Πατσάς Επιμέλεια: Γιώργος Καραμπελιάς Διορθώσεις: Μ υρτώ Μπολώτα.Φωτοστοιχειοθεσία: Ηλεκτροτύπ, Τ ζω ρ τζ 3, τηλ. 3622080 Αναπαραγωγή φιλμς: Γ. Κώτσου, Θεμιστοκλέους 37,

τηλ. 3613180

Κ Ε Ν Τ Ρ ΙΚ Η Δ ΙΑ Θ Ε Σ Η : Εναλλακτικό βιβλιοπωλείο «Κομμούνα»,

Θεμιστοκλέους 37, Τ.Κ . 906 77, τηλ. 3602644, 3626319Εναλλακτικό βιβλιοπωλείο «Π ράξη »,Αρμενοπούλου 24, Θεσσαλονίκη, τηλ. 202349

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ................................... 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ........................................................... 171. ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ............... 212. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ............. 353. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ .......................................... 544. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ........................ 675. Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ ................... 836. ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ ................................. 977. ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ

ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ ................................................. 1118. ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ........................................ 1279. Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ .......... 139

10. ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ ............................... 15511. Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ

ΖΩΗΣ ............................................................. 167

Γ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

Το βιβλίο τον Μάρσαλ Κόλμαν αποτελεί, απ’ όσο ξέρου­με, το πρώτο που αποπειράται μια συνολική θεώρηση της σχέσης προσωπικού-πολιηκού από μια σκοπιά που να μην υποτάσσει το ένα στο άλλο, ούτε να προσπαθεί να τα δει μέσα από την απορρόφηση του ενός στο άλλο. Γ ί αυτό αποτελεί ένα βιβλίο-τομή σ ’ αυτό το ζήτημα, κριηκάροντας απόψεις εξαιρετικά εκτεταμένες.

Α. Το προσωπικό είναι πολιτικό

Το βιβλίο ξεκινάει επισημαίνοντας το ρόλο και τη σημασία του γυναικείου κινήματος που έφερε στην επιφάνεια ακριβώς την σύνδεση προσωπικού-πολιηκού και πάρα πέρα έδειξε πως υπάρχει ένας ιδιαίτερος τύπος «πολιτικής», η προσωπική πολιηκή. Το γυναικείο κίνημα αποτέλεσε τον φορέα που έφερε μέσα στην αντίληψη του πολιπκού, την ίδια την πραγ­ματικότητα των προσωπικών σχέσεων. Οι προσωπικές σχέσεις μεταβάλλονται πια σε αντικείμενο της πολιτι­κής μ ’ αντιί την νέα έννοια. Οι διαπροσωπικές σχέσεις είναι πολιτικές σχέσεις. Η πολιηκή της οικογένειας είναι πραγματική. Σπάει η παλιό διχοτόμηση προσωπικού-πολιη- κού που χαρακτήριζε το παλιό εργαπκό και σοσιαλισπκό κίνημα. Δεν είναι τυχαίο πως ήταν το γυναικείο κίνημα που

β ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αποτέλεσε το φορέα αυτής της αντίληψης. Οι γυναίκες όντας περιορισμένες οτό χώρο του «προσωπικού» ήταν εκείνες που πρώτες μπορούσαν να βάλουν σε αμφισβήτηση το διαχωρι­σμό και τον ουσιαστικό υποβιβασμό τους.

Στη συνέχεια η αμφισβήτηση δεν έμεινε μόνο στο χώρο της σχέσης ανάμεσα στα δύο φύλα, επεκτάθηκε στο σύνολο των προσωπικών σχέσεων των ανθρώπων. Είναι προφανές, από την στιγμή και πέρα που το κεφάλαιο περνάει από την «τυπική υπαγωγή» των ανθρώπινων σχέσεων στο σύνολό τους, στην «ουσιαστική υπαγωγή» στην αζιοποιηηκή σχέση ο χώρος του προσωπικού-πολπικού θα επεκτείνεται αδιάκοπα. Γιατί το κεφάλαιο εκκινώντας από το εργοστάσιο, την αξιο- ποιητική σχέση στο χώρο της παραγωγής, στην αρχή υποτάσ­σει «τυπικά» την υπόλοιπη ζωή των ανθρώπων κάτω από την κυριαρχία του. Όσο όμως διευρύνεται η κυριαρχία του εμπο­ρεύματος τότε η αξιοποιητική σχέση περνάει άμεσα μέσα σπς παλιές «προσωπικές» ή «κοινωνικές» σχέσεις.

Ο χώρος τον προσωπικού γίνεται χώρος αξιοποίη­σης τον κεφάλαιον. Υγεία, εκπαίδευση, οικογένεια μπαί­νουν στην σφαίρα της ουαιασπκής υπαγωγής στο κεφάλαιο. Αυτόματα λοιπόν μεταβάλλονται σε χώρους «πολπικούς». Σε χώρους που διέπονται από την πάλη.

Αυτή η εισβολή του προσωπικού στηνπολιπκή, ή το αντί­στροφο, ενώ οδήγησε στην υποχώρηση του παλιού τρόπου πολιπκής ιδιαίτερα στους χώρους της άκρας αριστερός και των πρωτοπορειών είχε σαν συνέπεια μια νέα σύγχιση, σύγ- χιση που έχει διαπεράσει όλο το νέο κίνημα και έχει βιωθεί με τρόπο προσωπικό και συχνά τραγικό.

Αυτή η σύγχιση μπορεί να πάρει δύο δρόμους, διαμετρικά αντίθετους εξωτερικά, που όμως έχουν μια κοινή αφετηρία, την ταύτιση του ενός με το άλλο. Μια και το προσωπικό είναι πολιτικό, εύκολα μπορεί να γίνει το άλμα: Είτε ιδιωηκο- ποίηση της πολιπκής, δηλαδή ενασχό?1ηση μόνο με τα προ­σωπικά ζητήματα σε ιδιωτικό επίπεδο, που μια και έχουν ανα- χθεί σε «πολιπκά» αρκούν για να ισχυριζόμαστε ό τι«κάνου­με» πολιτική, επειδή προσπαθούμε να λύσουμε με «ορθό τρόπο», «πολιπκά», τα προσωπικά μας προβλήματα είτε το αντίθετο. Και αυτό είναι το πιο συνηθισμένο στους χώρους των πολιτικά ενταγμένων και των πρωτοποριών, η προσπά­θεια λύσης των προσωπικών ζητημάτων «πολιτικά»,

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 9

δηλαδή δημόσια. Αναγωγή του ιδιωτικού σε δημόσιο. Σύμ­φωνα μ ’ αυτή τη λογική, που πολλοί την έχουμε ζήσει λίγο- πολό, «μια και τα προσωπικά ζητήματα είναι σε τελική ανά­λυση πολιπκά», δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθούμε να παρέμβουμε για λύση τους σε ένα προσωπικό-ιδιωπκό πεδίο, αλλά θα πρέπει να τα ανάγουμε στο γενικότερο κοι­νωνικό και πολιπκό πεδίο και εκεί να προσπαθούμε να τα λύσουμε, και αν δεν ξεπερνιούνται και εκεί — όπως συμβαίνει πάντα — να τα μεταθέτουμε σε έναν άλλο «υπερβαπκό» κόσμο, «μετά την επανάσταση».

Μια τέτοια λογική ταύτισης όμως ξεχνάει, τόσο από την μια όσο και από την άλλη πλευρά, πως οι δύο αυτές σφαίρες, η σφαίρα του ιδιωτικού και του ποντικού δεν είναι ταυτόσημες ούτε αναγώγιμεςη μια στην άλλη. Πρόκειται για μια σύγχιση που ο Κόλμαν προσπαθεί να επισημάνει μέσα από τη χρησι­μοποίηση δύο διαφορεπκών όρων για την πολιτική. Από την μια η κοινωνική πολιτική, η πολιπκή που αφορά πς μεγάλες σχέσεις, τη δημόσια ζωή, κι από την άλλη το προ- οωπικό-πολιτικό, δηλαδή η πολιπκή των προσωπικών σχέσεων. Ενώ λοιπόν είναι απόλυτα σωστό όπ η ταξική πάλη, η πολιτική, υπερκαθορίζει την προσωπική ζωή, από την - άλλη δεν είναι δυνατό, συγχέοντας την έννοια τηςπολιηκής με την κοινωνική πολιπκή, την πολιπκή στο δημόσιο χώρο, να ξεχνάμε πως η πολιπκή στο προσωπικό επίπεδο διέπεται από άλλους νόμους και κανόνες, όπ αναφέρεται σε μια παρέμβαση που μπορεί και πρέπει να είναι προσωπική. Δια- φορεπκά θα εγκαταλείπαμε το προσωπικό εντελώς — και μήπως δεν το έκαναν για αρκετά χρόνια κάποιοι από μας, ή το κάνουν ακόμα και σήμερα με την προσδοκία όπ η «συνο­λική αλλαγή της κοινωνίας» θα «επιτρέψει» και την λύση των προσωπικών προβλημάτων. Έτσι μετά από ένα ορισμένο διάστημα - και μάλιστα σε εποχές που δεν χαρακτηρίζονται από έντονη έκρηξη του δημόσιου στοιχείου, όπως είναι π.χ. οι επαναστατικές περίοδοι - η εγκατάλειψη του πολιπκού- προσωπικού και το αποκλειστικό βάρος στην κοινωνική πολι- Όκή έχει σαν συνέπεια όχι μόνο μια δραματική και αποστε­γνωμένη ιδιωτική ζωή, αλλά ταυτόχρονα και μια γκετοποιη- μένη και εξωπραγμαπκή κοινωνική πολιπκή.

'Οταν λέμε πως το προσωπικό είναι πολιπκό, εννοούμε μια παρέμβαση στο προσωπικό επίπεδο διαφορεπκού τύπου

10 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

από το δημόσιο: η πολιτική των προσωπικών σχέσεων έχει σαν πεδίο εφαρμογής το προσωπικό, το ιδιωτικό.Πρόκειται βέβαια για μια πολιακή και ταξική ανάλυση του εαυτού μας και των διαπροσωπικών του σχέσεων, που όμως δεν ανάγεται δισρκώς στο κοινωνικό-πολιτικό. Η έννοια της προσωπικής-πολιτικής θεμελειώνει μια άλλη σφαίρα της απο­λιτικής». Θεμελειώνει μια ενασχόληση και παρέμβαση στο πεδίο του προσωπικού, των διαπροσωπικών σχέσεων, παρέμβαση που από ένα πεδίο και μετά μπορεί να οδηγήσει μέσα από την γενίκευση στην θεμελίωσα «νέων» τομέων της κοινωνικής πολιτικής, τομέων δηλαδή που ασχολούνται με ης διαπροσωπικές σχέσεις.

Αυτή είναι μια άλλη σύγχιση που θα πρέπει να αποφεύ­γουμε. Η παρέμβαση στο πεδίο του ιδιωτικού δεν σημαίνει πως τα προβλήματα των διαπροσωπικών σχέσεων λύνονται μόνο στο ιδιωτικό πεδίο, στο πεδίο των άμεσων διαπροσωπικών σχέσεων. Όπως αναφέ­ραμε ήδη η εισβολή του κεφαλαίου στο χώρο των διαπροσω­πικών σχέσεων οδηγώντας στην «ουσιαστική υπαγωγή» δημιουργεί νέους τύπους και θεματικές της κοινωνικής πολι- ηκής, τα νέα κοινωνικά κινήματα , γυναικών, ομοφυλόφι­λων, νέων, οικολογίας κλη., κινήματα που στηρίζονται στην γενίκευση από την πλευρά του κεφαλαίου κάποιων στοι­χείων των διαπροσωπικών σχέσεων και την μεταβολή τους σε θέματα της κοινωνικής πολιτικής.

Έτσι λοιπόν μπορούμε πια να επισημάνουμε με μεγαλύ­τερη ακρίβεια το θέμα μας: η παρέμβαση στο επίπεδο των ατομικών προσωπικών σχέσεων δεν πρέπει να σνγχέεται ούτε με την κοινωνική πολιηκή, ούτε με την γενίκευση σε επίπεδο κοινωνικής πολιπκής των θεματικών της προσωπι­κής ζωής.

Β. Στενές και δημόσιες σχέσεις

Το δεύτερο σημανηκό σημείο που επισημαίνει ο Κόλμαν είναι η τάση για επέκταση των σχέσεων «οικειότητας», απένα­ντι στις « τυπικές» διαπροσωπικές σχέσεις. Πρόκειται για ένα ζήτημα που το έχουμε όμοια ζήσει όλα αυτά τα χρόνια με τον πιο έντονο τρόπο. Η κριπκή της επισημότητας και των άκα­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 11

μπτων σχέσεων που χαρακτήριζε τον παλιό καπιταλισμό, οδήγησε σε μια ανάπτυξη της οικειότητας και των «στενών σχέσεων», και το γυναικείο κίνημα έπαιζε και εδώ ένα σοβαρό ρόλο, όπως και γενικότερα το «νέο κίνημα». Η επι­σημότητα, το κοστούμι και η γραβάτα, τα χειροφιλήματα και οι υποκλίσεις, η προσφώνηση στον πληθυνηκό, ο διαχωρι­σμός της συμπεριφοράς απέναντι σε μικρούς και μεγάλους κλπ. κλπ. μέσα σε δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια γνώρισαν μια φοβερή υποχώρηση. Το νέο στυλ των διαπροσωπικών σχέ­σεων είναι ο ενικός, τα αγκαλιάσματα, η άμεση και χωρίς περιστροφές διεκδίκηση του οποιουδήποτε θέματος από τον άλλο κλπ. κλπ. Έτσι περάσαμε σε ένα νέο πολιτισμό, τον πολιτισμό της «οικειότητας». Το δεύτερο στοιχείο αυτού του μετασχηματισμού είναι η μείωση του ενδιαφέροντος για το δημόσιο, που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια και η άνοδος της ενασχόλησης με το ιδιωτικό. Αυτή η διπλή εξέ/\ιξη έχει σαν συνέπεια την αναστροφή της παλιάς κατάστασης, την τάση για «ιδιωτικοποίηση» των δημόσιων σχέσεων, την κυριαρχία ενός στυλ άμεσου, χωρίς «δομή», χωρίς συστάσεις και «ιεραρχίες». Το αποτέλεσμα βέβαια είναι πως συχνά μια νέα «τυρρανία» εγκαθιδρύεται σπς σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, η τυρρανία της «έλλειψης δομής», εκείνη η γνώ- ριμή μας εικόνα των συνελεύσεων και των συγκεντρώσεων όπου δεν υπάρχει καμμιά σειρά, αρχή και τέλος, όπου τελικά μιλάνε μόνο ο ι«γνωστοί» και του κυκλώματος, αποκλείονται οι «άσχετοι», πίσω δηλαδή από την άτυπη δομή διαγράφεται μια ισχυρότατη, αλλά άτυπη και γι’ αυτό δυσδιάκριτη ιεραρ­χία, που στο όνομα της «έλλειψης ιεραρχίας» διαθέτει το προ­νόμιο να παραμένει πέρα από οποιαδήποτε κριπκή. Έτσι η μεταφορά του στυλ των προσωπικών σχέσεων σης δημόσιες σχέσεις, αποκλείει τους «εκτός κυκλώματος» και βέβαια δεν είναι και αποδοπκή γιατί οι οικείες σχέσεις μπορούν να ανα­πτυχθούν μόνο ανάμεσα σε ένα περιορισμένο αριθμό ανθρώπων, αλλοιώς μεταβάλλονται σε τροχοπέδη. Ας φανταστούμε πς δημόσιες συγκεντρώσεις κάποιων χώρων της αριστερός στην Ελλάδα, ο Κόλμαν αναφέρει ακόμα και το παράδειγμα των υπερμεγεθών πάρτυς, όπου οι «γνωστοί» συμηεριφέρονται σαν το σπίη τους, αγκαλιάζονται, διακό­πτουν, κάνουν καζούρα κλπ. ενώ οι άγνωστοι, οι «άσχετοι», νιώθουν έξω απ’ αυτό το χώρο των εκλεκτών, των «ϊη » και

12 π ρ ΩΓΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αποθαρρύνονται να μιλήσουν, να παρεμβουν, να συνδε- θοόν Ενώ το τέλος της επισημότητας σημανε επί τέλους ένα σπάσιμο των παλιών διαχωρισμών, η τάση ταύτισης ιδιωπ- κού-οικείου και δημόσιου-τυηκού οδηγεί με τη σειρά της στο αντίθετο αποτέλεσμα, στο κλείσιμο στο χώρο του ιδιωτικού, μια και η οικειότητα αποκτάει κεντρική σημασία και οι πάρα έξω σχέσεις, με άλλο κόσμο, που δεν είναι στενός γνωστός, τείνουν να αποκλειστούν. Αυτό, στο πολιτικό επίπεδο, είναι μια συμπεριφορά γκέτο και τείνει να αναπαράγει το γκέτο.

Για άλλη μια φορά ο διαφορισμάς ιδιωνκού-στενού και δημόσιου-μη οικείου αποδείχνεται πως είναι πραγματικός και η θέληση εξομοίωσης αυτών των δύο χώρων, είτε από την πλευρά της βικτωριανής ηθικής που επέβαλε στους συζύ­γους να απευθύνονται ο ένας στον άλλον με πς προσφωνή­σεις «κύριε» και «κυρία», με την μεταβολή δηλαδή του ιδιωτι­κού χώρου σε δημόσιο, είτε αντίστροφα η εξάλειψη του δημόσιου πεδίου και η ταύπσή του με το ιδιωπκό, έχουν όμοια αρνητικές συνέπειες. Το ιδιωηκό-σιενό-οικείο δεν είναι δυνατό να μεταβληθεί σε γενικό κανόνα για όλες ης σχέσεις μας. Η άρνηση του διαχωρισμού ιδιωπκού και δημόσιου, με την έννοια της άρνησης της διπλής συμπεριφο­ράς, με την έννοια της άρνησης της διπλής ζωής, που δημιουργεί ο σύγχρονος καπιταλισμός δεν έχει το νόημα, όπως συχνά παρανοήθηκέ, πως το δημόσιο μπορεί να γίνει ιδιωτικό και το ιδιωπκό δημόσιο. Σημαίνει απλά, πως στην μια και την άλλη περίπτωση εφαρμόζουμε πς ίδιες αρχές, της ειλικρίνειας, της ανάλυσης των σχέσεων και των κινήτρων μας, τελικά της ίδιας της ταξικής ανάλυσης. Δεν σημαίνει όμως ταυτόσημη συμπεριφορά. Ειλικρίνεια στο δημόσιο πεδίο είναι άλλο πράγμα απ’ όπ στο ιδιωπκό.«Πολιτική» στις διαπροσωπικές σχέσεις είναι κάτι το διαφορετικό απ’ όπ στο δημόσιο χώρο κλπ. κλπ. Έτσι ο διαχωρισμός ιδιωπκού-στε- νού-οικείου και δημόσιου-μη στενού-«τυπικού» εξακολου­θεί να υπάρχει και θα υπάρχει όσο θα υπάρχουν μαζικές ανθρώπινες κοινωνίες. Μ’ αυτή mv έννοια η τάση της επέκτα­σης της οικειότητας πρέπει να ξαναειδωθεί από πιο κοντά, γιατί προφανώς η θέληση για σχέσεις που θα είναι αποκλει­στικά και μόνο οικείες, μας οδηγεί σε ένα νέο γκέτο, το γκέτο της «οικειότητας», και περιορίζει ης σχέσεις μας μόνο σιους «κολλητούς» μας, και είναι καταστροφική στο πολιπκό επίπε­

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 13

δο. Όμως το ίδιο συμβαίνει και στο προσωπικό. Γιατί η τάση να συζητάμε π. χ. τα προβλήματά μας με ανθρώπους που μας είναι ελάχιστα γνωστοί ή άγνωστοι, οδηγεί συχνά και στην απομάκρυνση των άλλων ανθρώπων, που δεν μπορούν να ανεχτούν αυτή την «εγωιστική» συμπεριφορά, και για μας τους ίδιους δεν είναι καθόλου ικανοποιητική, γιατί ένας άγνωστος τελικά δεν μπορεί να κατανοήσει προβλήματα που πρέπει να γνωρίσεις το ιστορικό τους, άρα να γνωρίζεις καλά τους ανθρώπους.

Γ. Διαρκείς περιηγήσεις

Αυτή τελικά είναι η θέση του συγγραφέα. Η λύση δεν βρίσκεται στην αναγωγή, στην. υποταγή του ενός — πολιτι­κού ή προσωπικού, δημόσιου ή ιδιωτικού — στο άλλο, αλλά παράλληλα με την διαπίδυση στοιχείων του ενός στο άλλο, διατήρηση της αυτόνομης σφαίρας τους και ένα αδιάκοπο πέρασμα. Διαρκείς περιηγήσεις όπως λέει και ο συγγρα­φέας. Διαρκείς περιηγήσεις στο χώρο τον πολιτικού και τον προσωπικού, τον ιδιωτικού και τον δημό­σιον. Αυτή είναι η κεντρική απάντηση που δίνει ο συγγρα­φέας στο ζήτημα. Κω παραπέρα προχωράει σε ένα σύνολο από προτάσεις για την τόνωση της δημόσιας ζωής, το σπά­σιμο της απομόνωσης που δημιούργησε η σύγχρονη πόλη ανάμεσα στους ανθρώπους, την δημιουργία κυπάρων συμ­βίωσης, που θα τείνουν σε ένα άλλο επίπεδο να προσεγγί­σουν ιδιωτικό και δημόσιο, στο επίπεδο της «κοινότητας». Γιατί ο άνθρωπος αναζητάει αδιάκοπα την οικειότητα, το σπάσιμο της δημόσιας μοναξιάς, γι’ αυτό χρειάζονται και κάποιοι «ενδιάμεσοι» θεσμοί μεσολάβησης, όπως είναι οι δημόσιοι χώροι συνεύρεσης των ανθρώπων, χώροι σαν τα παλιά καφενεία, πς παλιές πλατείες, τα παλιά θεάματα, πς μικρές ομάδες, τα στέκια που δημιουργούν ένα επίπεδο σχέσης ενδιάμεσο ανάμεσα στην στενή οικειότητα των προ­σωπικών σχέσεων και την απρόσωπη δημόσια σχέση των μεγάλων μαζών σπς σύγχρονες μητροπόλεις. Εκεί πρέπει να μπεί το βάρος, σ’ αντό το ενδιάμεσο πεδίο ανά­μεσα στο προσωπικό και το απρόσωπο. Έτσι οι διαρ­

14 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κείς περιηγήσεις ηρος την μια ή την αλλη κατεύθυνση δεν θα οδηγούν είτε στην υπερβολική επιμονή στο προσωπικό, είτε στον εγκλεισμό στο δημόσιο και την παγερή του επιση­μότητα.

Η επέκταση της μικρής ομάδας δουλειάς που σημαδεύει την σύγχρονη πραγμαηκότητα η επιμονή όλο και περισσό­τερων πολεοδόμων στην ανασύσταση της γειτονιάς, για τη δημιουργία τέτοιων επιπέδων της δημόσιας ζωής που να μπορούν να αποτελούν το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, αποτελεί μια ένδειξη για το όη οι άνθρωποι παίρνουν μια τέτοια κατεύθυνση. Μια κατεύ­θυνση «διαρκών περιηγήσεων» με συνδετικό κρίκο την μικρή ομάδα, τον μέσου μεγέθους δημόσιο χώρο που πρέ­πει να αποτελεί ένα σημείο αναφοράς και κίνησης προς την μια ή την άλλη κατεύθυνση και όχι βέβαια ένα νέο γκέτο.

Η σημασία του βιβλίου έγκειται κατά m γνώμη μας, πέρα από τις θεωρητικές του αναφορές και κριτικές ακόμα και στο Μαρξ, στο όπ στηρίζεται στην εμπειρία χιλιάδων ή και δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, αντανακλά και εκφράζει προβλήματα που αναδύθηκαν την τελευταία εικοσαετία με την έκρηξη του κινήματος του προσωπικού-πολίΏκού και της οικειότητας, που ανάτρεψε όλη την προηγούμενη κατά­σταση, φαινόμενο που δεν περιορίζεται στην Αγγλία και την Αμερική, σης οποίες αναφέρεται ο συγγραφέας, αλλά αφορά, όλο και περισσότερο εμάς τους ίδιους, στην Ελλά­δα.

Ξεκινάει πάντα από εκείνο το κίνημα που ήρθε να βάλει αποφασισπκά το ζήτημα του προσωπικού-πολιηκού, το γυναικείο κίνημα. Μ ’ αυτή την έννοια παρ’ όλο που απο­τελεί ένα κείμενο γραμένο από άντρα μένει βαθειά σφραγι­σμένο από την εμπειρία και τις θεωρηηκές κατακτήσεις του γυναικείου κινήματος.

ΚΟΜΜΟΥΝΑ, Ιούνης 1985

ΠρόλογοςΟι περισσότεροι πολιτικοί στοχαστές θεωρούν δεδομένο ότι η πολιτική και η προσωπική ζωή είναι αρκετά διαχωρισμένες η μία από την άλλη, υποθέτοντας ότι η πολιτική περιορίζεται στα κύρια θέματα που επηρεάζουν τα κράτη, και όχι η προσω­πική ζωή περιορίζεται σπς καθημερινές ατομικές υποθέσεις. Παραδέχονται ότι κρατικές και προσωπικές υποθέσεις μπο­ρεί να αλληλοκαλΰπτονιαι - κανείς δεν θα αρνιόταν, π.χ. όπ η φορολογία θίγει τα άτομα ή ότι ο χαρακτήρας ενός ηγέτη επηρεάζει πς ενέργειες μιας κυβέρνησης - αλλά κανείς στο παρελθόν δεν είχε πλησιάσει το ζήτημα των συνθημάτων όπως π.χ οι σύγχρονες φεμινίστριες που λένε «το προσωπικό είναι πολιτικό».

Το γυναικείο κίνημα ξεχωρίζει απ' όλα τα άλλα πολιτικά κινήματα (με τις πιθανές εξαιρέσεις του αναρχισμού και του ουτοπικού σοσιαλισμού), επειδή όχι μόνο αναζητεί μια συγκεκριμένη αλλαγή στη κυβερνητική πολιτική, ή μια επα­νάσταση ενάνηα στο υπάρχον πολιτικό σύστημα, αλλά μια μεταμόρφωση στη φύση της ίδιας της πολιτικής. Οι φεμινί­στριες αποβλέπουν σ' ένα είδος πολιηκής της οποίας τα κύρια ζητήματα θα γίνουν τμήμα της καθημερινής ζωής και η καθημερινή ζωή θα γίνει ένα κύριο πολιτικό θέμα - αποβλέ­πουν - σε μια προσωπική πολιηκή που θα πολιτικοποιήσει κάθε πλευρά της ζωής μας, συμπεριλαμβανομένων και των στενό προσωπικών σχέσεων.

Επειδή το προσωπικό και το πολιτικό έχουν διαχωριστεί

16 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

βίαια όλοι νομίζουν όπ είναι διαχωρισμένα. Ετσι οι συνήγο­ροι ίου προσωπικού - πολιτικού πρέπει να βρουν τρόπους να διασπάσουν ιην αφύσικη α π ο μ ό ν ω σ η τους και να τα προσεγ­γίσουν.

Οι υπερασπιστές του προσωπικού - πολιτικού που ανήκαν σε πολιτικές οργανώσεις αρνσύνται ν αφήσουν την οργά­νωση να κυριαρχήσει σπς ζωές τους, και επιμένουν ότι η ιδιω­τική τους ζωή είναι το ίδιο σημαντική όσο ο χρόνος που ξόδευαν σε συνεδριάσεις. Επιβάλουν τη συζήτηση των γυναικείων θεμάτων στα κόμματα και συνδικάτα τους. Πασχίζουν να ευθυγραμμίσουν τις προσωπικές τους σχέσεις με ro πολιτικό τους πιστεύω και εξετάζουν ης πράξεις και σκέ­ψεις τους για να ξεριζώσουν οτιδήποτε ιδεολογικά αμφίβο­λο.

Πρακτικές δυσκολίες εμφανίζονται όταν κάποιος προσπα­θεί να εφαρμόσει τις αρχές του προσωπικού - πολιτικού. Γία παράδειγμα, πόση ώρα στην ημερήσια διάταξη μιας πολιτι­κής συνεδρίασης θα ’ πρεπε να καταναλώνεται σια προσω­πικά θέματα; Αν είναι το ίδιο σημαντικά όσο τα μεγάλα απρόσωπα ζητήματα επιτρέπεται να ta εκτοπίσουν τελείως; Σε u βάθος πρέπει να προχωρήσει η λεπτομερής εξέταση των προσωπικών σχέσεων; Πρέπει να αναλύουμε κάθε στάση και πράξη ακόμα και αν φαίνεται σχετικά ανώδυνη; Ως που πρέ­πει οι φεμινίστριες και σοσιαλιστές να συμμορφώνουν τις εξωτερικές λεπτομέρειες της ζωής τους με πς πολιπκές τους ιδέες; Πειράζει τελικά αν γίνουν εκκεντρικοί ή σχηματίσουν κλειστά κυκλώματα;

Υπάρχουν θεωρητικές και πραχτικές δυσκολίες και οι δεύ­τερες δεν ευκολύνονται από την θεωρητική σύγχιση. Στο πρώτο χείμαρρο ενθουσιασμού για το προσωπικό - πολιηκό, μερικοί πίστευαν όπ όλες οι διακρίσεις μεταξύ τους θα έπρεπε να καταργηθουν. Ζούσανσε κοινόβια όπου μοιραζόντουσαν τα πάντα, αποκήρυξαν την μονογαμία και εγκατέλειψανκάθε ατομικότητα.

Όλα αυτά τα πειράματα κατέληξαν σε αποτυχία, σχεδόν χωρίς καμία εξαίρεση, και τώρα λίγοι νομίζουν όπ αυτός είναι ο σωστός τρόπος. Αλλά η ιδέα όπ το προσωπικό μπορεί να συγχωνευθεί με το πολιτικό επιβιώνει. Οι πρακτικές και θεωρητικές δυσκολίες προκύπτουν επειδή κανείς δεν έχει πραγματικά εξηγήσει την έννοια ίου «όπ το προσωπικό είναι

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 17

πολιτικό» ή του «το προσωπικό και το πολιτικό μπορεί να συγ- χωνευθούν». Αν μπορούσαμε να καταλάβουμε τη σχέση μεταξύ πολιτικού και προσωπικού θα αποφεύγαμε την δια­νοητική σύγχιση και την πρακηκή καταστροφή. Σκοπός μου γράφοντας αυτό το βιβλίο είναι να ξεκαθαρίσω αυτή τη σχέ­ση.

Αρχίζω περιγράφοντας πως το προσωπικό - πολιτικό κίνημα αναδύθηκε, μετά εξηγώ η είναι πολιτική και προσω­πική ζωή, εξετάζω τις κοινωνικές, σεξουαλικές και προσωπι­κές σχέσεις και πως η κάθε μία μπορεί να είναι πολιτική. Ξεχωρίζω τα διάφορα είδη των προσωπικών σχέσεων, από τις πιο έντονες ως τις πιο κοινότυπες. Οι διάφορες δημόσιες σχέσεις - οι σχέσεις μεταξύ αγνώστων - συνήθως δεν θεω­ρούνται καθόλου προσωπικές, επειδή νομίζουμε όη όλες οι προσωπικές σχέσεις είναι στενές, αλλά υποστηρίζω ότι οι «αδιάφορες» σχέσεις είναι τόσο προσωπικές όσο και οι στε­νές και όη τα δημόσια συμβάντα είναι τόσο μέρος της ζωής όσο και τα ιδιωηκά. Προχωρώ για να εξετάσω την κατηγορία ότι η προσωπική πολιηκή είναι ατομικισηκή.

Επίσης αναφέρομαι στην ιστορία της προσωπικής ζωής, επειδή υπάρχει το επιχείρημα όη η προσωπική ζωή είναι μια πρόσφατη εφεύρεση που εμφανίστηκε μαζί με τον μοντέρνο καπιταλισμό.

Παρ' όη η προσωπική ζωή δεν είναι κάπ καινούργιο, ο χαρακτήρας της έχει αλλάξει, και, μια απ' τις mo σημανηκές αλλαγές είναι η μείωση της ζωντάνιας της δημοσίας ζωής. Μ' αυτό εννοώ όη οι «αδιάφορες» προσωπικές σχέσεις έχουν γίνει λιγότερες και πιο τυπικές. Αντίθετα, οι στενές ιδιωτικές σχέσεις έχουν πάρει μια υπέρμετρη σημασία Εξηγώ γιατί ίο προσωπικό - πολιτικό πρέπει να ασχολείται περισσότερο με πς δημόσιες σχέσεις και λιγότερο με τις ιδιωτικές. Με το να ενδιαφέρεται τόσο πολύ για ης ιδιωηκές σχέσεις απλά συνε­χίζει τη διαδικασία απονέκρωσης της δημόσιας ζωής, ενώ ανηθετα το προσωπικό - πολιτικό θα πρέπει επίσης να ασχο- λείται με την αναζωογόνηση της δημόσιας ζωής.

Χρωστώ ευγνωμοσύνη στο γυναικείο κίνημα που άνοιξε αυτό ίο χώρο του προσωπικού - πολιηκοΰ. Οι δικές μας εμπειρίες απ' την παραδοσιακή πολιηκή είναι παρόμοιες με αυτές πολλών γυναικών: η σκληρότητα, ανταγωνιστικότητα και ανδροπρέπεια της πολιπκής μ' έχουν πάντα απωθήσει και

18 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

το προσωπικό - πολιτικό φάνηκε σαν μία ανάσα καθαρού αέρα στους αποπνικηκούς διαδρόμους της αριστερός.

Με ενθουσιασμό καλωσορίζω την ευκαιρία να συμβιβά­σουμε το πολιπκό με το προσωπικό. Στο παρελθόν πάντα υπήρχε η εντύπωση ότι.είμαστε αναγκασμένοι να διαλέξουμε μεταξύ της πολιτικής, που δεν ικανοποιούσε προσωπικά αλλά ήταν αποτελεσματική, και της προσωπικής ζωής που ήταν ικανοποιηηκή αλλά πολιτικά αναποτελεσμαπκή.

Τώρα υπάρχει μια ελπίδα συνδυασμού και των δύο.Υπάρχει ένα ζήτημα στυλ που χρειάζεται να εξηγήσω. Χρη­

σιμοποιώ μάλλον το «αυτή» αντί για «αυτός» σαν τη γενική αντωνυμία, και στα περισσότερα συμφραζόμενα «αυτή» ανα- φέρειαι σε γυναίκες και άνδρες. Μου φάνηκε η πιο ικανο- ποιηηκή λύση στο πρόβλημα της αντωνυμίας, και επιπλέον σοκάρει ης σεξισηκές μας προδιαθέσεις.

I. To προσωπικό είναι πολιτικόΈνα φθινοπωρινό βράδυ το 1911 εκατοντάδες σουφρα­

ζέτες έφυγαν αποφασισμένες από μία συνάντηση στο Κάξτον Χωλ, του Λονδίνου, πήγαν στο Γουαϊτχώλ (το Κοινοβούλιο) και έσπασαν όσα παράθυρα μπορούσαν. Συνελήφθησαν 223 γυναίκες εκείνο το βράδυ.

Τον επόμενο Μάρτιο, αρνά ένα απόγευμα όταν το Γουέστ Εντ ήταν γεμάτο κίνηση, ξαφνικά σεβάσμιες γυναίκες έβγα­λαν πέτρες από τα μανσόν τους και έσπασαν τα τζάμια σ' όλο το Πικαντίλυ. Συνάμα η ησυχία διαταράχθηκε ξανά καθώς ακούστηκε ο ήχος τζαμιών που έσπαζαν στη οδό Ρήτζεντ. Ένα τέταρτο αργότερα άλλο ένα κύμα ξέσπασε στη οδό Όξ- φορντ καθώς ένα τρίτο πλήθος έσπαγε παράθυρα εκεί. «Από κάθε μεριά των συνωστισμένων και φωταγωγημένων δρό­μων ακουγόταν ο ήχος θρυματισμένου γυαλιού», έγραφε ένας δημοσιογράφος της Νταίυλη Μέιλ.

«Οι άνθρωποι έτρεχαν καθώς ένα παράθυρο θρυματιζόταν πλάϊ τους, ξαφνικά άλλο ένα έσπασε μπρος τους, στην άλλη μεριά του δρόμου, πίσω τους, πανιού. Φοβισμένοι υπάλλη­λοι έβγαιναν τρέμοντας έξω στο δρόμο, η κυκλοφορία στα­μάτησε, οι αστυνομικοί έτρεχαν εδώ και εκεί, μετά πέντε λεπτά οι δρόμοι ήταν μια παρέλαση αναστατωμένων ομάδων που η κάθε μια είχε περικυκλώσει μια γυναίκα κατασιροφέα και την οδηγούσε υπό κράτηση στο πλησιέσιερο αστυνομικό τμήμα».

Αυτές οι διαδηλώσεις σημάδεψαν την επανάληψη μαχητι­

20 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κής εκστρατείας της Γυναικείας Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης, μιας καμπάνιας που κράτησε ως την έκρηξη του πολέμου όταν ο «γυναικείος στρατός» όπως τον είχε ονομά­σει η κυρία Πάνκχερστ, κήρυξε ανακωχή στο πόλεμο του με την κυβέρνηση. Εκείνα τα χρόνια οι πολιτικοί σ' όλη τη χώρα διακόπηκαν σης ομιλίες τοος, παρενοχλήθηκαν, μασηγώθη- καν και πετροβολήθηκαν γραμματοκιβώτια κάηκαν, ανεκτί­μητοι πίνακες σκίστηκαν, υπουργικά γήπεδα γκολφ ανα­σκάφτηκαν, κτίρια λεηλατήθηκαν, γκρεμίστηκαν και πνάχτη- καν στον αέρα. Με την αποφασισηκότητά τους να κατακτή­σουν το δικαίωμα της ψήφου και να γίνουν δεκτές στη πολι­τική ζωή με ίσους όρους με τους άνδρες, αυτές οι γυναίκες εξαπέλυσαν μια εκστρατεία περισσότερο μαχητική, και δημιούργησαν στη πρωτεύουσα ένα κλίμα πιο τεταμένο και επίφοβο απ' οτιδήποτε είχε δοκιμάσει ως τότε η Αγγλία.

'Οταν τελικά οι γυναίκες κατέκτησαν το δικαίωμα της ψήφου, φαινόταν ότι είχαν επιτέλους κερδίσει τη θέση που άξιζαν στην πολιτική ζωή. Μόλις κέρδισαν το δικαίωμα της ψήφου η πλειοψηφία των φεμινιστριών είχαν πεισθεί όπ τώρα θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την πολιτική για τη βελτίωση της απασχόλησης, της μόρφωσης του οικογενεια­κού δικαίου και των γυναικείων δικαιωμάτων. Η κυρία Πάν­κχερστ αναδείχτηκε σαν υποψήφια για το κοινοβούλιο, η Νάνου Άστορ ήταν η πρώτη γυναίκα που εκλέχθηκε στην κάτω βουλή και η μαχητικότητα του γυναικείου κινήματος έσβησε.

Αλλά το γυναικείο κίνημα της δεκαετίας του εβδομήντα έθεσε ξανά την ερώτηση που πολλοί νόμιζαν όη είχε απαντη­θεί με τη ψήφο: Ποιά είναι η σχέση των γυναικών με την πολιτική; Αυτό το κίνημα ήταν διαφορετικό. Ενώ οι Αγγλίδες σουφραζέτες προέρχονται από το Φιλελεύθερο και το Εργα­τικό κόμμα, ο νέος Αμερικάνικος φεμινισμός ξεπήδησε από τα ριζοοπασηκά, αριστερά κινήματα και εκείνα των μαύρων.

Τα ζητήματα που τον απασχόλησαν ήταν πλατύτερα, και η ανάλυση του για την γυναικεία καταπίεση προχώρησε βαθύ­τερα. Δεν είδε σαν καθήκον του την κατάκτηση της χειραφέ­τησης μέσω θεσμικών αλλαγών αλλά την απελευθέρωση των γυναικών στο βάθος της προσωπικής τους ζωής. Η πολιτική πήρε μια καινούργια όψη. Οι φεμινίστριες κατανόησαν ότι τα ζητήματα που παραδοσιακά ήταν τα μόνα κατάλληλα για την

τ η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 21

πολιηκή - οι διεθνείς σχέσεις, το σιεγασηκό, η εργασία, η παιδεία κ./Υπ., δεν εξαντλούσαν τον κύκλο των πολιτικών θεμάτων. Οι σχέσεις των γυναικών με τους άνδρες, ο περιο­ρισμός τους στο σπίτι, ο ρόλος τους στη τεκνοποιία και φρο­ντίδα των παιδιών, τα σεξουαλικά τους αισθήματα, ο ίδιος ο έλεγχος του σώματός τους, - αυτά εισέβαλαν στο πολιτικό πεδίο. Νέες εκφράσεις απέδειξαν αυτή τη νέα αντίληψη της πολιτικής: «η πολιτική της οικογένειας» «σεξουαλική πολιτι­κή» και η «πολιτική της εμπειρίας».

Η υστερία - μια δήθεν γυναικεία κατάσταση - ήταν η πρώτη απάντηση πολλών ανδρών σ' αυτό τον επαναπροσδιορισμό της πολιτικής, και, αρκετά εκπληκπκά, μερικές απ' τις πιο υστερικές αντιδράσεις ήρθαν από τους σοσιαλιστές, όταν σ' ένα συνέδριο των Φοιτητών για μια Δημοκρατική Κοινωνία (SDS) σπς Ηνωμένες Πολιτείες, οι αντιπρόσωποι του κινήμα­τος της μαύρης δύναμης απαίτησαν να έχουν τους μισούς ψήφους Όλοι οι άνδρες συμφώνησαν. Όταν μια γυναίκα απαίτησή τις μισές ψήφους για τις γυναίκες, όλοι οι άνδρες γέλασαν . Ενώ το κίνημα της γυναικείας απελευθέρωσης ακόμη έψαχνε για στηρίγματα, μερικές γυναίκες αποφάσι­σαν να μιλήσουν για το γυναικείο ζήτημα σε μια συγκέ­ντρωση εναντίον του Νίξον στην Ουάσινγκτον το 1969. Δεν ήθελαν να επιτεθούν ή να τρομοκρατήσουν, απλά ήθελαν να επισημάνουν ότι η ψήφος δεν έκανε τίποτε για να βοηθήσει τις γυναίκες για να ξεφύγουν από την ειδική ιους καταπίεση.

Οι άνδρες ξέσπασαν σε γιουχαρίσματα, μπου και καγχα­σμούς και υποχρέωσαν τις γυναίκες να σιωπήσουν με κραυ­γές: «Γδύσου! Πάρτε τη και γ.....τη». Αυτό δεν ήταν ένα ιδιαί­τερο γεγονός. Γυναίκες έχουν αντιμετωπίσει παρόμοιες ανα­δράσεις επανειλημένα στα μειέπειτα χρόνια.

Οταν οι άνδρες ανηδρούν στο φεμινισμό μ' αυτό τον τρόπο κάνουν κάτι παραπάνω απ' το να αποκλείουν πς γυναίκες από την πολιηκή. Αποκλείουν απ' την πολιτική ζητήματα που, σύμφωνα με την γνώμη τους, δεν έχουν καμιά σχέση με αυτήν. Η οικογένεια, η οικιακή εργασία, η τεκνοποιία, η σεξουαλικότητα, οι στενές σχέσεις, τα αισθή­ματα και οι επιθυμίες - ζητήματα τα οποία απασχολούν πς γυναίκες - είναι, σύμφωνα με αυτούς τους παραδοσιακούς σοσιαλιστές προσωπικά ζητήματα. Η πολιτική είναι ένα πράγ­μα, η προσωπική ζωή άλλο.

22 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Προσωπικό - Ποϊΐιτικό

Οι φεμινίστριες αντέδρασαν σ' αυτό το διαχωρισμό μεταξύ πολιτικού και προσωπικού, διακηρύχοντας ότι το προσωπικό είναι πολιτικό, και έτσι δημιούργησαν ένα προκλητικό σύν­θημα που τώρα ακούγειαι έξω απ' τα όρια του γυναικείου κινήματος. Μέσω αυτού μας έχουν κάνει να κατανοήσουμε μερικά πράγματα για τη πολιηκή και τη προσωπική ζωή.

Το πρώτο είναι όη τα πολιτικά ζητήματα πρέπει να είναι πιο σημανπκά σπς ιδιωηκές μας ζωές. Τα προσωπικά ζητήματα δεν θα έπρεπε να παραπέμπονιαι από την αίθουσα συνε­δριάσεων στο υπνοδωμάτιο. Θα έπρεπε να αλλάξουμε τη πολιτική έτσι ώστε να μας πλησιάζει περισσότερο, και έτσι ώστε τα άμεσα ενδιαφέροντα των ανθρώπων να μη παραμε­ρίζονται όταν υιοθετούνται πολιηκές τακηκές.

Ο σοσιαλισμός δεν επαρκεί, γιατί ακόμα και σε μια σοσια- λισπκή κοινωνία η πολιηκή μπορεί να οργανωθεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε τα μεγάλα ζητήματα πάντα να παραμερίζουν τα μικρά. Ακόμα και ένας σοσιαλιστής υπουργός της Οικογέ­νειας δεν θα πλένει τα ρούχα.

Το δεύτερο ζήτημα που οι φεμινίστριες μας έκαναν να ανπληφθούμε είναι όη η προσωπική ζωή δεν είναι μόνο σημανηκή για τα πολπικά, αλλά από μόνη της είναι πολιτική. Η πολιηκή ασχολείται με την εξουσία, και η εξουσία υπάρχει σης ατομικές σχέσεις καθώς και στον κρατικό και δημόσιο τομέα. Ανεξάρτητα απ' το αν αυτές οι οχέσεις είναι ελεύθερες επιλογές (όπως με τους φίλους) ή όχι (όπως μεταξύ εργάτη και αφενπκού) εξουσία ασκείται μέσα απ' αυτές σε κάποιο βαθμό.

Και το τρίτο ζήτημα είναι ότι μία αυταρχική κοινωνία δεν εξαρτάται μόνο από μια συγκεκριμένη δομή ή θεσμούς, αλλά από ένα συγκεκριμένο τύπο σχέσεις μεταξύ των ατόμων που την απαρτίζουν.

Με το να επιστήσει την προσοχή σ' αυτά τα τρία θέματα το γυναικείο κίνημα έχει δημιουργήσει κάη καινούργιο: την προσωπική πολιτική. Η προσωπική πολιηκή σημαίνει να κάνεις τη πολιηκή πιο σημανηκή στη προσωπική ζωή, να παλεύεις για ανάπτυξη και ελευθερία στις προσωπικές σου σχέσεις, και να αλλάζεις τις προσωπικές σχέσεις που διατη­

τ η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 23

ρούν πς αυταρχικές κοινωνικές δομές.Η προσωπική πολιτική δεν είναι κάπ εντελώς νέο: υπάρχει

μια μακρυά παράδοση φεμινισμού, αναρχισμού και ουτοπι­κού σοσιαλισμού που έχουν αναγνωρίσει τη προσωπική πλευρά της πολιτικής. Αλλά το γυναικείο κίνημα προσφέρει στη προσωπική πολιηκή μια καινούργια ευκαιρία και συγκέ­ντρωσε ζητήματα που προηγούμενα ήταν ασύνδετα.

Η προσωπική πολιτική έχει πολλές πηγές. Τα κινήματα για τα δικαιώματα των μαύρων στη δεκαετία του 60 επέστησαν πολλή προσοχή στη εμπειρία της καταπίεσης. Το κινημάτων χίππυς με την προπαγάνδιση των εναλλακπκών τρόπων ζωής και των αλλαγμένων συνειδήσεων άσκησε επίσης επιρ­ροή. Οι χίππυς δεν ενδιαφέρονταν για την αριστερά με πς οργανώσεις της και την πειθαρχία της. Γι' αυτούς ήταν τμήμα της «κανονικής» κοινωνίας, που έκανε πόλεμο και βύθιζε όλους στην ανία. Μέσω των ναρκωτικών, της αυτοσυγκέ­ντρωσης, της ροκ μουσικής και του αισθησιασμού δημιούρ­γησαν ένα είδος πολιτικής βασισμένης στη προσωπική εμπει­ρία. Οι Λαινγκ και Μαρκούζε, οι γκουρού της νέας αριστε­ρός, προμήθευσαν το θεωρητικό οπλοστάσιο για την πολι­τική της συνείδηση. Ο Λαίνγκ έπλασε τη φράση «η πολιηκή της εμπειρίας» και σης επεξηγήσεις του για τη σχιζοφρενική εμπειρία, επέμενε όη δεν πρέπει να καταπιέζονται οι ασυνή­θιστοι τρόποι παρατήρησης του κόσμου. Ο Μαρκούζε υπο­στήριξε ότι η συνείδηση είχε σημανηκή πολιηκή σημασία, και η ανάλυση του για τον προχωρημένο βιομηχανικό καπι­ταλισμό στράφηκε στη παραμόρφωση της ατομικότητας από το σύστημα.

Η «μαύρη δύναμη», οι χίππυς και η νέα αριστερά ήταν όλοι μέρη ένος άμορφου κινήματος που φαινόταν έτοιμο να σαρ­κώσει την παραδοσιακή πολιτική και να μετασχηματίσει τη κοινωνία με τα τριπάκια, πς υπαίθριες ροκ συναυλίες με το να τρελαίνεσαι και να κάνεις έρωτα.

Η γυναικεία απελευθέρωση κληρονόμησε απ' αυτό το κίνημα την έμφαση της στο προσωπικό και υποκειμενικό και με την σειρά της έχει εξαοκήσει μια θεηκή επιρροή στο σοσια- λισηκό κίνημα. Ακόμα και οι σοσιαλιστές που απορρίπτουν το φεμινισμό δεν μπορούν τώρα πια να τον αγνοήσουν. Αυτό μπορεί να είναι μια εθιμοτυπική γονυκλισία στα γυναι­κεία ζητήματα και ταπεινωπκό για πς φεμινίστριες, αποδει­

24 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κνύει όμως όπ η γυναικεία απελευθέρωση είναι μια δύναμη που πρέπει τώρα να υπολογίζεται. Μερικές φεμινίστριες απελπίζονται προσπαθώντας να κάνουν τις ανδροκρατούμε- νες οργανώσεις να πάρουν στα σοβαρά το προσωπικό-πολι- τικά, αλλά άλλες πολεμούν αργά και με επιτυχία για να το βάλουν στην ημερήσια διάταξη των σοσιαλισηκών ομάδων. Υπάρχουν και μερικοί άνδρες που είναι πρόθυμοι να προω­θήσουν τέτοια ζητήματα, μιας και οι ίδιοι δεν είναι ικανοποιη­μένοι μ' ένα σοσιαλισμό τόσο εξωτερικό σπς ζωές τους και ιόσο περιορισμένο σπς ανησυχίες του.

Συγχωνεύοντας προσωπικό με πολιτικό

Το προσωπικό-πολιτικό άρχισε σαν μια ενστικτώδης γυναι­κεία αντίδραση στη μεταχείριση που είχαν απ' τους παραδο­σιακούς αριστερούς. Καθόταν σιωπηλές σης συναντήσεις ενώ μόνο άνδρες μιλούσαν. Έψηναν καφέ, ενώ οι άνδρες έκαναν τη «σημαντική» δουλειά. Έμεναν σπίη προσέχοντας τα παιδιά ενώ οι άνδρες ασχολούνταν με την «πραγματική» δουλειά της πολιηκής ζωής. Στη νέα αρισιερά και στο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα, που οι άνδρες αγωνίζονταν για την ελευθερία των Μαύρων και των Βιετναμέζων, οι γυναίκες ανακάλυψαν όη δεν είχαν καμία ελευθερία, και ότι αυτές ήταν θύματα του ανδρικού ιμπεριαλισμού. Ήταν καιρός να φέρουν την πολιπκή στο σπίτι.

Αυτό που ξεκίνησε σαν μια ενσηκτώδης αντίδραση, ωρί­μασε σε μια θεωρία. Οι φεμινίστριες ανάπτυξαν μια ανάλυση πς ανδρικής κυριαρχίας που έδειχνε μια σύνδεση μεταξύ προσωπικού και πολιτικού. Τα τελευταία 12 χρόνια πολλά βιβλία και άρθρα εμφανίστηκαν για το προσωπικό-πολιπκό, μερικά απ' αυτά ριζωμένα στη προσωπική εμπειρία των γυναικών και μερικά αφηρημένα και θεωρητικά, όπως το σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιπκό» απορροφήθηκαν έξω από το γυναικείο κίνημα - έτσι και τα θεωρηπκά ζητήματα του προσωπικού πολιηκού αναλήφθηκαν και από τους άνδρες.

Μερικές από ης θεωρίες του προσωπικού-πολιτικού είναι απλοϊκές. Νομίζω ότι οι υπεραπλουστεύσεις της ανπστοιχοΰν στα πειράματα που έγιναν στη προσωπική ζωή σπς αρχές της δεκαεπας του ’70. Αυτά έγιναν όχι μόνο από ανπ'δραση ενά-

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 25

νπα στη παραδοσιακή αριστερή πολιτική αλλά επίσης σαν επακόλουθο των γεγονότων του 1968 που φάνηκε όπ ανέγ- γειλαν πλατείες κοινωνικές αλλαγές αλλά με επιτεύγματα που ήταν πολύ μικρότερα από τις προσδοκίες όλων. Οι μέρες του Μάη στο Παρίσι και σι δονήσεις που έστειλαν σ' όλη τη γη ακολουθήθηκαν από υποχώρηση. Η δεκαετία του ’70 είδε την απαρχή μιας καπιταλιστικής κρίσης και την ανάπτυξη του κρατισμού. Ελευθεριακά πειράματα στους τρόπους ζωής, έγι- ναν αφ' ενός λόγω της υποχώρησης και αφ' ετέρου από ένα ενθουσιασμό για το προσωπικό-πολιτικό.

Υπήρχε μια εμπιστοσύνη όπ αυτός είναι ο σωστός τρόπος ζωής και μια τολμηρότητα, ακόμα και μια αποκσπά σπς σχέ­σεις που έφτιαχναν οι άνθρωποι. Η τολμηρότητα αυτή καθρε­φτιζόταν στς θεωρίες του προσωπικού-πολιπκού που εξελί­χθηκαν εκείνο τον καιρό, και μολονότι σήμερα οι άνθρωποι δεν πιστεύουν ότι ία πειράματα στους τρόπους ζωής είναι πανάκεια επιβίωσαν πολλές υπεραπλουστεύσεις.

Το προσωπικό-πολιπκό ξεκίνησε επιμένοντας να συνδέσει το προσωπικό με τη πολιτική ζωή, αλλά η έννοια του άλλαζε σταδιακά. Ο κόσμος άρχισε να μιλάει όχι τόσο για τη διασύν­δεση προσωπικού-πολιπκού όσο για την ενότητα ή τη συγ­χώνευσή τους. Σταμάτησαν να τα θεωρούν σαν δυο διαφορε- πκά πράγματα που συνδέονται και άρχισαν να τα βλέπουν σαν το ίδιο πράγμα. Η συγχώνευση του πολιτικού και του προσωπικού έχει γίνει η κύρια ιδέα της προσωπικής πολιτι­κής. «Η πολιτική της εμπειρίας συγχωνεύει το προσωπικό με το πολιτικό» έγραψε η Τζούλιετ Μίτσελ , και η ιδέα αυτή έχει επαναληφθεί σέ πολλές συζητήσεις για την πολιτική και την προσωπική ζωή. Ανπδρώντας ενάνπα στον αυστηρό διαχω­ρισμό μεταξύ προσωπικού και πολιπκού που επικρατεί στη παραδοσιακή πολιτική, ο κόσμος ενθουσιάστηκε με την προοπτική της κατάργησης των διαχωρισμών στη ζωή του. Το προσωπικό-πολιτικό είδε πως η πυρηνική οικογένεια διαχώ­ριζε τις γυναίκες από την ευρύτερη κοινωνία και το σπίτι απ' τη δουλειά· έτσι οι γυναίκες προσπάθησαν να ζήσουν μ' ένα τρόπο που όχι μόνο ξεπέρασε την απομόνωσή τους, αλλά επίσης προσέγγισε το σπίτι με τη δουλειά. Είδε την ποιοτική διαφορά μεταξύ των ιδιωπκών προσωπικών σχέσεων που είναι ζεστές, στενές και εκφρασηκές και των δημόσιων που είναι απομακρυσμένες, επίσημες και επιβλαβείς για την

26 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αυτοεκφραστικότητα· έτσι οι άνθρωποι προσπάθησαν να μεταμορφώσουν πς προσωπικές σχέσεις μ' ένα τρόπο που πς έκανε όλες στενές και εκφραοηκές. Είδε όπ η σεξουαλική μονογαμία έκανε τα ζευγάρια εσωστρεφή και τις μη-σεξουα- λικές φιλίες ασήμαντες· έτσι ο κόσμος επιτέθηκε στη ρομα­ντική αγάπη και είπε όπ οι σεξουαλικές σχέσεις δεν πρέπει να έχουν κάποια ειδική σημασία. Είδε τον τρόπο με τον οποίο η καλλιέργεια της ατομικότητας συνδέεται με τον ανταγωνι- σηκό ατομικισμό· έισι οι άνθρωποι απόρριψαν τον διαχωρι­σμό ίου ατομικού από το συλλογικό. Το προσωπικό-πολι- τικό κατάλιίξε να λέει ότι πρέπει να υπερκεράσουμε πς δια­κρίσεις και τους διαχωρισμούς - μεταξύ προσωπικού και πολι­τικού, ιδιωτικού και δημόσιου, και επίσημου, ατομικού και συλλογικού, σπιηού και δουλειάς, φίλου και εραστή. Το όπ τα πάντα είναι πολιτικά, όπ είναι συνδεδεμένα και ότι δεν θάπρεπε να ξεχωρίζουμε το ένα πράγμα από το άλλο αυτές είναι ιδέες που έχουν συνήθως εκφραστεί στο κίνημα του προσωπικού-πολιτικού.

Μερικοί σοσιαλιστές αφοσιωμένοι στη προσωπική πολι­τική έχουν υιοθετήσει μια παρόμοια άποψη. Έχουν υποστη­ρίξει όπ αν και οι διαχωρισμοί δεν μπορούν επί του παρόντος να αποφευχθούν θα εξαφανιστούν σε μια σοσιαλιστική κοι­νωνία, επειδή είναι καπιταλιστικά δημιουργήματα και δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς τον καπιταλισμό. Αυτό σημαί­νει, λένε, ότι η πάλη για το σοσιαλισμό και τη γυναικεία απε­λευθέρωση μας υποχρεώνει να παλέψουμε για την ενότητα προσωπικού και πολιτικού. Όπως το έθεσε ένας συγγραφέας «Έως ότου μπορέσουμε να ξεπεράσουμε τη διαίρεση του κόσμου σε δύο σφαίρες - μια συναισθημαπκή, προσωπική και μια ανδρική - απλά βοηθούμε και .συντηρούμε τη συνέ­χεια της καπιταλισπκής πατριαρχίας». Ο Ηλάϊ Ζαρέτσκυ προωθεί ένα παρόμοιο συλλογισμό στο Καπιταλισμός, Οικο­γένεια και Προσωπική ζωή. Το προσωπικό, λέει, εμφανί­στηκε με τον καπιταλισμό, ενώ πριν δεν υπήρχε διαχωρισμός μεταξύ σπιτιού και δουλειάς ή προσωπικού και πολιτικού. Όταν εξαφανιστεί ο καπιταλισμός αυτές οι διαιρέσεις θα εξα­φανιστούν μαζί του.

Η ιδέα της συγχώνευσης προσωπικού και πολιηκού δεν είναι καθόλου ξεκάθαρη. Αφ' ενός, ερμηνεύεται σαν να σημαίνει ότι μια και κάθε τι προσωπικό είναι και πολιτικό δεν

ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 27

χρειάζεται να καταβάλεις καμιά προσπάθεια για να ποηκ..:ο- ποιηθείς. Αφού οι προσωπικές σχέσεις είναι τόσο απολιτικές όσο οι διεθνείς σχέσεις, κανείς δεν μπορεί να πει όπ το να συγκεντρώνεις όλη σου την ενέργεια σπς προσωπικές σχέ­σεις είναι λιγότερο πολιπκό απ' το να ενδιαψέρεσαι για τα διε­θνή θέματα: αφ' ετέρου ερμηνεύεται πως σημαίνει on αφού δεν πρέπει οι ζωές μας να διαχωρίζονται σε ένα «προσωπικό» και σ' ένα «πολιπκό» ιμήμα, δεν πρόκειται να υποσιοΰμε καμιά προσωπική βλάβη με το να αφιερώσουμε όλες μας πς ενέργειες σε πολιτικές δραστηριότητες.

Η ιδέα της συγχώνευσης προσωπικού και πολιπκού οδη­γεί σιην έλλειψη ισορροπίας, επειδή προσπαθώντας να εξι­σορροπήσουμε την πολιπκή και την προσωπική μας ζωή ανα­γκαζόμαστε να αναγνωρίσουμε όπ δεν μπορούν να συγχω­νευτούν. Έτσι ανακαλύπτουμε πς δύο ακραίες θέσεις στο προσωπικό πολιτικό κίνημα - μια υπερβολικά προσωπική και μια άλλη φοβερά πολιπκή.

Η υπερβολικά προσωπική ερμηνεία ουσιασηκά υποβαθ­μίζει την πολιτική στην προσωπική ζωή. Οι άνθρωποι στρέφο­νται προς τα μέσα, συγκεντρώνονται σπς προσωπικές τους εμπειρίες αποκλείοντας κάθε κοινωνική και δημόσια δρα­στηριότητα. Οι σημαντικές μορφές της ηολιηκής δράσης γίνονται πράγματα που κεντράρουν γύρω απ' την προσω­πική ζωή - πράγματα όπως ανύψωση της συνείδησης, συνε­ταιρισμοί τροφίμων και εναλλαγή στη φύλαξη των παιδιών. Όλα αυτά είναι σημανηκά και η μεγάλη κατάκτηση του προ­σωπικού πολιτικού είναι ακριβώς όπ έχει αποδείξει όπ είναι σημαντικά. Αλλά αν αγνοήσουμε την αντικειμενική ταξική δομή της κοινωνίας θα καταλήξουμε σε μια μονομερή και υπερβολικά προσωπική άποψη της πολιτικής.

Αφ' ετέρου η υπερβολικά πολιπκή ερμηνεία του προσωπι­κού - πολιτικού ουσιαστικά εξαφανίζει την προσωπική ζωή στην πολιτική. Αυτό μπορώ να το εξηγήσω καλύτερα με το παράδειγμα ενός φίλου που είχε μια δουλειά σαν κοινωνικός λειτουργός σε μια πόλη. Ήταν τυχερός που δεν περιοριζόταν σε μια δουλειά από τις εννιά ως τις πέντε και έκανε πολλή απ' τη δουλειά του τα βράδια. Παρακολουθούσε αμέτρητες συναντήσεις και ξόδευε πολύ απ' το χρόνο του σχηματίζο­ντας επιτροπές και ομάδες ως αργά τη νύκτα, σε κάποιο παμπ και συζητώντας ως την ώρα που έκλεινε. Μετά από δύο χρό­

28 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

νια έξαλλης δραστηριότητας έπεισε ιον εαυτό του ότι είχε πετυχημένα ουνενώοει προσωπικό και πολιηκό. Δεν υπήρχε μια άκαμπτη διαχωρισηκή γραμμή μεταξύ της δουλειάς του και της πολιπκής του, της δουλειάς και της σπιτικής του ζωής, μεταξύ των συναδέλφων και των φίλων. Αλλά καθώς αυτή η έξαλλη δράση άρχιζε να τον κουράζει κατάλαβε όπ δεν είχε καθόλου συγχωνεύσει προσωπικό και πολιηκό. Αυτό που συνέβη ήταν όπ δεν πήγαινε πλέον σπίτι ίου. Είχε εγκαταλεί- ψει την προσωπική του ζωή, και αυτό όχι λόγω των πιέσεων της δουλειάς αλλά επειδή αισθανόταν ένοχος με το να έχει προσωπική ζωή. Μπορείς να δεις ίο ίδιο πρότυπο σπς ζωές πολλών από τους πολιπκά στρατευμένους ανθρώπους, και η αρρώσπα δεν περιορίζεται καθόλου cnην αριστερά. Βουλευ­τές και σύμβουλοι όλων των κομμάτων έχουν ης ίδιες εμπει­ρίες, παραμένοντας σε συναντήσεις ως τις πρωινές ώρες και παραμελώντας την προσωπική τους ζωή. Αλλά μόνο σε ορι­σμένους κύκλους της αριστερός τέτοιο αυτομαστίγωμα στο­λίζεται με τη περιγραφή «συγχώνευση του προσωπικού και του πολιηκοΰ». Οι περισσότεροι το λένε υπερκόπωση.

Η υπερβολικά πολιηκή ερμηνεία της προσωπικής πολιτι­κής λαμβάνει επίσης μια άλλη μορφή. Το ζήτημα δεν είναι πια η άρνηση των αναγκών κάποιου, αλλά ο διαλογισμός για τα πάντα με αφηρημένους όρους. Ένας άνδρας που ήξερα είχε αποφασίσει να πραγματοποιήσει σημανηκές αλλαγές στη προσωπική του ζωή και του ζήτησαν να δικαιολογηθεί γι' αυτό. Ως τότε είχε το δικό του σπίη, αλλά τώρα είχε φτάσει ο καιρός που ήθελε να πουλήσει το σπίτι του και να μετακομίσει στο κοινοβιακό σπίη της ερωμένης του. Ο πατέρας του — μικροαστός και μεσόκοπος—δεν μπορούσε να καταλάβει την συμπεριφορά του. «Πες μου είπε, γιαπ διάλεξες να πουλή­σεις το σπίη σου; Γιατί δεν παντρεύεσαι αυτή τη γυναίκα αν την αγαπάς; Γιατί θες να μοιραστείς τα πάντα μ' αυτούς τους ανθρώπους»;

Ο πατέρας πραγμαηκά ήθελε να καταλάβει και ο γιός πραγμαηκά ήθελε να τον κάνει να καταλάβει. Η απάντησή του όμως αποτελοΰνταν από μια μακροσκελή ανάλυση της πατριαρχίας και του καπιταλισμού και την ανάγκη για νέες δομές, σαν προϋπόθεση για να ξεκόψεις με τα καταπιεστικά κοινωνικά συστήματα.

Έμοιαζε σαν να είχε χάσει το νόημα των ίδιων των δικών

ΤΟ ΠΡΟΣΟΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 29

του θελήσεων και επιλογών, και χρειαζόταν να βρει ένα πολι­τικό κίνητρο για οτιδήποτε έκανε. Αλλά υπάρχουν περισσό­τερο άμεσες αιτίες για πς πράξεις μας από κοσμοϊστορικά συστήματα και αλληλοεπίδραση μεταξύ τους - αιτίες κοντό­τερα στο σπίτι και στην καρδιά, και δεν είναι πάντα αναγκαίο να αναφερόμαστε σε οτιδήποτε άλλο εκτός απ' αυτά όταν κάποιος μας ρωτά, «Γιατί θέλεις να κάνεις αυτό»; Η συνήθεια που έχουν αποκτήσει να ερμηνεύουν τη προσωπική τους ζωή με πολιτικούς και κοινωνικούς όρους, δείχνει όη είναι αναίσθητοι, και το παράξενο είναι όπ μερικοί αφοσιωμένοι στο προσωπικό πολιηκό μερικές φορές δείχνουν αυτή την συναισθηματική αναισθησία.

Από το περιθώριο στο κέντρο

Μια σημείωση-μπροσούρα δημοσιεύτηκε πρόσφατα: «Η σεξουαλική μου ζωή».

0 συγγραφέας, ο Κρις Νάϊτ, περιέγραψε με εξαιρετική ειλι­κρίνεια τη σχέση του με την Aw Μπλις που είχαν συζήσει αρκετά χρόνια. Ήταν μια γενναία προσπάθεια να δημοσιο­ποιήσει τη προσωπική τους ζωή και να ανακαλύψει το πολι­τικό περιεχόμενο των στενότερων σχέσεων τους.

Ο Κρις κατέληξε ότι ο γάμος δεν λειτουργεί, ειδικά για τις γυναίκες, επειδή τις απομονώνει και πς καταπιέζει, και δεν λειτουργεί ούτε για τους άνδρες, γιατί ακόμα και σε πετυχη­μένους γάμους και οι δύο συμμέτοχοι ατελείωτα «εξαπατούν εαυτούς για το καλό της σχέσης». Μετά μερικά χρόνια μαζί του η Aw αποφάσισε ότι η σχέση την περιόριζε πολύ και ότι ήταν πολύ κτητικός. Αποφασισμένη να ξεκόψει, κοιμήθηκε μ' άλλους άνδρες. Ο Κρις είχε θεωρητικά πειστεί για την ορθότητα του φεμινισμού, αλλά τώρα η Aw τον ανάγκασε να δεχτεί τις πρακηκές του συνέπειες για πρώτη φορά. Της άνοιξε το κλουβί, απεκήρυξε την ανάγκη του για μονογαμία και έγινε ένας οικιακός σύζυγος.

Ο Κρις και η Aw απέρριψαν την εξαπάτηση και αυτοθυσία κατ' αρχήν και έμαθαν να εξετάζουν τη σχέση τους υπό ένα πολιτικό φως. Αλλά στο τέλος ο Κρις αντελήφθη λανθασμένα τη σχέση μεταξύ προσωπικού και πολιτικού, επειδή η περι­γραφή του γάμου του είναι πολύ πολιτική και αφηρημένη. Εδώ υπήρχε μια πραγματική σύγκρουση αναγκών: ο Κρις

30 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

είχε ανάγκη για μια σταθερή σχέοη, η A w είχε μια ανάγκη για μια πιο ελεύθερη ζωή. Ο νάμος ήταν η άρνηση των ανα­γκών ιης Aw, αλλά η εκπλήρωση των αναγκών του Κρις. Το λύσιμο του γάμον ήταν η άρνηση των αναγκών του Κρις αλλά η εκπλήρωση της Aw. Η σύγκρουση δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς. Η επιθυμία ίου Κρις για μονογαμία, η αφο­σίωσή του, η προθυμία ίου να μοιραστεί ίο νοικοκυριό και η επιθυμία ίου να προσέχει τα παιδιά δεν μπορεί να περιγρά­φει' σαν σεξισπκή, και έτσι κανείς δεν μπορεί να επικαλεστεί την πατριαρχία για να εξηγήσει την αντίθεση.

«Όλοι μας πρέπει να υποφέρουμε για να γίνουμε επανα­στάτες» έγραφε. «Στην περίπτωσή μου τα βάσανα ήταν κυρίως σεξουαλικά». Η αντίδρασή μου διαβάζοντας δηλώ­σεις σαν κι' αυτή είναι να αναρωτιέμαι γιατί πρέπει να υποφέ­ρουμε για να γίνουμε επαναστάτες; Αν το προσωπικό πολι­τικό εγείρει τέτοιες απαιτήσεις πώς μπορεί ποτέ να ελπίζει κανείς όπ θα έχει κάποια πλατειά απήχηση; Αν λέμε στον κόσμο ότι πρέπει να υποφέρει, θα απαντήσουν, τελείως λογι­κά, όπ έχουν υποφέρει αρκετά και ότι αν το προσωπικό πολι­τικό σημαίνει ότι θα υποφέρουν κι' άλλο, ιότε δεν τους ενδια­φέρει. «Για να φθάσουμε στον σοσιαλισμό πρέπει να βάλουμε ανάγκες - τις ανάγκες μας πρώτα —» γράφει η Aw στη δίκιά της εκδοχή των γεγονότων που ο Κρις περιγράφει. Το να βάλουμε πρώτα τις ανάγκες μας, φαίνεται πολύ πιο ?ιογικό απο το να υποφέρουμε για την πολιπκή.

Το προσωπικό-πολιηκό κίνημα, είναι ένα περίεργο μείγ­μα, που δέχεται τους ανθρώπους και επιβάλει ασήκωτες απαι­τήσεις σ ' αυτούς, που αναγνωρίζει πς ανθρώπινες δοκιμασίες και απαιτεί υπεράνθρωπη δύναμη, που λέει στο κόσμο να εμπιστεύεται τα αισθήματά του και τονίζει την ιδεολογική ορθότητα. Αν καταλήξει στη δημιουργία μιας ελίτ ηθικά καθαρών ατόμων θα έχει προδώσειτην αρχική του υπόσχεση- να πλατύνει την έwoια της πολιτικής έτσι ώστε να αγγίζει απλούς ανθρώπους πιο κοντά και συγκεκριμένα, να διευρύ­νει την ελκυσηκότητα του σοσιαλισμού, έτσι ώσιε να ηόψει να είναι μια υπόθεση μικρών συναντήσεων σε δωμάτια γεμάτα καπνό. Αν το προσωπικό πολιπκό γίνει τόσο απαιτητικό ώστε μόνο ένας μικρός αριθμός ανθρώπων να μπορούν να το καταφέρουν, θα κινηθεί προς το περιθώριο της πολιηκής

τγ \ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟ 31

ζωής και θα αφήσει την πλειοψηφία όθικιη.Ένας απ' τους λόγους που ο σοσιαλισμός έχει αποτύχει.να

προσελκύσει αυτούς που ελπίζει, είναι ότι έχει αποτύχει να αποκαλύψει τις διασυνδέσεις μεταξύ του πολιτικού και του προσωπικού. Έχει παραμείνει αφηρημένος και δεν έχει εξε­τάσει πολλά ζητήματα καθημερινών ανησυχιών. Οι περισσό­τεροι απορροφούνται με ης προσωπικές τους ζωές και πολύ σωστά κάνουν. Η πολιτική φαίνεται να είναι πολύ απομακρυ­σμένη απ' αυτούς και ενδιαφέρεται αποκλεισηκά για μεγάλα και απρόσωπα ζητήματα. Στη δεκαετία του 1930 ο Βίλχελμ Ράϊχ έκανε κριτική στο Γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα, γιατί αγνοούσε πς ανάνκες των μαζών και τη σεξουαλική μιζέρια που υπέφεραν.

Όταν άνοιξε την πρώτη του Σεξ-Πολ κλινική στο Βερολί­νο, οι απόψεις του δικαιώθηκαν από τις δεκάδες χιλιάδες ανθρώπων που συνέρρεαν εκεί. Προειδοποίησε το κόμμα ότι οδηγιόταν στην καταστροφή, επειδή δεν έκανε τη σύν­δεση μεταξύ προσωπικής ζωής και σοσιαλισμού. Οι χειρότε­ροί του φόβοι πραγματοποιήθηκαν όταν είδε όχι μόνο τον θρίαμβο του Χίτλερ, αλλά και την αποστασία των κομμουνι­στών της εργατικής τάξης στο Ναζισπκό Κόμμα, που έδινε μεγαλύτερη σημασία σης ασυναίσθητες επιθυμίες τους από το κοιωουνισηκό κίνημα.

Δεν μπορούμε να ισορροπήσουμε σωστά αν συνεχίσουμε να μιλάμε για «συγχώνευση προσωπικού- πολιτικού», ή ένωσή τους, ή «υπερνίκηση του χάσματος» μεταξύ τους. Αυτό απλά οδηγεί σε σύγχιση. Αν είναι να ίο πιάσουμε σωστά, πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τί εννοούμε με το προσωπικό και το πολιηκό. Τί είναι οι προσωπικές σχέσεις και πώς διαφέρουν από ης κοινωνικές σχέσεις, Τί είναι η σεξουαλική πολιηκή και αν είναι καθόλου διαφορεηκή από την πολιηκή με την παραδοσιακή έννοια; Τί είναι η δημόσια ζωή και πώς μπορούμε να την ξεχωρίσουμε απ' την ιδιωτική ζωή;

Θέλω να διερευνήσω μερικά απ' αυτά τα προβλήματα και συνχίσεις στα επόμενα κεφάλαια και παρόη δεν ισχυρίζομαι όη θα τα εξετάσω συστημαηκά, ελπίζω να ξεκαθαρίσω η σημαίνει «το προσωπικό είναι πολιτικό». Όπως θα δούμε, το σύνθημα κρύβει όσα αποκαλύπτει.

32 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

1. Αντωνία Ραίημπουρν. Οι Μαχητικές Σουφραζέτες. Λονδίνο: New English Library 1974, a. 183.

2. Σάρα Έβανς, Προσωπικό-Πολιτικό, Ν. Υόρχη, Knopf 1979, σελ. 196-199.

3. Τζούλιει Μίισελ, Κατάσταση των Γυναικών, Χάρμονισνουορθ, Pen­guin, 1971, σ. 85.

4. Μίτσελ, σελ. 14η.5. Σου Άσπιναλ, «Ασφυξία σ’ ένα Γυναικείο Κόσμο», Σοσιαλιστική

Πρόκληση, Λονδίνο, αρ. 95, 10 Μαΐου 1979, σελ. 15.6. Κρις Νάιτ, Η Σεξουαλική μου Ζωή, Λονδίνο, Γυναικεία και Εργαηκή

Κολλεκτίβα 1980, σελ. 1.7. Αν Μπλις Οι Σεξουαλικές μας Ζωές, Η Δύναμή μας, Λονδίνο, Γυναι­

κεία και Ερναπκή ΚοΜεκιίβα, 1980, σ. 6.

2. Κοινωνικές σχέσεις & πολιτική.

Δεν μπορούμε εύκολα να εξηγήσουμε πως το κοινωνικό διαφέρει απ' το πολιπκό. Οι λέξεις «κοινωνικό» και «προσωπι­κό» δεν διαφοροποιούνται ξεκάθαρα στην Αγγλική γλώσσα. Για παράδειγμα, λέμε ότι η «κοινωνική ζωή» κάποιας δεν αξί­ζει πολλά, όταν εννοούμε όπ οι προσωπικές της σχέσεις δεν είναι πολλές, και λέμε όπ κάποια είναι ανηκοινωνική όταν εννοούμε όπ δεν έχει πολλές τάσεις για φιλίες. Αφού το «κοι­νωνικό» μερικές φορές σημαίνει προσωπικό, μπορεί να είναι ακαδημαϊκή η επιμονή, όπ οι κοινωνικές σχέσεις είναι διαφορεπκές απ' πς προσωπικές. Αλλά δεν είναι μια ακαδη­μαϊκή διάκριση γιατί απ' αυτήν εξαρτάται το στυλ της πολιτι­κής που δημιουργούμε.

Παρ' όλα αυτά, υπάρχουν χρήσεις του «κοινωνικού», που αναφέρονται σε κάπ πολύ διαφορεπκό απ' την προσωπική ζωή.

Για παράδειγμα η φθίνουσα ικανότητα του κεφαλαίου για κέρδη, είναι καθαρά ένα κοινωνικό γεγονός. Το ίδιο είναι και μια αύξηση στο ποσοστό ανεργίας, η έκρηξη ενός πολέ­μου, ή η αύξηση της ατμοσφαιρικής μόλυνσης σε μόλυβδο. Κινήσεις και τάσεις σαν κι αυτές, είναι μεγάλες και απρόσω­πες - καθαρά διαφορεπκές από την «κοινωνική ζωή» που συνίσταται σε εξόδους με φίλους ή επισκέψεις στην οικογέ­νεια.

34 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Κοινωνικές σχέσεις.

Οι κοινωνικές σχέσεις είναι απρόσωπες με mv έννοια όπ δεν συνεπάγονται αναγκαία επαφή, πρόσωπο με πρόσωπο, μεταξύ ατόμων. -

Τα πιο απλά είδη κοινωνικών σχέσεων είναι αυτά που σχηματίζουν τα άτομα για να κερδίσουν τα προς το ζειν. Σης πρωτόγονες κοινωνίες οι άνθρωποι σχηματίζουν παρέες για να κυνηγήσουν. Αυτή είναι μια κοινωνική σχέση, όπου όλα ία άτομα συναντώνται μαζί. Αλλά ακόμα και σης πρωτόγονες κοινωνίες, υπάρχουν άλλες μορφές κοινωνικών σχέσεων π.χ. πολύπλοκοι κανόνες γάμου και συγγένειας, σύμφωνα με τους οποίους το σόϊ και οι φυλές σχετίζονται μεταξύ τους και που κατά τη διάρκειά τους δίνονται δώρα και προίκες.

Σ' αυτές τις σχέσεις μπορούμε να δούμε το σπέρμα του είδους των σχέσεων απ' ης οποίες πολλά άτομα, που ούτε καν συνανηώνται, εξαρτώνται για να ζήσουν. Στη μεσαιω­νική Ευρώπη, ο κόσμος έπαιρνε τα περισσότερα πράγματα που του χρειαζόταν, από ένα μικρό αριθμό γειτόνων, και παρ' όη οι άρχοντες και ευγενείς ικανοποιούσαν ης βασικές τους ανάγκες από τα φέουδά τους, έπαιρναν τα πολυτελή είδη - χρυσό και μπαχαρικά, πορτοκάλια και μετάξι —από το εξωτε­ρικό.

Με το εμπόριο σ' αυτά τα είδη πολυτελείας, άτομα που ζούσαν χιλιάδες μίλλια μακρυά και που δεν ήξεραν την ύπαρξη του άλλου, βρέθηκαν να έχουν σχέσεις μεταξύ τους. Ο καπιταλισμός που είναι βασισμένος στο εμπόριο και την ανταλλαγή, έχει κάνει ης σχέσεις του είδους αυτού, πολύ δια­δεδομένες.

Μια απ' ης πιο ζωντανές εικόνες αυτής της σύνδεσης και της αμοιβαίας εξάρτησης, χαράχτηκε απ' τον Άνταμ Σμιθ σιην περιγραφή του αόρατου δεσμού, μεταξύ ενός εργάτη και αμέτρητων άλλων.

«Το μάλλινο παλτό Που σκεπάζει τον ημερομίσθιο εργάτη, όσο χοντρό και τραχύ αν φαίνεται, είναι το προϊόν της συνδυασμένης εργασίας μενάλου πλή­θους εργατών. Ο βοσκός, ο ταξινόμος του μαλλιού, ο χτενιστής, ο καθαρισχής, ο βαφέας, ο γραφιάς, ο κλώ- σιης, ο πλέκτης, ο πυκνωτής, ο σκληρυντής και πολ-

,, ^ μ π ΜΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Λοί άλλοι, πρέπει όλοι να συνδυάσουν τις διαφορεπ­κές τους τέχνες για να τελειώσουν ακόμα κι' αυτή την απλή παραγωγή. Πόσοι έμποροι και μεταφορείς επι­πλέον πρέπει να απασχολήθηκαν με τη μεταφορά των υλικών από μερικούς απ' αυτούς τους εργάτες, σ' άλλους που ζουν σε απόμακρα μέρη της χώρας. Πόσο εμπόριο και ναυσιπλοΐα ιδιαίτερα, πόσοι ναυπηγοί, ναυπκοί, ισποκατασκευαστές, σχοινοκατασκευαστές, πρέπει να απασχολήθηκαν για να συγκεντρώσουν τα διάφορα παρασκευάσματα που χρησιμοποίησε ο βαφέας, που συχνά έρχονται απ' τα πιο απόμακρα σημεία του κόσμου. Τί ποικιλία εργασίας επίσης χρειάζεται για την παραγωγή των εργαλείων και του τελευταίου τεχνίτη. Για να μην αναφερθούμε σε τόσο πολύπλοκες μηχανές, όπως το καράβι του ναυπκού, τον μύλο του πυκνωτή ή τον αργαλειό του ηλέκτη, ας συλλογιστούμε την ποικιλία εργασίας που χρειάζεται για να φτιαχτεί αυτή η απλή μηχανή, η ψαλλίδα με την οποία ο βοσκός κουρεύει το πρόβατο. Ο μεταλλωρύ­χος, ο χτίστης του κλιβάνου για το λυώσιμο του μετα- λεύματος, ο ξυλοκόπος, αυτός που καίει τα ξύλα για να γίνουν κάρβουνο που θα χρησιμοποιηθεί στον κλίβα­νο, ο τουβλατζής, οι εργάτες που δουλεύουν στον κλί­βανο, ο ελασματοτεχνίτης, ο σιδηρουργός, όλοι αυτοί, πρέπει να συνδυάσουν τις διαφορεπκές τους τέχνες για να την παράγουν ».

0 Άνταμ Σμιθ έγραφε το 1770 και περιέγραφε την παρα­γωγή ενός σχεπκά απλού προϊόντος. Τα περισσότερα απ' τα υλικά που αναφέρει, παράγονταν στην Αγγλία και οι μηχα­νές που περιγράφει, ήταν απλοϊκές.

Σήμερα, κάθε εθνική οικονομία εξαρτιέται πολύ απ' τις εισαγωγές και από βιομηχανικές μεθόδους παραγωγής που είναι τρομερά πολύπλοκες. Ο ιστός της αμοιβαίας εξάρτησης, είναι πολύ περισσότερο λεπτοϋφασμένος απ' ότι πριν 200 χρόνια. Το γεγονός αυτό αντιλαμβανόμαστε κάθε φορά που συμβαίνει μια διακοπή της παραγωγής σ' ένα τμήμα της βιο­μηχανίας ένα άλλο τμήμα σταματάει τελείως. Π.χ. μια έκρηξη στο χημικό εργοστάσιο της ICI στο Μπίλλιγκτον στο Τήσαιντ, είχε σα συνεπεια, μετά εννιά μήνες την απόλυση εργατών σε ένα εργοστάσιο συνθετικών ινών στην Κορνουάλη. Οι εργά­

36 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τες στην Κορνουάλη, πιθανά δεν ήξεραν τους εργάτες στο Μπίλλινγκιον, αλλά παρ' όλα αυτά υπήρχε μια σχέση μεταξύ τους. Γεγονότα αυτού του είδους, δείχνουν ότι οι κοινωνικές σχέσεις, αντίθετα από ης προσωπικές, δεν συνεπάγονται προσωπική επαφή μεταξύ ατόμων.

Οι προσωπικές σχέσεις αφ' ετέρου, δεν μπορούν να υπάρ­χουν χωρίς επαφή πρόσωπο με πρόσωπο.

Μια άλλη διαφορά μεταξύ προσωπικών και κοινωνικών σχέσεων, είναι όπ, ενώ οι πρώτες είναι σχέσεις μεταξύ ατό­μων, οι δεύτερες είναι σχέσεις μεταξύ ομάδων. Η σχέση μεταξύ του εργάτη του Σμίθ και αυτού που καίει ξυλοκάρβου­να, δεν είναι ένα καθαρό είδος κοινωνικής σχέσης. Μπορεί να μην είχαν άμεση επαφή, αλλά είχαν έμμεση, μέσω τοο ράφτη, του εμπόρου, του βοσκού, κ,ο.κ.

Το καθαρό είδος κοινωνικής σχέσης δεν μπορεί να περι­γράφει κατ' αυτό τον τρόπο, γιατί δεν αποτελείται καθόλου από άτομα.

Η σχέση μεταξύ της πόλης και του χωριού, είναι επίσης μια κοινωνική σχέση, αν κι πολλοί δεν το αναγνωρίζουν. Επη­ρεασμένοι απ' τη ρομανπκή σκοπιά, βλέπουν την πόλη και το χωριό, σαν τελείως διαφορετικά και ασύνδετα.

Στο χωριά βρίσκονται άλα όσα είναι ήρεμα και ενάρετα, ενώ στην πόλη, όλα αυτά είναι θυελλώδη και ανήθικα. Αλλά πάντα υπήρχε μια σχέση μεταξύ της πόλης και του χωριού. Ακόμα και οι αρετές της μιας, συνδέονται με τα ελαττώματα του άλλου.

Αν και συνήθως θεωρούμε την ύπαιθρο σαν «φύση», δεν είναι καθόλου φυσική. Είναι περισσότερο ένα τεχνητό προϊόν, παρά φυσικό.

Αν δεν υπήρχε η ανθρώπινη εργασία, η Αγγλία θα ήταν ακόμη ένα δάσος. Συχνά η αγγλική ύπαιθρος έχει διαμορ­φωθεί περισσότερο απ' την ιδέα της φύσης παρά απ' την ίδια τη φύση. Τα τοπία τριγύρω από τα μεγάλα αρχοντικά, είναι συνήθως προϊόν μεγάλων χωματουργικών εργασιών. Στον δέκατο όγδοο και σπς αρχές του δέκατου ένατου αιώνα, άνθρωποι όπως ο Χάμφρεϋ Ρέπτον και η Κειπαμπίλιτυ Μπράονν, σχέδιασαν αυτά τα τοπία και απαίτησαν τεράστιες μετατροπές στα προϋπάρχοντα. Δέντρα ξεριζώθηκαν γιατί καιέσιρεφαν τη θέα. Δάση φυτεύθηκαν επειδή τη βελτίωναν. Ποτάμια εκτράπηκαν. Ασχημες καλύβες και δυσάρεστα

^ΙΜ ΠΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 37

χωριά, ισοπεδώθηκαν. Οι αγρότες διώχτηκαν απ' τα χωρά­φια τους, Vi ο να δημιουργηθούν τεράσηες εκτάσεις πάρκων.

Καθώς αναπτύχθηκε η μεταποιητική βιομηχανία, τα εξο­χικά αρχοντικά αντλούσαν τον πλούτο τους, όλο και περισ­σότερο από τις πόλεις, οι γαιοκτήμονες επένδυαν σε εργο­στάσια και βαθμηδόν εξαρτιώνταν λιγότερο από την αγρο­τική παραγωγή. Ταυτόχρονα, η διαφορά εμφάνισης μεταξύ της υπαίθρου και των πόλεων, έγινε πιο χτυπητή, και όσο πιο στενή γινόταν η σχέση μεταξύ πόλης και υπαίθρου, τόσο πιο διαφορεηκές φαινόντουσαν.

Σε μερικές περιπτώσεις, οι ίδιοι οι φτωχομαχαλάδες που ασχήμαιναν τη πόλη, ανήκαν σε ιδιοκτήτες των αρχοντικών, που ήταν τόσο διαφορετικά απ' αυτούς.

Αυτή η αντίθεση προήλθε από τη σχέση μεταξύ των γαιο­κτημόνων αριστοκρατών και των πάμπτωχων κατοίκων των πόλεων. Δεν ήταν μια προσωπική σχέση και διαμεσολαβού- νταν από το χρήμα. Ήταν μια σχέση μεταξύ δύο ομάδων, τα μέλη των οποίων δεν είχαν καμιά επαφή μεταξύ τους, και αυτή είναι η ουσία όλων των ταξικών σχέσεων.

Δεν είναι πάντα εύκολο να το αναγνωρίσουμε αυτό, γιατί μέλη διαφορετικών τάξεων έρχονται μερικές φορές σε επαφή μεταξύ τους. Στην ύπαιθρο οι γαιοκτήμονες και οι εργάτες τους το κάνουν συχνά στην δουλειά και μετά απ' αυτή. Στη πόλη υπάρχουν λιγότερες προσωπικές επαφές μεταξύ μελών διαφορετικών τάξεων, αλλά παρ' όλα αυτά υπάρχουν. Ο διευθυντής και η δακτυλογράφος μπορεί να συναντηθούν τυχαία στη παμπ. Ο διοικηπκός διευθυντής μπορεί να σταματήσει για να μιλήσει σ' ένα εργάτη στην περιοδεία του στην αλυσίδα παραγωγής. Αυτές είναι σχέσεις που βλέπουμε, και μιας και είναι ευκολώτερο να κατανοή­σουμε πράγματα που βλέπουμε απ' αυτά που δεν βλέπουμε, το μυαλό προσηλώνεται φυσικά σε συναντήσεις τέτοιου είδους όταν προσπαθεί να αναγνωρίσει πς ταξικές σχέσεις.

Ωστόσο οι σχέσεις μεταξύ των τάξεων, δεν είναι άμεσα δια- κριτές όπως είναι οι προσωπικές σχέσεις. Είναι σχέσεις μεταξύ ομάδων αντί ατόμων, και στη καπιταλιστική κοινωνία διαμεσολαβοϋνται με χρήματα. Με τον κίνδυνο να υπερα­πλουστεύσουμε πς ταξικές σχέσεις στη καπιταλιστική κοινω­νία, μπορούμε να πούμε όπ, η τυπική της σχέση είναι αυτή

38 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΏΗ

της μισθωτής εργασίας, στην οποία αυτοί που κατέχουν ία μέσα παραγωγής, μισθώνουν αυτούς που δεν τα έχουν. Αυτοί που τα μόνα περιουσιακά στοιχεία ΐους είναι προσω­πικά — οι φυσικές και πνευματικές τους ικανότητες — μπορούν να ζήσουν μόνο δουλεύοντας για ένα μισθό.

Αυτοί που στα περιουσιακά τους στοιχεία περιλαμβάνονται κτίρια, μηχανές, (με μια λέξη κεφάλαιο), ζουν με το να βάζουν ανθρώπους να δουλεύουν γι' αυτούς.

Δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτή τη οχέση άμεσα, παρακολουθώντας τους ανθρώπους πάνω στη δουλειά τους, ή ακόμα όταν δούμε τον διευθυντή να συνομιλεί με τον εργάτη στην αλυσίδα. Ως αυτό το σημείο, οι ταξικές σχέσεις είναι αφηρημένες, και χρειάζεται κάποια σκέψη, αν ένας επι­θυμεί να τις διακρίνει.

Ο Μαρξ το περιέγραψε μ' ένα παράδοξο τρόπο: «η κοινω­νία δεν αποτελείται από άτομα· εκφράζει το σύνολο των συν­δέσεων και σχέσεων, τις οποίες συνάπτουν τα άτομα». Μ' αυτό εννοούσε όη, η κοινωνία είναι μάλλον το διάγραμμα των ταξικών σχέσεων, παρά οι προσωπικές επαφές μεταξύ ατόμων, και ότι αυτό το διάγραμμα, είναι αφηρημένο παρά συγκεκριμένο. Τα άτομα «βρίσκονται» σ' αυτές τις σχέσεις, επειδή γεννήθηκαν μέλη μιας συγκεκριμένης τάξης, και αυτή η τάξη αποφασίζει πάνω-κάτω για τη θέση τους στην κοι­νωνία.

Στην πραγματικότητα, η θέση κάποιου στη κοινωνία έχει σημανηκή επιρροή σιην προσωπική του ζωή - κάτι στο οποίο θα αναφερθώ εκτενέστερα αργότερα. Θεωρητικά όμως, μπο­ρούμε να διακρίνουμε ης κοινωνικές από τις προσωπικές σχέσεις, ακόμα και με το να λέμε ότι μενάλο τμήμα της προ­σωπικής ζωής κάποιου διαδραματίζεται μακρυά από τις κοι­νωνικές σχέσεις σης οποίες βρίσκεται. Κατά μια έννοια είμα­στε άτομα μόνο έξω από πς κοινωνικές σχέσεις — μέσα σ' αυτές είμαστε μέλη μιας συγκεκριμένης τάξης.

Η πολιτική.

Η λέξη «πολιτική», προέρχεται από την «πόλη», ελληνική λέξη για την πόλη-κράτος, και όταν ο Αριστοτέλης είπε ότι ο άνθρωπος είναι ένα πολιτικό ζώο, εννούσε ότι ο άνθρωπος είναι δημιούργημα της πόλης.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ____ 39

Στην Αθηναϊκή πόλη, σιο ζενίθ της εξέλιξής της, όλοι οι ελεύθεροι ενήλικες άρρενες πολίτες, είχαν το δικαίωμα να συμμετέχουν σπς υποθέσεις της, και παρότι αυτή η συμμε­τοχή ήταν περιορισμένη (μιας και εξαιρούσε γυναίκες, σκλά­βους και μετοίκους), ήταν μια ειδική μορφή δημοκρατίας. Η συνέλευση, (βουλή), που απασχολιόταν με m · νομοθεσία και την δικαιοσύνη, ελεγχόταν από όλους τους άρρενες πολίτες που ήθελαν να παρακολουθούν τις διαδικασίες της . Δεν υπήρχαν ειδικοί ή επαγγελμαιίες σ' αυτούς τους τομείς - δικαστές ή δημόσιοι υπάλληλοι — και to συμβούλιο που προετοίμαζε την ημερήσια διάταξη της συνέλευσης, διαλε­γόταν με κλήρο. Έτσι, όλοι οι πολίτες, είχαν την ευκαιρία να συμμετέχουν στη ζωή της πόλης. Ήταν μια άμεση, παρά μια αντιπροσωπευτική μορφή δημοκρατίας, και μοιάζει σε ορι­σμένα αημεία με την μορφή της συμμετοχικής δημοκρατίας που επιδιώκουν οι σύγχρονοι σοσιαλιστές.

Η ζωή της πόλης δεν ήταν μόνο η συνέλευση: είχε την έννοια της «κοινότητας» και του «λαού», και ίο να είσαι ένα πολιηκό ζώο σήμαινε πλήρη συμμετοχή στη ζωή της πόλης. Δεν ήταν μόνο ένα καθήκον που ο πολίτης όφειλε στην πόλη, ήταν ένα καθήκον που χρωστούσε στον εαυτό του, επειδή οι 'Ελληνες πίστευαν όη ένα άτομο που διάγει μόνο μια ιδιωτική ζωή, δεν είναι ένας πλήρης άνθρωπος.

Η ζωή της πόλης, δεν ήταν μόνο πολιτική ζωή, όπως την αντιλαμβανόμαστε- ήταν επίσης δημόσια ζωή. Δεν περιλάμ­βανε μόνο τη συνέλευση, αλλά και θρησκευτικές τελετές, θέατρο και δημόσιες συζητήσεις.

Η πολιηκή αργότερα απέκτησε την περισσότερο εξειδικευ- μένη έννοια, της επιστήμης και τέχνης του κυβερνάν. Έχει κατ' επέκταση αποκτήσει την έννοια της ρύθμισης οργανι­σμών διαφορετικών απ' το κράτος, όίιως των επιχειρήσεων. Τώρα αναφερόμαστε στην πολιηκή μέσα στο Διοικηηκό Συμ­βούλιο μιας επιχείρησης ή την εσωτερική πολιηκή ενός κόμματος—έννοιες που δεν θα είχαν νόημα στους Έλληνες. Η πολιηκή μ' αυτή την έννοια, απαιτεί οργάνωση για την άσκηση επιρροής, και είναι αδιαχώριστη από to σχηματι­σμό επιτροπών και ομάδων. Ανεξάρτητα από το αν ένας οργανισμός είναι ιεραρχικός ή στηρίζεται στην ισοημία, τυραννικός ή ελευθεριακός, όποιος θέλει να επηρεάσει τα εσωτερικά του, πρέπει να είναι πολιηκός — να βρει συυιιά-

40 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

χους, να μιλήσει πειστικά, να κερδίσει ψήφους και να αφο­πλίσει τους αντιπάλους.

Το είδος της πολιτικής εξαρτάται απ' το είδος του οργανι­σμού. Π.χ. οι κτηνώδεις οργανισμοί έχουν σκληρή εσωτε­ρική πολιτική. Στο Εθνικό Μέτωπο* οι εσωτερικές διαμάχες συμπεριλαμβάνουν και το μαχαίρωμα ενός αντιδημοτικού ηγέτη.

Οι Κουακέροι, αντίθετα, όχι μόνο ανητίθενται στη βία, αλλά και σης εκλογές. Οι αποφάσεις λαμβάνονται με την αίσθηση της συνάντησης, και ευγλωτη'α, αρχαιότητα και φήμη μετρούν περισσότερο απ' την ικανότητα οργάνωσης των ψηφοφόρων.

Πολλοί απεχθάνονται την πολιτική λόγω της οργάνωσης που συνεπάγεται. Ακόμα και άτομα που θεωρούν εαυτούς πολιτικοποιημένους, μερικές φορές αντιπαθούν την πολιτική και αποβλέπουν σε μια κοινωνία που η πολιτική μ' αυτήν την έννοια δεν θα υπάρχει πιά. Πιστεύουν όπ είναι πολύ μακια­βελική, άτιμη και επίσημη. Αλλά η απουσία μιας επίσημης δομής, δεν καταργεί την πολιτική διαδικασία των άτυπων οργανώσεων είναι μια λεπτή πίεση για συμμόρφωση. Η Τζο Φρήμαν, σ' ένα οξυδερκές σχόλιο για την πολιηκή του γυναι­κείου κινήματος,, ονομάζει την πίεση αυτή, «τυραννία της έλλειψης δομής».

Οι επίσημες δομές χρειάζονται για να διαφυλάσσουν απ' αυτή την πίεση.

Η πολιηκή δεν ασχολείται μόνο με το κράτος και τη Βουλή, νόμους και υπουργεία, κόμματα κι εκλογές. Ασχολείται με την άσκηση της επιρροής και εξουσίας και με τον τρόπο που κάποια τα ασκεί. Η πολιτική υπάρχει σ' όλες πς ομάδες και οργανώσεις και μια απ' τις κατακτήσεις του προσωπικού- πολιτικοΰ κινήματος είναι όπ απέδειξε όπ μπορείς να την ανακαλύψεις στην ιδιωτική σφαίρα όπως και στη δημόσια — στην οικογένεια, σπς σεξουαλικές σχέσεις και σπς προσωπι­κές σχέσεις. Κομμάτια της ζωής, που κάποτε θεωρούνταν απολίπκα, τώρα αναγνωρίζονται σαν ηολιπκά. Εκεί όπου «πολιπκό» σήμαινε μόνο «συνδεδεμένο» μ' ένα πολιτικό κόμ­μα, τώρα σημαίνει «συνεπάγεται την άσκηση εξουσίας και επιρροής».* Εθνικό Μέτωπο, Ρατσιστική, ακροδεξιά οργάνωση.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 41

Εξουσία & κοινωνία.

Η πολιτική δεν ταυτίζεται με τις κοινωνικές σχέσεις. Αν δεν ξεχωρίσουμε τη μια απ' πς άλλες, θα μπερδευτούμε.

Επειδή έχουμε ζήσει τόσο στενά με τους καταπιεστές μας, απομονωμένοι ο ένας απ' τον άλλο, μας έχουν εμποδίσει να δούμε τα προσωπικά μας βάσανα, σαν μια πολιτική κατάσταση.

Αυτό δημιουργεί την ψευδαίσθηση όπ η σχέση μιας γυναίκας με τον άνδρα της είναι ζήτημα αλληλεπίδρα­σης μεταξύ δύο μοναδικών προσωπικοτήτων, και μπο­ρεί να επιλυθεί ατομικά.

Στην πραγμαηκότητα, κάθε τέτοια σχέση, είναι μια ταξική σχέση, και οι διαμάχες μεταξύ των ξεχωριστών ανδρών και της γυναίκας, είναι πολιτικές διαμάχες που μορούν να λυθούν μόνο συλλογικά.

Αυτό το απόσπασμα τονίζει όπ, είναι συνηθισμένο, ο κόσμος να θεωρεί πς σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών σαν τελείως προσωπικές και να παραβλέπει το γεγονός όπ είναι επίσης κοινωνικές, δηλαδή μια σχέση μεταξύ δύο ομά­δων που αποτελούν μέρος της κοινωνικής δομής. Επίσης ιονίζει όπ υπάρχουν σχέσεις εξουσίας μεταξύ ανδρών και γυναικών, αλλά δεν ξεχωρίζει αυτό το σημείο απ' το πρώτο, και έτσι υπαινίσσεται όπ οι σχέσεις των φύλων είναι κοινωνι­κές επειδή είναι πολιπκές. Η υπόθεση που βρίσκεται πίσω απ' αυτό, είναι όπ, αν οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων είναι πολιτικές τότε πρέπει να είναι κοινωνικές, και έτσι δεν μπορεί να είναι προσωπικές.

'Αλλοι συγγραφείς δηλώνουν κατηγορημαπκά ότι όλες οι σχέσεις εξουσίας είναι κοινωνικές σχέσεις. Π.χ. ένας συγ­γραφέας ορίζει την πολιτική, σαν «σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και ομάδων ανθρώπων από το μικρο-επίπεδο, δηλαδή δια­προσωπικές σχέσεις, ως το μακρο-κυβερνηπκό και κραπκο- διοικηπκό επίπεδο» . Εδώ η πολιπκή συγχέεται με πς σχέ­σεις. Αλλά η πολιτική δεν είναι σχέσεις. Είναι εξουσία και μέθοδοι οργάνωσης εξουσίας και διαπερνά σχέσεις διαφο­ρετικών ειδών. Η συγγένεια μεταξύ της πολιτικής και των σχέσεων, μοιάζει με τη συγγένεια μεταξύ ηλεκτρικού ρεύμα-

42 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

χος και καλωδίου: to ρεύμα διαπερνά το καλώδιο και η πολι­τική εξασκείιαι μέσω των σχέσεων, αλλά το καλώδιο και η πολιτική εξασκείχαι μέσω των σχέσεων, αλλά το καλώδιο δεν είναι ηλεκτρικό ρεύμα και οι σχέσεις δεν είναι πολιτική.

Η πολιτική δεν υπάρχει μόνο στην κυβερνητική και δημό­σια ζωή, επίσης υπάρχει σπς προσωπικές σχέσεις και στην ιδιωτική ζωή. Στην πραγμαπκόχητα υπάρχουν δύο ειδών πολιτικής - το είδος που σχετίζεται με τις κοινωνικές σχέσεις και το είδος που αναφέρεται σπς προσωπικές σχέσεις: κοινω- νικό-πολιπκό και προσωπικό-πολιτικό. Όπως η κοινωνική ζωή διαφέρει από την προσωπική ζωή, έτσι και το κοινωνικό- πολιηκό διαφέρει απ ' to προσωπικό πολιτικό. Το προσωπικό- πολιπκό κλίνει ανεπαίσθητα προς χην ψυχολογία, όχι όμως και το κοινωνικό-πολιηκό.

Οι ακραίες εκδοχές του προσωπικού-πολιηκού, παραβλέ­πουν το γεγονός ότι υπάρχουν δυο είδη πολιτικής. Μπορείς να λες όχι «το προσωπικό είναι πολιηκό» και να το χρησιμο­ποιείς σαν δικαιολογία για να ξοδεύεις όλη σου την ενέργεια σπς προσωπικές σχέσεις, αλλά έτσι γυρίζεις χην πλάτη σου στο κοινωνικό-πολιτικό.

Ένα απ' τα πράγματα που δυσκολεύει την διάκριση μεταξύ προσωπικού και κοινωνικού, είναι η προβλημαηκή φύση των σχέσεων ανάμεσα στα δύο φύλα. Είναι προσωπι­κές ή κοινωνικές; Έχουν να κάνουν με σχέσεις πρόσωπο με πρόσωπο, έτσι σ' αυτό το σημείο είναι προσωπικές, αλλά είναι επίσης σχέσεις μεταξύ δύο ομάδων, κι απ' αυτή χην άποψη είναι κοινωνικές. Καχαλαμβάνουν μια διφορούμενη θέση, ούχε αποκλεισηκά προσωπικές, ούχε αποκλεισηκά πολιτικές.

Οι σχέσεις μεταξύ των φύλων.

Δεν είναι δύσκολο να δούμε πώς αναπτύχθηκε η ψευδαί­σθηση ότι η σχέση μιας γυναίκας με χον άνχρα χης δεν είναι χίποτε παραπάνω απ' χην αλληλεπίδραση μεταξύ μοναδικών προσωπικοχήτων, επειδή αυχή είναι η εντύπωση που δημιουργούν οι ερωχικές σχέσεις μεταξύ χων φύλων*.* Χρησιμοποιούν τη φράση «ερωτικές σχέσεις», επειδή to «σεξουαλικές σχέσεις»

είναι πο?>ύ διφορούμενη. Σημοίνει τόσα ποΛλά διαφορετικά πράγματα: τις κοι­νωνικές σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών, αγάπη μεταξύ ατόμων διαφορετι­κού φύλου και σωματικές σχέσεις μεταξύ αΐόμων too ίδιου φύλου. Αναφέρομαι

■/ν-.ΙΚΙΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 43

Σε κάθε ρομαντικό έργο ή μυθισιόρημα, η αγάπη ανα­πτύσσεται όταν ένα ζευγάρι ξεφεύγει απ' ίο πλήθος και βρί­σκονται μόνοι για πρώτη φορά. Οι ήρωες σπρώχνουν πς ηρωίδες σε φεγγαρόφωτα μπαλκόνια, όπου ο καθένας δηλώνει την αθάνατη αγάπη του για τον άλλο. Όλοι ξέρουμε όπ ο ρομανπκός αυτός κόσμος είναι ψεύτικος, αλλά φαίνεται ότι υπάρχει μια δόση αλήθειας στην ιδέα ότι η απομόνωση είναι αναγκαία για τον έρωτα και το σεξ. Ωστόσο ακόμα και σπς ερωτικές σχέσεις, υπάρχει κάπ παραπάνω από πς σχέσεις δύο ατόμων. Ο Φρόϋντ, που περισσότερο απ' όλους έσκισε το ρομαντικό πέπλο του ετερόφυλου έρωτα, είπε ότι σ' οποια- δήποτε σχέση μεταξύ ενός άνδρα και μιας γυναίκας, συμμε­τέχουν έξι άνθρωποι - ο άντρας, η γυναίκα και οι τέσσερις γονείς τους. Αυτή είναι μια ερμηνεία της ψυχολογικής πραγ- μαπκότητας.

Η κοινωνική πραγματικότητα είναι περισσότερο περίπλο­κη. Σε μια σχέση μεταξύ δυο ατόμων, εισέρχονται φαντασιώ­σεις και στερεότυπα, που πηγάζουν απ' πς εμπειρίες γενεών. Πίσω από κάθε άνδρα, στέκεται to αντρικό φύλο, πίσω από κάθε γυναίκα το γυναικείο.

Μια ερωτική σχέση, δεν είναι απλά η σχέση μεταξύ δύο ατόμων: είναι η σχέση των δύο φύλων.

Αυτό γίνεται ολοφάνερο σπς γυναίκες που υποφέρουν στα χέρια των ανδρών. Δεν υπάρχουν λόγοι να κοιτάζουμε κάτω απ' την επιφάνεια της ζωής μας όταν όλα πάνε καλά, αλλά όταν πάνε άσχημα, αρχίζουμε να αναρωτιόμαστε και να ανα­λύουμε. Επειδή τα πράγματα έχουν πάει άσχημα για τόσες πολλές γυναίκες, έχουν ερευνήσει κάτω απ' την επιφάνεια και έχουν δει το περίγραμμα μιας κοινωνικής σχέσης. Οι ερωτικές σχέσεις θεωρούνται ότι συνδέονται με άλλα είδη σχέσεων μεταξύ των φύλων. Φαινομενικά ασύνδετα πράγ­ματα, αποκαλύπτονται ότι συνδέονται — αναίσθητη συνουσία και το γεγονός όπ οι άνδρες κατέχουν τα περισσότερα δημό­σια αξιώματα, ή οι χαμηλοί μισθοί για πς γυναίκες και το γεγονός όη οι άνδρες διακόπτουν πς γυναίκες όταν μιλάνε.

εδώ σης οχέοεις μειοξύ ανδρών και γυναικών, που τις ονομάζω «σχέσεις μεταξύ των φύλων»—ένα μάλλον τεχνικό όρο, αλλά αυτό απαιτεί η σαφήνεια. Οι σωμα­τικές και συναισθηματικές σχέσης μεταξύ ανδρών και γ υ ν α ι κ ώ ν __ «ερωτικές σχέσεις»—είναι ένα επίπεδο σχέσεων μεταξύ των φυλών.

44 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Οι ταπεινώσεις και ανισότητες, είναι όλες μέρος ίου κοινωνι­κού συστήματος, και το σύστημα μάλλον, παρά τα άτομα που βρίσκονται σ' αυτό, προωθεί τη μειονεκηκότητα των γυναι­κών και την πλεονεκτική θέση των ανδρών. Οι άνδρες είναι ισχυροί, όχι επειδή είναι έμφυτα ανώτεροι, αλλά επειδή το σύστημα τους δίνει εξουσία, και οι γυναίκες είναι αδύναμες, όχι επειδή είναι έμφυτα κατώτερες, αλλά επειδή οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών πς κάνουν έτσι.

Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε το σύστημα στο οποίο έχουν εγκλωβισθεί άντρες και γυναίκες, εκτός αν εξετά­σουμε τον αντρικό και γυναικείο πληθυσμό — η εξέταση των ατόμων, λίγα θα φανερώσει.

'Οταν εξετάζουμε τη θέση της γυναίκας στην αγορά εργα­σίας, π.χ. διαπιστώνουμε όπ σχηματίζουν μια υποδεέστερη ομάδα εν σχέσει προς τους άνδρες, παρόμοια με την κατώ­τερη ομάδα που σχηματίζουν οι εργάτες εν σχέσει με τα αφε- νηκά. Στη Μεγάλη Βρετανία το 1979 πάνω απ' τις μισές γυναίκες ηλικίας κάτω των 45 δουλεύουν και 60% απ' όσες έχουν ηλικία 45 με 60 και οι αναλογίες αυτές ανέρχονται σταθερά απ' το 1951.

Οι γυναίκες δουλεύουν κυρίως για οικονομικούς λόγους, αλλά πληρώνονται λιγότερο απ' τους άνδρες. Ο μέσος εβδο­μαδιαίος μισθός ενός αρσενικού Βρετανού χειρώνακια το 1979, ήταν περίπου 97 λίρες, ενώ των γυναικών χειρωνά- κτων 58 λίρες - 60% του αντρικού μισθού . Η θέση των εργα­ζομένων γυναικών είναι κατώτερη απ' αυτή των ανδρών, και η πιο εύγλωττη εικόνα είναι το γεγονός ότι η συντριπτική πλειοψηφία των γραμματέων, είναι γυναίκες, αλλά ένας μικροσκοπικός αριθμός, διευθυντές. (Πριν 10 χρόνια σπς ΗΠΑ οι αριθμοί ήταν 97% και 2% ανπστοιχα ). Και ακριβώς όσο άσχημα πάνε οι γυναίκες σιη δουλειά, το ίδιο συμβαίνει όταν αυξάνεται η ανεργία- είναι οι πρώτες που θίγουν οι απο­λύσεις, λόγω περιορισμού του εργατικού δυναμικού.

Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες έξω απ' τη μισθωτή εργασία επίσης, αποκαλύπτουν την υποδεέστερη θέση τους.

Σχεδόν όλες οι γυναίκες που δουλεύουν για μισθό, είναι επίσης υπεύθυνες για τα οικιακά, καθώς και τη φροντίδα των παιδιών και όταν οι ώρες που ξοδεύουν σ' αυτά προστεθούν σπς ώρες που δουλεύουν για μισθό, βλέπουμε όπ ο αριθμός

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 45

των ωρών που δουλεύουν κάθε βδομάδα, είναι πράγματι πολύ μεγάλος. 70 ώρες δεν είναι ασυνήθες. Αν οι γυναίκες θέλουν να δουλέψουν έξω απ' το σπίτι, είναι δύσκολο να βρουν παιδικούς σταθμούς για τα παιδιά τους και στη Βρεταν- νία μόνο 2% των εργαζομένων μητέρων με παιδιά κάτω των πέντε ετών, έχουν θέσεις γι' αυτά σε παιδικούς σταθμούς. Ακόμα και σε οικογένειες που η γυναίκα δουλεύει οκτάωρο έξω απ' το σπίτι, οι πατέρες σπάνια δεν πάνε στη δουλειά αν τα παιδιά είναι άρρωστα, και σπάνια τα παίρνουν απ 'το σχο­λείο .

Αυτή η άμισθη εργασία της φροντίδας των παιδιών και της δημιουργίας μιας οικογένειας, θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν ένα προσωπικό και όχι κοινωνικό ζήτημα, μιας και συμ­βαίνει στην ιδιωτική σφαίρα. Αλλά είναι κοινωνικό γιατί, με τον τρόπο του, συνεισφέρει σπς κοινωνικές σχέσεις παραγω­γής όσο και η μισθωτή εργασίά. Ένα ωραίο σπίτι, ένα χορτα- σηκό γεύμα, καθαρά ρούχα και ο μισθοσυντήρητος συνέρχε­ται. Επιστρέφει σιο καθημερινό μόχθο καλύτερα εφοδια­σμένος για να συνεχίσει να γυρνάει τους τροχούς της βιομη - χανίας και να ανακατεύει τους σωρούς των εγγράφων. Τα μειονεκτήματα των γυναικών σαν εργαζόμενες και σύζυγοι είναι ίδια, και έτσι είναι δύσκολο να μην συμπεράνουμε ότι είναι μέρος ενός συστήματος, και ότι οι σχέσεις μεταξύ των φύλων είναι κοινωνικές.

Οι σοσιαλιστές και οι φεμινίστριες συμφωνούν όπ τα γυναικεία μειονεκτήματα αναδύονται από πς κοινωνικές σχέσεις, αλλά διαφωνούν στο αν αυτές οι σχέσεις είναι οικο­νομικές ή σεξουαλικές. Είναι τα γυναικεία μειονεκτήματα καθαρά το αποτέλεσμα ίου οικονομικού συστήματος - είτε πις ατομικής ιδιοκτησίας γενικά ή του καπιταλισμού ειδικά - ή είναι συνέπειες της πατριαρχίας, των κοινωνικών σχέσεων ανδρών και γυναικών;

Πατριαρχία

Οι μαρξιστές συνήθως δεν αισθάνονται άνετα με την έννοια της πατριαρχίας. Μια από πς θεμελιώδεις ιδέες του μαρξισμού, είναι όπ στο κάτω κάτω όλες οι κοινωνικές σχέ­

σεις προέρχονται απ' τα μέσα παραγωγής. Η ιδέα ότι μπο­ρούν να υπάρχουν κοινωνικές σχέσεις που δεν είναι βασι­

46 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

σμένες σια μέσα παραγωγής, είναι μια βασική πρόκληση στο μαρξισμό, και η έννοια της πατριαρχίας αυτό ακριβώς υπο­στηρίζει.

Η παραδοσιακή μαρξιστική θέση είναι ότι ο φεμινισμός είναι λανθασμένος και παραπλανητικός, και αυτή είναι η θέση που υποστήριξε ο Λένιν για τον φεμινισμό στην εποχή του. Ο Λένιν καιαφέρθηκε δριμΟτατα εναντίον των Γερμανί­δων γυναικών που από μόνες τους πολεμούσαν την σεξουα­λική καταπίεση για την οποία οι αρσενικοί σοσιαλιστές αδια­φορούσαν. Είχαν συναντήσεις σπς οποίες συζητούσαν προ­βλήματα που τους επηρεάζουν βαθειά - προβλήματα στο γάμο, στη σεξουαλικότητα και σπς προσωπικές σχέσεις. Η απάντηση του Λένιν, έδειξε ότι απέτυχε να αναγνωρίσει την σοβαρότητα κοινωνικών σχέσεων που ήταν διαφορετικές από τις οικονομικές. Θεωρούσε αυτές τις συναντήσεις στην καλύτερη περίπτωση άσχετες, και σιην χειρότερη ανη-επανα- σταηκές. Θεωρούσε το ενδιαφέρον των γυναικών για τη σεξουαλική ζωή ασπκό, και την επιθυμία τους για σεξουα­λική ελευθερία ανθυγιεινή. «Η επανάσταση απαιτεί συγκέ­ντρωση, αύξηση των δυνάμεων απο πς μάζες, από τα άτομα», φώναζε. «Δεν ανέχεται οργιαστικές καταστάσεις που είναι κανονικές για τους παρακμασμένους ήρωες του Ντ' Ανού- νισιο. Η ασωτία στην σεξουαλική ζωή είναι ασηκή, είναι ένα φαινόμενο παρακμής». Σε μια αποκαλυππκή φράση, ανα­φέρθηκε σε ανθρώπους «που σκαλίζουν τα σεξουαλικά ζητήματα», και απέρριψε την θεωρία του ποτηριού νερού της Αλεξάνδρας Κολλοντάι, στην οποία εξέφραζε την πεποίθηση ότι ο κόσμος θάπρεπε να ικανοποιήσει πς σεξουαλικές επιθυ­μίες με τον ίδιο πρακτικό τρόπο που ικανοποιεί τη δίψα. «Και βέβαια η δίψα πρέπει να ικανοποιείται» αντέτεινε «αλλά ένας κανονικός άνδρας σε νορμάλ περιστάσεις θάσκυβε στο χαντάκι να πιεί από μια λακούβα ή από ένα ποτήρι βρωμι- σμένο από πολλά χείλη»; Μήπως ο Λένιν αναφέρθηκε στους άνδρες που πίνουν από βρώμικα ποτήρια επειδή τους θεωρούσε μολυσμένους από τις σεξουαλικές επαφές με τις γυναίκες; Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι, αλλά υπάρχει κάτι χαρακτηριστικό στην παρομοίωση που διάλεξε.

«Μερικοί Μαρξιστές προσπαθούν να βολευτούν με τον φεμινισμό με περισσότερο ή λιγότερο παρατραβηγμένους τρόπους, και ένας από τους πιό κοινούς είναι η θεώρηση των

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 47

γυναικών σαν «τμήμα της εργατικής τάξης». «Μερικά τμήματα της εργατικής τάξης υποφέρουν από διπλή καταπίεση» λένε, «για παράδειγμα οι γυναίκες, υποφέρουν σαν μέλη της εργα­τικής τάξης στον καπιταλισμό και σαν γυναίκες». Αλλά αυτή η άποψη δεν στηρίζεται εύκολα.

Τι σημαίνει να λέμε ότι οι γυναίκες είναι «ένα τμήμα της εργατικής τάξης»; Σίγουρα σημαίνει ότι κάθε γυναίκα είναι μέλος της εργατικής τάξης. Δεν είναι εύκολο να δικαιολογή­σουμε μια τέτοια άποψη. Ανήκει μια δούκισσα στην εργατική τάξη επειδή η περιουσία απ' την οποία ζει ανήκει στον άνδρα της; Είναι η γυναίκα του Προέδρου του Διοικητικού Συμβου­λίου μιας επιχείρησης, εργάτρια επειδή έχει την ευθύνη της φροντίδας των παιδιών;

Μπορούμε να πούμε όπ είτε αυτές οι γυναίκες είναι μέλη της εργατικής τάξης επειδή καταπιέζονται σαν γυναίκες, είτε μπορούμε να πούμε ότι δεν καταπιέζονται σαν γυναίκες επειδή δεν είναι μέλη της εργατικής τάξης, Και οι δύο εκδο­χές είναι απαράδεκτες. Η πρώτη κάνει κατανοητή την έννοια της εργατικής τάξης, με το να συμπεριλαμβάνει σ' αυτή το γυναικείο τμήμα της άρχουσας τάξης. Η δεύτερη αφαιρεί κάθε νόημα από την άηοψη ότι οι γυναίκες είναι καταπιεζό- μενη ομάδα με το να-εξαιρεί απ' αυτή το γυναικείο φύλο της ανώτερης τάξης.

Το εύρημα «τμήμα της εργατικής τάξης», δεν αρκεί. Όλες οι γυναίκες καταπιέζονται σαν γυναίκες, ανεξάρτητα απ' την τάξη τους. Οι εργάτριες καταπιέζονται σαν τέτοιες και σαν γυναίκες, αλλά οι γυναίκες που δεν ανήκουν στην εργατική τάξη καταπιέζονται παρ' όλα αυτά σαν γυναίκες. Είναι πολύ απλό: υπάρχουν δύο μορφές καταπίεσης. Αυτό ακριβώς δεν μπορούν να δεχτούν πολλοί Μαρξιστές. Δεν είναι πρόθυμοι να παραδεχτούν ότι οι γυναίκες που δεν ανήκουν στην εργα­τική τάξη μπορεί να καταπιέζονται.

Υπάρχει κι' άλλος ένας τρόπος που οι Μαρξιστές προσπα­θούν να αποφύγουν να παραδεχτούν. Την πραγματικότητα της πατριαρχίας, υποστηρίζοντας ότι παρότι οι γυναίκες κατα­πιέζονται σαν γυναίκες, η καταπίεση αυτή έχει εμφανιστεί σχετικά πρόσφατα, επειδή προέρχεται από την καπιταλισηκή παραγωγή. Αλλά δεν λείπουν οι αποδείξεις ότι η γυναικεία καταπίεση προηγείται του καπιταλισμού. Μπορούμε να αρχίσουμε από την πρωτόγονη κοινωνία, και να δούμε ότι σε

48 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κάθε στάδιο οι άνδρες εξούσιαζαν.Το γεγονός ότι η γυναικεία καταπίεση έχει πάρει μια ορι­

σμένη μορφή στο καπιταλισμό είναι αυτό που έκανε τον κόσμο να πιστεύει όπ ο καπιταλισμός τη δημιούργησε και ότι χωρίς tov καπιταλισμό θα εξαφανισθεί. Αλλά το ότι η πατριαρχία έχει διαμορφωθεί κατά ένα ορισμένο τρόπο απ' τον καπιταλισμό δεν σημαίνει όπ, όπως το Χρηματιστήριο, είναι ένας καπηαλισπκός θεσμός, ή ότι αντλεί τροφή απ' τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Ο σύνδεσμος μεταξύ του καπιταλισμού και της πατριαρχίας, μοιάζει περισσότερο με τη σχέση ανάμεσα στην παλίρροια και ένα βότσαλο που έχει λειάνει: αν και το βότσαλο έχει πάρει μια ορισμένη μορφή απ' ιην ενέργεια της παλίρροιας η ουσία του δεν εξαρτάται απ' τον αν ποτέ ήταν στη θάλασσα. Η παλίρροια μπορεί να στα­ματήσει, η θάλασσα να αποξηρανθεί και το βότσαλο θα παραμείνει. Όμοια αν και η πατριαρχία υπάρχει στη σημε­ρινή της μορφή μόνο λόγω της καπιταλισιικής επίδρασης, ο καπιταλισμός μπορεί να εξαφανισθεί και η πατριαρχία θα παραμείνει. Οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών διαφέ­ρουν από τις οικονομικές σχέσεις.

Σεξουαλική πολιτική

Η εξουσία διαπερνά πς κοινωνικές σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών όπως διαπερνά πς κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των τάξεων. Μ' αυτή χην έννοια η πολιτική των σχέσεων μεταξύ των φύλων, είναι μια μορφή κοινωνικού - πολιτικού, τα δύο φύλα ανημετωπίζουν το ένα το άλλο, και το ένα εξου­σιάζει το άλλο. Μιας και υπάρχουν κοινωνικές σχέσεις εξου­σίας μεταξύ των φύλων, τα γυναικεία μειονεκτήματα δεν μπορεί να απαλειφθούν χωρίς κοινωνικές αλλαγές, και αυτό αποτελεί σχεηκά συμβατική πολιτική δραστηριότητα: συνα­ντήσεις, διασκέψεις, καμπανιές και νομοθεσία κ.ο.κ Αλλά εκτός του όπ είναι κοινωνική, η σεξουαλική πολιηκή είναι και προσωπική. Από μερικές απόψεις μοιάζει με την ταξική πολι- ηκή, και από άλλες είναι πολύ διαφορετική.

Οι σχέσεις μεταξύ ενός αφενπκού και ίων εργατών του είναι κοινωνικές και όχι προσωπικές. Τα μέλη μιας τάξης δεν είναι αναγκαίο να έχουν προσωπική επαφή με τα μέλη μιας άλλης για να υπάρχουν ταξικές σχέσεις. Καθώς μεγάλωσαν

■̂ -.ιμΟΝΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 49

οι καπιταλιστικές εταιρείες, τα αφενακά και οι εργάτες έχουν όλο και λιγότερη επαφή. Στο παρελθόν, στον καιρό του «αφέντη και των ανδρών του», είχαν πολύ στενή επαφή. Στο καιρό των πολυεθνικών, οι διευθυντές εκτός του ότι δεν διευ­θύνουν προσωπικά την εργασία των υπαλλήλων τους δεν έχουν καν πάει σπς πόλεις που αυτοί δουλεύουν.

Οι σχέσεις μεταξύ των δύο φύλων είναι διαφορετικές. Δεν μπορεί να υπάρχει καμμιά σχέση χωρίς προσωπική επαφή, και επειδή γεννιούνται μέσα σπς προσωπικές σχέσεις των ατόμων είναι ακόμα πιό δύσκολο να πς θεωρήσουμε κοινω­νικές. Αλλά αφού δούμε ότι είναι κοινωνικές, δεν πρέπει να ξεχάσουμε όπ είναι επίσης προσωπικές.

Επειδή οι σχέσεις μεταξύ των φύλων είναι εν μέρα προσω­πικές, είναι δυναιόν για άνδρες και γυναίκες σπς προσωπικές τους σχέσεις να δραπετεύσουν απ'τον κοινωνικό τους καθο­ρισμό. Είναι απαραίτητο να το κάνουν για να υπάρξει βελ­τίωση σπς σεξουαλικές τους σχέσεις. Οι σχέσεις μεταξύ των φύλων δεν μπορούν να αλλάξουν με τον ίδιο τρόπο που αλλάζουν οι οικονομικές σχέσεις: οι άνδρες δεν μπορεί να «ανατραπούν» με τον τρόπο που ανατράπηκαν οι καπιταλι­στές στη Ρώσσικη επανάσταση. Ούτε πρόκειται μεγάλος αριθμός γυναικών να απορρίψει όλες πς σχέσεις με τους άνδρες, όπως υποστηρίζουν οι αυτονομίστριες. Έτσι κάποια αλλαγή χρειάζεται σης προσωπικές σχέσεις. Χρειάζεται να διαμορφώσουμε πολιπσμένες προσωπικές σχέσεις, χωρίς να ξεχνάμε όπ συμβαίνουν σ' ένα κοινωνικό φόντο, ούτε να υποκρινόμαστε όπ δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε γι' αυτές. Αν ήταν έτσι τα πράγματα το μέλλον των σεξουαλικών σχέσεων θα ήταν ένας ζοφερός ατελείωτος πόλεμος φθοράς.

50 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΡΗ

1'Ανταμ Σμιθ, Ο Πλούτος των Εθνών, Ιο βιβλίο, Ιο κεφάλαιο.2. Ντεήβιντ Μακ Λέλαν, (εκδότης) Τα Γκρούντριαε ίου Μαρξ, Σαΐνι

Αλμπανς Paladin, 1971, ο. 89.3. Τζο Φρήμαν, Η τυραννία της έλλειψης δομής, Κίνγκστου, Ένωση

Αναρχικών Εργατών, 1975 περ.4. «Το Μανιφέστο των κόκκινων καλσόν» σιην έκδοση του Ρόμπιν

Μόργκαν. Η Αδελφότητα είνα ι Ισχυρή, Ν. Υόρκη, Vintage 1970 σελ. 598-99.

5. Μπιλ Γουέστ, «Η πολιπκή, ο Ράιχ και ο Φεμινισμός» σιο Ενέργεια και Χαρακτήρας, Αμηόιομπουρυ, τόμος 10, αρ. 3 Σεπτέμβριος 1979 σελ. 76.

6. Τ α ν Γ 'jvaiKwv, Λονδίνο, 17 Φεβρ. 1979, σελ. 22-23.7. Κεντρικό Γραφείο Πληροφοριών, Βρεταννία 1981, Λονδίνο.

HMSO198 σελ. 333.8. Λσύσυ Κόμισαρ, Ο Ν έος Φεμινισμός, Λονδίνο, Watts 1971, σελ.

24.9. Των Γυναικών

10. Κλάρα Τσέτκιν, Συνομιλίες μ ε τον Λένιν, Ν. Υόρκη, International Publishers 1974, σ 49.

11. Μεγάλη Φλόγα, Για μια Επαναστατική Σοσιαλιστική Οργάνωση,Λίβερπουλ, Big Flame, 1977.

3. Προσωπική ζωήΑν είχατε κανονίσει να συναντήσετε μια φίλη στο Σταθμό

του Βατερλώ θα είχατε δίκιο να εκνευρισθήτε εαν δεν εμφα­νιζόταν. Αλλά φαντασθήτε τη δυσφορία σας αν κάποια άλλη τελείως άγνωστη, αε εσάς, εμφανιζόταν στη θέση της και έλε­γε, «Είμαι η φίλη σας για απόψε. Μην γκρινιάζετε. Στην πραγματικότητα όλοι είμαστε ίδιοι και είμαι απόλυτα ικανή να επιτελέσω πς λειτουργίες της φιλίας το ίδιο καλά όσο η οποια- δήποτε. Το πρόσωπο που περιμένατε πήγε στο Σταθμό του Πάνηγκντον στη θέση μου, μιας και πράξεις φιλίας μπορούν να διεξαχθούν οπουδήποτε στην επιφάνεια της γης, και δεν είναι ανάγκη να γίνονται σ' ένα ορισμένο μέρος». Θα επιμέ­νατε ότι δεν θέλετε να συναντήσετε τον οποιοδήποτε: θέλετε την φίλη σας και θέλετε να είναι εδώ. Οι περίπλοκοι συλλογι­σμοί για το ότι όλοι είναι σχεδόν ίδιοι είναι ωραίοι, αλλά αναιρούν όλα όσα θεωρούμε δεδομένα για τη φιλία και απαρνούνται όσα είναι προσωπικά στις προσωπικές σχέσεις.

Έχει γίνει πολύς λόγος για το προσωπικό στο προσωπικό- πολιτικό κίνημα, αλλά λίγη μελέτη για το τι πράγματι είναι. Θυμηθείτε τον άνδρα που νόμιζε ότι εξηγούσε τις προσωπι­κές του αποφάσεις, όταν στην πραγμαπκότητα ανέλυε τον καπιταλισμό και την πατριαρχία: είχε κατανοήσει πσλΰ λίγα απ' τη φύση της προσωπικής ζωής, αν και ολόψυχα υπο­στήριζε το προσωπικό - πολιτικό. Ο λόγος που το προσωπικό- πολιτικό έχει τόσο συχνά σκεπάσει την προσωπική ζωή κάτω απ' την κοινωνική πολιτική είναι γιατί δεν έχουμε μια αρκετά

52 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

καθαρή αντίληψη του προσωπικού.Το όλο ζήτημα για την προσωπική ζωή είναι η ιδιαιτερό­

τητα και αμεσότητα της. Είναι θέμα αυτού του προσώπου σ ' αυτό τον τόπο αυτή τη σπγμή. Γι' αυτό λοιπόν η ενοικίαση φίλων δεν έχει σχέση με τις προσωπικές σχέσεις. Επειδή η προσωπική ζωή είναι συγκεκριμένη και άμεση είναι δύσκολο να γενικεύσουμε γι' αυτή. Οι γενικεύσεις αποτυγχάνουν να μας αγγίξουν. Γλιστρούν από το προσωπικό όπωςτο νερό απ' την πλάτη της πάπιας. Μοιάζει σαν οι θεωρίες και η προσω­πική ζωή, να υπάρχουν σε διαφορετικές διαστάσεις. Δεν είναι τόσο που οι θεωρίες για την προσωπική ζωή είναι ψευ­δείς όσο ότι είναι άσχετες. Οι θεωρίες πάντοτε έπονται προσ­παθώντας να κατανοήσουν πς εμπειρίες που έχουν ήδη περάσει και έχουν κάνει ένα βήμα μπρος. Η προσωπική ζωή είναι συγκεκριμένη και ατομική. Η κοινωνική ζωή αντίθετα δεν είναι. Είναι αφηρημένη και δεν εξαρτάται καθόλου από ιδιαίτερα άτομα. Η κοινωνική θεωρία γίνεται εφικτή μόνο γιατί κάνει γενικεύσεις για ομάδες στις οποίες τα συγκεκρι­μένα άτομα δεν μετράνε πολύ. Οι γενικεύσεις είναι για ομά­δες, τάξεις, φύλα, πληθυσμούς, μάζες, περιγράφουν μέσους όρους, τάσεις και τυπικές ενέργειες. Οι ατομικές εξαιρέσεις αποκλείονται από το μέσο όρο. Μεταβάλονται στη γλώσσα της στατιστικής σε «κοινωνικές αποκλίσεις». Στις προσωπικές όμως σχέσεις οι ιδιομορφίες είναι το πάν και ο μέσος όρος τίποτα. Οι αποκλίσεις δεν είναι ποτέ κανονικές. Στη κοινω- νιολογία και στην Μαρξισηκή ή φεμινιστική θεωρία, το θέμα είναι να ανακαλύψουν την ανηπροσωπευτική οικογένεια, τις ανηπροσωπευηκές σχέσεις παραγωγής, τους αντιπροσωπευ­τικούς μηχανισμούς της πατριαρχίας. Στην προσωπική ζωή το ζητούμενο είναι να έχεις την ευκαιρία και την δυνατότητα να ζήσεις με τον τρόπο που θέλεις. Όσον αφορά τις προσωπικές σχέσεις η θεωρία είναι συνήθως ακατάλληλη. Η ιδιαιτερό­τητα χάνεται στα γενικό, το ατομικό στο ανππροσωπευπκό. Ακούγοντας θεωρίες για την προσωπική ζωή μοιάζει συχνά σα να βλέπουμε ένα πίνακα στατιστικής και να προσπαθούμε να αναγνωρίσουμε τους εαυτούς μας σε κάποιο ποσοστό.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 53

Προσωπικές βιογραφίες

Κάθε ζωή ακολουθεί το δρόμο της. Οι προσωπικές ζωές είναι μοναδικές και γι' αυτό ο πιο κατάλληλος τρόπος για να μιλάμε για μια ζωή είναι η βιογραφία ή το μυθιστόρημα.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι φεμινιστικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν γεμίσει πς λίστες τους με μυθιστορήματα, αντί εγχειρίδια, και δεν είναι τυχαίο όη οι περισσότερες φεμινίστριες αισθάνο­νται πιο άνετα μ' ένα βιβλίο της Μάρτζ Πήαρσυ παρά μ' ένα του Κάρλ Μάρξ. Θέλουν να έχουν όσο το δυνατόν λιγότερες σχέσεις με την αφηρημένη θεωρία της αριστερός. Θεωρούν όη η υφή της προσωπικής ζωής κάπου χάνεται μέσα σ' όλα αυτά.

Αυτό που κάνει κάποια να είναι ένα άτομο, είναι οι επί μέρους ιδιαιτερότητες του χαρακτήρα και της σωμαπκής της διάπλασης αλλά πάνώ απ ' όλα είναι η μοναδικότητα της βιο­γραφίας της. Αν και μοιάζουμε από πολλές απόψεις (και αυτές οι ομοιότητες μετρούν στην κοινωνιολογία και ψυχο­λογία), οι ιστορίες μας είναι διαφορεηκές.

Τα πανομοιότυπα δίδυμα μοιάζουν, αλλά ακόμα κι' αυτά έχουν μοναδικές βιογραφίες.

Οι σχέσεις όπως και τα άτομα έχουν βιογραφίες. Οι σχέ­σεις μοιάζουν από πολλές απόψεις και πιθανά να υπάρχουν μόνο πέντε - έξη διαφορεηκά είδη: φιλία, σεξουαλική αγάπη, η σχέση μεταξύ γονιού και παιδιού, η τυχαία συνάντηση αγνώστων κ.ο.κ· αλλά οι συνδυασμοί των ατόμων συμβάλ­λουν σε μια άπειρη ποικιλία σχέσεων. Απ' την άποψη της θεωρίας μετρούν μόνο τα είδη των σχέσεων, αλλά απ' την άποψη της ζωής μετράει το διαφορετικό αίσθημα των διαφο- ρεηκών σχέσεων.

Κοινωνιολόγοι έχουν προσπαθήσει να γράψουν βιβλία για την φιλία, αλλά δεν είναι παρά μεγαλεπήβολες αποκα­λύψεις του προφανούς. Κάθε φιλία αρχίζει με μια συνάντηση κατόπιν υπάρχει μια περίοδος μικρής ή μεγάλης διάρκειας που οι μελλοντικές φίλες γνωρίζουν η μία την άλλη, μετά αναπτύσεται ένας βαθμός στενής σχέσης κ. ο. κ. 'Οταν οι μυθιστοριογράφοι ακολουθούν τα ίχνη μιας συγκεκριμένης φιλίας, ανη'θετα φτάνουν στα ύψη. Π.χ η φιλία του Αζίζ και του Φήαλντινγκ στο Πέρασμα στην Ινδία του Φόρστερ. Ο

54 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Φόρστερ απεικονίζει την αναπτυσόμενπ σχέση μεταξύ ίου Ινδού μουσουλμάνου και του Άγγλου αγνωστικιστή. Ο τρό­πος με τον οποίον πλέκεται ο ιστός του έργου με φόντο τις αντίστοιχες κουλτούρες τους, την καταστροφή του Αζίζ απ' τους Άνγλους και την αυξανόμενη αποξένωση του Φήαλ- νηνγκ απ' τον κόσμο του, ο τρόπος με τον οποίο οι δύο άνδρες εμφανίζονται να συγκλίνουν μεταξύ τους, μετά απο­μακρύνονται και ξανά πλησιάζουν. Είναι ένα από τα πιο ωραία πορτραίτα φιλίας που υπάρχει. Επίσης αναλογίζομαι Τα κύματα της Βιργινίας Γουλφ, μια εξαπλή βιογραφία, γραμμένη από υποκειμενική άποψη, όπου οι σχέσεις μεταξύ των Μπέρναρντ, Σούζαν, Ρόντα, Νέβιλ, Τζίνυ και Λούις δια- θλουνται μέσα απ' ας σκέψεις του καθένα, αρχίζοντας απ' την γέννηση και διασχίζοντας την ζωή καθενός ως το θάνατο τους. Και τα δύο μυθιστορήματα είναι εντελώς συγκεκριμένα και μή θεωρητικά.

Οι φεμινιστικές ομάδες αυτοσυνείδησης έχουν κάνει τις μεμονωμένες γυναίκες να ανηληφθούν ότι δεν είναι οι μόνες που έχουν κάποιες συγκεκριμένες εμπειρίες, και αυτός είναι ένας λόγος για την επιτυχία τους.

Οι γυναίκες ανακαλύπτουν όπ τα βάσανα που περνούν, τα έχουν περάσει ια άλλες και τα ζητήματα που φοβούνται να θίξουν άλλες τα συζητούν. Η αυτοσυνείδηση καταδεικνύει τι είναι κοινό σε όλες και π αποτελεί μέρος της κοινής μας εμπειρίας.

Αλλά επίσης δείχνει πς διαφορές μεταξύ των ανθρώπων και την μοναδικότητα της κάθε βιογραφίας, και αυτό είναι κάπ σημανπκό. Το να γίνεσαι δεκτή για τούτο που είσαι, δεν είναι λιγότερο σημανπκό απ' το να συμμερίζεσαι με ηςάλλες ότι όλες έχετε κοινό!

Εραστές, φίλοι και εχθροί

Επειδή οι προσωπικές σχέσεις είναι συγκεκριμένες δεν έχει μεγάλη αξία να προσπαθούμε να φηάξουμε μια θεωρία του προσωπικού - πολιπκού. Αν και από την αρχή είπα όπ υπάρχουν θεωρηηκές δυσκολίες στην άποψη όπ το προσω­πικό είναι πολιτικό και όπ θέλω να ξεκαθαρίσω τη σχέση μεταξύ τους, δεν προσπαθώ να γράψω ένα θεωρητικό βιβλίο. Πράγμαπ ένα απ' τα προβλήματα στο προσωπικό -

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 55

πολιηκό κίνημα είναι ότι οι άνθρωποι θεωρητικολογούν παραπάνω απ'όπ πρέπει και εύκολα απογειώνονται σε γενι­κεύσεις. Η κύρια θέση μου για τις προσωπικές σχέσεις είναι ότι δεν θάπρεπε να θεωρητικολογούμε γι’ αυτές, αλλά θα έπρεπε να ης αποτιμάμε. Διαφορετικά η ζωή συνθλίβεται από το νεκρό βάρος της αφαίρεσης.

Λοιπόν τι μπορούμε να πούμε για τις προσωπικές σχέσεις; Έχουμε δει όχι αφορούν συγκεκριμένα άτομα. Έχουμε επί­σης δει όπ διαδραματίζονται σε συγκεκριμένα μέρη και ώρες. Επίσης διαρκούν με τον καιρό και κάθως αυτός περνά, τα άτομα μπορεί να γνωρισθούν ακόμα περισσότερο. Σε σχέ­σεις αγάπης και φιλίας η βαθμιαία ανακάλυψη της μιας απ' την άλλη είναι μέρος της ίδιας της ευχαρίστησης ιης σχέσης. Αν το κάθε πρόσωπο μιλά περισσότερο για τον εαυτό της και γνωρίζει περισσότερο την άλλη και αν οι λεπτομέρειες η βιο­γραφία και ο χαρακτήρας ολοκληρώνονται, τότε η αντίληψη της μιας για την άλλη γίνεται πιο στερεή.

Οι φίλες συχνά θέλουν να είναι μαζί χωρίς ενοχλήσεις, μιλώντας, κάνοντας πράγματα μαζί ή χωρίς να κάνουν τίποτε συγκεκριμένο. Η σιωπή είναι συχνά τόσο σημανηκή όσο η συζήτηση και σε ώριμες σχέσεις οι άνθρωποι μπορεί να απο­λαύσουν την συντροφιά η μια της άλλης χωρίς να λένε τίποτε.

Οταν γνωρίσουν η μια την άλλη οι φίλες αναπτύσουν εμπιστοσύνη και ειλικρίνεια. Σχέσεις χωρίς εμπιστοσύνη και τιμιότητα δεν είναι πραγματικές φιλίες. Και οι δύο πρέπει να πιστεύουν ότι η άλλη μπορεί να είναι ειλικρινής για τα αισθή­ματα της, τους φόβους της, τις αδυναμίες της και τις φαντα­σίες της χωρίς να την κοροϊδεύουν. Η μεγάλη αρετή των παλιών φιλιών, ειδικά αυτών που ξεκίνησαν στη παιδική ή εφηβική ηλικία είναι όπ καμιά δεν έχει την επιθυμία ή ικανό­τητα να εξαπατά τη φίλη της.

Ήδη ξέρουμε τα πάντα η μια για την άλλη, ξέρουμε η μια τον χαρακτήρα της άλλης και ξέρουμε κάη απ' τα γεγονότα και εμπειρίες που μας έχουν κάνει αυτό που είμαστε.

Όλοι χρειαζόμαστε οικειότητα, να είμαστε κοντά στους ανθρώπους και να φανερώνουμε τις πιο ενδόμυχες σκέψεις και αισθήματα μας τίμια και χωρίς επιφυλάξεις. Έχουμε την ανάγκη να αγαπούμε και να μας αγαπάνε. Είναι στοιχείο της ανθρώπινης υπόστασης και παρ' όλα αυτά δεν έχουν όλοι

56 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

την ικανότητα να δημιουργούν σχέσεις στενές. Η επιθυμία για εξουσία πάνω στις άλλες ή ο φόβος της προδοσίας, απο­τρέπουν και τα δύο τους ανθρώπους να συνδέονται στενά. Οι άνθρωποι συγχέουν τη φιλία με το σεξ και νομίζουν ότι όταν έχουν μια σωματική σχέση τότε έχουν στενές σχέσεις. Είναι όμως πολύ πιθανό να έχεις μια σωματική σχέση χωρίς ειλι­κρίνεια, αυτοαποκάλυψη ή ακόμα και στοργή.

Το προσωπικό - πολιτικό κίνημα ενδιαφέρεται πολύ για τις στενές σχέσεις. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην έλλειψη οικειό­τητας στις πολιτικές οργανώσεις, ενάντια στην οποία επανα­στάτησαν οι φεμινίστριες. Οι παραδοσιακές αριστερές οργα­νώσεις, ιδιαίτερα οι επαναστατικές, εκτιμούν την δύναμη και τη σκληρότητα σε βάρος του ανοίγματος και της ζεστασιάς των αισθημάτων. Οργανώσεις στελεχών λένε στα μέλη τους να θέτουν την πολιτική δουλειά πρώτα και τις προσωπικές σχέσεις δεύτερες, ανημετωπίζοντας πς στενές σχέσεις σαν κάπ αστικό και συναισθηματικό. Το προσωπικό - πολιτικό κίνημα έχει ασχοληθεί πολύ με πς στενές σχέσεις επειδή αυτές έχουν αποκλεισθεί από πολλές μη - σημαντικές σχέ­σεις. Οι φεμινίστριες έχουν ενθαρρύνει πς γυναίκες να είναι περισσότερο φίλες η μία με την άλλη και οι άνδρες που ενδιαφέρονται για το προσωπικό - πολιτικό έχουν σπρώξει τους άνδρες να έχουν στενότερες σχέσεις μεταξύ τους. Αυτό είναι αναγκαίο ιδιαίτερα στη Βόρειο Αμερική και την Βόρεια Ευρώπη, όπου οι άνθρωποι τείνουν ούτως ή άλλως να είναι σκληροί και επιφυλακπκοί.

Υπάρχουν στενές σχέσεις ποικίλων ειδών. Η στενή σχέση των εραστών αναγκασηκά είναι διαφορετική από τη στενή σχέση μεταξύ φίλων. Η στενή σχέση μεταξύ ανθρώπων που γνωρίζονται για πολύ καιρό θάναι αναγκαστικά διαφορετική από την σχέση ανθρώπων που μόλις έγιναν γνωστοί - οι πρώτοι μπορεί να μην έχουν την ανάγκη να είναι τόσο εκδη­λωτικοί όσο οι δεύτεροι. Αν και η ανικανότητα σχηματισμού στενών σχέσεων είναι λυπηρή, οι άνθρωποι διαφέρουν ως προς την ικανότητα και επιθυμία για στενές σχέσες. Μερικές θέλουν να βρίσκονται κοντά σ' όποιον συναντούν τακτικά, σ' άλλες αρέσει να έχουν στενές σχέσεις μόνο με λίγους ανθρώπους - ίσως μόνο με μια . Μερικές κόβουν την φιλία τόσο γρήγορα, όσο την άρχισαν, αλλάζοντας φίλους πολύ γρήγορα. Αλλες επιμένουν πεισματικά, απρόθυμα έγκατα-

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 57

λείποντας τους φίλους τους και μόνο για τους σοβαρότερους λόγους. Δεν νομίζω ότι αυτή η ποικιλία στις στενές σχέσεις έχει μεγάλη σημασία, και δεν υπάρχουν λόγοι γιατί δεν πρέ­πει να δεχόμαστε πλατειές αποκλίσεις σης ανθρώπινες σχέ­σεις. Δεν μπορούμε να ορίσουμε κανόνες που αποφασίζουν για το «σωσιό» τρόπο να συνδεόμαστε στενά.

Είναι δυνατόν να «αισθηματοποιούμε» τις προσωπικές σχέσεις μας μιλώντας μόνο γι' αυτές που βασίζονται στη στοργή. Υπάρχουν και προσωπικές σχέσεις που βασίζονται στο μίσος. Το να μισείς έναν εχθρό δίνει σε μερικές τόση ευχαρίστηση όση ίο να αγαπάς μια φίλη. Περιχαρείς ανακα­λύπτουν τα κακά χαρακτηριστικά του, τις αδυναμίες και τα ελαττώματα του. Η έχθρα μεγαλώνει με τον καιρό όπως και η φιλία, χωρίς να καρποφορεί, αλλά παλιώνοντας, σαν παλιό τυρί σε κάτι ταγγό και δερμάτινο. Οι άνθρωποι νοιώθουν μια διεστραμένη ευχαρίστηση απ' την καλλιέργεια της εχθρότη­τας, και βρίσκουν μια διεστραμένη ικανοποίηση με το να γκρινιάζουν πίσω απ' την πλάτη κάποιας. Η αγάπη και το μίσος δεν πηγαίνουν πάντα ξεχωριστά και μπορεί να νοιώ­θουμε και τα δύο αισθήματα για το ίδιο πρόσωπο. Δεν υπάρ­χει στενή σχέση χωρίς διαμάχη και η αδυναμία αντιμετώπι­σης της ευθύνεται για πολλούς χωρισμούς και απογοητεύ­σεις. Όταν οι ψυχολόγοι και οι σύμβουλοι καθοδήγησης των γάμων αναφέρουν τη σημασία της διαμάχης σε μια σχέση, τότε συχνά πιάνουν πρωτοσέλιδους τίτλους «Τα ζευγάρια που μαλώνουν είναι ζευγάρια που διαρκούν εφ' όσον ξέρουν να μαλώνουν σωστά» λένε οι ειδικοί και όσο και αν εκχυδαΐζο- νται αυτές οι διαπιστώσεις έχουν σημανηκή πρακτική αξία.

Υπάρχουν προσωπικές σχέσεις που δεν είναι βασισμένες ούτε στην αγάπη ούτε στο μίσος - στην πραγματικότητα σε κανένα συγκεκριμένο αίσθημα. Αυτό εύκολα το παραμερί­ζουμε όταν αναφερόμαστε σπς προσωπικές σχέσεις του πιο έντονου είδους. Όλες οι σχέσεις όμως δεν είναι έντονες· δεν υπάρχουν μόνο εραστές και εχθροί αλλά επίσης γείτονες, συνάδελφοι και γνωριμίες. Οι άνθρωποι που συναλάσσονται μ' ένα οργανικό ή περιορισμένο τρόπο, επίσης έχουν προ­σωπικές σχέσεις. Αυτό που διακρίνει πς προσωπικές απ' τις κοινωνικές σχέσεις δεν είναι η οικειότητα αλλά η επαφή πρόσωπο με πρόσωπο. Οι μη στενές σχέσεις αποτελούν ένα σημαντικό μέρος της ζωής μας και αν θέλουμε να εξετάσουμε

58 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ολόκληρη την προσωπική ζωή πρέπει να συμπεριλάβουμε και αυτές. Από μόνες τους μπορεί να μην είναι σημαντικές, αλλά η ικανότητα μας και η δυνατότητα για αυτές συνεισφέρει πολλά στην ποιότητα της ζωής μας.

Πολλά μπορούμε να απολαύσουμε ακόμα και σε μια τυχαία συνάντηση, στη συναναστροφή ανθρώπων που μας αρέσουν αλλά δεν έχουμε πλησιάσει ή που την παρουσία τους απολαμβάνουμε αλλά δεν μπορούμε να υπομείνουμε κάθε ώρα του εικοσιτετραώρου. Τέτοιες σχέσεις μπορεί να χαλάσουν απ' την πολλή συνάφεια, και η επιθυμία να τις κάνουμε όλες παθιασμένες μοιάζει με την επιθυμία να τρως μόνο γλυκά. Υπάρχουν φιλίες ειδικού και περιορισμένου τύπου, άνθρωποι με τους οποίους μας αρέσει να κάνουμε κάτι συγκεκριμένο μαζί αλλά όχι τα πάντα.

Υποκειμενικά βιώματα

Οι προσωπικές σχέσεις, είτε είναι στενές είτε τυχαίες, δια­φέρουν απ' τις κοινωνικές όχι μόνο γιατί συνεπάγονται επαφή πρόσωπο με πρόσωπο, αλλά γιατί επίσης αφορούν υποκειμενικά βιώματα. Στη κοινωνική ζωή μια αντικειμενική δομή αναδύεται από πς ατομικές πράξεις. Η κοινωνική δομή δεν είναι οι σχέσεις των ατόμων μεταξύ τους και δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή στα βιώματα των ατόμων. Πρέπει να γίνει μια προσπάθεια κατανόησης. Αντίθετα οι προσωπικές σχέ­σεις δεν είναι τίποτε παραπάνω από σχέσεις μεταξύ ατόμων και αν δεν εισχωρήσουν στη συνείδηση και υποκειμενικό­τητα δεν είναι προσωπικές σχέσεις, αλλά απλή σωματική προσέγγιση, όπως η σύγκρουση των σφαιρών του μπιλιάρ­δου μεταξύ τους.

Ο υποκειμενικός χαρακτήρας των προσωπικών σχέσεων εξηγεί γιατί είναι απροσπέλαστες στη θεωρία. Η θεωρία εξε­τάζει την ανηκειμενικότητα και δεν μπορεί να κατέβει στο ατο­μικό βίωμα. Χρειαζόμαστε τη θεωρία για να κατανοήσουμε την κοινωνική δομή αλλά το προσωπικό βίωμα ξεφεύγει από τη λαβή της θεωρίας ακριβώς γιατί είναι υποκειμενικό.

Η προσωπική βιογραφία είναι κατά ένα μέρος η ιστορία των υποκειμενικών βιωμάτων ενός ανθρώπου, όχι απλά ένας κατάλογος γεγονότων που συνέβησαν. Σε μια προσωπική βιογραφία π ίδια η πορεία της ζωής - η ανάπτυξη ενός

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 59

ανθρώπου, η ενηλικίωση, η σεξουαλικότητα, τα γηρατειά, η αρρώστεια και ο θάνατος - αντανακλώνται σ' αυτά τα βιώμα­τα, και όταν αναφερόμαστε στο προσωπικό, γΓ αυτή την αντα­νάκλαση μιλάμε συχνά.

Στην πορεία της ζωής βλέπουμε, όπως είδαμε και στη φιλία, πράγματα κοινά σ' όλες. Βλέπουμε τι είναι καθολικά ανθρώπινο - και κάη περισσότερο από ανθρώπινο, γιατί η πορεία της ζωής συμπεριλαμβάνει και την ζωική μας ζωή. Υπάρχουν μοναχικά άτομα χωρίς καθόλου φιλίες, αλλά δεν υπάρχει καμιά που δεν γεννιέται, μεγαλώνει και πεθαίνει. Επειδή η εμπειρία κάποιας απ' την πορεία της ζωής είναι μια εμπειρία απ' αυτά που είναι καθολικά είναι δελεασηκό να πούμε ότι η προσωποκεντρικότητα των βιωμάτων αυτών είναι απατηλή, ένα κόλπο εγωκεντρισμού, που μας «μποδίζει να δούμε τι μοιραζόμαστε με ης άλλες. Αλλά το ότι ορισμένα γεγονότα είναι κοινά γι' όλες μας δεν σημαίνει όη γινόμαστε τυφλές στα βιώματα που κάνουν τη ζωή ενός ανθρώπου μοναδική.

Η ορθόδοξη ιατρική φαίνεται όη υπόκειιαι σε αυξανόμενη κριτική από εκείνους που την ασκούν, που λένε ότι είναι το άτομο και όχι τα συμπώματα που πρέπει να θεραπεύουν οι γιατροί. Οι περισσότερες ανορθόδοξες αντιλήψεις της ιατρι­κής μοιράζονται την κοινή πεποίθηση ότι θα έπρεπε να θερα­πεύεται το άτομο στην ολότητά του:

Οι ομοιοπαθηηκοί προσαρμόζουν το φάρμακο στην συγκεκριμένη περίπτωση.

Οι χειροπράκτες, οι φυσιοπαθητικοί, και οι βελονιστές προσπαθούν να κάνουν το άτομο αρκετά δυνατό, ώστε να πολεμήσει την αρρώσπα μέσω της άμυνας του σώματος του. Η καλή εξάσκηση της ιατρικής, οποιουδήποτε είδους, πρέπει να στηρίζεται σε μια καλή κατανόηση των γενικών αρχών, μια κατανόηση του η είναι καθολικό, αλλά πρέπει να συναντήσει και την ατομική περίπτωση. Ο ασθενής πρέπει να ανημετωπι- στεί σαν άτομο, ανπ σαν σύμπτωμα μιας καθολικής κατάστα­σης. Οι εμπειρίες της ζωής ενός ανθρώπου πρέπει κι' αυτές να ειδωθούν έτσι: όχι μόνο μια εκδήλωση αυτού που είναι κοινό σε όλους, αλλά αυτού που είναι ιδιαίτερο σ' αυτό το άτομο.

Τα προβλήματα που ανημετωπίζουμε στην προσωπική μας ζωή πρέπει να αναγνωρισθούν σαν προσωπικά προβλήματα.

βο ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑ) ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Σε πολλές αυτό θα φαίνεται ευνόητο. Πως μπορεί να το αρνηθεί κανείς; Θάπρεπε να είναι φανερό αλλά yia μερικές δεν είναι, και το αρνοόνται. Στους πολίτικους κύκλους συχνά ακούμε να καταδικάζουν τις «προσωπικές λύσεις». Η φράση αυτή έχει γίνει υβριστική. Δεν πρέπει να αναζητάςτις προσω­πικές λύσεις λένε- πρέπει να ψάχνεις yia ης κοινωνικές

'Οιαν οι άνθρωποι καταδικάζουν τις προσωπικές λύσεις γενικά, το κάνουν για δύο λόγους. Ο πρώτος είναι όπ δεν είναι δυνατό νά αναζητάς τις προσωπικές λύσεις, επειδή η κοινωνική αλλαγή θα εξαλείψει τα προσωπικά προβλήματα. Τα προβλήματα απ' τα οποία υποφέρουμε στην προσωπική μας ζωή, λένε δημιουργούνται απ' τον τύπο της κοινωνίας στην οποία ζούμε και το είδος των κοινωνικών σχέσεων που επικρατούν σ'αυτή, και αν επιλέγεις μια προσωπική λύση το μόνο που κάνεις είναι να ενσωματώνεσαι σε μια κοινωνία που δεν σε ικανοποιεί χωρίς να πλησιάζεις τη ρίζα του προ­βλήματος σου. 0 δεύτερος λόγος είναι ότι είναι ηθικά λανθα­σμένο να ψάχνεις για προσωπικές λύσεις επειδή μ' αυτό αδιαφορείς για τα προβλήματα που βασανίζουν πς άλλες και βρίσκεις προσωπική ικανοποίηση σε βάρος άλλων.

Οσον αφορά τον πρώτο λόγο, όλα εξαρτώνται απ' την συγκεκριμένη περίπτωση. Αν το προσωπικό σου πρόβλημα είναι ο φόβος του πυρηνικού πολέμου, δεν το λύνεις με το να απαλάσσεις το μυαλό σου απ' αυτό και να υποκρίνεσαι στον εαυτό σου όπ δεν υπάρχει πραγματικός κίνδυνος. Αλλά σ ' άλλες περιπτώσεις μια προσωπική λύση μπορεί να είναι τελείως εφικτή. Αν το προσωπικό σου πρόβλημα είναι ότι είσαι κοινωνικά απομονωμένος, βρίσκεις δύσκολο να κάνεις φίλους, μπορεί οι αιτίες να βρίσκονται μέσα σου. Ίσως να έχεις άσχημη γνώμη για τον εαυτό σου, δεν αναγνωρίζεις ης καλές ιδιότητες σου, δεν παίρνεις πρωτοβουλίες και περιμέ­νεις άλλους να κάνουν την πρώτη κίνηση σ' οποιαδήποτε σχέση. Σ' αυτή την περίπτωση, το να λες ότι τα προβλήματα σου προξενούνται απ' την κοινωνία και μόνο αν οι άνθρωποι δεν ήταν τόσο αλλοτριωμένοι θα ήταν δυνατόν να κάνεις φίλους, είναι απλά κακοπιστία. Υπάρχουν πολλά προσω­πικά προβλήματα που οι λύσεις τους βρίσκονται στο άτομο, και άν και μπορείς να μη πς βρίσκεις χωρίς την βοήθεια άλλων, είναι πράγματι προσωπικά.

Ο δεύτερος λόγος είναι στη πραγματικότητα μια έκκληση

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 61

σιον αλιρουισμό. Ισχυρίζεται ότι δεν πρέπει να ψάχνεις για προσωπικές λύσεις επειδή αυτό είναι εγωιστικό και δείχνει αδιαφορία για τα προβλήματα των άλλων. Αυτό συνήθως χαρακτηρίζεται σαν «ατομιστικό». Γενικά συμφωνώ ότι οι άνθρωποι πρέπει να είναι αλτρουιστές, αλλά υπάρχει δια­φορά μεταξύ αλτρουισμού και παραμέλησης των προσω­πικών αναγκών σου. Νομίζω ότι το πρόβλημα είναι ότι μερι­κοί άνθρωποι που είναι αφοσιωμένοι - σοσιαλιστές και ακόμα μερικές φεμινίστριες - δεν εκτιμούν την σπουδαιότητα του «αγάπα σεαυτόν». Αν δεν αγαπάς τον εαυτό σου και δεν τον μεταχειρίζεσαι καλά, όχι μόνο δεν είσαι καλή για τον εαυ­τόν σου, αλλά δεν είσαι καλή και για τους άλλους. Αυτοί που έχουν σκληρές απαιτήσεις απ' τον εαυτό τους έχουν σκληρές απαιτήσεις και απ' τους άλλους. Πράγματι, μπορεί να επιχει­ρηματολογήσουμε κατά του αλτρουισμού, γιατί ο αλτρουι- σμός μπορεί να πάρει τη μορφή μιας δέσμευσης στα υψηλά κοινωνικά ιδανικά που παραβλέπει τα άτομα, τις ανάγκες και πς αδυναμίες τους.

Μερικές φεμινίστριες καταδικάζουν το φιλμ της Αγνής Βάρντα, η μία τραγουδά, η άλλη όχι, επειδή οι δύο ηρωίδες βρήκαν διέξοδο στη προσωπική ζωή αντί στην αδελφότητα.

Και οι δύο γυναίκες είχαν προβλήματα, που πολλές γυναίκες ανπμετωπίζουν, και διάλεξαν να ζήσουν τη ζωή τους και να αναζητήσουν την ευτυχία αντί να μπουν στη συλ­λογική δράση. Στα μάτια των επικριτών του, το έργο έπαιρνε λάθος θέση: έδειχνε ότι ήταν δυνατόν να βρεις ευτυχία στην προσωπική σου ζωή.

Η απαίτηση της αποχής από προσωπικές λύσεις αναβιώνει την πολιτική της αυτοθυσίας. Δείχνει αδυναμία κατανόησης της ιδιαιτερότητας των προσωπικών σχέσεων και τι σημαίνει το προσωπικό - πολιτικό. Το προσωπικό - πολιτικό δεν σημαίνει απλά να δείχνουμε το κοινωνικό φόντο της προ­σωπικής ζωής· σημαίνει επίσης το να μεταβάλουμε τα άτομα στον πραγμαπκό σκοπό των πολιτικών ενεργειών.

Η αποχή απ' τις προσωπικές λύσεις μπορεί να φτάσει σε γελοία άκρα. Ξέρω ένα ζευγάρι που αποφάσισαν όπ θα κάνουν έρωτα μόνο μετά την επανάσταση. Είχαν πιστέψει ότι τα κακά του καπιταλισμού και της πατριαρχίας εισχωρούν τόσο βαθειά μέσα σιην ψυχή ώστε να μην υπάρχει καμμία

62 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

προοπτική για ανθρώπινες σχέσεις σ' αυτήν την κοινωνία. Είναι δύσκολο να πιστέψεις όη κάποιος είναι τόσο φανατικός αλλά αυτό το ζευγάρι δείχνει την τελική συνέπεια, που κατα­λήγουμε με την άρνηση των προσωπικών λύσεων. Πάντα υπάρχει μια κακοπιστία σ' αυτό το είδος φανατισμού, μια σύγχιση και αυταπάτη. Τα επιχειρήματα περί καπιταλισμού και πατριαρχίας πρέπει πάντα να μας φαίνονται λίγο εκτός θέματος, επειδή υπάρχει μια δικαιολογία μεταξύ των υποτι­θέμενων γεγονότων για την κοινωνία που άνθρωποι σαν αυτούς επικαλούνται και τον εξτρεμισμό των συμπερασμάτων τους. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι που μπορούν να στρέψουν τελείως πς πλάτες τους στην προσωπική ζωή θα είχαν δυστυ­χισμένες προσωπικές ζωές σ' οποιαδήποτε κοινωνία, και όσο περισσότερο κατηγορούν τις προσωπικές λύσεις, τόσο περισ­σότερο αποδεικνύεται ότι τα προβλήματα τους είναι προσω­πικά αντί για κοινωνικά. Επειδή με το να λες όπ η προϋπό­θεση λύσης των προβλημάτων σης προσωπικές σου σχέσεις είναι η ολική ανατροπή των καππαλισηκών και πατριαρχικών σχέσεων, δίνεις στο εαυτό αου μια ατράνταχτη δικαιολογία για να μην κάνεις τίποτε για την προσωπική σου ζωή.

Το να βρεις προσωπικές λύσεις δεν είναι ωστόσο «μη πολι­τικό». Αλλά καθώς οι προσωπικές σχέσεις διαφέρουν απ' τις κοινωνικές, έτσι η πολιτική των προσωπικών σχέσεων διαφέ­ρει απ' την κοινωνική πολιτική. Αν καταλάβουμε τη διαφορά μεταξύ των δύο ειδών της πολιηκής μπορεί να αποφύγουμε τα λάθη του επαναστατικού πουριτανισμού, και να καταλά­βουμε πόσο αναγκαίες είναι οι προσωπικές λύσεις.

1. Τζ. Ρ. Μπαχ & Π. Γoudivtev Ο Οικείος Εχθρός, Λονδίνο, Souvenir Press 1970 σ. 1.

4. Η πολιτική των προσωπικών σχέσεων

«Πριν μπορέσουμε να καθιερώσουμε ουσιαστικές σχέσεις είναι ανάγκη να επαναατατικοποιηθεί ο καπιταλισηκός τρό­πος παραγωγής» Η άποψη αυτή απαντάται συχνά στην άκρα αριστερά και αποτελεί παράδειγμα της εχθρότητας κατά των προσωπικών λύσεων που συχνά συναντάμε σ' αυτό το χώρο.

Θεωρείται σαν η διαπίστωση ενός γεγονότος, αλλά στην πραγματικότητα είναι μια ηθική διαπίστωση. «Επειδή οι σοσιαλιστές δεν έχουν αναγνωρίσει την προσωπική κρίση σαν ένα χώρο πολιτικής δουλειάς» συνεχίζει ο συγγραφέας, «ένα συνοθύλευμα, σοφολογιωτάτων έχουν παρέμβει με «λύσεις» που προκαλούν σύγχιση, π.χ. οι Μάστερς και Τζόν- σον, Ρ.Ντ. Λαιγκκ.λ.π». Είμαι βέβαιος πως αυτό που τον ανη­συχεί δεν είναι ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να συνάψουν ουσιαστικές σχέσεις σε περιστάσεις που το καθιστούν αδύνα­το, αλλά το ότι το κατορθώνουν σε βάρος της πολιπκής δρά­σης. Τον απασχολεί το όπ οι άνθρωποι έχουν ωφεληθεί από τους ψυχολόγους σε θέματα που οι σοσιαλιστές είχαν λίγα να τους προσφέρουν. Το να σπρώχνεις τους σοσιαλιστές να πολιτικοποιήσουν την προσωπική ζωή μπορεί και να σημαί­νει όπ ενθαρρύνεις την κοινωνική παρέμβαση σης προσωπι­κές λύσεις.

Οι μηχανικές συνταγές σεξολόγων όπως των Μάστερς και Τζόνσον μπορεί να έχουν συσκοτίσει τις προσωπικές σχέσεις

64 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αλλά είναι δύσκολο να πούμε πως και ο Λαινγκ έκανε κάτι τέτοιο. Στην ψυχιατρική του δουλειά και στα γραπτά του προσπάθησε να απομυθοποιήσει τις απόψεις γύρω απ' την συμπεριφορά και την εμπειρία, και να βοηθήσει τους ανθρώπους να αηοκαταστήσουν μια καθαρότερη έννοια του εαυτού τους και των επιθυμιών τους. Η ιδέα να κάνουμε την προσωπική κρίση ένα χώρο πολιτικής δουλειάς, προκαλεί περισσότερη σύγχιση από οποιαδήποτε ψυχολογική θεωρία γιατί με «πολιτική δουλειά» ο συγγραφέας αυτός και άλλοι πολλοί που σκέπτονται σαν αυτόν, εννοούν την κοινωνική πολιτική. Ουσιαστικά αρνείται ότι οι προσωπικές σχέσεις δια­φέρουν απ' ης κοινωνικές σχέσεις ή ότι το προσωπικό - πολι­τικό διαφέρει απ'το κοινωνικό - πολιτικό.

Είναι περισσότερο μυθοποιηηκή η άποψη όη οι διαδικα­σίες του προσωπικού - πολιτικού είναι ταυτόσημες μ' αυτές του κοινωνικού - πολιτικού απ' ότι η προσπάθεια για να ανα- καλύψουμε ποιές είναι αυτές οι διαδικασίες του προσωπικού- πολιτικού.

Σης προσωπικές σχέσεις τα άτομα ασκούν εξουσία το ένα πάνω στο άλλο. Τα μέσα που χρησιμοποιούν ποικίλουν από εύγλωτα βλέμματα, φράσεις με υπονοούμενα, διακοπές στην ομιλία, εξουσιαστικές χειρονομίες και έλεγχο του προσωπι­κού χώρου ως τη βία, to βιασμό και το φόνο.

Το παράλογο στην πολιτική

Εξουσιάζουμε τους άλλους και με το τι λέμε και με τον τρόπο που το λέμε. Η έκδοση διαταγών είναι πολύ εμφανής για να χρειάζεται ανάπτυξη αλλά επίσης εξουσιάζουμε άλλους και με απλές διαπιστώσεις. Η εξουσία δεν σημαίνει μόνο να βάζουμε τους άλλους να κάνουνε κάτι, σημαίνει επίσης να κάνουμε τους άλλους να είναι κάπ που θέλουμε να είναι. Είναι δυνατό να κάνουμε τους ανθρώπους να είναι αυτό που θέλουμε να είναι με το να τους λέμε ότι είναι όπως τους θέλουμε να είναι και με μια διαδικασία που μοιάζει με υπνωτισμό, τελικά συμμορφώνονται. Αυτό το αποτέλεσμα μπορεί ακόμα να επιτευχθεί με το να πούμε, σ' ένα τρίτο πρόσωπο, π υποτίθεται όη είναι. Φυσικά για να λειτουργήσει αυτό απαιτεί μια ορισμένη σχέση και αυτή συνήθως υπάρχει

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 65

σπς οικογένειες. Ο Λαινγκ έχει περιγράφει τη διαδικασία αυτή ως ακολούθως:

Ένας τρόπος για να βάλουμε κάποιον να κάνει αυτό που θέλουμε είναι να δώσουμε μια διαταγή. Για να υποχρεώσουμε κάποιον να είναι όπως τον θέλουμε, ή νομίζουμε όπ είναι ή φοβόμαστε ότι είναι (ανεξάρτητα αν αυτό θέλουμε), δηλαδή να τον υποχρεώσουμε να αποδεχτεί τα σχέδια μας, είναι ένα διαφορεηκό ζήτη­μα. Σε ένα υπνωτικό (ή παρόμοιο) πλαίσιο δεν του λέμε η πρέπει να είναι, αλλά του λέμε τι είναι. Τέτοιοι χαρακτηρισμοί στο πλαίσιο τους, είναι πολλές φορές ισχυρότεροι από τις διαταγές (ή άλλες μορφές εξανα­γκασμού ή πειθούς). Μια εντολή μπορεί να μη μοιάζει σαν τέτοια. Η λέξη σου είναι διαταγή μου. Η σχέση του ενός με τον άλλο μπορεί να είναι τέτοιας ισχύος που γίνεσαι αυτό που μου αρέσει να είσαι, με το βλέμμα μου, με το άγγιγμα μου, με το βήξιμο μου. Δεν χρειά­ζεται να πω τίποτε.

Έτσι ένας γονιός μπορεί να πει για το παιδί του «Η Μάριον είναι ένα άτολμο κοριτσάκι. 'Οταν μιλάνε για αυτή νοιώθει αμηχανία, έτσι δεν είναι Μάριον;» Το κοριτσάκι οδηγείται σε δύσκολη θέση όταν το ακούει. Τελικά ο γονιός καταφέρνει να μεταβιβάσει πς προθέσεις του μ' ένα βλέμμα, ένα άγγιγ­μα, ή βήξιμο. Οι υπνωτισηκές χειρονομίες του είδους αυτού επηρεάζουν βαθύτερα στρώματα της ψυχής απ' τις χειρονο­μίες που επιβάλλουν υπεροχή.

Υπάρχει ένας νόμος που προχωρά βαθύτερα απ' τους νόμους του κοινωνικού - πολιτικού. Υπάρχει, λέει ο Λαινγκ ο νόμος των αισθημάτων, επιθυμιών, ελπίδων, φόβων, αντι­λήψεων, φαντασίας και ονείρου. Αν αυτά δεν ανπστοιχούν με το νόμο, κηρύσσονται εκτός νόμου και αφορίζονται. Ο νόμος που λειτουργεί σ' ορισμένες οικογένειες, και οι διαδι­κασίες που χρησιμοποιούνται για να εξασφαλίσουν συμμόρ­φωση σ' αυτόν, μπορεί να αφαιρούν τόσο πολύ την αυτονο­μία απ' τα άτομα που τα καταντούν ανίκανα να ζήσουν τη ζωή τους. Στο Ψυχική Ισορροπία, ΤρέΜα και Οικογένεια ο Λαινγκ και ο Έστερσον έχουν περιγράφει τέτοιες οικογέ­νειες και τους τρόπους με τους οποίους ελέγχουν τα μέλη τους. Μια κατανόηση των διαδικασιών αυτών μπορεί να επι­τρέψει μια εμβάθυνση ιης κατανόησης της πολιτικής των

66 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

προσωπικών σχέσεων.Εν τούτοις υπάρχουν κΓ άλλα στο προσωπικό - πολιτικό

εκτός απ' την εξουσία και κυριαρχία. Το προσωπικό - πολι­τικό κίνημα τείνει να βλέπει τις προσωπικές σχέσεις μόνο οε μια διάσταση. Διατρέχει τη γκάμα του προσωπικού - πολιτι­κού απ' το Α στο Β, και δεν βλέπει άλλο από καταπίεση απ' τη μια πλευρά και απελευθέρωση απ' την άλλη. Τα υπονοού­μενα οι αντιφάσεις και αυταπάτες χάνονται απ' τα μάτια . Εφαρμόζοντας ένα και μόνο κριτήριο σης προσωπικές σχέ­σεις - το κριτήριο της καταπίεσης - το προσωπικό - πολιτικό κίνημα τείνει να δημιουργήσει ένα περιορισμένο οπτικό πεδίο που βοηθά όσο πρέπει. Τα δεσμά στα οποία δένονται οι άνθρωποι από μόνοι τους, τα παιγνίδια που παίζουν και η άρνηση της αυτονομίας του άλλου παραβλέπονται.

Το προσωπικό - πολιτικό έχει να κάνει με πς αντιλήψεις μας για τη συμπεριφορά των άλλων και τη δική μας, με τον τρόπο που ενεργούμε βάσει αυτών των αντιλήψεων και τον τρόπο ενέργειας των άλλων βάσει ίων αντιλήψεων τους για μας. Σης προσωπικές σχέσεις η κατανόηση της μιας για την άλλη συμ- βάλει στη σχέση. Ο τρόπος με τον οποίο ερμηνεύουμε τη συμπεριφορά των άλλων επηρεάζεται απ' την προηγούμενη μας πείρα στην οικογένεια μας και στην κοινωνία. Μεταφέ­ρουμε στις σχέσεις μας όπ έχουμε μάθει έξω απ'αυτές. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι σχέσεις αποφασίζονται απόλυτα από το ιστορικό μας ή από τις κοινωνικές σχέσεις σης οποίες συμμε­τέχουμε. Η ιστορία και η κοινωνία δεν είναι μοίρα και δεν είμαστε καταδικασμένοι να υποφέρουμε πάντα τις ζωές μας όπως έχουν φτιαχτεί για μας. Η κατανόηση του π συμβαίνει σ' αυτές μας δίνει την δύναμη να τις αλλάξουμε.

Πολλές μη ικανοποιηπκές σχέσεις αιχμαλωτίζονται σε μια φαύλη σπείρα «κακοιαιριασμένων ερμηνειών, προσδο­

κιών, βιωμάτων, καταχωρήσεων και ανταπαντήσεων». Οι σπείρες αυτές περιλαμβάνουν τόσο πολλά επίπεδα αντίλη­ψης που τα άτομα συνήθως τα αγνοούν.

Περιλαμβάνουν τις αντιλήψεις μου για σένα, τη δίκιά σου αντίληψη για μένα, την αντίληψη μου της αντίληψης σου για μένα, την αντίληψη σου της αντίληψης μου για σένα κ.ο.κ Μερικές φορές είναι αχετικά εύκολες να ξετυλιχθουν απ' ένα τρίτο, άλλες πιο δύσκολο. Π.χ. μια γυναίκα μπορεί να αισθάνεται ασφάλεια μ ένα άνδρα γιατί δεν κάνει τίποτε,

H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 67

μπορεί να θυμώσει εναντίον του επειδή δεν κάνει τίποτε, μπορεί να μην την φοβίζει γιατί μιας και δεν κάνει τίποτε, είναι άχρηστος. Επειδή αισθάνεται ασφάλεια μαζί του, μπο­ρεί να τον περιφρονεί και μπορεί να κρέμεται πάνω του επειδή δεν την φοβίζει. Μπορεί να τον περιφρονεί γιατί κρέ­μεται από πάνω του επειδή δεν την φοβίζει/ Ίσως φαίνεται ότι οι όψεις αυτές της διαπροσωπικής αντίληψης δεν έχουν σχέση με την πολιτική, αλλά το προσωπικό - πολιτικό δεν είναι σαν την κοινωνική πολιτική. Η εξουσία στις προσωπικές σχέσεις δεν είναι απλά ένα ζήτημα καταπίεσης. Το παράλογο έχει τη δίκιά του θέση.

Όπως το έθεσε ο Λαινγκ «τείνω να διαλέξω άλλους για τους οποίους θα είμαι το άλλο που θέλω να είμαι, έτσι ώστε να επαναοικειοποιηθώ το είδος της μετα - ταυτότητας που θέλω»

Στις σχέσεις μεταξύ των φύλων οι γυναίκες συχνά διαλέ­γουν άνδρες στα μάτια των οποίων εμφανίζονται όπως θα ήθελαν να εμφανίζονται στα δικά τους μάτια. Αυτό εναρμο­νίζεται μ' αυτά που ξέρουμε για τον εθισμό που κάνει τις γυναίκες να γίνονται οι γυναίκες που οι άνδρες θέλουν. Αλλά υπάρχουν προσωπικές σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών διαφορετικές απ' αυτές. Έτσι, υπάρχουν γυναίκες που περιφρονούν τους άνδρες τους επειδή δεν κάνουν τίπο­τε, που θυμώνουν εναντίον τους επειδή δεν τις φοβίζουν κ. ο. κ. Και υπάρχουν άνδρες που θέλουν γυναίκες να τους κυριαρχούν και να τους περιφρονούν. Υπάρχουν άνδρες και γυναίκες που προκαλούν την απόρριψη, παίζοντας το παι­γνίδι «κλώτσησέ με».

Ο Έρικ Μπερν βρήκε ότι ένας άνδρας που παίζει το «κλώ­τσησέ με», συμπεριφέρεται μ' ένα τέτοιο τρόπο που φαίνεται να λέει σ' όλους γύρω του «παρακαλώ μη με κλωτσάτε». Ο πειρασμός καταντά ακατανίκητος, και όταν το αναπόφευκτο αποτέλεσμα ακολουθεί, ο παίκτης φωνάζει, «αλλά το σήμα λέει Μην με κλωτσάτε». Μετά συμπληρώνει δύσπιστα. «Γιατί αυτό συμβαίνει πάντα σε μένα»;

Κάθε σχέση αποτελείται από στρώματα βιωμάτων, αντίλη­ψης, και φαντασίας. Σε κάθε σχέση εισέρχεται στον ένα ή στον άλλο βαθμό, η αυταπάτη, η λάθος αντίληψη ή οι διφο­ρούμενες έννοιες. Ωθούμαστε από ασυνείδητες ευχές και φαντασιώσεις. Αντιδρούμε ακατάλληλα σ' αυτά που συμβαί­

68 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

νουν γύρω μας και στέλνουμε τις σχέσεις μας να συγκρου- στούν με λάθος ταχύτητα.

Εισβολείς στο χώρο

Ο τρόπος με τον οποίο λέγονται τα πράγματα συνήθως μας διαφεύγει την προσοχή, αλλά μας επηρεάζει τόσο όσο και to η λέγεται. Δεν αντιδρούμε μόνο σπς αποχρώσεις του λόγου, αλλά σης χειρονομίες και σ' άλλα, μη-λεκτικά σημεία. Αυτά έχουν μελετηθεί από ψυχολόγους και υπάρχει εκτεταμένη βιβλιογραφία γΓ αυτό το θέμα. Αλλά οι ψυχολόγοι τείνουν να παραβλέπουν το γεγονός ότι μέσω αυτών των σημείων οι άνθρωποι εξουσιάζουν ό ένας τον άλλο. Η Νάνου Χένλεϋ, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο Λόουελλ, έχει ανασκοπήσει πολλή απ' αυτή τη βιβλιογραφία και έχει αποκαλύψει τις πολιτικές όψεις της χειρονομίας της αφής, της συμπεριφο­ράς, της επαφής με τα μάηα, των εκφράσεων του προσώπου, των χωροταξικών σχέσεων και των αποχρώσεων του λόγου.

Η Χένλεϋ υποστηρίζει ότι η κοινωνική δομή μιας αυταρχι­κής κοινωνίας συντηρείται μέσω της εξουσίας σπς προσωπι­κές σχέσεις. Μόνο με τη διατήρηση ενός συγκεκριμένου είδους προσωπικής σχέσης, μπορεί να επιβιώσει μια αυταρ­χική κοινωνία. Με άλλα λόγια υπάρχει μια σχέση μεταξύ του κοινωνικού και του προσωπικού πολιτικού. Περιγράφει την σχέση αυτή ως εξής:

Στην πρώτη γραμμή υπερασπίζοντας την πολιτικοοικο­νομική δομή που καθορίζει τη ζωή μας και προσδιορί­ζει το πλαίσιο των ανθρώπινων σχέσεων, υπάρχει η μικροπολιτική δομή που βοηθά στη διατηρησή της. Αυτή η μικροπολιηκή δομή είναι η ουσία της καθημε­ρινής μας εμπειρίας. Η ταπείνωση ίου να είοαι υπο­δεέστερη συχνά γίνεται σφοδρά και οδυνηρά αισθητή όταν κάποια αγνοείται ή διακόπτεται καθώς μιλάει, όταν κυριαρχείται ή αναγκάζεται να μετακινη­θεί λόγω της σημανηκής παρουσίας κάποιου, ή ασυ­ναίσθητα εκφοβίζεται να χαμηλώσει τα μάτια, το κεφάλι, τους ώμους. Αντίθετα η δύναμη να μανου­βράρεις τη ζωή των άλλων ή να σχεδιάζεις τον βομ­βαρδισμό μακρινών χωρικών παρέχεται εν μέρει από

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 69

τα να στέκονται προσοχή με την παρουσία σου, από τα χαμόγελα τους, από το φόβο να σε αγγίξουν ή να σε πλησιάσουν, με το να σε παίρνουν από πίσω για κάποια χάρη η πληροφορία. Αυτές είναι οι λεπτομέ­ρειες που αποτελούν τη ζύμη της μεγάλης διαστρω^α- ιωμένης τηγανίτας που ονομάζουμε κοινωνία μας.

Η εξουσία συνδέεται με το χώρο. Οι πλούσιοι και ισχυροί έχουν μεγαλύτερα σπίτια και κήπους απ' τους φτωχούς και αδύναμους. Έχουν επίσης μεγαλύτερο χώρο στη δουλειά τους, αυτοί που βρίσκονται στον πάτο της ιεραρχίας δουλεύ­ουν σε μικρά συνωστισμένα γραφεία, ενώ αυτοί που είναι στην κορυφή διαθέτουν τεράσηα.

Οι πλούσιοι και ισχυροί διαθέτουν όχι μόνο μεγαλύτερο χώρο, αλλά ο χώρος αυτός είναι καλύτερης ποιότητας. Τα προάστεια δεν είναι τόσο μολυσμένα όσο οι φτωχομαχαλά­δες. Έχουν λιγότερη βιομηχανία, περισσότερα δέντρα και πάρκα, και περνούν λιγότερα φορτηγά από μέσα. Στο Λον­δίνο υπάρχει μια παλιά σχέση ανάμεσα στα υψώματα (όπως το Χάμπσιεντ) με ιην υψηλή κοινωνική θέση, και σης «γού­βες» (όπως το Σαουθγουάρκ) με τη χαμηλή κοινωνική θέση.

Στο Γκουαγιακίλ την μεγαΛύτερη πόλη του Ισημερινού, οι πλούσιοι ζουν στη ξηρά και οι φτωχοί στα έλη με τα τροπικά δέντρα. Η σύνδεση του χώρου με την εξουσία υπάρχει και στην προσωπική ζωή. Στο σπίτι οι άνδρες έχουν συνήθως περισσότερο χώρο απ' τις γυναίκες και είναι πιο πιθανό να έχουν το δικό τους γραφείο ή εργαστήριο.

Ο χώρος γύρω απ' το σώμα κάποιας συνδέεται επίσης με εξουσία. Το να πλησιάζεις πολύ κοντά κάποια ισοδυναμεί με το να ασκείς εξουσία πάνω της, το να αναγκάσεις κάποιαν να φύγει απ' αυτόν τον προσωπικό σου χώρο, είναι μια αντί­σταση στην άσκηση της εξουσίας. Ορισμένοι επιτρέπεται να εισέλθουν σε αυτό τον προσωπικό χώρο υηό ορισμένες περι­στάσεις: ένας εραστής μπορεί να πλησιάσει στα 15 εκατοστά χωρίς να ενοχληθούμε- αν κάποιος άγνωστος στο δρόμο έκανε το ίδιο, η πράξη του θα δημιουργούσε μια αισθητή παραβίαση. Σε σχέση κυριαρχίας και υποταγής, το κυρίαρχο πρόσωπο επεκτείνεται και εισβάλει στο χώρο του άλλου, ενώ ίο υποτασσόμενο πρόσωπο συστέλλεται και επιτρέπει την εισβολή στο χώρο της. Οι άνδρες επεκτείνονται, οι γυναίκες ουστέλλονται. Οι άνδρες ξαπλώνονται φαρδιά-πλατιά, κάθο-

70 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

vtai με τα πόδια ανοικτά, βάζουν ία πόδια τους στο τραπέζι και γέρνουν πίσω σης καρέκλες. Οι γυναίκες ενώνουν το γόνατά τους, διπλώνουν τα χέρια οτο στήθος και κρατούν τους αγκώνες στα πλευρά τους. Τα κυριαρχούντο άτομα στέ­κονται σε ψηλά μέρη ή δεσπόζουν πάνω σ' αυτούς που κυριαρχούν. Οι κυριαρχούμενοι κάθονται ή σκύβουν τα κεφάλια τους. Η βαθειά γνώση για τη σημασία του χώρου και της ανωτερότητας εμπνέει ορισμένες εμπορικές συναλλαγές. Οι Αφρικάνοι μικροπωλητές σης Μεσογειακές ακτές θα κάτσουν οκλαδόν στα πισινά τους όταν οι τουρίστες ενδια­φερθούν για τα είδη τους. Το να παραμένουν ορθοί στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων θα 'κανε την αγοράστρια να αισθάνεται ότι κυριαρχείται. Γία να την κάνει να αισθανθεί ότι αυτή κυριαρχεί, ο μικροπωλητής μαζεύεται για να δηλώσει κατωτερότητα. Έτσι η αγοράστρια ακόμα κι αν τελικά πλη­ρώσει παραπάνω απ' ότι θα πλήρωνε στα μαγαζιά, θα νομίζει ότι κέρδισε στην ανταλαγή με τον μικροπωλητή.

Η κυριαρχία μεταβιβάζεται επίσης με χειρονομίες. Το να στέκεσαι όρθιος με τα χέρια στη μέση είναι ένας γνώριμος τρόπος για να δείξεις σε όλους ποιός κάνει κουμάντο. Ένα χαλαρωμένο σώμα δείχνει ποιός ελέγχει και ένα τεντωμένο ποιός εξουσιάζεται. (Φανταστείται τον χαλαρωμένο ανώτερο να αναπαύεται σε μια περιστρεφόμενη καρέκλα πίσω απ' το γραφείο του ενώ ο τρομοκρατημένος κατώτερος στέκεται αλύγιστος μπροστά του). Οι γυναίκες σφίγγουν τα σαγόνια τους μπροστά στους άνδρες. Η σημασία των χειρονομιών διαφέρει από κουλτούρα σε κουλτούρα. Οι νεαροί μαύροι Αμερικάνοι δείχνουν την περιφρόνηση για την εξουσία με χαλάρωμα των άκρων τους και προοδευτικά αυξανόμενη αδιαφορία, καθώς συνεχίζεται η διαμάχη· οι νεαροί λευκοί υιοθετούν μια διαφορεηκή στάση, αλύγιστο σώμα, πόδια ανοικτά, χέρια ακίνητο και γροθιές σφιγμένες.

Οι χειρονομίες που θεωρούμε σαν χειρονομίες στοργής είναι επίσης χειρονομίες ελέγχου, όπως εύκολα φαίνεται απ' το γεγονός ότι άνδρες και γυναίκες χρησιμοποιούν διαφορε­τικές χειρονομίες στοργής ο ένας προς την άλλη. Ο άνδρας θα βάλει το χέρι του γύρω απ' τους ώμους της γυναίκας, αλλά η γυναίκα θα πάρει το χέρι του άνδρα. Οι ανώτεροι βάζουν τα χέρια τους γύρω απ τους ώμους των κατωτέρων αλλά η χειρονομία δεν μπορεί να ανταποδοθεί. Ο εργοδη­

H ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 71

γός μπορεί να βάλει to χέρι ίου γύρω απ' ιον εργάτη σαν μια πράξη φιλικής πειθούς, αλλά ο εργάτης δεν μπορεί να βάλει το χέρι ίου γύρω απ' τον εργοδηγό σαν πράξη φιλικής αψη- φησιάς. Πολλές μορφές αφής είναι διαφορετικές, υποδη­λώνοντας αγάπη και ανωτερότητα σε διαφορετικούς βαθ­μούς, και η κοινωνική τάξη διατηρείται με το να παραβλέ­πουμε το ρεύμα της εξουσίας που διαπερνά ένα άγγιγμα. Αρκετά ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι γυναίκες που συνήθως θεωρείται όπ αγγίζουν πολύ περισσότερο απ' τους άνδρες, στην πραγματικότητα αγγίζουν λιγότερο. Σε δημό­σιους χώρους η αφή συνήθως αποτολμάιαι απ' αυτούς που έχουν καλύτερη θέση και κοινωνική δύναμη. Σε ομάδες και των δύο φύλων τα δύο τρίτα του συνόλου των φυσικών επα­φών πραγματοποιούνται απο τους άνδρες, και μόνο το ένα τρίτο απ' πς γυναίκες. 'Οταν γέροι και νέοι βρίσκονται μαζί, τα τέασερα πέμπτα των επαφών γίνονται από το πιο ηλικιω­μένο πρόσωπο και το ένα πέμπτο απ' το νεότερο. Αυτοί που έχουν ψηλή κοινωνική θέση αγγίζουν αυτούς με κατώτερη τρεις φορές περισσότερο απ' την αντίθετη διαδρομή. Η αφή επίσης συνδέεται με κυρίαρχες προσωπικότητες, άνθρωποι που επιβάλλονται αγγίζουν περισσότερο απ'αυτούς που δεν επιβάλλονται.

Σε δημόσιους χώρους υπάρχουν προσωπικές σχέοεις μεταξύ αγνώστων και το προσωπικό - πολιτικό εισέρχεται σ' αυτές. Ονομάζω τις σχέσεις αυτές προσωπικές επειδή αφο­ρούν επαφή πρόσωπο με πρόσωπο, που είναι η ουσία των προσωπικων σχέσεων, αν και συνήθως τις περιγράφουμε σαν απρόσωπες επειδή τους λείπει η οικειότητα. Μπορεί να φαίνεται εκκεντρικό να περιγράφω τις σχέσεις μειαξύ των αγνώστων σαν προσωπικές, αλλά αυτό απαιτεί ο διαχωρι­σμός που έχω κάνει μεταξύ των αφηρημένων κοινωνικών σχέσεων και των συγκεκριμένων προσωπικών σχέσεων. Δεν μπορούμε να τις περιγράφουμε σαν κοινωνικές, γιατί κοινω­νικές είναι οι σχέσεις μεταξύ ομάδων που αποτελούν την κοι­νωνική δομή, και το είδος της συνάντησης αυτής σ' ένα δημόσιο μέρος δεν είναι μια σχέση μεταξύ ομάδων.

Αυτό που λέω είναι όπ για να καταλάβουμε το προσωπικό και το πολιτικό, πρέπει να εξετάσουμε τις προσωπικές σχέσεις από μια κάπως διαφορετική σκοπιά από την συνηθισμένη, σαν σχέσεις που καλύπτουν μια πλατειά έκταση προσωπικών

72 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

επαφών, από τις διαρκείς και στενές μέχρι τις πιο φευγαλέες και τυχαίες, και χρειάζεται να εξετάσουμε το προσωπικό - πολιτικό μ' ένα παρόμοιο τρόπο. Στο στενό όπως και στο τυχαίο, παρατηρούμε παρόμοιες πολιτικές διαδικασίες. Η συγκαταβαηκή χειρονομία που κάνει ένας άνδρας προς μια γυναίκα σε ένα δημόσιο χώρο μπορεί να συγκριθεί με το στοργικό άγγιγμα μεταξύ ενός άνδρα και ιης συζύγου του. Υπάρχει ένα κοινωνικό ρεπερτόριο ανδρικών και γυναικείων χειρονομιών, και ακόμα αν η ίδια η χειρονομία φαίνεται ότι έχει διαφορετική έννοια σε διαφορετικά πλαίσια, παρόμοιες χειρονομίες εκφράζουν παρόμοιες σχέσεις εξουσίας. Η ανάπτυξη της κατανόησης μας για το προσωπικό - πολιτικό σημαίνει επίσης όπ πρέπει να ανηληφθούμε τα ρεύματα αυτά της εξουσίας που εκφράζονται με χειρονομίες είτε μεταξύ στενών φίλων και αγωνιστών, είχε δημόσια είτε ιδιωτι­κά.

Το προσωπικό - πολιτικό στις κοινωνικές οργανώσεις

Η αρένα της κοινωνικής πολιηκής είναι δημόσια και τα ζητήματα που εξετάζει είναι διαφορετικά από τα πολιτικά ζητήματα της ιδιωτικής ζωής. Τα πολιτικά θέματα όμως της ιδιωτικής ζωής μπορεί επίσης να βρεθούν εκεί, γιατί σ ' αυτή τη δημόσια αρένα, όπου αποφασίζονται τοπικά εθνικά και διεθνή θέματα, υπάρχουν προσωπικές επαφές και συνήθως προσωπική πολιηκή. Κάτω από την κοινωνική πολιτική «υψη­λής συχνότητας» στην καθημερινή διάταξη προβάλει η ήσυχη βοή του προσωπικού - πολιτικού μερικές φορές απαραίτητη και συχνά ανομολόγητη. Πρέπει να την διακρίνουμε εδώ όσο οπουδήποτε αλλού. Πρέπει να παρατηρούμε ποια μιλά και ποια παραμένει σιωπηλή, ποια ανεβαίνει στη σκηνή και ποια κάθεται από κάτω, ποια κοιτά προς χα κάτω και ποια προς τα πάνω, ποια αγγίζει και ποιάν αγγίζουν, ποια κοιτάζει κατά­ματα και ποια αποσιρέφει το βλέμμα. Πρέπει επίσης να αντι­λαμβανόμαστε τη λειτουργία του παράλογου και της φαντα­σίωσης, και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σε μια πολι- πκή οργάνωση φαίνεται όπ επιδιώκουν τα ανηκείμενα για τα οποία μιλούν όταν στην πραγμαηκότητα επιδιώκουν κάτι άλλο, κάποια ασυνείδητη χίμαιρα.

u ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 73

Πρέπει να ξεφορτωθούμε πς μικρό - τυραννίες και τα αντι­κείμενα της φαντασίωσης. Αυτό δεν είναι εύκολο. Με το να ta αναφέρουμε σε μια πολιτική οργάνωση θα συναντήσουμε έλλειψη κατανόησης και ανη'σταση. Και που θα βρούμε το χώρο για να πλησιάσουμε θέματα σαν αυτά;

Η έλλειψη κατανόησης, η αντίσταση, η έλλειψη χώρου - αυτοί είναι οι λόγοι που πολλές γυναίκες έχουν εγκαταλείψει πς ανδροκρατούμενες σοσιαλιστικές οργανώσεις. Και υπάρ­χει ένα γνήσιο πρόβλημα εδώ, γιατί οι κοινωνικοί - πολιτικοί στόχοι μιας οργάνωσης πρέπει να επιδιωχθούν και θα ήταν λανθασμένο να τους θυσιάσουμε για το προσωπικό. Τα προ­βλήματα αυτά είναι πιο έντονα για τις γυναίκες, αλλά υπάρ­χουν επίσης και για τους άνδρες, γιατί μεταξύ ανδρών η ωρι­μότητα κυριαρχεί πάνω στην νεαρότητα, η πείρα στην απει­ρία, η αυτοπεποίθηση στην αβεβαιότητα, όπως ο ανδρισμός στη θηλυκότητα. Και μετά υπάρχει η πλήρης σύγχιση για το νεοεισερχόμενο στις περισσότερες πολιτικές οργανώσεις.

Όταν πρωτοέγινα μέλος του Εργατικού Κόμματος βρέ­θηκα σε τέλεια σύγχιση. Ήμουν άμαθος σ' αυτό το είδος οργάνωσης. Όλη η προηγούμενη πολιτική μου πείρα προερχόταν από καμπάνιες για ένα θέμα και πολιτική στην κοινότητα. Είχα συνηθίσει σε ανεπίσημες συναντήσεις όπου μόνο ο ενθουσιασμός αρκούσε για να μπεις στα πράγματα. Αντίθετα βρήκα το Εργατικό Κόμμα επίσημο και εκφοβιστι­κό. Έχει περίπλοκη δομή και κανόνες και ένα καταστατικό στο οποίο όλοι αναφέρονται, αλλά κανείς δεν μπορεί να εξη­γήσει, και το οποίο και σήμερα δεν καταλαβαίνω τελείως. Η μόνη μου παρηγοριά είναι ότι τα περισσότερα άλλα μέλη είναι πιθανά τόσο άσχετα πάνω σ' αυτό όσο κι εγώ, κινού­μενα σαν μέσα σε ομίχλη όπου η ορατότητα περιορίζεται στα κονηνά πράγματα, και αυτά που είναι πιο μακριά (ποιά είναι η σχέση μεταξύ των τοπικών συμβουλίων του Εθνικού Εκτε- λεσηκού Συμβουλίου) προβάλουν αμυδρά και μετά εξαφα­νίζονται. Παρακολούθησα μια συνάντηση της γενικής επι­τροπής του κόμματος, της εκλογικής μου περιφέρειας για πρώτη φορά, και βρήκα μια παραφορτωμένη ημερήσια διά­ταξη που ακολουθιόταν μ' ένα καταιγιστικό ρυθμό, και όλοι συζητούσαν ζητήματα για τα οποία δεν ήξερα τίποτα.

Συνάντησα μια ανδρική γλώσσα «αδέλφια» «πρόεδρε» και γυναίκες αξιωματούχους να υπογράφουν «αδελφικά δικός

74 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

σας». Πρέπει ενιούιοις να ομολογήσω, όπ συνάντησα μια αξιόλογη ομάδα ανθρώπων, τέτοια που οπουδήποτε βρί­σκεις, και ίσως καλύτερη από πς περισσότερες.

Έχω επίσης μπει σε οργανώσεις με λιγότερη ευπρέπεια και σης οποίες οι άνθρωποι θέλαν να αντιλαμβάνονται εαυ­τούς κατ' ένα ορισμένο τρόπο, ή το πάθος τους να εξουσιά­ζουν τους άλλους στη πραγμαηκότητα αναστατώνει την οργάνωση. Έχω, για αρκετά χρόνια, ανακατευθεί σε μια ένωση κατοίκων που πολεμά την προσπάθεια του δημοηκού συμβουλίου να καταστρέφει μια κοινότητα χωρίς να συμβου­λευτεί τους κατοίκους της. Είναι μια απ' αυτές πς παραδοσια­κές οργανώσεις που οι ιδρυτές της φαντάστηκαν τη δημοκρα­τία να συνίσταται στην εκλογή των αξιωματούχων αντί για τη συμμετοχή των μελών. Είναι μια μικρή οργάνωση, και έτσι η συμμετοχή των μελών θα ήταν πολύ πραγματοποιήσιμη αλλά η επιτροπή τους επιτρέπει να συνεδριάζουν μόνο μια φορά το χρόνο. Τα περισσότερα απ' ία μέλη είναι γέροι άνθρωποι που τρέμουν την καταστροφή των δρόμων που γνωρίζουν για τριάντα χρόνια η παραπάνω. Δεν είναι πολι- πκά επιτήδειοι, εμπιστεύονται τους ηγέτες τους και τους εκλέ­γουν κάθε χρόνο, και η εμπιστοσύνη αυτή επιτρέπει στους ηγέτες να είναι τα μεγάλα ψάρια στη λιμνούλα, και να ανη- σταθμίζουν την έλλειψη δύναμης στη πάλη με το συμβούλιο, με το να ασκούν εξουσία πάνω στα μέλη. Ο πρόεδρος προΐ- σταται της ετήσιας συνάντησης με τον γλυκερό τρόπο καθη­γητή του κατηχηπκού, και προσπαθεί όσο μπορεί να περιο­ρίσει τη συζήτηση. Ο γραμματέας τρέχει γύρω - γύρω από μέρος σε μέρος με αυξανόμενες στοίβες χαρηών και μετα- τρέπεται κάθε μέρα και περισσότερο σε αξιωματούχο του συμβουλίου. Οι προσπάθειες μου να ανοίξω την οργάνωση και να εμπλέξω όλα τα μέλη, είχαν πάντα θεωρηθεί απ' τα μέλη της επιτροπής σαν προσπάθεια επίθεσης εναντίον τους. Το προσωπικό ρεύμα στον μικρό αυτό οργανισμό σκάει και τοιζοΒολεί με ασύνηθα «ψηλή συχνότητα».

Σε καμιά απ' αυτές τις οργανώσεις - την μεγάλη εθνική και την μικρή - το προσωπικό - πολιηκό δεν μπαίνει στην ημερή­σια διάταξη. Ετσι οι λεπτοί έλεγχοι σης προσωπικές σχέσεις της κοινωνικής πολιηκής ασκούνται σχεδόν απαρατήρητοι.

Λέω όη πρέπει να αλλάξουμε τα πράγματα, και δεν αρκεί να αποσυρθούμε από πς δυσάρεστες οργανώσεις. Το να

U ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 75

απέχεις πολιτικά, ή να περιοριστείς στο προσωπικό - πολιτικό απλά σημαίνει ότι εγκαταλείπεις την κοινωνική πολιτική. Ένας τρόπος για ν ' αλλάξουμε πιθανά όλα αυτά είναι να σχηματιστούν γυναικείες επιτροπές μέσα σπς πολιπκές οργα­νώσεις. Τέτοιες επιτροπές έχουν σχημαπστεί πρόσφατα στο Εργαπκό Κόμμα. Αγωνίζονται κατά των κυβερνηπκών πολι­τικών που πλήτουν πς γυναίκες περισσότερο, κατά του σεξι­σμού στο εργαπκό κίνημα, και για τη θεπκή μεροληψία, υπέρ των μειονοτήτων ή των καταπιεσμένων, στο Εργα­τικό Κόμμα. Οι γυναικείες επιτροπές είναι σημανπκές επειδή οι γυναίκες υποφέρουν περισσότερο απ'το είδος της προσωπικής καταπίεσης που αναφέρθηκα. Δεν υπάρχει κανένας λόγος εν τούτοις, που δεν θάπρεπε να σχημαησθούν μέσα στο εργατικό κίνημα και ανδρικές ή μεικτές ομάδες.

Αυτές επίσης μπορούν να θέσουν το ζήτημα του ανδρι­σμού στη κοινωνική πολιηκή, τρόπους για την καταπολέμηση του σεξισμού, ή μέθοδους ισορροπίας μεταξύ της ημερήσιας διάταξης και των ατομικών αναγκών.

Η προσωπική ζωή και οι πολιτικές αρχές

Υπάρχει ένας χώρος ανάμεσα σπς σχέσεις μεταξύ δύο προσώπων και πς περίπλοκες σχέσεις ενός μαζικού οργανι­σμού, ένας χώρος στον οποίο οι διαδικασίες του προσωπι­κού - πολιπκού διακρίνονται ιδιαίτερα. Εννοώ τον χώρο που καταλαμβάνεται από μικρές ομάδες. Σπς μικρές ομάδες υπάρχει μια πολιπκή ελαφρά διαφορεπκού τύπου απ' αυτήν που παρατηρείται ανάμεσα στα ζευγάρια. Όλες οι διαδικα­σίες που συμβαίνουν στη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων μπο­ρούν να συμβούν σε μια μικρή ομάδα, αλλά στην ομάδα υπάρχουν πολιπκά ζητήματα, πιο οικεία αλλά λιγόιερο ιδιωπ- κού τύπου. Παρ' όλα αυτά παραμένουν προσωπικά ενώ όλα τα άτομα στην ομάδα συνανπώνται στη συλλογική ζωή.

Όταν οι άνθρωποι διαλέγουν την συλλογική ζωή για πολι- πκούς λόγους, διαλέγουν να εγκαταλείψουν πς παραδοσια­κές μορφές ζωής, και πς συμβαπκές λύσεις. Φέρνουν στο κοινόβιο μιαεκλεπτυσμένηπολιπκή συνείδηση. Κάθε δυσκο­λία που αναδύεται πρέπει να ανπμετωπιστεί εκ νέου, και μια αρμονία πρέπει να υπάρξει μεταξύ των πολιπκών αρχών και των προσωπικών σχέσεων.

76 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Ωστόσο κάθε προσπάθεια να εφαρμοσθούν οι αρχές από την κοινωνική πολιτική με ένα μηχανιστικό τρόπο είναι κατα­δικασμένη να αποτύχει, μιας και οι προσωπικές σχέσεις δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με τον ίδιο τρόπο όπως οι οργα­νισμοί.

Σε μια σύντομη περιγραφή των ενοχλήσεων και ζηλοτυ­πιών που μάστιζαν ένα αμερικάνικο κοινόβιο, ο Μάθιου Ισραήλ καταγράφει προβλήματα που είναι γνώριμα σ' οποιονδήποτε έχει δοκιμάσει να ζήσει μ' άλλους. Αποδεί­χνουν τη θέση που παίρνω για τις αρχές. Η Μπέτυ κρατούσε την κουζίνα καθαρή και συγυρισμένη, αλλά η Σάλυ την άφηνε πάντα ακατάστατη. Αυτό συχνά ανάγκαζε τη Μπέτυ να κλαίει. Της Μπέτυ της άρεσε να ομορφαίνει το σπίτι- η Σάλυ ήταν αδιάφορη γι αυτούς τους καλλιτεχνικούς τόνους. Στην 'Αλις και τον Ράντυ άρεσε το απλό περιβάλλον. Ο Τζίμ συσ­σώρευε μεγάλες ποσότητες από παλιοπράγματα και ενο­χλούσε τους άλλους με το τσαπατρούλικο ντύσιμό του και το βρώμικο τρόπο που έτρωγε. Τα ζευγάρια στο σπίτι έτρωγαν αργά το βράδυ, μερικές φορές μετά ης δέκα, ο Μάθιου ήθελε να τρώει στις έξη έτσι ώστε να μπορεί να βγαίνει με τους φίλους του. Τα συλλογικά γεύματα έπαιρναν ώρες για να ετοιμαστούν ο Μάθιου ήθελε να τρώει γρήγορα και να τελειώνει με το γεύμα. Ο Μάθιου ήθελε να δέχεται φίλους για το δείπνο μόνος του- γευμάτιζαν πάντα όλοι μαζί. 0 Τζίμ και η Ηλαίην ήταν χορτοφάγοι και ήθελαν μια λιτή δίαιτα- όλοι οι άλλοι ήταν σαρκοφάγοι και μερικοί ήθελαν να ξοδεύουν πολλά για το φαί. Ο Τζίμ θεωρούσε ότι στη συλλογική ζωή όλοι έπρεπε έπρεηε να μοιράζονται τα πάντα: δάνεισε το αυτοκίνητο του Μάθιου σε κάποιον που του προκάλεσε ζημιές 700 δολλαρίων. Στη Μπέτυ άρεσε ο θερμοστάτης να είναι στους 68 βαθμούς, στο Μάθιου οι 72°F, πάντα υπήρχαν λογομαχίες γι'αυτό .

Δεν νομίζω ότι κανείς θα ισχυριζόταν ότι ξέρει πως να λύσει όλες αυτές τις διαμάχες. Ένα πράγμα θάηρεηε να είναι σχεηκά προφανές: δεν υπάρχει καμιά πολιτική αρχή που θα αποφασίζει αν οι θερμοστάτες θάπρεπε να είναι ρυθμισμένοι στους 68 ή 72 βαθμούς.

Οι γενικές αρχές που αφορούν την προσωπική ζωή μπο­ρεί να είναι μόνο γενικού τύπου, δε μπορούν ποτέ να εφαρ­μόζονται σ ' οποιαδήποτε διαμάχη αναδύεται.

Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ 77

Δυστυχώς η απολυταρχικότητα μερικές φορές εμφανίζεται με την αμφίεση του προσωπικού - πολιτικού, όπως όταν οι άνθρωποι φαντασθούν ότι μπορεί να χρησιμοποιήσουν τις αρχές για να ρυθμίσουν κάθε γωνία της προσωπικής ζωής. Συνήθως καταλήγουν να επιτιμούν άλλους για το χαμηλό τους επίπεδο πολιτικής συνείδησης ή την ατομική τους στά­ση. Η πείρα μου έχει δείξει ότι τα συλλογικά νοικοκυριά με ης λιγότερες «αρχές» είναι και τα πιο αρμονικά. Δεν είμαι σίγου­ρος αν υπάρχει ένα γενικό δίδαγμα που βγαίνει απ' αυτό, αλλά υποπτεύομαι ότι υπάρχει.

Η τέλεια αρμονία είναι ένα απατηλό όνειρο, και μερικές διαμάχες μεταξύ ατόμων είναι βέβαιο ότι θα συμβαίνουν λόγω της ανθρώπινης ποικιλίας. Αυτή δεν είναι η απαισιό­δοξη άποψη των πραγμάτων, απλά η αναγνώριση του γεγο­νότος ότι το πιο σημαντικό σης προσωπικές σχέσεις είναι να συνεχίζεις· κάτι το απρόβλεπτο, που μερικές φορές δεν μπο­ρούμε να ελέγξουμε - όταν δημιουργούνιαι διαμάχες οι αρχές που μπορούμε να εφαρμόσουμε είναι όσες βασίζονται στην ανοχή και την ανάγκη για αυτοϋποστήριξη. Αλλά δεν πρέπει να αυταπατούμαστε ότι το προσωπικό - πολιτικό μπο­ρεί να λύσει οποιοδήποτε, ως τα τώρα άλυτο, πρόβλημα. Το παράδειγμα του θερμοστάτη δείχνει τα όρια των αυστηρών αρχών. Κάποιος μπορεί εύκολα να γίνει θύμα της ηθικής του αφιλοκέρδειας και να υπεραπλουστεύσει κάθε εμπόδιο, έτσι ώστε όλα να εμφανίζονται μόνο μέσα από μια διάσταση καταπίεσης και απελευθέρωσης.

Η προσωπική πολιτική σημαίνει να παλεύεις εναντίον των προσωπικών καταπιέσεων, που ης έχουμε θεωρήσει κανονι­κές, και να αναρωτιέσαι για πολλά που θεωρούμε δεδομένα. Επίσης σημαίνει να υποφέρεις μια και συνεπάγεται αλλαγές το να αποσπούμε τους εαυτούς μας από τις άνετες αυταπάτες και τα κομψά λάθη. Αλλά τελικά σημαίνει να βρίσκεις λύσεις: το να παλεύεις και να υποφέρεις, το να αναλύεις τα κίνητρα σου και τον τρόπο ζωής δεν είναι σκοποί από μόνοι τους.

Δεν πρέπει να ξεχάσουμε τον κίνδυνο της εσωστρέφειας και να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας τόσο πολύ στο ιδιωτικό υποκειμενικό και στενό ώστε να ξεχάσουμε πόσο σημαντική είναι η δημόσια ζωή. Ίσως φαίνεται ότι έχω υπο- κύψει σ ' αυτό τον κίνδυνο γιατί έχω επιμείνει τόσο πολύ στις προσωπικές λύσεις και στην προσωπική ψυχολογία. Δεν το

78 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

νομίζω όμως. Αν και αναφέρθηκα σπς στενές σχέσεις δεν έχω ξεχάσει πς αδιάφορες και θα πω κάπ γι' αυτές τώρα. Οι στενές σχέσεις είναι σημανηκές αλλά πρέπει να καταλά­βουμε ότι όλες οι προσωπικές σχέσεις δεν πρέπει να είναι στενές. Περισσότερες στενές σχέσεις απ' όπ πρέπει αδυνατί­ζουν αντί να δυναμώνουν τη δημόσια ζωή.

1. Μαξ Φαράρ, «Οικογένεια, Καπιταλισμός και Προσωπική Ζωή», Επαναστατικός Σοσιαλισμός, Λίβερπουλ αρ. 1, Ιούλιος 1977, σελ. 28.

2. Σιοίδιο.3. Ρ. Ντ. Λαινγκ, Η Πολιηκή της Οικογένειας και Αλλα Δοκίμια, Λον­

δίνο Tavistock 1971, σελ. 18-19.4. Ρ. Νι. Λαινγκ, Ε. Φιλίπσον και A. Ρ. Λη, Διαπροσωπική Αντίληψη,

Λονδίνο Tavistock 1966, σελ. 83.5. Ρ. Νι. Λαινγκ, Κόμποι, Χαρμοντγουορθ, Penguin 1972, σελ. 19.6. Λαινγκ, Φίλιπσον και Λη σελ. 15.7. Ερικ Μπερν, Παιχνίδια που παίζουν οι Ανθρωποι, Λονδίνο, Andre

Deutsch 1966, σελ. 84.8. Νάνσυ Μ. Χένλεϋ, Η πολιηκή του Σώματος, Ενγκλεγουντ Κλίφς,

Prentice Holl 1971 σελ. 3.9. Το ίδιο σελ. 101-108.

10. Μάθηου Ισραελ, «Ενοχλήσεις και Ζήλειες» στην έκδοση της Ροζα μπεθ Κάνιερ, Κοινόβια, Νέα Υόρκη, Harper and Row 1973 σελ. 397-399.

5. Η λατρεία της οικειότητας

Το προσωπικό - πολιτικό έχει αντιληφθεί την αποξένωση της μοντέρνας δημόσιας ζωής, τη σιωπή και ψυχρότητα της ζωής στην πόλη, και τη φυγή στο ιδιωτικό. Αλλά δεν έχει κατανοήσει σωστά το πρόβλημα, το οποίο θεωρεί σαν έλλειψη οικειότητας στις προσωπικές σχέσεις.

Αυτό είναι λάθος. Με το να γίνουν όλες οι προσωπικές σχέσεις στενές διαβρώνονται ακριβώς αυτές οι μη - στενές σχέσεις απ' τις οποίες εξαρτάται η ζωτική δημόσια ζωή. Στο παρελθόν υπήρχε ένα είδος δημόσιας ζωής περισσότερο ζωτικής και κοινωνικής από την μοντέρνα δημόσια ζωή, η ζωή που εξαρπόταν πολύ απ'την έλλειψη οικειότητας.

Δεν ήταν το είδος της δημόσιας ζωής που θα θέλαμε να μιμηθούμε, γιατί ήταν βασικά ανδρική και το προϊόν μιας ταξικής κοινωνίας. Υπάρχουν όμως μερικά πράγματα που μπορούμε να διδαχθούμε απ' αυτή, με πιο σημανπκό απ' όλα την αξία ενός ορισμένου είδους δημόσιας τυπικότητας.

Η εσωστρεψής προσωπικότητα

Η θέση που προτείνω εδώ στρέφεται ενάνηα στην κοινή παραδοχή. Γενικά πιστεύω ότι ένα απ' τα προβλήματα στη μοντέρνα ζωή είναι ότι οι επίσημες και τυπικές σχέσεις έχουν αυξηθεί σε βάρος των ανεπισήμων και εκφρασηκών. Το

βο ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

βιβλίο του Ντέηβιντ Ρήζμαν Το μοναχικό πλήθος περιέ- γραψε την εμφάνιση της «ετερο-κατευθυνόμενης» προσωπι­κότητας για την οποία η κοινωνική θέση και η κατανάλωση είναι περισσότερο σημανηκές από τις γνήσιες σχέσεις.

Η απώλεια της εσώτερης αμεσότητας, είπε ο Ρήζμαν, σημαίνει ότι αν και οι άνθρωποι συναναστρέφονται μεταξύ τους, παραμένουν μόνοι. Οι σύμβουλοι γαμήλιου προσανα­τολισμού, Τζωρτζ Μπαχ, και Πήτερ Γουάϊντεν εκφράζουν μια παρόμοια άποψη στο Ο οικείος εχθρός. Οι άνθρωποι δεν ξέρουν πλέον πως να έχουν σιενές σχέσεις μεταξύ τους Τα παντρεμένα ζευγάρια εξισώνουν την οικειότητα με το σεξ, και δεν αντιλαμβάνονται όη παρότι κάνουν έρωτα ο γάμος τους μπορεί να στερείται οικειότητας. Η οικειότητα, σύμφωνα με τον Μπαχ και Γουάϊντεν, είναι ντεμοντέ.

Κινηματογραφικά έργα, μυθιστορήματα και τηλεό­ραση δίνουν έμφαση σε διαλυμένες οικογένειες, δια­λυμένα όνειρα και κυνισμό - τις αποτυχίες της οικειότη­τας. Η ζωή στις οργανώσεις, είτε σαν αρχηγός των οδηγών είτε σαν αναρριχώμενη στην εταιρεία, προσ­φέρουν κοινωνική θέση, ομαδική ταυτότητα και συνήθως χρήματα και αυτές οι ανταμοιβές φαίνονται περισσότερο ελκυσηκές από τα μόλις διακριτά οφέλη της οικειότητας. Δεν είναι να απορεί κανείς που οι άνθρωποι γίνονται αισθηματικά συντηρητικοί. Ρωτούν: γιατί να διακινδυνεύσω χωρίς λόγο;

Η οικειότητα τους φαίνεται σαν μια επένδυση σε ένα πολύ ριψοκίνδυνο χρεόγραφο, ωραία αν κερδίσεις, καταστροφική αν χάσεις, και συνεπώς καλύτερα να την ξεχάσεις.

Αποτελεί μια κοινοτοπία στη φιλελεύθερη σκέψη ότι ο κόσμος του «μοναχικού πλήθους», «ο οργανωτικός άνθρω­πος» και αυτοί που «επιδιώκουν την κοινωνική θέση» έχουν αφαιρέσει την οικειότητα απ' την κοινωνική ζωή. Οι φράσεις αυτές - η κάθε μια και τίτλος ενός δημοφιλούς βιβλίου της δεκαετίας του 1950 - έχουν εισχωρήσει στη γλώσσα και εκφράζουν μια αποδεκτή άποψη της μοντέρνας κοινωνίας.

Υπάρχουν πολλά που αξίζουν στις κριτικές του Ρήζμαν, Γουιλλιαμ X. Γουαϊτ, (συγγραφέα του Ο οργανωτικός άνθρωπος) και του Βανς Πακάρντ (συγγραφέα του Αυτοί που επιδιώκουν την κοινωνική άνοδο), και αν έθεταν υπό

u ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 81

αμφισβητήση το ήθος του καπιταλισμού των μεγάλων επιχει­ρήσεων, θα έκαναν πολύ καλά. Ανπλήφθηκαν μια διάθεση που θα ενέπνεε τα κινήματα διαμαρτυρίας της δεκαετίας του 1960.

Η αηδία για την καταναλωτική κοινωνία αποκορυφώθηκε την εποχή της «δύναμης των λουλουδιών» και των επαναστά­σεων του 1968. Οι φιλελεύθερες κριηκές της δεκαετίας του 1950, γνώρισαν το επαναστατικό αντίστοιχο τους δέκα χρό­νια αργότερα στα γραπτά του Μαρκούζε και των κατασταη- στών. Το προσωπικό - πολιτικό αμφισβητεί επίσης τις μισθο­φορικές σχέσεις που ξεπήδησαν απ' τις αξίες των μεγάλων επιχειρήσεων.

Η αποδοχή όμως αυτής της κριηκής έχει οδηγήσει σε μια άποψη των προσωπικών σχέσεων που μας κάνει τώρα να εκημάμε την εσωστρέφεια σε βάρος της εξωσιρέφειας. Θεω­ρούμε ότι οι σχέσεις που είναι κατάλληλες για την ιδιωτική ζωή είναι το ίδιο κατάλληλες και για τη δημόσια ζωή, και ότι οι τυχαίες συναντήσεις θα μπορούσαν να βελτιωθούν με θερ­μότερες εκφράσεις των αισθημάτων μας. Ο Ρίτσαρντ Σέννετ, του οποίου Η Πτώση του Δημόσιου Άνδρα είναι μια μονα­δική μελέτη της οικειότητας και της δημόσιας ζωής, έχει εύστοχα παρατηρήσει ότι η δημοτικότητα του βιβλίου του Ρήζμαν πιστοποιεί την αύξηση της εσωστρέφειας της αμερι­κάνικης κοινωνίας, και μια κίνηση απομάκρυνσης από την εξωστρέφεια που περιγράφει.

Μια τελείως εσωτρεφής προσωπικότητα δεν συντελεί στην κοινωνικότητα. Ένας γάμος που του λείπει η οικειότητα δεν είναι πλήρης, και οι φίλοι που είναι ανίκανοι να μοιράζονται τον εαυτό τους με άλλους, κινδυνεύουν να απομακρυνθούν. Αλλά η ικανότητα να συνάπτουμε προσωπικές σχέσεις ενός πιο πρόχειρου είδους - μπορούν ή όχι να εξελιχθούν σε φιλία- δεν εξαρτάται απ'την οικειότητα, αλλά απ'την κοινωνικότη­τα, που είναι κάτι το διαφορεηκό. Αφού όλες μας οι σχέσεις δεν είναι στενές, χρειαζόμαστε κανόνες κοινωνικότητας.

Μ' άλλα λόγια χρειαζόμαστε κάποιο βαθμό τυπικότητας.

Ανεπισημότητα

Στον εικοστό αιώνα υπάρχει μια τάση για περισσότερη ανε- πισημότητα σης προσωπικές σχέσεις που βαδίζει π α ρ ά λ λ η λ α

82 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

με την προτίμηση μας για στενές σχέσεις. Η διάλυση της αλύγιστης επισημότητας του παρελθόντος ήταν κάτι καλό, επειδή πράγματι εμποδίζει την ανάπτυξη των προσωπικών σχέσεων αλλά η διάλυση όλων των τυπικότητων μπορεί να επιβάλλει ένα βάρος στους ανθρώπους όταν ξεκινούν και­νούργιες προσωπικές σχέσεις.

Υπάρχει μια τέτοια αντίδραση εναντίον του παλιού στυλ της επισημότητας ώστε να θεωρούμε γελοίο αυτό το στυλ. Το ότι οι σύζυγοι θα απευθύνονται ο ένας στον άλλο με το «κύριε» και «κυρία» στην ησυχία του ίδιου του σπιτίου τους μας φαίνε­ται γελοίο. Η εθιμοτυπία των επισκέψεων που κυριαρχούσαν στην κοινωνική ζωή των ανωτέρων τάξεων στον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα, φαίνεται σαν παιγνίδι σήμε­ρα.

Οι αυστηροί κανόνες για το ποιός μπορεί να επισκεφθεί ποιόν, σε ποιό στάδιο της σχέσης, και ποιά ώρα της ημέρας δεν φαίνονται απλά άχρηστοι αλλά και επιζήμιοι για τις πραγ­ματικές προσωπικές σχέσεις. Τώρα θεωρούμε ότι οι προσω­πικές σχέσεις πρέπει να βασίζονται στον ίδιο τον αυθορμητι­σμό που ήθελαν να αποτρέψουν αυτοί οι κανόνες.

Θεωρούμε δεδομένο όπ η επισημότητα σημαίνει ψυχρό­τητα και όπ η κοινωνικότητα απαιτεί αυθορμητισμό. Αληθεύει όπ υπάρχει μια ψυχρότητα και αναισθησία σε πολλές δημό­σιες συγκεντρώσεις και σε τυχαίες προσωπικές συναντήσεις. Μια απ' πς επαναστάσεις που επηρεάστηκε απ' το γυναικείο κίνημα είναι ο τρόπος που οι γυναίκες σχετίζονται δημόσια μεταξύ τους. 'Εχει λυώσει την παραδοσιακή σκληρότητα των πολιπκών οργανώσεων και την έχει ανηκαταστήσει με ζεστα­σιά και φιλικότητα. Το απρόσωπο των παραδοσιακών πολιπ- κών συγκεντρώσεων είναι σχεδόν κωμικό. Η ένταση της πολιπκής συζήτησης συναγωνίζεται μόνο με mv αδυναμία της προσωπικής επαφής. Ένα πρώην μέλος του Κινήματος έξω τα στρατεύματα (από την Ιρλανδία), για να πάρουμε ένα μόνο παράδειγμα αποδίδει την αναποτελεσμαπκότητα του ακριβώς σ' αυτή την έλλειψη προσωπικής επαφής.

Σποραδικά οργανώνονται χοροί για να μαζεύουν λεπτά (θυμάται). Συνήθως ήταν πολύ μακάβριες - αρι­στεριστές άνδρες μαζεμένοι σπς γωνίες πίνοντας μπύρα και φιλονικώντας για τακτική, στρατηγική ο ένας με τον άλλο. Οι ξένοι που ερχόντουσαν για μια

u ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 83

μπύρα, είτε αντιμετώπιζαν ρητορείες ή τους αγνοού­σαν.3

Οπδήποτε θα ήταν μια βελτίωση σ' αυτές πς ακοινωνικές εσπερίδες. Αυτό που καθιστά τέτοιες μαζώξεις και συγκε­ντρώσεις τόσο ακοινωνικές δεν είναι η επισημότητα τους αλλά η ανεπισημόΐητά τους. Υπάρχουν πολύ λίγοι κανόνες για να διευκολύνουν το σχημαησμό προσωπικών σχέσεων. Η ανεπισημότητα που επικρατεί σ' αυτού του είδους τις πολι­τικές οργανώσεις ρίχνει τους ανθρώπους στη δημόσια ζωή χωρίς καμμιά κατεύθυνση όσον αφορά την σύσταση και την συνομιλία. Το να απασχοληθείς με αγνώστους σ ' αυτό το είδος του περιβάλλοντος απαιτεί ευγλωτία ή αυτοπεποίθηση και αυτοί που δεν τα έχουν αφήνονται σωπηλοί και μόνοι.

Η επισημότητα έχει απορριφθεί για πολλούς λόγους. Έχουμε φτάσει να επιδεικνύουμε περιφρόνηση για την κοι­νωνική θέση, φανταζόμενοι όπ αν ο διευθυντής και η δακτυ- λογράφος μπορούν να απευθυνθούν ο ένας στον άλλο με τα μικρά τους ονόματα τότε γίνονται πιο ίσοι.

Ένα άλλος λόγος που απορρίπτουμε την επισημότητα είναι γιαπ θεωρούμε όπ οι σχέσεις σπς οποίες τα άτομα δεν αποκαλύπτουν τι πράγματι αισθάνονται δεν έχουν νόημα.

Με την απουσία της επισημότητας, η οικειότητα είναι το μόνο πιθανό θεμέλιο μιας σχέσης. Αν καταρρεύσουν οι επί­σημες συμβαπκότητες, η αλλαγή επηρεάζει όλους, γιατί αν όσοι βρίσκονται γύρω σου δεν ακολουθούν ορισμένους κανόνες, δεν μπορείς εσύ να συνεχίσεις να τους ακολουθείς. Η τήρηση των κοινωνικών κανόνων εξαρτάται από τη δημό­σια συμφωνία όπ πρέπει να τηρούνται. Κανόνες του τύπου αυτού είναι συλογικοί και δημόσιοι, όχι ιδιωπκοί και ατομι­κοί.

Η απουσία κανόνων επίσημης επαφής δεν σημαίνει ότι απουσιάζουν όλοι οι κανόνες γενικά, γιατί και η οικειότητα έχει τους δικούς της κανόνες. Ορισμένες μορφές συμπεριφο­ράς και τρόποι σχεπσμού με άλλους γίνονται συμβατικοί, και σπς στενές μαζώξεις υπάρχουν κανόνες συμπεριφοράς που μπορεί να είναι τόσο αυστηροί όσο η παλιά επισημότητα, π.χ. το αγκάλιασμα μπορεί να γίνει τελετουργικό.

Στους ριζοσπασηκούς κύκλους θεραπείας συνήθως λέγε­ται ότι μπορείς να αγκαλιάσεις μόνο όταν θέλεις, αλλά η συγκεκριμένη αυτή έκφραση οικειότητας έχει καταντήσει, για

84 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

μερικούς, τόσο επίσημη όσο η χειραψία!

Η τυραννία της έλλειψης δομής

Ένα από τα ζενίθ ιης οικειότητας στη δημόσια ζωή είναι τα πάρτυ. Τα πάρτυ καταλαμβάνουν μια περίεργη θέση στη μοντέρνα μυθολογία. Οι άνθρωποι τα μισούν και τ' αγαπούν συγχρόνως. Ορκίζονται on ποτέ δεν θα ξαναπάνε σ' άλλο πάρτυ για όσο ζουν — ή για κανά δυό μήνες. Το ανεπίσημο πάρτυ με την υπόσχεση της έξαψης και του θελγήτρου του, σύντομα ασκεί τον μαγνητισμό του πάνω στο διατακτικό κοσμικό άνθρωπο. Το είδος του πάρτυ που αναλογίζομαι είναι αυτό που είναι πολύ γεμάτο για να κουνηθείς, πολύ θορυβώδες για να ακούσεις και πολύ σκοτεινό για να δεις. Όλοι όσοι πηγαίνουν αφήνονται να επιπλεύσουν ή να βου­λιάξουν στη κοινωνική θάλασσα. Δεν υπάρχουν συστάσεις και η βραδιά δεν έχει δομή. Όλοι πρέπει να τα καταφέρουν από μόνοι τους και να κάνουν ότι θέλουν. Είναι ψυχαγωγι­κός συντηρητισμός. Και παρά το γεγονός ότι όλοι είναι μαζε­μένοι κοντά, δεν υπάρχει τίποτα το πολύ κοινωνικό σ' ένα πάρτυ. 0 κόσμος; Στις γωνιές, ή μαζεμένος σε πιωμένες κλί­κες και αν θέλεις να εισχωρήσεις στη ζωή της βραδιάς πρέπει να τριγυρίζεις στη άκρη μιας παρέας που δεν σου έχουν συστήσει, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να ρίξεις το κατάλληλο σχόλιο. Πολλοί κολυμπούν, αλλά άλλοι βουλιά­ζουν και σε κάθε τέτοιο πάρτυ που έχω πάει υπάρχει τουλάχι­στον ένας που περνά το βράδυ μόνος μ' ένα πλασπκό ποτήρι.

Η ανεπισημότητα φέρνει την οικειότητα στην τροχιά της γιατί απαιτεί από τα άτομα να μπαίνουν σ' όλες τις σχέσεις με ειλικρίνεια μέσω της αυτοαποκάλυψης και με όλο τους το είναι. Η ειλικρίνεια, η αυτοαποκάλυψη και η πλήρης συμμε­τοχή είναι αυτά που ξεχωρίζουν τις προσωπικές σχέσεις απ' ης τυπικές. Ειλικρίνεια σημαίνει ολόκληρη την αλήθεια για σένα χωρίς τεχνάσματα ή πανουργίες. Αυτοαποκάλυψη σημαίνει την αποκάλυψη αισθημάτων, αναλήψεων και ανα­δράσεων. Ολόκληρος ο εαυτός σου σημαίνει να μην κρύβεις- τίποτα, χωρίς επιφυλακηκότητα ή συγκάλυψη.

Ο κύκλος έλξης και απώθησης που πολλές αισθανόμαστε για τα πάρτυ προέρχεται απ' την απαίτηση για οικειότητα σε

Μ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 85

περιστάσεις που είναι ακατάλληλες, που ακολουθείται από μια απογοήτευση για το πόσο ανικανοποίητη σ' αφήνουν όλα.

Τα πάρτυ καταλαμβάνουν μια διφορούμενη θέση μεταξύ ίου ιδιωτικού και δημόσιου βασιλείου. Αντίθετα οι πολιτικές οργανώσεις είναι καθαρά δημόσιες. Παρά το γεγονός ότι συχνά υπάρχει μια επισημότητα στη διεξαγωγή των συγκε­ντρώσεων, σπάνια υπάρχει μια επισημότητα στη συμπερι­φορά των ανθρώπων που παρακολουθούν. Για άλλη μια φορά οι νιόφερτοι πρέπει να κολυμπούν ή να βουλιάζουν. Η τελετουργική οικειότητα πολλών δημοσίων γεγονότων πρέ­πει σίγουρα να αναλυθεί περισσότερο. Απλά γυρίζοντας τον κύκλο και επιτρέποντας στην κάθε μια να πει ποιά είναι ή απλά προσφωνόντας την «συντρόφισα», δεν καθιστά τα γεγονότα αυτά περισσότερο κοινωνικά. Οι συστάσεις στην αρχή της μάζωξης ξεχνιούνται εύκολα, και το «σύντροφος», μπορεί τόσο εύκολα να εκφράσει εχθρότητα, μ' ένα ειρω­νικό τρόπο, όσο και κοινωνικότητα.

Το είδος της ζεστασιάς και οικειότητας που δημιουργείται στους φεμινισπκούς κύκλους έχει κάνει πολλά για να υπερνι­κήσει την αδιαφορία της παραδοσιακής πολιτικής για τα άτο­μα, και πολλά μπορούν να μαθευτούν απ' αυτήν. Αλλά η ζεστασιά από μόνη της χωρίς κάποια δόμηση της κοινωνικό­τητας δεν αρκεί και έχει τους δικούς της κινδύνους. Αν η οικειότητα γίνει θρησκεία μπορεί να είναι τόσο επιβλαβής στη πραγματική κοινωνικότητα όσο και η παλιά τελετουργία των επισκέψεων. Πρέπει να αναγνωρίσουμε την ανάγκη για διαφορεηκά είδη προσωπικών σχέσεων βασισμένα σε δια­φορετικούς βαθμούς οικειότητας. Αν το άνοιγμα, η ειλικρί­νεια, και η πλήρης συμμετοχή εκπμούνται σε βάρος της επι- φυλακπκότητας, της απόστασης και της απόκρυψης, και αν τα τελευταία αυτά προσόντα θεωρούνται πολιτικά κουσούρια, ή εκφράσεις ψυχολογικής ανεπάρκειας, η δημόσια ζωή υπο­φέρει.

Η Τζο Φρήμαν τόνισε στη Τυρανία της απουσίας δομής όπ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καθόλου κάποια τελείως αδόμητη ομάδα, και όπ οι ασυγκρότητες ομάδες έχουν μια

κρυφή και ανεπίσημη δομή βασισμένη σπς ελίτ της φιλίας. Οι ελίτ αυτές αυτοστρατολογούν μέλη, αυτοδιαιωνίζονται, και τα μέλη τους επιλέγονται επειδή κατέχουν προσόντα που μπο-

86 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ρεί να είναι άσχετα με τους πολιτικούς σκοπούς της ομάδας. Τέτοιες ομάδες επίσης έχουν άτοπους κανόνες για τη λήψη των αποφάσεων. «Αυτοί που δεν γνωρίζουν τους κανόνες» λέει η Φρήμαν «και δεν επιλέγονται για μύηση (στην ομάδα) θα παραμείνουν μπερδεμένοι, ή θα υποφέρουν από παρα­νοϊκές παραισθήσεις όπ κάπ συμβαίνει για το οποίο γνωρί­ζουν ελάχιστα ». Η Τυρανία mg απουσίας δομής είναι τόσο επίκαιρη σήμερα όσο και πριν 10 χρόνια, γιατί η προτίμηση για ανεπισημότητα ακόμα επιβιώνει και παρότι πολλά έχουν αλλάξει στο γυναικείο κίνημα από τότε που γράφτηκε, οι ιδέες που έχουν απλωθεί απ' το κίνημα σ' όλους τους αρι­στερούς. δεν έχουν παρακολουθήσει αυτές πς αλλαγές. Το ανπσεξισπκό ανδρικό κίνημα π.χ. συχνά κολλάει σ' ένα υπερβολικό προσωπισμό που έχουν ξεπεράσει πολλές φεμι­νίστριες. Η τυραννία της απουσίας δομής υποδεικνύει ότι μια κάποια δομή είναι αναγκαία σης δημοκρατικές οργανώσεις. Περισσότερη ανεπισημόχητα απ' ό,τι πρέπει οδηγεί σε μη- δημοκραηκές πρακπκές και την εμφάνιση των ελίτ. Δυσκο­λεύει την συμμετοχή νέων ανθρώπων. Το να πας σε μια μάζωξη και ya βρεις αγνώστους σου να συμπεριφέρονται με πολύ οικειόπίτα, είναι τόσο αποτρεππκό όσο το να πηγαίνεις σε μια συγκέντρωση που κυριαρχείται από κανόνες και δια­ταγές. Οι οργανώσεις που έχουν φτιαχτεί για συγκεκριμέ­νους σκοπούς πρέπει να διευθύνονται σαν δημόσια και όχι ιδιωηκά σώματα. Αν η οικειότητα και η ανεπισημότητα ξεπερ­νούν ένα ορισμένο βαθμό δημιουργούν ιδιωτικές λέσχες.

Συμμετέχουμε σε οργανώσεις όχι μόνο για να επιτύχουμε ένα συγκεκριμένο σκοπό· αλλά για να πιάσουμε και φίλους. Στη κανονική πορεία των πραγμάτων δεν θάπρεπε να υπάρ­χουν διαμάχες αλλά αυτές αναδύονται. Οι δώδεκα γυναίκες που επιμελήθηκαν την αρχική έκδοση του βιβλίου Εμείς και το σώμα μας. ( Η κολλεκτίβα Γυναικείας Υγείας της Βοστώ- νης) έκαναν πολλές προσπάθειες όταν αποκάλυπταν το είδος των προσωπικών πληροφοριών που συνήθως θα αποκλείο­νταν από τις δραστηριότητες μιας εκδοηκής επιτροπής. Ξεκί­νησαν με ταραχή αλλά βαθμιαία το διασκέδασαν, αναπτύσ­σοντας τελικά μεγάλη οικειότητα και αγάπη η μια για την άλλη, και κατάφεραν να το κάνουν χωρίς να θέσουν σε κίν­δυνο το στόχο που είχαν βάλει.

'Αλλες ομάδες δεν είχαν τόση επιτυχία. Κάποτε δούλευα

μ ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 87

σ' ένα μικρό κέντρο κοινωνικής δράσης στο Λονδίνο. Υπήρ­χαν, ακόμα και σ' αυτή tn μικρή οργάνωση, φατρίες και μερι­κοί τα βρίσκανε καλύτερα μεταξύ τους από όπ με τους άλλους. Μιας και όλοι ήταν εκεί κύρια για να κάνουν κάποια δουλειά, το γεγονός ότι σε μερικούς δεν άρεσαν άλλοι δεν είχε καθόλου σημασία.

Μερικοί όμως αισθανόντουσαν διαφορετικά. Θεωρούσαν όπ όλοι θάπρεπε να είναι ανοιχτοί μεταξύ τους για τα αισθή- ματά τους και δεν θάπρεπε να καλύπτουν πς εχθρότητες που παραμόνευαν κάτω απ' την επιφάνεια. Ουσιασπκά ζητούσαν να είναι περισσότερο οικείοι μεταξύ τους και λιγότερο τυπι­κοί. Τους έπεισαν όλους να συμμετέχουν σε μακριές συνα­ντήσεις σπς οποίες όλα θα έβγαιναν στη φόρα Οι συναντή­σεις αυτές ήταν καταστροφικές. Δεν ήταν δυνατόν να θερα­πευτούν οι διαφορές γιατί ήταν βασισμένες σε διαφορές προ­σωπικότητας. Αυτοί που τα περνούσαν ιδιαίτερα άσχημα με τους άλλους, ποτέ δεν θα μπορούσαν να κάνουν κάπ μαζί τους έξω απ' τη δουλειά. Η σχέση τους δεν ήταν στενή και έτσι δεν ήταν σωστό να προσπαθήσουν να ξεδιαλύνουν πς δια­φορές τους με φιλικές συναντήσεις. Αυτό που τελικά συνέβη είναι όπ οι πικρίες βάθυναν και υπέφερε η δουλειά της οργά­νωσης. Η πίεση για οικειότητα ήταν μια προσπάθεια δημιουργίας αυτού που η Σήλα Ροουμπόθαμ ονόμασε «ανα- γκασπκή ομοφωνία» .Εκεί όπου η οικειότητα είναι ακατάλ­ληλη οπωσδήποτε θα είναι αναγκασηκή.· Η οικειότητα μπο­ρεί να χρησιμοποιηθεί σαν τρόπος κυριαρχίας στους άλλους.

Ο Φρόυντ και οι Βικτωριανοί

Η σημασία που αποδίδεται στην σεξουαλικότητα στο προ­σωπικό πολιπκό έχει πολλά να κάνει με την προτίμηση για στενές σχέσεις. Παραδοσιακά η πιο σημανπκή σχέση μιας γυναίκας θεωρείται όπ είναι η σεξουαλική της σχέση με τον άνδρα της ζωής της. Η γυναικεία απελευθέρωση έχει ενθαρ­ρύνει περισσότερη φιλία μεταξύ των γυναικών απ' όπ συνή­θως επιτρέπει ο γυναικείος ρόλος. Υπάρχει ένα μάθημα για τους άνδρες σ' αυτό: ένας άνδρας απαιτεί μια σεξουαλική σχέση με μια γυναίκα που του σηκώνει το βάρος όλων των αισθηματικών του αναγκών, αλλά οι άνδρες πρέπει να κατα­

ββ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

νέμουν πς αισθηματικές τους ανάγκες πιο ομοιόμορφα. Οη- δήποτε διαφοροποιεί πς προσωπικές μας σχέσεις πρέπει να ενθαρρύνεται. Παρόλα αυτά αποδίδεται υπερβολική σημα­σία στη σεξουαλικότητα που εμποδίζει την ανάπτυξη σχέ­σεων ενός περισσότερου δημόσιου και λιγότερο οικείου είδους.

Όπως η προτίμηση για οικειότητα σης προσωπικές σχέσεις αντανακλά τις προτιμήσεις που έχουν αναπτυχθεί στην ευρύ­τερη κοινωνία, έτσι και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη σεξουαλικότητα αντανακλά την αντίστοιχη εκτίμηση της σεξουαλικότητας στην πλατύτερη κοινωνία.Αυτή η διαφορετική αποτίμηση έχει πολλά να κάνει με τη

βικτωριανή ηθική και την εξέγερση ενάντιά της. Η περίτεχνη αποφυγή του σεξ στη μεσοαστική βικτωριανή κοινωνία ξεπήδησε απ' την απανταχού παρουσία του. Επειδή η σεξουαλικότητα δεν είναι απομονωμένη από πς άλλες πλευ­ρές της ζωής, η βικτωριανή σχολασπκότητα ανάγκασε τους αξιοσέβαστους ανθρώπους να αγνοούν οτιδήποτε άγγιζε η σεξουαλικότητα. Ορισμένα ρούχα δεν έπρεπε να υπάρχουν, πόσο μάλλον να αναφέρονιαι. Τα έπιπλα έπρεπε να καλύ­πτονται ώστε να μην φαίνονται τα πόδια τους. Αλλά υπήρχε μια άλλη πλευρά στη βικτωριανή ζωή — μια σεξουαλική υπο- ζωή τόσο χυδαία όσο η υπερ-ζωή ήταν χρηστή. Η πορνεία ανθούσε στην βρώμα της πόλης. Σεβάσμιοι άνδρες συνανα­στρέφονταν τακπκά με πόρνες της εργαπκής τάξης και πολ­λοί είχαν κλίσεις για τα νεαρά κορίσηα. Το όριο ενηλικίωσης εισήχθη κυρίως λόγω του σκανδάλου της παιδικής πορνείας.

Η ενπμότητα των γιαγιάδων μας έχει τόσο ξεμασκαρευτεί τώρα που «βικτωριανό» έχει καταντήσει συνώνυμο του «υπο­κριτικού» και τώρα θεωρούμε πια m βικτωριανή στάση για το σεξ είτε ανένημη είτε νευρωτική. Η στάση μας έναντι της σεξουαλικότητας έχει διαμορφωθεί τόσο απ' τη ψυχολογική μας εκτίμηση των βικτωριανών όσο απ' την ηθική μας αποδο­κιμασία τους. Οι Βικτωριανοί προσπάθησαν να καταπνίξουν την σεξουαλικότητα, αλλά η καταστολή έχει τρομερές επι­πτώσεις και για το άτομο και για την κοινωνία. Η ψυχανάλυση μας το δίδαξε. Οι ιδέες της ψυχανάλυσης που καταπολεμή- θηκαν όταν ο Φρόυντ πς πρωτοεξήγησε, είναι τώρα κοινές σπς κουβεντούλες μας. Το βιβλίο του Τα Τρία Δοκίμια yia τη

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 89

Σεξουαλικότητα συνάντησε τόση καταφρόνηση, που ιον απόφευγαν σιους δρόμους της Βιέννης. Τώρα μετά βίας μπορούμε να συζητήσουμε για ιη ζωή μας χωρίς νύξεις σιην ψυχανάλυση. Συνυπογράφουμε σιωπηρά στην ψυχαναλυ­τική έννοια της σεξουαλικής οικονομίας, που θεωρεί τη λίμπιντο σαν ένα ψυχικό ρεύμα που θα διασπάσει το φράγμα αν το περιορίσουμε.

Η ψυχαναλυηκή επανάσταση και η απέχθειά μας στη βικτωριανή υποκρισία έχουν αναμφίβολα δημιουργήσει μια περισσότερο υγιή στάση ένανη του σεξ. Έχουμε λιγότερες ενοχές γι' αυτό απ' τις γιαγιάδες μας. Το προσωπικό - πολι­τικό κίνημα συνδυάζει τη στάση αυτή με μια αμφισβήτηση των σεξουαλικών ρόλων και έχει δημιουργήσει πολύ ενδια­φέρον για τις σεξουαλικές σχέσεις. Έχει όμως επεκτείνει αυτό το ενδιαφέρον σε βάρος άλλων σχέσεων. Δεν είναι τόσο ότι δεν υπάρχει ενδιαφέρον σης μη-σεξουαλικές σχέ­σεις: μάλλον είναι ότι σης στενές σχέσεις γενικά έχει δοθεί υπέρμετρο βάρος σε σχέση με το σύνολο των προσωπικών σχέσεων.

Δημόσια σιωπή

Παραχωρώντας τόσο μεγάλο ρόλο στην οικειότητα συνε­χίζουμε την ίδια διαδικασία που έχει νεκρώσει τη δημόσια ζωή. Οι στενές σχέσεις καταναλώνουν πολύ προσωπική ενέργεια, και υπάρχει ένα όριο στον αριθμό των στενών σχέ­σεων που μπορούμε να βαστάξουμε. Το στρές στη οικειότητα εμπνέεται απ' την επιθυμία να φέρουμε τους ανθρώπους κοντά και να τους κάνουμε πιο φιλικούς μέσα σ' ένα όλο και πιο κλειστό κύκλο. Αν οι μόνες δυνατές σχέσεις είναι οι στε­νές, αν καταναλώσουμε όλη μας την ενέργεια σ' αυτές οι ευρύτερες σχέσεις θα υποφέρουν και η δημόσια ζωή θα ατροφήσει. Χρειαζόμαστε οικειότητα, αλλά αν επιμένουμε να κάνουμε όλες ης σχέσεις στενές τότε θα πρέπει να υποφέ­ρουμε την δημόσια αδιαφορία, το κενό βλέμμα στο σιδηρο­δρομικό βαγόνι, τη δημόσια σιωπή.

Ένα πράγμα που απαιτεί η οικειότητα είναι η ειλικρίνεια. Ζούμε μια ειλικρινή εποχή, και αν κάποιος είναι ειλικρινής συγχωρούμε πολλά ελλατώμαιά του. Π.χ. ένας πολιηκός

90 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

μπορεί να είναι ανίκανος, ηλίθιος και απληροφόρητος, αλλά ο κόσμος θα λέει, «τουλάχιστον είναι ειλικρινής». Νομίζουμε ότι είναι καλύτερο να είσαι ειλικρινής συνέχεια. Ωστόσο μερικές φορές είναι καλύτερο να είσαι λιγότερο ειλι­κρινής, ιδιαίτερα σπς μη στενές σχέσεις, που μπορεί να κατα- πνιχθούν απ' την υπερβολική ειλικρίνεια. Όταν ρωτάς μια γνωριμία σου πως είναι, δεν θέλεις απαραίτητα να ξέρεις όλα όσα αισθάνεται εκείνη τη σπγμή. Αν πρόκειται να αναπτυ­χθεί η δημόσια ζωή οι άνθρωποι πρέπει να είναι λογικό ευγε­νικοί μεταξύ τους, αλλά το να είσαι ευγενικός αποκλείει την τέλεια ειλικρίνεια.

Οι σχέσεις μεταξύ αγνώστων δεν μπορούν να διεξαχθοΰν με τον ίδιο τρόπο όπως οι σχέσεις μεταξύ οικείων. Αν δεν υπάρχει καμιά απόκρυψη σιη σχέση μεταξύ αγνώστων, τότε αυτές είναι στενόχωρες και τυπικές, γιατί όλοι ψάχνουν να πουν το σωστό, η στενάχωρα στενές, όπως οι εκμυστηρεύσεις ενός πιωμένου.

Η έλλειψή πραγματικής κοινωνικότητας στη σύγχρονη δημόσια ζωή δείχνει τις αδυναμίες των λύσεων. Η ανωνυμία της ζωής στην πόλη ενθαρρύνει τους ανθρώπους να σχημα­τίζουν κοινόβια και να καλυτερεύουν την ποιότητα των προ­σωπικών σχέσεων σε κολλεχτίβες που έχουν ιδρυθεί για συγκεκριμένες δουλειές. Αν και τα πράγματα αυτά έχουν επι­τύχει πολλά, δεν δημιούργησαν μια αληθινή δημόσια κοινω­νικότητα γιατί ανήκαν στη ιδιωτική σφαίρα. Ακόμα και τα αυστηρά κοινόβια που αρνούνται κάθε τι το ιδιωτικό στα μέλη τους (άκουσα για ένα τέτοιο κοινόβιο που έβγαλε όλες πς πόρτες απ'το σπίτι) αγγίζουν μόνο αυτούς που ζουν μέσα. Το προσωπικό - πολιπκό δεν θάπρεπε να περιορισθεί σπς ιδιωπ- κές σχέσεις μιας μειονότητας, αλλά θάπρεπε να ενδιαφέρεται για πς στενές προσωπικές σχέσεις, για την κοινωνικότητα και χη δημόσια ζωή. Αν δεν τα κάνει αυτά, τότε απλά θα δίνει όλο και μεγαλύτερη προσοχή σπς ιδιωηκές σχέσεις όλο και λιγό- τερων ανθρώπων, μετακινούμενο απ' το κέντρο της πολιπκής ζωής στο περιθώριο. Θα καταντήσει λατρεία των ελάχιστων εκλεκτών.

Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΕΙΟΤΗΤΑΣ 91

1. Τζ. Ρ. Μπαχ και Π. Γουάίνην, Ο Οικείος Εχθρός, Λονδίνο, Souvenir Press 1970, σελ. 30-31.

2. Ρίισαρντ Σενει, Η Πτώση του Δημόσιου Ανδρα, Καίμπριντζ, Cam­bridge University Press 1977, σελ. 5.

3. Ομάδα Κόκκινης Θεραπείας, Κόκκινη Θεραπεία, Λονδίνο, Red Therapy, περίπου 1975, σελ. 23.

4. Τζο Φρήμαν, Η Τυραννία της Έλλειψης Δομής, Κίνγκστον, Ενωση Αναρχικών Ερναιών, 1975 περίπου, σελ. 3.

5. Σήλα Ροουμπόθαμ, Λην Σήγκαλ και Χίλαρυ Γουάϊνραϊτ, Πέρα από τον Κατακερματισμό, Λονδίνο, Merlin Press, 1979, σελ. 41, ελλ. έκδοση «Θεωρία».

6. Να συνδέεσαι μόνοΚαθώς μοίραζα προκηρύξεις σ' ένα συνοικισμό ένα βράδυ

σταμάτησα να μιλήσω σε διάφορους γνωστούς μου. Συνά­ντησα την Τζην και Αλφ Κλάρκ γραμματέα και πρόεδρο της Ένωσης Ενοικιαστών, και τους μίλησα για την επερχόμενη συνάντηση του συμβουλίου με τον σύνδεσμο των ενοικια­στών και για τα ζητήματα που θέλαμε να βάλουμε στην ημε­ρήσια διάταξη. Μου ανέφεραν ότι ο Ντέηβιντ Τουόχυ, ένα άλλο μέλος της επιτροπής, νόμιζε ότι η δουλειά του για την Ένωση Ενοικιαστών δεν αναγνωριζόταν, και σαν αποτέλε­σμα αισθαινόταν απομονωμένος απ' τους άλους ενοικιαστές. Η Aw Χίλλιερ με σταμάτησε, σ' ένα μπαλκόνι και μου είπε ότι ο άνδρας της ακόμα της έδινε μόνο 5 λίρες από το συμπληρωματικό επίδομά του και τα υπόλοιπα τα ξόδευε ο ίδιος. Αυτό συνέβαινε για μήνες και είχε αρκετές συνεντεύ­ξεις με το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Ασφάλισης σε μια προσπάθεια να εισπράτει η ίδια τα χρήματα αυτά. Η Κέητ Φρέηζερ μου είπε ότι ανησυχούσε για τον δεκαεννιάχρονο γιο της, ένα άκακο και με καλό χαρακτήρα αγόρι, που μόλις είχε φύγει για να συζήσει με μια γυναίκα κατά 10 χρόνια μεγαλύτερή του.

Το να επηρεάζεις την ημερήσια διάταξη της επιτροπής ενοικιαστών ήταν μια από τις πιο καθαρές περιπτώσεις κοινω­νικής πολιτικής που θα μπορούσες να βρεις, αφού τα προ­βλήματα των ενοικιαστών του συμβουλίου είναι συνέπεια των κοινωνικών συνθηκών. Στο αίσθημα του Ντέηβιντ

94 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Τουόχυ όπ δεν τον εκημούσαν, το προσωπικό συναντούσε το κοινωνικό. Είχε ξοδέψει πολύ απ' τον ελεύθερο χρόνο του προσπαθώντας να βε/Υηώσει πς συνθήκες στο συνοικισμό και το λιγότερο που μπορούσε να αναμένει, ήταν όπ οι άλλοι θα έπαιζαν τον ρόλο τους. Στο πρόβλημα της Aw Χίλλιερ το προσωπικό και το κοινωνικό συνδυαζόταν μ' ένα διαφορε­τικό τρόπο. Η ανευθυνόιηια του άνδρα της ήταν ένα πρό­βλημα που φαινομενικά δεν είχε προσωπική λύση. Αυτή και ο άνδρας της υπέφεραν πς συνέπειες της ανεργίας και της αδιαφορίας του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης. Οι ανη­συχίες της Κέητ Φρέηζερ ήταν εντελώς προσωπικές. Έβλεπε τη μεγαλύτερη γυναίκα με την οποία ο γιος της είχει πάει να ζήσει σαν μια ξεμυαλίστρα που είχε κλέψει ένα ευαίσθητο αγόρι. Η Κέητ ανησυχούσε και γιατί θα έμενε μόνη και για το γιο της που είχε παρασυρθεί σε μια επικίνδυνη υπόθεση. Εδώ υπήρχε ένα πρόβλημα στις προσωπικές σχέσεις στο οποίο οι κοινωνικές δεν υπεισέρχοντο. Οι ανησυχίες της ήταν διαφορετικές απ' αυτές της A w Χίλιερ και του Ντέηβιντ Τουόχυ που το προσωπικό συναντούσε το κοινωνικό.

Το κοινωνικό μπορεί να συγκρουστεί με τη φιλία, όπως γίνεται και με τις σεξουαλικές σχέσεις. Ο Ντ. X. Λώρενς ένοιωθε πς λεπτές ταξικές διαφορές και, έλεγε όπ αυτές ήταν που τον εμπόδιζαν να αισθάνεται άνετα με πς μεσαίες τάξεις. Δεν αναφερόταν στην ταξική καταπίεση, ούτε καν στο σνο- μπισμό, αλλά σε κάπ στο χαρακτήρα των ανθρώπων της μεσαίας τάξης που το έβρισκε αποκρουστικό.

Οι άνθρωποι, προσωπικά είναι σχεδόν πάντα φιλι­κοί (είπε) και θα ήθελα να αισθάνομαι πραγμαπκά φίλος με μερικούς, τουλάχιστον απ' τους συνανθρώ­πους μου. Παρ' όλα αυτά ποτέ δεν τα κατάφερα τελείως... Γιατί υπάρχει τόσο μικρή επαφή ανάμεσα σε μένα και τους γνωστούς μου; Γ ιατί η επαφή δεν έχει καμιά ζωπκή σημασία;... Η απάντηση όσο με αφορά έχει κάποιο σχέση με την τάξη. Οι τάξεις δημιουργούν ένα χάσμα, που εξαφανίζει την καλύτερη ανθρώπινη επικοινωνία. Δεν είναι ακριβώς ο θρίαμβος της αση- κής τάξης που δημιούργησε την απονέκρωση αυτή, αλλά ο θρίαμβος ίου πράγματος της ασηκής τάξης. Σαν ένας απ' την εργαπκή τάξη, αισθανόμαι όπ η ασηκή τάξη μου αποκόητει κάπ απ το ζωπκό μου

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 95

παλμό όταν βρίσκομαι μαζί της. Τους βρίσκω γοητευ­τικούς και μορφωμένους και πολύ συχνά καλούς ανθρώπους. Αλλά απλά εμποδίζουν κάποιο μέρος του εαυτού μου να δουλέψει. Κάποιο μέρος πρέπει να εγκαταλειφθεί.

Οτιδήποτε και να είναι αυτό που έκανε τον Λώρενς να αισθάνεται ότι στις αστικές τάξεις λείπει το πάθος και ο παλ­μός, είχε κοινωνική προέλευση. Οτιδήποτε ήταν αυτό που έκανε την εργατική τάξη «στενή αλλά αρκετά βαθιά και περι­παθή» και την αστική τάξη «πλατιά, ρηχή, απαθή» προέρχο­νταν από κάτι σπς συνθήκες της κάθε τάξης.

Αναλογιζόμενος τις προσωπικές του εμπειρίες, ο Λώρενς αναγκάστηκε να σκεφτεί τις κοινωνικές σχέσεις για να τις καταλάβει.

Όταν συλλογιζόμαστε πάνω στις κοινωνικές σχέσεις ανα­γκαζόμαστε να σκεφτούμε την προσωπική εμπειρία, αν θέλουμε να τις κατανοήσουμε πλήρως. Η αύξηση της ανερ­γίας μπορεί να εξηγηθεί με τους αφηρημένους νόμους της κοινωνικής ανάπτυξης, αλλά αν δεν αναλογισθούμε την εμπειρία της ανεργίας δεν την καταλαβαίνουμε πραγματικά. Η σημασία της ανεργίας για τους ανέργους έγκειται στην απώλεια της αξιοπρέπειάς τους και στο ότι πρέπει να παραιτη­θούν από πράγματα που θεωρούσαν δεδομένα. Βρίσκεται σης τελετουργίες που ακολουθούν ορισμένοι άνεργοι, σε μια θλιβερή μίμηση της μισθωτής εργασίας πηγαίνοντας στην αποθήκη του κήπου και ψευτοδουλεύοντας εκεί γύρω απ' τις οκτώ ως τις πέντε κάθε μέρα.

Υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ του κοινωνικού και του προ­σωπικού. Είναι ξεχωριστά αλλά είναι δύσκολο να εξετά­σουμε το ένα χωρίς να μελετήσουμε πως επηρεάζεται από το άλλο. Όταν μιλάμε για κάποια όψη της προσωπικής ζωής, σχεδόν πάντα υποχρεωνόμαστε να εξετάζουμε την κοινω­νική ζωή, και όταν μιλάμε για κάποια πλευρά της κοινωνικής ζωής υποχρεωνόμαστε να εξετάζουμε το προσωπικό.

Η κοινωνική τύφλωση

Οι συνδέσεις αυτές δεν αναγνωρίζονται από όλους. Υπάρ­χει μια άποψη όη η κοινωνία δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια συλλογή προσωπικών σχέσεων, και ότι στην πραγματι-

96 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κότηια δεν υπάρχουν κάποιες κοινωνικές δομές ξέχωρα απ' αυτές, ή ότι ο χαρακτήρας της κοινωνίας παράγεται απ' τον χαρακτήρα των ατόμων που ζουν σ' αυτή. Αυτοί που το πιστεύουν λένε όπ αν η κοινωνία είναι κακή είναι γιατί τα άτομα σ' αυτή είναι κακά, ή άν είναι καλή είναι λόγω των καλών ατόμων. Αν η συμπεριφορά των αιόμων χειροτερέψει, η κοινωνία πάει κατά διαόλου, και αν πρόκειται να βελτιωθεί η κοινωνία πρέπει να καλυτερέψουν πρώτα τα άτομα.

Τα άτομα δέν διαμορφώνονται απ' την κοινωνία τους. Αν φαίνεται έτσι, είναι γιατί επηρεάζονται από άλλα άτομα περισσότερο απ' ότι πρέπει, αντί να είναι σταθεροί και ανε­ξάρτητοι.

Την άποψη αυτή συμμερίζονται πολλοί θρησκευηκοί μεταρρυθμιστές με κοινωνική συνείδηση, και απαντάται σε πολλές απ' τις θρησκευτικές αιρέσεις που έχουν ξεφυτρώσει μετά τον πόλεμο. Ο Μαχαρίσι Μάχες Γιογκί, π.χ. λέει ότι αν λίγοι μόνο άνθρωποι εξασκούσαν υπερβατικό διαλογισμό το έγκλημα θα εξαφανιζόταν. Υποστηρίζεται επίσης από προο­δευτικούς καλλιτέχνες που αποφεύγουν την οργανωμένη πολιτική.

Ο Φορντ Μάντοξ Φορντ υιοθέτησε ένα ησυχαστικό αναρ­χισμό, ονειρευόμενος μια δημοκρατία μικρών παραγωγών που όλοι θα έπαιζαν ένα ίσο ρόλο:

Θα πείτε ότι ποτέ δεν πρόκειται να την φέρουν οι σημερινοί νομοθέτες. Σίγουρα ποτέ δεν θα 'ρθει με τη παρούσα νομοθετική διαδικασία. Μπορεί μόνο να επι­τευχθεί, θα το επαναλάβω, αν αλλάξουμε την καρδιά μας. Ενάνπα σ ' αυτό δεν μπορεί να ανπσταθεί κανέ­νας νομοθέτης.

Οι απόψεις αυτές μπορούν να περιγραφούν σαν κοινω­νική τύφλωση. Μόνο η ανάλυση των περιστάσεων μας επι­τρέπει να δούμε τις κοινωνικές σχέσεις, γιατί δεν πέφτουν στην άμεση αντίληψή μας. Αλλά αν έχοντας φτάσει στο σημείο που μπορούμε να δούμε την πραγματικότητα αυτή, αποτύχουμε σ ' αυτό, η σκέψη ελάχιστα μπορεί να κάνει πλέον. Αναγνωρίζοντας το προσωπικό και όχι το κοινωνικό μοιάζει με το να βλέπουμε τα δέντρα και όχι το δάσος. Η κοι­νωνική τύφλα μας εμποδίζει να αναγνωρίσουμε τις εξωτερι­κές επιρροές που έχουν σχέση με τη προσωπική ζωή.

Αν είμαστε τυφλοί στο κοινωνικά περιβάλλον της ζωής

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 97

μας, είναι απίθανο να ισορροπήσουμε, ή να επιτύχουμε μια αρμονία, μεταξύ της δημόσιας και ιπς ιδιωτικής ζωής μας. Μόνο αν αναγνωρίσουμε τον τρόπο με τον οποίο το κοινω­νικό προσκρούει στο προσωπικό (και τανάπαλιν) μπορούμε να εκτιμήσουμε την ανάγκη να ισορροπήσουμε το ιδιωτικό και το δημόσιο. Αλλοιώς βιώνονται σε μια κατάσταση αθερά­πευτου χωρισμού και διαφοράς. Ωστόσο δεν αισθανόμαστε όλες την ανάγκη της ισορροπίας παρά μόνο αυτές που έχουν δραστήρια δημόσια ζωή. Η πλειοψηφία των ανθρώπων, αποκλεισμένοι απ' την κοινωνική εξουσία και επιρροή, περιορίζονται σε λίγο πολύ ιδιωηκές υπάρξεις. Οι δημόσιες τους ζωές δεν είναι αφιερωμένες στην πολιτική, αλλά στους δημόσιους χώρους και στον αστικό χώρο, ένας στίβος που τώρα έχει αδειάσει σχεδόν πλήρως από οποιαδήποτε προσω­πική συναναστροφή. Αν και το ζήτημα της ισορροπίας δεν θίγει όλες άμεσα, είναι σημαντικό στο σοσιαλισμό. Γιατί ο σοσιαλισμός πρέπει να επεκτείνει τη συμμετοχή στη πολιτική, και έτσι να ανοίξει τη δημόσια ζωή σε μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων.

Η αλληλεγγύη και η συλλογική δράση έχουν τόσο έντονες αναφορές στην εργατική τάξη ώστε εύκολα ξεχνάμε ότι είναι συνήθως τόσο φυσικές στην αστική τάξη όσο και στην εργα- ηκή τάξη. Στην μεσοαστική τάξη με την απόγνωση για τη συλ­λογική δράση των εργατών, συνήθως παραβλέπουν τη συλ­λογική δράση της αστικής τάξης. Ακόμα και ο Ανταμ Σμίθ αναγνώρισε ότι οι ενώσεις που τα αφεντικά προσπάθησαν να αποτρέψουν όταν πρωτάρχισαν οι εργάτες να τις σχηματί­ζουν τον δέκατο όγδοο αιώνα, ήταν περισσότερο κοινές μεταξύ της εργοδοτικής τάξης παρά στην ερνατική τάξη.

«Πράγματι σπάνια ακούμε για αυτές τις ενώσεις» είπε ο Σμίθ, «γιατί είναι συνηθισμένες και μπορούμε να πούμε πως αποτελούν τη φυσική κατάσταση των πραγμάτων για τις οποίες κανείς δεν ακούει τίποτα ποτέ» . Και οι λίγοι που υπο­στηρίζουν ότι τα σωματεία έχουν υπερβολική δύναμη δεν καταδέχονται ούτε μια σκέψη για το πλήθος των εργοδοτικών ενώσεων - απ' την Συνομοσπονδία της Βρετανικής Βιομηχα­νίας μέχρι το Συνασπισμό Γλυκισμάτων και Μπισκότων.

Οι προσωπικές ζωές των ατόμων της άρχουσας τάξης συν­δέονται τόσο ολοφάνερα με τις κοινωνικές δυνάμεις ώστε μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο ατομικισμός τους είναι απο-

98 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

λυτα ξένος. Οι προοπτικές που τους ανοίγει η δημόσια ζωή τους, θάπρεπε να τους δείχνουν τις διασυνδέσεις, παρ' όλα αυτά όμως συχνά ανακαλύπτουμε μεταξύ τους μια περίεργη κοινωνική τύφλωση. Αποτυγχάνοντας να κάνουν τη σύνδεση συνήθως θεωρούν ότι τα δημόσια αξιώματα ή η δημόσια φήμη κερδίζονται ολοκληρωτικά με προσωπική προσπάθεια και ικανότητες. Αποτυγχάνοντας να κάνουν τη σύνδεση, συνήθως αντιμετωπίζουν ίο εισόδημά τους και την διαχεί­ρισή του σαν ένα ιδιωτικό ζήτημα, αν και προέρχεται απ' ης κοινωνικές σχέσεις που σ' αυτές συμμετέχουν. Και αποτυγ­χάνοντας να συνδέσουν μπορούν να πιστέψουν ότι η συμπε­ριφορά τους στη δημόσια ζωή δεν έχει σχέση με τη συμπερι­φορά τους στην ιδιωτική.

Δημόσια και ιδιωτική ηθική

Περιοδικά ένα σκάνδαλο αποκαλύπτεται, και ένα δημόσιο πρόσωπο φυλακίζεται ή απομονώνεται. Μπορεί να έχει δια- φθείρει άτομα με επιρροή, να έχει εξαπατήσει εύπιστα θύμα­τα, ή να έχει κατά κάποιον τρόπο εκτεθεί. Αν οι πράξεις του ήταν τεχνικές παραβάσεις είτε κατάστρεψαν πολλούς, ενήρ- γησε άτιμα ή ανήθικα δημοσίως. Τέτοιο ήταν το σκάνδαλο Πορφιούμο στο οποίο ένας υπουργός με πρόσβαση σε αμυ­ντικά μυστικά συναναστρεφόταν πόρνες που είχαν Ρώσους πελάτες. Τέτοιο ήταν και το σκάνδαλο Στόουνχαους όπου ένας βουλευτής σκηνοθέτησε τον θάνατό του για να αποφύ- γει κατηγορίες για απάτες. Τέτοιο ήταν και το σκάνδαλο Πούλσον στο οποίο ένα δημοτικός σύμβουλος δωροδοκή- θηκε από ένα εργολάβο. Αν κάποιος αποτύχει να συνδέσει, οι δημοσίες παρανομίες του δεν μας λένε αναγκαία πολλά για την ιδιωτική του ηθική. Ο κόσμος είναι αρκετά ικανός να χωρίζει τη ζωή του έτσι, ώστε να συμπεριφέρεται άσχημα δημόσια και καλά στην ιδιωτική του ζωή. Παρόμοια ένας πολιτικός που υποστηρίζει μια επιβλαβή κοινωνική πολιτική μπορεί να είναι αβρός σης προσωπικές του επαφές.

Ενώ ψηφοθηρούσε σπς γενικές εκλογές του 1979 στην Αγγλία, ο Σερ Κηθ Τζόζεφ, π.χ. έδειξε ενδιαφέρον για τους εκλογείς που ανησυχούσαν για τον τρόπο με τον οποίο θα τους ανημετώπιζε όταν εκλεγόταν. Είχε δυσκολία στην ψηφοθηρία επειδή ήταν απρόθυμος να ενοχλήσει τους

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 99

εκλογείς! Ο τοπικός υποψήφιος θεώρησε καλή την ιδέα να επισκεφθεί ένα σούπερ-μάρκει, ίσως με την ελπίδα ότι θα συναντούσαν λίγους πιθανούς υποστηρικτές αλλά ο Σερ Κήθ είχε ενδοιασμούς «Νομίζεις ότι είναι σωστό να πάω μέσα; Προσπαθώ να αποφύγω μέρη που έχουν πελάτες μέσα»

Τα ελλαιώματα των αριστερών ανδρών ξεκινούν επίσης από την αδυναμία της σύνδεσης. Ο επιχειρηματίας και ο αστός πολιτικός μπορεί να είναι καιροσκόποι δημόσια, αλλά ιδιωτικά να δείχνουν την καλύτερη πλευρά τους. Αντίθετα το αριστερό αρσενικό, εμμένει σε μια αγνή πολιτική, όμως συχνά αποδεικνύεται εγωϊστής ιδιωτικά. Η ανηθικότητά του προέρχεται απ' ότι αποδίδει δυσανάλογη σημασία στην κοι­νωνική πολιτική. Είναι αλτρουιστής όταν πρόκειται γι' αυτούς που ζουν χιλιάδες μίλια μακρυά, στο Βιετνάμ ή την Λατινική Αμερική, και εγωϊστής στο σπίτι. Ικανός για οξυδερκείς ανα­λύσεις της πολιτικής σκηνής, είναι αμβλύνους όσον αφορά τις προσωπικές σχέσεις. «Οι ρίζες του βρίσκονται στους ξερι­ζωμένους. Εκεί θέλει να βρίσκεται. Θα πεθάνει με εντελώς αγνώστους, αλλά δεν θέλει να ζήσει μαζί μου» .

Κοινωνικός καθοριομός

Υπάρχει η αντίθετη άποψη όη το προσωπικό δεν είναι καθόλου αυτόνομο, που είναι το ίδιο λανθασμένη με τον τρόπο της. Αρνείται όη η προσωπική ζωή είναι ξέχωρη απ' την κοινωνική, και ισχυρίζεται όη το προσωπικό κρίνεται απόλυτα απ' ίο κοινωνικό. Ο μαρξισμός είναι για τους σοσια­λιστές η πιο σημανηκή πολιηκή έκδοση αυτής της άποψης, και αφού τόσες πολλές ιδέες του μαρξισμού ανητίθεται σης ιδέες του προσωπικού - πολιηκού, είναι αναγκαίο εδώ να εξετάσουμε τον μαρξισμό.

Στα χέρια των λιγότερο επινοηηκών ερμηνευτών του ο μαρξισμός έχει μεταμορφωθεί σε ένα ζοφερό κοινωνικό ντε­τερμινισμό, που συγκρίνει ης δυνάμεις της κοινωνίας με ης ανηλεείς δυνάμεις της φύσης. Ο μαρξισμός αυτός διώχνει το άτομο, απορρίπτοντας ης επιθυμίες του προς όφελος των κοι­νωνικών δυνάμεων. Ο Μπμκόβσκι, ένας Σοβιεηκός έμμι­σθος συγγραφέας εξαιρεηκής χοντροκεφαλιάς, γράφει για την προσωπική ζωή τα σκληρά αυτά, λόγια: «Όλα όσα αποτε- λούν το άτομο και τον εσωτερικό του κόσμο, τις ανάγκες του.

100 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τις κλίσεις, τάσεις, απόψεις, έννοιες, πίσιεις, συνήθειες, ελπίδες και αισθήματά του αναπτύσσονται, διαμορφώνο­νται και αποφσσίζονται απ' το κοινωνικό περιβάλλον».

Αυτό το δόγμα το γραμμένο σε πρόζα θυμίζει νομικά ντο­κουμέντα, που δίνουν μακρούς καταλόγους επιλογών ώστε τίποτα να μη ξεφύγει από πς επιταγές τους.

Δεν αργεί να επισημάνει τις πολιτικές επιπτώσεις των λέξεων αυτών. Στη Σοβιετική Ένωση είναι μάταιο να πολε­μάς για πς υποκειμενικές επιθυμίες, προσωπικές γνώμες, το ιδεώδες της αυτοανάπτυξης ή την πολιτική διαμαρτυρία ενά­ντια στη δύναμη της κοινωνίας, γιατί το άτομο δεν είναι τίποτα και η κοινωνία το παν.

Η ακραία αιποκρατία που βρίσκουμε στο σοβιετικό μαρξι­σμό πιθανά να φαίνεται παράξενος σ' αυτούς που είναι συνη­θισμένοι στο δυπκό μαρξισμό που έχει μάθει απ' τα πρώτα γραπτά του Μαρξ τη σημασία της υποκειμενικότητας και ατο­μικότητας. Οι μαρξιστές αρχίζουν να μαθαίνουν από το γυναικείο κίνημα, και να εξετάζουν πς περιοχές της ζωής που από παλιά είχαν απορριφθεί σαν μη - πολιπκές. Κι όμως, παρά τους μαρξιστές που αναγνωρίζουν την σημασία της υποκειμενικότητας και του προσωπικού, η τάση να τα θάψουν κάτω απ' το κοινωνικό και ανηκειμενικό υπάρχει σ' όλο τον μαρξισμό.

Υπάρχει κάπ το διφορούμενο στο μαρξισμό που αφορά τη σχέση μεταξύ του προσωπικού και του κοινωνικού. Ο ρόλος που παίζουν οι αντικειμενικοί νόμοι της ιστορίας στη κοινω­νική αλλαγή και ο ρόλος που παίζει η ανθρώπινη βούληση και συνείδηση, είναι αβέβαιοι. Ο Μαρξ προσπαθούσε να συνδέσει προσωπικό και κοινωνικό, υποκειμενικό και ανη- κειμενικό. Αγωνιζόταν να τα συνδέσει χωρίς να σκεπάσει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Απέριψε τον γαλλικό υλισμό και τον γερμανικό ιδεαλισμό, γιατί και οι δύο ήταν μονόπλευροι, και συνδύασε στοιχεία καθενός στον ιστορικό του υλισμό. Απ' τον γαλλικό υλισμό πήρε τη θεωρία όπ ο υλικός κόσμος προσδιορίζει την συνείδηση, και απ' τον γερμανικό ιδεαλι­σμό τη θέση ότι η ανθρώπινη συνείδηση έχει ένα δημιουρ­γικό ρόλο στην ιστορία. Ανέπτυξε μια θεωρία για την κοινω­νία που υποστήριζε ότι το υποκειμενικό είχε ενωθεί με το ανηκειμενικό στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Η ανθρώπινη δραστηριότητα ήταν υποκειμενική, μιας και μέσα εισχωρούσε

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 101

η συνείδηση ίων ατόμων, και ανηκειμενική μιας και επη­ρέαζε τον κόσμο. Απ' τις πράξεις των ατόμων, με τον καθένα να επιδιώκει τους ατομικούς του σκοπούς, αναδύονται αντι­κειμενικές κοινωνικές σχέσεις, που με τη σειρά τους προσδιο­ρίζουν τις πράξεις των ατόμων. Το άτομο και η κοινωνία, η υποκειμενικότητα και η αντικειμενικότητα ενεργούσαν και επηρέαζαν η μια την άλλη.

Τα μυαλά που είναι συνηθισμένα να διαλέγουν μεταξύ απλών επιλογών δύσκολα κατανοούν αυτή τη θεωρία. Η δυηκή σκέψη έχει πάντα να διαλέξει μεταξύ εναλλακπκών λύσεων και αναθέσεων, ο κανόνας του «είτεή» βασιλεύει. Πιθανά να είναι αναπόφευκτο πως ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ, που αψηφάει τον κανόνα αυτό, θα προκαλούσε μια έντασή στα μυαλά αυτών που προσπαθούν να τον καταλά­βουν. Στη δυτική σκέψη υπάρχει μια επιθυμία να επιβληθεί είτε η μια είτε η άλλη πλευρά, είτε η υποκειμενική είτε η αντι­κειμενική,, είτε το προσωπικό είτε το κοινωνικό. Ο ίδιος ο Μαρξ δεν μπορούσε να υπερβεί αυτή την ένταση και γΓ αυτό έτεινε να υποστηρίξει τη μια πλευρά. Ο μαρξισμός απ' τον καιρό του Μαρξ, σκέπασε το προσωπικό και υποκειμενικό κάτω από το κοινωνικό και αντικειμενικό.

Η ένταση π.χ. εμφανίζεται στη θεωρία του Μαρξ για τη συνείδηση. «Δεν είναι η συνείδηση που καθορίζει τη ζωή» λέει, «αλλά η ζωή που καθορίζει την συνείδηση» .

Αυτό φαίνεται αρκετά σαφές. Αλλά στο ίδιο αυτό έργο όπου διατυπώνεται αυτή η πρόταση το ζήτημα εκφράζεται και αρκετά διαφορετικά. «Οι περιστάσεις κάνουν τους ανθρώ­πους όσο και οι άνθρωποι πς περιστάσεις» «Οι περιστάσεις» που κάνουν οι άνθρωποι είναι τμήμα της ζωής τους και οι άνθρωπου που κάνουν τις περιστάσεις είναι συνειδητοί. Οι ιδέες τους και τα αισθήματά τους, οι παρατηρήσεις και οι δει­σιδαιμονίες τους - μονολεκτικά η συνείδησή τους — καθορί­ζει, τη ζωή. Ο Μαρξ μπορεί να είχε ανπμετωπίσει το ζήτημα με ανένδοτο τρόπο αλλά δεν το εννοούσε τόσο κατηγορημα­τικά όσο φαίνεται αρχικά.

'Οταν πλησίασε την ηλικία των εξήντα ο Μαρξ είχε ξεπε- ράσει αυτή την ένταση στο μυαλό του με το να δίνει έμφαση στον καθορισμό του ατόμου απ' το κοινωνικό, και του καθο­ρισμού της συνείδησης απ' τις αντικειμενικές συνθήκες. 'Αρ-

102 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΟΗ

χισε να έλκεται προς tn θεηκισπκή φιλοσοφία που ήταν της μόδας στους διανοούμενους κύκλους .

Ο θετικισμός ήταν αδιάλλακτα αντικειμενικός στις απόψεις του yia την κοινωνία, Η ιδέα των κοινωνικών νόμων έγινε, στο μυαλό του Μαρξ, πιο σημαντική απ' την ιδέα της δημιουρ­γικότητας των ανθρωπίνων πράξεων. Η θεηκισπκή έκδοση του μαρξισμού εκτέθηκε απ' τον Ένγκελς, με την έγκριση του Μαρξ, στο Αντί Ντύρινγκ ένα έργο που θα είχε πλατειά κυκλοφορία στο σοσιαλιστικό κίνημα και σημανηκή επιρ­ροή στη σοσιαλισηκή σκέψη. Ίο Αντί Ντύρινγκ είναι η πρώτη πραγματεία για τον διαλεκηκό υλισμό, στην οποία το υποκει­μενικό και το προσωπικό κατέχουνυποδεέσιερηθέση.

Στη διαμάχη μέσα στο μαρξισμό για τον «Νεαρό Μαρξ» και τον «Ώριμο Μαρξ», το κύριο θέμα είναι αν υπήρξε σημα­νηκή αλλαγή στη νοοτροπία του Μαρξ μεταξύ της εποχής που προσπαθούσε να ξεπεράσει τον γαλλικό υλισμό και τον γερ­μανικό ιδεαλισμό και της εποχής που άρχισε να ενδιαφέρεται για του θετικισμό, μεταξύ του Μαρξ των Οικονομικών και Φιλοσοφικών Χειρογράφων και του Μαρξ του Κεφάλαιου.

Πιστεύω όη όταν αναφερόμασιε στον νεαρό Μαρξ και τον ώριμο Μαρξ είναι εύκολο να μεγαλοποιήσουμε οποιαδήποτε αλλαγή νοοτροπίας που μπορεί να υπήρχε. Μπορούμε να βρούμε ης ιδέες ίου Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρό­γραφα θαμένες κάτω απ' την οικονομική άλγεβρα του Κεφάλαιου. Η ιδέα της αλλοτρίωσης που είναι τόσο χαρακτη­ριστική στο νεαρό Μαρξ, εμφανίζεται επανειλημμένα στα γραπτά του ώριμου Μαρξ. Η σκοπιά του Μαρξ ήταν σταθερή, ο ουμανισμός των νεαρών του χρόνων παρέμενε ακόμα και ο κοινωνικός ντετερμινισμός των τελευταίων του χρόνων ήδη υπήρχε απ' την αρχή, ακόμη και στη θεωρία του για την απο­ξένωση.

Σύμφωνα μ' αυτή τη θεωρία, η εργάτρια σε μια κοινωνίά που κυριαρχείται απ' την ατομική ιδιοκτησία, αποξενώνεται απ' το προϊόν της εργασίας της, απ' την ίδια την εργασία της και από την ανθρώπινη ουσία. Ο Μαρξ πίστευε όη η αποξέ­νωση απ' την ουσία του ανθρώπου ήταν το πιο φοβερό επα­κόλουθο της ατομικής ιδιοκτησίας. Πίστευε όπ το κύριο χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους βρισκόταν στην παραγωγική δραστηριότητα, που ήταν το στοιχείο που ξεχώ­ριζε τους ανθρώπους απ τα ζώα. Το αποτέλεσμα της ατομι­

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 103

κής ιδιοκτησίας ήταν πως κάνει την παραγωγική δραστηριό­τητα ξένη από την εργάτρια. Η αλλοτριωμένη εργάτρια αντι­μετωπίζει την παραγωγή απλά σαν μέσο απόκτησης των προς το ζην, αντί σαν έκφραση της ανθρωπιάς της. Στην αλλο­τρίωση η ουσία του ανθρώπου καταντά το μέσο για την σωμα­τική ύπαρξη των ατόμων. Ανημετωπίζοντας τις κοινωνικές σχέσεις παραγωγής σαν απλά μέσα για σωματική ύπαρξη, αντί για την ουσία της ανθρωπιάς της, η εργάτρια δείχνει τη βαθειά διάρηξη της ανθρώπινης φύσης κάτω από το καθε­στώς της ατομικής ιδιοκτησίας.

Γία τον Μαρξ, η αντίληψη ότι οι κοινωνικές σχέσεις είναι απλά το μέσον για κάποιο σκοπό, είναι προϊόν της αποξένω­σης της ανθρωπότητας από τον εαυιό της, και ή ιδέα όπ η ουσία της ανθρώπινης ζωής θα βρεθεί σης προσωπικές σχέ­σεις μάλλον αντί για τις κοινωνικές είναι μια κατηγορία της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η θεωρία του Μαρξ απ' τα πρώτα του χρόνια είναι εχθρική απένανη στο προσωπικό. Η τάση να σκεπάζει το προσωπικό κάτω απο το κοινωνικό δεν είναι προϊόν ιης μειέπειτα κλίσης του προς το θετικισμό.

Είναι παρούσα στις νεανικές του θεωρίες.

Συνεχείς περιηγήσεις

Ο μαρξισμός κάνει κάη παραπάνω απ' το να συνδέει. Εξη­γεί, απορροφά και σκεπάζει το προσωπικό. Είναι το επακό­λουθο του κοινωνικού ντετερμινισμού που αρνείται την αυτο­νομία της προσωπικής ζωής και επιμένει στην υποταγή της σης κοινωνικές σχέσεις. Πραχπκά επίσης, η τάση του μαρξι­σμού ήταν να μειώσει και να σκεπάσει το προσωπικό. Στη μαρξισηκή πρακηκή, η κοινωνική πολιτική είναι πάντα πιο σημανπκή απ' το προσωπικό - πολιηκό, και η κοινωνική ζωή είναι πάντα σημανηκότερη απ' την προσωπική ζωή.

Ο μαρξισηκός κοινωνικός ντετερμινισμός παρατηρείται ακόμα και ανάμεσα σε μη μαρξιστές. Τον βρίσκουμε ανά­μεσα σε φεμινίστριες και άλλους αφοσιωμένους στο προσω­πικό - πολιηκό. Η προσπάθεια σύνδεσης κοινωνικού και προσωπικού συνήθως υποτάσσει το προσωπικό κάτω από το κοινωνικό, και αυτοί που το προσπαθούν συνήθως επηρεά­ζονται απ' τη μαρξισηκή αντίληψη περισσότερο απ' όσο αναλαμβάνονται. Υπάρχει στο φεμινισμό, παρ' όλη την

104 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

έμφασή ίου στο προσωπικό και υποκειμενικό, μια χάση κοι­νωνικού ντετερμινισμού. Το απόσπασμα που παρέθεσα στο δεύτερο κεφάλαιο έτεινε πολύ έντονα προς την κοινωνική αιτιοκρατία. Αναφεράταν στην «αυταπάτη ότι η σχέση μιας γυναίκας με τον άνδρα της είναι ζήτημα αλληλεπίδρασης μεταξύ δυο μοναδικών προσωπικοτήτων», και επέμενε όη απεναντίας «κάθε τέτοια σχέση είναι μια ταξική σχέση» Υπέτασσε τις σεξουαλικές σχέσεις στον κανόνα «είτε/ή»: ισχυριζόταν ότι μια σχέση πρέπει είτε να είναι κοινωνική είτε προσωπική και συμπέραινε ότι αφού οι σεξουαλικές σχέσεις είναι κοινωνικές, δεν μπορεί να είναι προσωπικές.

Η ιδέα ότι θάπρεπε να συγχωνεύσονμε προσωπικό με κοι­νωνικό είναι μια έκφραση κοινωνικού ντετερμινισμού. Το προσωπικό - πολιτικό προσπάθησε να συνδέσει, αλλά δεν έμεινε ικανοποιημένο: στη συνέχεια προσπάθησε να σκεπά­σει. Είναι ειρωνία ότι στο προσωπικό-πολιτικό βρίσκουμε το ίδιο είδος του κοινωνικού καθορισμού που συναντάμε στο μαρξισμό, μιας και το προσωπικό - κοινωνικό υποτίθεται όη αποχελεί μια ριζοσπαστική ρήξη με την μαρξιστική ιδεολογία. Από πολλές απόψεις είναι, αλλά ο μαρξισμός έχει γίνει τόσο σημαντικός ηου έχει ενθαρρύνει ένα τρόπο εξέτασης του κόσμου που μερικές φορές τον αποδέχονται και αυτοί που τον απορρίπτουν!

Δύο εικόνες κρέμονται πάνω απ' το γραφείο μου. Η μια είναι μια φωτογραφία του Μαρξ βγαλμένη στη δεκαετία του 1870 καθώς πλησιάζει τα εξήντα του χρόνια. Δείχνει ένα περήφανο άνδρα μ' ένα κεφάλι σαν του Δια, με θολωτά φρύδια, και μια γκρίζα γενειάδα. Τα χαρακτηρισηκά είναι απότομα και εριστικά, το μουστάκι του ακόμα πυκνό και μαύρο το χέρι του χωμένο σ' ένα απλό μαύρο σακάκι. Δείχνει ένα άνδρα που έχει κατορθώσει σχεδόν όλα όσα επρόκειτο να κάνει. Η άλλη εικόνα που έχω, ένα σχέδιο του Γουίλλιαμ Μπλέηκ της Επανένωσης της ψυχής και του Σώματος. Δείχνει μια φιγούρα που ορμά χαρούμενα απ' τον τάφο καθώς όλα γύρω του αναλώνονται στη φωτιά. Μια άλλη φιγούρα κατε­βαίνει μέσα απ' την καπνιά για να την αγκαλιάσει απ' το λαι­μό. Για μένα αυτές οι ανόμοιες εικόνες αντιπροσωπεύουν ένα κοινό θέμα - το θέμα της σύνδεσης.. Στο νεανικό του έργο ο Μαρξ έψαχνε, κατά μια έννοια, την ένωση της ψυχής και του σώματος. Απαρνήθηκε τους νέους Εγγελιανούς, ποι

ΝΑ ΣΥΝΔΕΕΣΑΙ ΜΟΝΟ 105

παραμελούσαν τις υλικές δυνάμεις, και αρνήθηκε επίσης τους μηχανιστές υλιστές, που φανταζόντουσαν την πραγμρη- κότητα σαν ανηκείμενα μόνο και όχι υποκειμενικά. Στο αρχικό του έργο αναφερόταν στην πραγμαηκότητα σαν μια «ανθρώπινη αισθητική δραστηριότητα». Η αισθηηκή ανθρώ­πινη δραστηριότητα ενώνει την ψυχή και το σώμα.

Να συνδέσουμε μόνο, αλλά να μην υποτάξουμε, αυτό πρέπει να είναι το καθήκον μας. Το «να συνδέουμε μόνο» είναι μια φράση του Ε.Μ.Φόρστερ.

Στο Howrds End, απ' όπου πήρα τη φράση, η σύνδεση προσωπικού και κοινωνικού βρίσκεται στην ευτυχέστερη σηγμή της.

Ο επιχειρηματίας που υποθέτει όη η ζωή αυτή είναι το παν και ο μυσπκισμός που διακηρύσσει όη δεν είναι τίποτα, αποτυγχάνουν και απ' ης δύο πλευρές να βρουν την αλήθεια. «Ναι, καταλαβαίνω χρυσέ μου- είναι περίπου στη μέση μεταξύ τους» αποπειράθηκε να πει παλιώτερα η Θεία Τζουλέν. Όχι η αλήθεια είναι ζωντανή, δεν είναι μεταξύ οηδήποτε. Ανακαλύπτεται μόνο με περιηγήσεις και στους δύο χώρους, και μολο- νόη η ορθή αναλογία είναι το τελικό μυσηκό, το να την αποζηιάς απ' την αρχή σου εξασφαλίζει στειρότητα12.

Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να διαλέξουμε μεταξύ προσω­πικής ζώής και πολιηκής μεταξύ δημόσιας και ιδιωηκής ζωής. Στην εξήγηση της φύσης του προσωπικού δεν είμαστε υπο­χρεωμένοι να υιοθετήσουμε είτε την ατομική ή την συλλο­γική άποψη. Δεν είμαστε υποχρεωμένοι να υποστηρίζουμε είτε την πλευρά του υποκειμενικού ή του ανηκειμενικού. Πρέπει να αποφύγουμε κάθε μονόπλευρη λογική και φανα­τισμό και να επιχειρούμε συνεχείς περιηγήσεις και στους δύο χώρους.

1. Ντ. X. Λόρενς, Διάφορα Αρθρα, Λονδίνο Heinemann 932, σελ. 151-52.

2. Στο ίδιο.3. Φορντ Μάντοξ Φορντ, Ο Φορντ Μάντοξ Φορνι του Μπόνιλεϋ Χέντ,

Λονδίνο, Boddley Headl971, τόμος 5 σελ. 445.4. Άνταμ Σμιθ, Ο Πλούτος των Εθνών, Βιβλίο 1, κεφάλαιο 8.

106 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

5. Εφημερίδα Γκάρνηαν, Λονδίνο 30 Απρ. 1979.6. Νιόρυ Πρέβιν, Ο Αλτρουιστής και ο έχων ανάγκη, United Artists

Music 1971.7. Μπ. Μπυκόφσκι, Το Άτομο και η Κοινωνία, Μόσχα, Novosty 1964

σελ. 11.8. Κ. Μαρξ & Φ. Ένγκελς, «Η Γερμανική Ιδεολογία» σιο Καρλ Μ αρξ

Φρέντερικ Ένγκελς - Έργα τόμος 5. Λονδίνο, Lawrence and Wishart 1976, σελ. 37.

9. Σιο ίδιο σελ. 54.10. Ντέηβιντ Μακ Λέλαν, Καρλ Μαρξ, Σαΐνι 'Αλμπανς, Paladin 1977,

σελ. 423.11. «Το Μανιφεσιο των κόκκινων καλσόν», σιην έκδοση ιης Ρόμπιν

Μόργκαν Η Αδελφότητα είναι ισχυρή, Νέα Υόρκη, Vintage 1979, σελ. 598.

12. Ε. Μ. Φόρσιερ Ακρωηίρι Χόουαρντ, Χαρμανισγουορθ, Penguin 1979 σελ 195-96.

7. Ατομισμός και προσωπική αυτονομία

Μερικοί ισχυρίζονται ότι το προσωπικό - πολιτικό είναι ατο- μικισπκό γιατί τονίζει την υποκειμενική εμπειρία των ατόμων. Οι κριτικοί του προσωπικού - πολιτικού συχνά λένε ότι ο φεμι­νισμός είναι αστικός γιατί πολλές φεμινίστριες έχουν υπαλ­ληλική ή ελευθεροεπαγγελματική ιδιότητα. Το προσωπικό - πολιτικό βρωμάει από αστικό ατομικισμό.

Υπο μια έννοια το προσωπικό - πολιτικό είναι ατομικισηκό. Μεταβάλλει τις αλλαγές στη ζωή των ατόμων στη λυδία λίθο της κοινωνικής προόδου. Σπρώχνει τα άτομα να πάρουν κάτω απ' τον έλεγχό τους τη ζωή τους. Αλλά δεν είναι αστικό, ούτε κάνει τα ίδια λάθη όπως τα θύματα της κοινωνικής τύφλωσης.

Το προσωπικό - πολιηκό διαφέρει αρκετά απ' τον ατομι­σμό των φελελεύθερων του δέκατου ένατου αιώνα, με τη πίστη τους στον οικονομικό φιλελευθερισμό και τον οικονο­μικό ανταγωνισμό. Μια μαηά στην ιστορία της έννοιας του ατομισμού θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τη διαφορά.

Ο κόσμος συνήθως θεωρεί ότι ο ατομισμός αναδύθηκε μαζί με τον καπιταλισμό του δέκατου έβδομου αιώνα, αλλά η ίδια η ιδέα είναι πρόσφατης προέλευσης. Εμφανίστηκε στη Γαλλία μετά την Επανάσταση, και πρώτα χρησιμοποιήθηκε απο Γ άλλους μοναρχικούς και καθολικούς για να καταδικά­σουν την επιρροή της ιδιωτικής τοποθέτησης, και την διάλυση

108 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

της παραδοσιακής ιεραρχίας. Το 1820 ο μοναρχικός de Maistre μίλησε γΓ «αυτή χη βαθιά και ιρομακηκή διαίρεση ίων εγκεφάλων, αυτόν τον ασταμάτητο κατακερματισμό όλων των θεωριών, τον πολιτικό προτεστανπσμό τραβηγμένο στον πιο έσχατο ατομικισμό» .

Ο Λαμεναί κατέκρινε τον ατομισμό «που καταστρέφει την ίδια την ιδέα της υπακοής και του καθήκοντος, καταστρέφο- ντας έτσι και την εξουσία και το νόμο· και δεν μένει τίποτε άλλο παρά μια τρομακτική σύγχιση συμφερόντων, παθών, και ανητιθέμένων απόψεων».

Η φιλοσοφία του Διαφωησμού είχε, κατά την γνώμη των Γάλλων συντηρητικών, υπονομεύσει την παλιά ιεραρχία των ιδιοκτητών της οικογένειας, της εκκλησίας και της μοναρχίας, και είχε αφήσει στην κοινωνία μια αναστάτωση ατομικών βουλήσεων. Η· κοινωνική αρμονία, υποστήριζαν, εξαρπόταν απ' την υποταγή της προσωπικής κρίσης στη δογμαηκή εξου­σία, και στον περιορισμό των ατόμων στη σωστή θέση στη ζωή.

Αν και ο όρος εφευρέθηκε από αντιδραστικούς, σύντομα υιοθετήθηκε απ' τους σοσιαλιστές, που τον χρησιμοποίησαν για να περιγράφουν την αταξία της ασπκής κοινωνίας. Η επιρροή του γαλλικού σοσιαλισμού ήταν τόσο μεγάλη ώστε η χρήση αυτή έχει περάσει στο σύγχρονο σοσιαλισπκό λεξιλό­γιο. Μερικοί Γάλλοι σοσιαλιστές, ωστόσο, αναγνώρισαν ότι ατομισμός δεν σημαίνει μόνο ένα πόλεμο βουλήσεων, αλλά επίσης την πλήρη ανάπτυξη των ατόμων και υποστήριξαν ότι ο ατομισμός με αυτή την έννοια θα γινόταν δυνατός μόνο στο σοσιαλισμό.

Ο Λουί Μπλαν ανηπαράθετε τον ατομικισμό με την αδελ­φότητα: ο ατομισμός ήταν μια εξέγερση εναντίον της παρα­δοσιακής εξουσίας και έτσι συνεισέφερε στην ανθρώπινη ελευθερία, αλλά δεν ήταν πλήρης αν δεν έφθανε στη αδελ­φικότητα. Η αδελφικότητα ξεπερνούσε τον ατομισμό διατη­ρώντας τις αρετέ του και εξουδετερώνοντας την ανηθικό- τητά του, και καθιστούσε την ατομική ελευθερία εφικτή χωρίς ανταγωνισμό και ιδιοτέλεια. Ο Φουριέ αρνιόταν ότι υπήρχε αντίφαση μεταξύ σοσιαλισμού και ατομισμού, και ο Ζωρές πίστευε3όη «ο σοσιαλισμός είναι η λογική κατάληξη του ατο­μισμού ».

Απ την αρχή, η λέξη «ατομισμός» είχε λεπτές αποχρώσεις,

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 109

υπονοώντας αφ' ενός το ανηλεές κυνηγητό του ατομικού συμφέροντος, και αφ' ετέρου την αυτοανάπτυξη των ατόμων. Είναι σημαντικό να αποπμήσουμε τις διαφορές αυτές και να αναγνωρίσουμε ότι ο ατομισμός δεν σημαίνει πάντα ανταγω­νιστικότητα.

Πολλές λέξεις γεννιούνται με έννοια αποδοκιμασίας, μόνο και μόνο για να υιοθετηθούν απ' τους ίδιους που τις βρίζουν. Η λέξη «Κουάκερος» π.χ. πρωτοχρησιμοποιήθηκε για να κοροϊδέψει την τρεμάμενη λατρεία της Κοινωνίας των Φίλων και η «Σουφραζέττα» πρωτοχρησιμοποιήθηκε συγκα­ταβατικά για να περιγράφει πς γυναίκες που διεκδικούσαντο δικαίωμα της ψήφου.

Οι φίλοι κατέληξαν να ονομάζουν τον εαυτό τους Κουά- κερο και οι γυναίκες σουφραζέττες. Ο «ατομικισμός» που πρωτοχρησιμοποιήθηκε για να καταγγείλει τους επαναστάτες αναφέρεχαι για να ορίσει διαφορετικές ολοκληρωμένες φιλοσοφίες του ατόμου: σεβασμό για τα άτομα, πίστη στην προσωπική αυτονομία ή στο δόγμα του οικονομικού ανταγω­νισμού. Δεν πρέπει να εξισώνονται- πράγματι τα δύο πρώτα δεν συμβιβάζονται με το τρίτο.

Σεβασμός για τα άτομα

Σ' ένα πολιτικό πλαίσιο, ο σεβασμός για τα άτομα σημαίνει ότι η ευημερία και η ανάπτυξη των ατόμων, αντί για την απο- δοτικότητα των οργανισμών και τη δόξα των ηγετών θα πρέ­πει να είναι ο τελικός στόχος.

Η κοινωνία, οι κοινωνικοί οργανισμοί και η πολιηκή είναι μόνο μέσα για το σκοπό αυτό, και όχι αυτοσκοποί. Οι ηθικοί φιλόσοφοι συχνά επιμένουν ότι οι μόνοι έγκυροι σκοποί είναι τα άτομα. Ο Μαρξ παρά την θεωρία του άτι οι κοινωνκές σχέσεις είναι η ουσία του ανθρώπου, ήταν αναμφισβήτητα ατομιστής απ' αυτή την έννοια. Μισούσε τον καπιταλισμό γιατί παραμόρφωνε τους ανθρώπινες υπάρξεις και οραματι­ζόταν τον κομμουνισμό σαν μια κατάσταση της κοινωνίας στην οποία τα άτομα δεν θα χρειαζόταν πλέον να εργάζονται για τον πλούτο λίγων, αλλά θα είχαν την ευκαιρία να επιδιώ­ξουν τους σκοπούς τους. Οι φεμινίστριες τρέφουν ένα παρό­μοιο σεβασμό για τα άτομα. Καταδικάζουν την πατριαρχία επειδή μεταχειρίζεται τις γυναίκες σαν μέσα για την καλοπέ­

110 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ραση του άνδρα, αντί σαν αυτοσκοπούς και σαν σεξουαλικά αντικείμενα, αντί σαν υποκείμενα με τις δικές τους επιθυμίες.

Δεν είναι ωστόσο πάντοτε εύκολο να εφαρμοσιεί-η θεωρία αυτή με συνέπεια. Οποιοσδήποτε και να είναι ο σκοπός της πολιτικής δράσης, όλες οι πολιτικές οργανώσεις πρέπει να έχουν ενδιάμεσους στόχους. Αυτοί οι στόχοι όπως η εκλο­γική επιτυχία, το χτίσιμο ιης οργάνωσης ή επιτυχία μιας καμπάνιας, μπορεί να απαιτήσουν για ένα διάστημα την μεταχείριση των ατόμων σαν όργανα. Οι πειθαρχημένες επα­ναστατικές οργανώσεις συχνά εξαντλούν τα μέλη τους με φρενπώδη δραστηριότητα, και οι κοινοβουλευτικοί οργανι­σμοί συχνά μεταχειρίζονται τους ψηφοφόρους σαν βορά της κάλπης.

Στη φωτιά της απεργιακής δραστηριότητας δεν είναι πάντα δυνατό να είσαι ευγενικός με τους απεργοσπάστες. Η οργά­νωση της ίδιας της σοσιαλισηκής κοινωνίας εγείρει προβλή­ματα που αφορούν το σεβασμό νια τα άτομα και τους σκο­πούς τους. Η ευημερία όλων απαιτεί μια σχεδιασμένη οικο­νομία, αλλά ο οικονομικός προγραμματισμός είναι περιορι­στικός. Για παράδειγμα υπάρχει σύγκρουση μεταξύ της ανά­γκης να προγραμματίσεις το μέγεθος του εργατικού πληθυ­σμού και άρα το ρυθμό γεννήσεων και του δικαιώματος των γυναικών να ελέγχουν την γονιμότητά τους.

Μερικοί έχουν συμπεράνει από τις δυσκολίες εφαρμογής της αρχής του σεβασμού για τα άτομα ότι πρέπει να εγκατα- λειφθεί και ότι η συλλογική ευημερία είναι ένας πιο αξιόλο­γος σκοπός. Η κοινότητα της οποίας στοχεύουμε την ευημε­ρία μπορεί να είναι η πολιτεία, το έθνος, ή η εργατική τάξη, ή κάτι πιο γενικό, όπως ο λαός, ή κάπ πιο ειδικό, όπως το συγκεκριμένο κόμμα που συμβαίνει να βρίσκεται στην εξου­σία.

Υπάρχουν δυό καλοί λόγοι για τους οποίους δεν πρέπει να ενκαταλείψουμε την αρχή του σεβασμού για τα άτομα. Ο πρώτος είναι ότι τα προσωπικά προβλήματα που συναντήθη- καν στην εφαρμογή του δεν ισοδυναμούν αναγκαστικά με μια ανηπαράθεση μεταξύ της ευημερίας των ατόμων και της ευημερίας της κοινότητας κι ο δεύτερος είναι όπ τα επακό­λουθα της εγκατάλειψης της μπορεί να είναι πολύ σοβαρά.

Ας πάρουμε m διαμάχη μεταξύ της ανάγκης να σχεδιά­σουμε τον εργαηκό πληθυσμό και το δικαίωμα των γυναικών

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 111

για έλεγχο της γονιμότητάς τους. Και τα δύο αυτά ζητήματα συμπυκνώνονται στην αρχή του σεβασμού για τα άτομα. Η ευημερία των ατόμων απαιτεί κάποιο βαθμό κοινωνικού και οικονομικού προγραμματισμού, αφού η ελεύθερη λειτουρ­γία της αγοράς στην πραγμαηκότητα εμποδίζει την ευημερία μεγάλου αριθμού ατόμων προς όφελος της πολυτέλειας των λίγων. Κάποιος προγραμματισμός της εργατικής δύναμης είναι απαραίτητος αν θέλουμε να αποφύγουμε την ανεργία με τις άσχημες επιπτώσεις της για τους εργάτες, και μια έλλειψη των κατάλληλων ειδικοτήτων με ης άσχημες επιπτώ­σεις της για τους καταναλωτές. Το ζήτημα μ' αυτές ης άσχη­μες επιπτώσεις είναι ότι θεωρούνται σαν απώλεια της ευημε­ρίας των ατόμων. Βέβαια υπάρχουν κοινωνικές αλλά και προσωπικές επιπτώσεις (όπως οι πρόσφατες ταραχές στις βρετανικές πόλεις) αλλά τα κοινωνικά αυτά επακόλουθα παρατηρούνται όταν η δυσφορία που αισθάνονται τα άτομα εκρηγνύται και γίνεται εμφανής σε μια μεγαλύτερη κλίμακα, ή εισέρχεται στην κοινωνική δομή. Από την άλλη οι περιορι­σμοί στην ελευθερία των γυναικών σε θέματα σύλληψης, ανησύλληψης και έκτρωσης είναι ανεπιθύμητοι γιατί έχουν άσχημες επιπτώσεις σης γυναίκες σαν άτομα. Η διαμάχη αυτή είναι συνεπώς μια διαμάχη μεταξύ της ευημερίας δια­φορετικών ατόμων και όχι ανάμεσα στη ευημερία των ατό­μων και την ευημερία μιας κοινότητας ή μάλλον είναι δια­μάχη μεταξύ των διαφορεηκών στόχων που οποιοδήποτε άτομο μπορεί να έχει, αφού οι εργάτες, οι καταναλωτές και οι γυναίκες δεν είναι ξεχωριστές ομάδες ανθρώπων και το ίδιο πρόσωπο είναι ταυτόχρονα εργάτης και καταναλωτής και γυναίκα.

Διαμάχες για τους στόχους είναι αναπόφευκτες σε κάποιο βαθμό- έτσι η ιδέα όη πρέπει να σεβόμαστε τα άτομα μπορεί να οδηγήσει σε διαμάχη, αν συνεπάγεται σεβασμό για συγκρουόμενους σκοπούς.

Δυστυχώς η ιδέα όη όλες οι συγκρούσεις πηγάζουν από την ταξική σύγκρουση είναι τόσο τρέχουσα στην αριστερά ώστε πολλοί σοσιαλιστές δύσκολα πιστεύουν όη μπορεί να υπάρχουν γνήσιες διαμάχες που δεν έχουν καμιά σχέση με τάξεις - διαμάχες μεταξύ ατόμων και μεταξύ των σκοπών που βάζει ένα άτομο. Αν όλες αυτές οι διαμάχες αποδίδονται στην ύπαρξη των τάξεων, τότε μια συλλογική προσέγγιση ίσως να

112 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τις παρέκαμπτε· όμως μιας και δεν είναι, απλά αποκρύπτει αυτές που είναι εκ φύσεως ατομικές.

Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο δεν πρέπει να εγκαταλεί- ψουμε τον σεβασμό για ία άτομα, είναι ότι πρόκειται για μια γερή άμυνα εναντίον της αυταρχικής και ελιτίστικης πολιτι­κής. Μόλις σταματήσουμε να θέτουμε την ατομική ευημερία σαν τον τελικό στόχο της πολιτικής δράσης τότε είναι δυνατόν να θυσιάσουμε τα χειροπιαστά οφέλη για τα άτομα στους απροσδιόριστους συλλογικούς σκοπούς, όπως τη νοικοκυ­ροσύνη του κοινωνικού προγραμμαησμού ή τη δόξα του έθνους. Μια τέτοια λογική καθιστά εφικτή τη θυσία της ευη­μερίας της πλειοψηφίας για την εξουσία μιας μειοψηφίας. O j

αυταρχικές κυβερνήσεις δηλώνουν συχνά και αρκετά κατη­γορηματικά όη θυσιάζουν την ευημερία των ατόμων για την ευημερία της συλλογικόιητας. Ο ατομισμός με την έννοια του σεβασμού για τα άτομα είναι συνεπώς μια γερή άμυνα της ελευθεριακότητας.

Προσωπική αυτονομία

Ο σεβασμός για τα άτομα συνδέεται με την ιδέα της προ­σωπικής αυτονομίας, που σημαίνει όη έχουμε δύναμη να αποφασίζουμε και να επιδιώκουμε τους σκοπούς μας στη ζωή. Ο σεβασμός για τα άτομα θα σήμαινε πολύ λίγα αν τους είχαν αρνηθεί τη δύναμη του αυτοκαθαρισμού. Η προσω­πική αυτονομία απαιτεί να είμαστε ικανοί να διακρίνουμε μεταξύ εναλλακτικών κατευθύνσεων δράσης και να ακολου­θούμε την πορεία που διαλέγουμε. Πρέπει να πληρωθούν τρεις προϋποθέσεις πριν να μπορούμε να πούμε ότι δρούμε αυτόνομα. Πρώτα οι επιλογές μας πρέπει να είναι συνειδη­τές, δεύτερο πρέπει να είμαστε ενημερωμένοι, τρίτο πρέπει να μπορούμε να εφαρμόσουμε αυτό που θα επιλέξουμε. Η φυλακισμένη δεν έχει αυτονομία γιατί δεν έχει την ικανότητα να πραγματοποιήσει την επιλογή της μεταξύ φυλακής και ελευθερίας. Αλλες περιπτώσεις είναι λιγότερο ξεκάθαρες. Για παράδειγμα, μια γυναίκα που ανατράφηκε με παραδο­σιακό τρόπο και παγιδεύτηκε σ' ένα περιοριστικό γάμο δεν είναι ανίσχυρη με την έννοια της φυλακής, κΓ όμως οι περιο­ρισμοί της είναι τέτοιοι ώστε έχει μικρή αυτονομία.

Αυτονομία σημαίνει ελευθερία. Ακόμα και αν απουσία-

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 113

ζουν οι εξωτερικοί καταναγκασμοί μπορεί να μην είμαστε ελεύθεροι, γιατί υπάρχουν επίσης και εσωτερικοί περιορι­σμοί. Η χρόνια αναποφασιστικότητα, π.χ. εμποδίζει μερι­κούς να κατορθώνουν πολλά στην ζωή τους γιατί ποτέ δεν ξέρουν τι θέλουν, ή ποτέ δεν θέλαν κάτι για αρκετό διάστημα ώστε να τ' αποκτήσουν πριν αλλάξουν γνώμη. Αισθήματα ενοχής μπορεί επίσης να παραλύουν την δράση, βάζοντας πάντα ης ατομικές μας επιθυμίες, προτιμήσεις και προθέσεις μπρος σ' εναν αόρατο δικαστή. Το γεγονός ότι μπορεί να περιοριζόμαστε από ψυχολογικές δυνάμεις καθιστά ξεκά­θαρο ότι υπάρχουν και άλλα εμπόδια στην αυτονομία πέρα από τα εμφανή κοινωνικά και πολιτικά τέτοια.

Οι εσωτερικοί περιορισμοί συχνά προέρχονται από το παρελθόν μας και μολονόη δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παρελθόν, μπορούμε να κατανοήσουμε αυτά που μας δια­μορφώνουν και να ελευθερωθούμε απ' την επιρροή τους. Μερικές φορές μπορούμε να απομακρύνουμε τους εσωτερι­κούς αυτόυς περιορισμούς με στοχασμό ή με μια προσπάθεια της βούλησης. Μερικές φορές δεν μπορούμε να κάνουμε χωρίς κάποια μορφή ψυχοθεραπείας.

Η Σήλα Ροουμπόθαμ έχει γράψει για το πώς συνήθιζε να αποφεύγει τις θεωρίες της οργάνωσης και πώς ανακάλυψε την αιτία της αναστολής της. Αναλογίσιηκε την επιρροή που ο νεκρός πατέρας της ασκούσε ακόμα πάνω της, και πως την έκανε να φοβάται τη θεωρία, «κατάλαβα αμυδρά ότι αν δεν αντιμετώπιζα πνευματικά τον πατέρα μου πρόσωπό με πρό­σωπο» λέει «θα συνέχιζά απλά να ανηδράω και να αντιτίθεμαι σ' όλες τις μορφές εξουσίρς, αντί να ης ανημετωπίζω και να ης αμφισβητώ δημόσια». Μέσα από συζητήσεις με άλλες γυναίκες για τα αισθήματα τους για τους πατέρες τους, κατόρ­θωσε να ανημετωπίσει τα αισθήματά της. Χαλαρώνοντας με τον τρόπο αυτό τους φόβους της κατόρθωσε να υπερνικήσει το αίσθημα του φόβου που της προκαλούσαν πάντα οι οργα- νωηκές θεωρίες. Μ' αυτό τον τρόπο, αποκαλύπτοντας παλιές αιτίες απομακρυνόμαστε απ' την επιρροή τους και παύουμε να είμαστε τα πρόσωπα που υπήρξαμε κάποτε.

Αυτοεξέλιξη

Αυτή η πιθανότητα να γίνουμε δηλαδή ένα νέο πρόσωπο.

114 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

δείχνει μια σημαντική πλευρά της αυτονομίας, δηλαδή, της αυτοεξέλιξης. Αυτοεξέλιξη είναι η κατανόηση των ανθρώπι­νων δυνατοτήτων. Όσοι ενεργούν από συνήθεια, και έτσι αποτυγχάνουν να επιτύχουν την αυτονομία τους, δεν μπο­ρούν να ανηληφθούν τις προοπτικές τους για ανάπτυξη και αλλαγή.

Η προσωπική αλλαγή από μόνη της δεν συνιστά αυτοεξέ­λιξη, και μπορεί στην πραγματικότητα να την εμποδίζει. Τα άτομα μπορεί να αναγκαστούν να αλλάξουν λόγω εξωτερι­κής πίεσης. Μπορεί να πιεσθούν για να προσαρμοσθούν, ή να προσδοκάται μια προσαρμογή στον τρόπο ζωής τους από μια πολιηκή ή θρησκευηκή ομάδα. Θρησκευτικές λατρείες όπως η Επιστημολογία, το EST και η λατρεία των Μουνιστών* αλλάζουν την προσωπικότητα των μελών τους και έχουν όλες αναπτύξει περίπλοκες τεχνικές για να διασφαλίζουν αυτή την αλλαγή. Φίλοι και συγγενείς όσων έχουν μπει σε τέτοιες λατρευτικές οργανώσεις έχουν αναφέρει ριζοσπαστικές αλλαγές στα άτομα. Οι αλλαγές που σφυρηλατούνται στα μέλη φαναηκών πολιηκών οργανώσεων μπορεί να μην φτά­νουν τόσο μακριά όσο αυτών των θρησκευπκών λατρειών αλλά μπορούν να συγκριθούν. Η οργάνωση πνίγει το άτομο και ελέγχει τις σκέψεις και πράξεις του. Θα έπρεπε να ανημε- τωπίζουμε τη συνειδησιακή ανύψωση προσεκηκά αφού μπο­ρεί να χρησιμοποιηθεί για να εξασφαλίσει πολιτικό κονφορ- μισμό αντί για προσωπική ανάπιυξη.

Η αυτονομία και η πραγμάτωση των προσωπικών στόχων απαιτούν επιμονή και αυτοπεποίθηση. Δεν μπορούμε να κατορθώσουμε πολλά στην ζωή μας αν είμαστε συνέχεια μετριόφρονες και αποτραβηγμένοι. Όλοι μας, και ιδιαίτερα οι γυναίκες, έχουν ανατραφεί να κάνουν την ταπεινοφρο­σύνη αρετή, και το γυναικείο κίνημα γρήγορα κατάλαβε τη σημασία του να είσαι διεκδικητικός. Τώρα είναι δυνατόν να παρακολουθούμε μαθήματα για την τόνωση της διεκδικητι- κότητας και όλα αυτά κάνουν καλό. Τα μαθήματα αυτά δεί­χνουν ότι ή διεκδικηηκότητα δεν είναι το ίδιο με την επιθετι­κότητα, και ότι σπς προσωπικές σχέσεις η επιθεπκότητα προ­

* Μουν: (νοτιοκορεάιης, ακροδεξιάς που ζει σιην Αμερική).

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 115

δίδει μια έλειψη βεβαιότητας.Οι από συνήθεια λίγο διεκδικητικοί άνθρωποι αρνούνται

τον εαυτό τους στα μικρά πράγματα και παραλείπουν να αντι- σταθούν σης μικροκαταπατήσεις της αυτονομίας τους, ώσπου να φτάσουν στο σημείο να εκραγοΰν με θυμό. Ο θυμός και η επίθεση συχνά δεν μπορούν να πετύχουν αυτό που θέλουν, γιατί σπαταλούν την ενέργεια τους σε οργισμένες επιδείξεις συναισθημάτων.

Ανταγωνιστικός ατομισμός

Το είδος του ατομισμού που περιγράφω συχνά μπερδεύε­ται με τον ανταγωνισηκό ατομικισμό και απορρίπτεται μαζί του. Όλες οι μορφές του ατομισμού καταδικάζονται αδιάκρι­τα. Περιοδικά συναντάμε τον αδιαφοροποίητο αυτό ανπ- ατομισμό σε συλλογικές οργανώσεις όπου η αυτοδιεκδικηη- κότητα, η προσωπική κρίση, η καλλιέργεια των ατομικών ικα­νοτήτων ή η διαφωνία απ' τη συλλογική συμφωνία αποθαρ­ρύνονται σαν ανταγωνισηκοί. Αλλά τα είδη αυτά του ατομικι­σμού δεν είναι καθόλου ανταγωνισηκό.

Ο ανταγωνισηκός ατομικισμός - η καπιταλισηκή θεωρία του αχαλίνωτου οικονομικού ανταγωνισμού στηρίζεται στις παρακάτω αρχές: τα συμφέροντα της κοινωνίας σαν σύνολο εξυπηρετούνται καλύτερα αν τα άτομα ακολουθούν τα δικά τους ιδιωηκά συμφέροντα· η υλική ανισότητα είναι καλή γιατί η προσδοκία εξαιρεηκών ανταμοιβών είναι η μόνη εγγύηση εξαιρεηκών κατορθωμάτων η αγορά είναι ο καλύ­τερος κοινωνικός ρυθμιστής και επιτρέπει περισσότερη ατο­μική ελευθερία απ' τον οικονομικό προγραμμαησμό. Οι κυβερνηηκές δραστηριότητες πρέπει να περιοριστούν όσο είναι εφικτό και τα συλλογικά σώματα πρέπει να αποθαρρύ­νονται επειδή περιορίζουν την οικονομική δραστηριότητα.

Αρκετές απ' αυτές ης αρχές πρωτοαναπτύχθηκαν το δέκατο έβδομο αιώνα από θεωρηηκούς της πολιηκής, όπως οι Χομπς και Λοκ και βρήκαν την πληρέστερη τους έκφραση σης απόψεις της σχολής του Μάντσεστερ το δέκατο ένατο αιώνα. Ο Μίλτον Φρήντμαν είναι σήμερα ο πιο φλογερός προπαγανδιστής του και ο ρόλος του σαν γκουρού των δεξιών κυβερνήσεων τον έχει εξυψώσει απ' την αφάνεια της αμερικάνικης ακαδημαϊκής κοινότητας στη «δόξα» Τ'·Μ'

116 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τηλεοπτικών σειρών. Αοτός είναι ο πραγματικός αστικός αχο­ρισμός. Οι αστοί αιομιστές κάνουν όπ σέβονται πς άλλες μόρφες ίου ατομισμού, αυτό το ξέρουμε αρκετά καλά. Αλλά αυτό δεν είναι το κύριο ζήτημα Δεν έχει σημασία π λένε. Αυτό που μετράει είναι όπ ένα καθεστώς αχαλίνωτου αντα­γωνισμού δεν μπορεί να σεβαστεί τα άτομα και δεν μπορεί να τους επιτρέψει οποιαδήποτε αυτονομία. Δεν πρέπει να παραπλανόμασιε από φράσεις που ακούγονται ωραία και από καλές προθέσεις.

Η ανισότητα, ο ανταγωνισμός και ο ατομικός πλουπσμός εμποδίζουν μεγάλους αριθμούς ατόμων απ' το να ζήσουν τη ζωή που θέλουν. Η καπιταλισπκή κοινωνία μεταχειρίζεται τους ανθρώπους σαν μέσα και όχι σα σκοπούς.

Το γεγονός όπ οι ξεχωριστές αυτές μορφές του ατομισμού είναι ιστορικά συνδεδεμένες πείθει μερικούς όπ είναι αχώρι­στες.

Ο καπιταλισμός ανέιρεψε τους κοινοτικούς δεσμούς που συνέδεαν τα άτομα μεταξύ τους, και εξασθένησε πς παραδο­σιακές ομάδες σπς οποίες ανήκαν.

Η προστατευτική οργάνωση των συντεχνιών διαλύθηκε με την ανάπτυξη της καπιταλιστικής παραγωγής. Οι αγροπκές κοινότητες όπου τα καθήκοντα των φτωχών εξισορροπού­νταν απ' την ευθύνη των πλουσίων, ανπκαιαστήθηκαν βαθ­μιαία από κοινότητες σπς οποίες τα άτομα έπρεπε να φροντί­σουν για τους εαυτούς τους. Στην Αγγλία του δέκατου έβδο­μου αιώνα ο νέος οικονομικός ατομισμός, που κήρυττε την εμμονή στα ιδιωπκά συμφέροντα καθενός, οδηγήθηκε σε διαμάχη με το Χρισπανικό ιδεώδες της φιλανθρωπίας, που διακήρυττε την ανάγκη αρωγής στους πληγέντες. Η άνοδος μιας νέας αριστοκρατίας σιο αγγλικό χωριό δημιούργησε θυελλώδεις κοινωνικές διαμάχες. Οι παραδοσιακοί δεσμοί μιας συνηθισμένης κοινωνίας έσπασαν και οι ιδέες για τον ατομισμό άρχισαν να αναπτύσσονται. Εκεί όπου προηγού­μενα το άτομο ενσωματωνόταν στην κοινότητα, αναπτύχθηκε η ιδέα όπ το άτομο μπορεί να έχει τους δικούς του σκοπούς διαφορεηκούς απ' τους κοινοπκούς.

Διάφορες πολιτιστικές αλλαγές πιστοποιούν την ανάπτυξη αυτή του ατομισμού στο έδαφος της παλιάς κοινοηκής ενότη­τας. Στην τέχνη αναδΰθηκε η αυτο-προσωπογραφία. Στην καθημερινή ζωή ένα καλύτερο είδος καθρέφτη επέτρεπε

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤηπΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 117

περισσότερη ενατένιση του ειδώλου των ανθρώπων. Στο σπίτι οι χωριστές καρέκλες αντικατέστησαν τους μακριούς πάγκους. Στη θρησκεία η ιδέα της προσωπικής συνείδησης διάβρωσε την εξουσία της εκκλησίας. Στην αναγεννησιακή Ιταλία, που τα εμπορικά της λιμάνια και οι πόλεις της ήταν η κοιτίδα του εμπορικού καπιταλισμού, η ιδέα του ολοκληρω­μένου ανθρώπου ενίσχυσε το ιδεώδες της προσωπικής ανά­πτυξης.

Κι όμως η προσωπική ανάπτυξη ήταν εφικτή μόνο για ένα μικρό αριθμό ανθρώπων, και έτσι συμβαίνει από τότε και μετά. Οι ανώτερες τάξεις προσφέρουν πολλά παραδείγματα ανθρώπων που έχουν ζήσει πλήρη και ικανοποιητική ζωή. Η αυξανόμενη υλική ισότητα έχει καταντήσει εφικτή την ολο­κληρωμένη ζωή για ένα μεγαλύτερο αριθμό, αλλά για πολ­λούς ακόμα παραμένει αδύνατη. Το ίδιο επίσης κάνει και ο ατομισμός, με την έννοια της ανάπτυξης των προσωπικών διαφορών. Πράγμαπ ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει δημιουργήσει μια κοινωνία όλο και πιο ομοιόμορφη. Ζούμε στον κόσμο της αλυσίδας παραγωγής, των σουπερμάκετ και των πακεταρισμένων διακοπών.

Μπρος στα ανεκπλήρωτα ιδεώδη ίου ατομικισμού, μερι­κοί υιοθετούν μια περίεργη στάση απέναντι τους. Τα ιδεώδη είναι κούφια στον καπιταλισμό, λένε, συνεπώς δεν θέλουμε καμμιά σχέση μαζί τους- ο ατομισμός μ' όλες του τις μορφές είναι ένα καπιταλισπκό δημιούργημα, κι' έτσι οι σοσιαλιστές πρεπει να τον απορρίψουν οι ιδέες της προσωπικής αυτονο­μίας, της αυτοανάπτυξης και του οικονομικού ανταγωνισμού, είναι αστικές ως το μεδούλι, γι' αυτό ας τις εξοβελίσουμε συλ­λήβδην. Αυτό μοιάζει σαν να λέμε ότι η βιομηχανία είναι ένα καπιταλιστικό προϊόν, άρα θα έπρεπε να επανέλθουμε στο αλέτρι, ή όη η επιστήμη είναι ένα καπιταλισπκό προϊόν, συνε­πώς πρέπει να επιστρέφουμε στην δεισιδαιμονία. Θα ήταν πιο λογικό να παραδεχτούμε ότι ο λόγος για τον οποίον ο ατομικισμός παρέμεινε ένα ανεκπλήρωτο ιδεώδες είναι ότι στη πραγμαπκότητα υπονομεύει τον καπιταλισμό και δείχνει το δρόμο για μια σοσιαλιστική κοινωνία.’ Το γεγονός ότι η προσωπική ανάπτυξη υπήρξε εφικτή για

τους πλούσιους δείχνει το ασυμβίβαστο της με τον ασηκό ατομισμό.

Η ανισότητα που επαινείται απ' τους ατομικιστές επιτρέπει

118 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

:ην προσωπική ανάπτυξη στους λίγους. Αν είναι να γίνει εφι­κτή για όλους, τότε πρέπει να υπάρχει περισσότερη υλική ισότητα. Χωρίς ένα λογικό βιοτικό επίπεδο, έχουμε λίγες ευκαιρίες για να αναπτυχθούμε γιατί οι ενέργειες μας πρέπει να διοχετευθούν στη συντηρπση της ζωής.

Πρόσφατες μελέτες πάνω στη φτώχεια έχουν απομακρυν­θεί από τους ορισμούς με όρους απολύτου πλούτου προς ένα ορισμό με όρους σχετικού πλούτου. Προσδιορίζουν τη φτώ­χεια σαν μια κατάσταση που βρίσκονται οι άνθρωποι λόγω του χαμηλού βιοτικού τους επιπέδου, αποκομμένοι από τη ζωή των γύρω τους. Η φτώχεια στις βιομηχανικές κοινωνίες αποκλείει τους ανθρώπους απ' τις δραστηριότητες με πς οποίες ασχολούνται άλλοι τριγύρω τους. Αν κάποια δεν έχει χρήματα για ταξίδια, ενώ οι γύρω της έχουν, ζει μια ζωή υλικά φτωχή που δεν είναι μόνο φτωχή, αλλά επίσης και κοι­νωνικά φτωχή. Η ανισότητα συνεπώς σημαίνει λιγότερες ευκαιρίες για κοινωνικές δραστηριότητες, και άρα λιγότερες ευκαιρίες για προσωπική αναπτυξη.

Εκεί όπου υπάρχει υλική ανισότητα πάντα ανακαλύπτουμε πολιτική ανισότητα. Σ' οποιαδήποτε κοινωνία, όσο πιο πλού­σια είναι κάποια τόσο περισσότερο μπορεί να επηρεάσει την πορεία των γεγονότων. Οι πλούσιοι έχουν περισσότερες πιθανότητες να καταλάβουν δημόσια αξιώματα, και αν δεν τα πάρουν οι ίδιοι έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα να επηρεά­σουν αυτούς που θα τα κατέχουν. Όσο πιο φτώχειά είναι κάποια, τόσο είναι λιγότερο πιθανό ότι θα συμμετάσχει στην πολιτική ή ότι θα είναι ικανή να την επηρεάσει. Αυτό εν μέρει οφείλεται στο όπ τα χρήματα προσφέρουν ελεύθερο χρόνο και εν μέρει στο ότι οι άνθρωποι με τα χρήματα είναι πιθανό­τερο όπ θα αναμιχθούν στους «σωστούς» κύκλους από εκεί­νους που δεν έχουν χρήματα.

Αυτοί που υπεραμύνονται της υλικής ανισότητας λένε ότι σε μια δημοκρατία όλοι είναι πολιτικά ίοοι γιατί όλοι μπο­ρούν να ψηφίσουν.

Ο συλλογισμός αυτός δείχνει μια πολύ περιορισμένη κατα­νόηση της δημοκρατίας και σημαντική αφέλεια σε σχέση με τη λειτουργία της κυβέρνησης. Μεταξύ εκλογών η κάθε κυβέρνηση επηρεάζεται απ' τη δημόσια αντίδραση και τις αποτελεσματικές ομάδες πίεσης. Είναι φυσικό όπ αυτοί που είναι πλούσιοι είναι πιο πιθανό να επηρεάσουν απ' τους φτω­

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 119

χούς. Η πραγματική δημοκρατία όχι μόνο δίνει τη ψήφο αλλά καθισιά εφικτό σ' όλους να μοιραστούν την εξουσία. 0έτει όλους στην ίδια βάση όσον αφορά την έπιρροή σπς αποφάσεις και συνεπώς απαιτεί ότι όλοι πρέπει να έχουν ίση περιουσία.

Η προσωπική αυτονομία δεν είναι εφικτή για όλους χωρίς την υλική ισότητα γιατί δεν μπορούμε να επιδιώξουμε τους σκοπούς μας με ίδιους όρους όπως οι άλλοι, αν δεν συμμε­τέχουμε στην εξουσία με ίσους όρους, και δεν μπορούμε να συμμετέχουμε στην έξουσία με ίσους όρους αν δεν έχουμε ίσο μερίδιο πλούτου. Η υλική ανισότητα που κυρήσσεται απ' τους ανταγωνισπκούς ατομιστές, είναι συνεπώς ασυμβίβαστη με μια απ' τις βασικές αρχές του ατομισμού. Ο σεβασμός για τα άτομα είναι επίσης ασυμβίβαστος με τον ανταγωνισπκό ατομισμό. Είναι ανηφαηκό να υποστηρίζουμε ότι όλα τα άτομα αξίζουν σεβασμό, κι' όμως μερικοί πρέπει να είναι πλούσιοι και μερικοί φτωχοί, ή να ισχυριζόμαστε ότι όλα τα άτομα πρέπει να ανπμετωπίζονται σαν αυτοσκοπός και όμως μερικοί πρέπει να εκμεταλλεύονται ή να καταστρέφουν τους άλλους.

Η προσωπική ανάπτυξη επιτυγχάνεται όχι μόνο με την συσσώρευση υλικών αγαθών, που μπορεί να δείχνει η ανά­γκη για υλική ισότητα, αλλά επίσης και μέσω της δράσης. ΓΥ αυτό η συμμετοχή σε κοινωνικές δραστηριότητες με άλλους είναι τόσο σημαντική. Η πλήρης αυτοανάπτυξη επιτυγχάνεται όχι μόνο μέσω των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων, που είναι τόσο σημαντικές, αλλά επίσης συμμετέχοντας μαζί με άλλους στη κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή. Αυτός είναι ένας άλλος λόγος για τον οποίο ο αστικός ατομισμός δεν συμβι­βάζεται με τον ατομισμό με την έννοια της αυιο-ανάπτυξης· ο αστικός ατομισμός επιμένει ότι τα άτομα αναζητούν την ευη­μερία τους σ' ανταγωνισμό με τους άλλους, αντί μέσω της συνεργασίας, και κατακρίνει οποιαδήηοτε μορφή συλλογι- κότητας.

Η από κοινού συμμετοχή στη ζωή της κοινωνίας απαιτεί συλλογικές προσπάθειες και συλλογική οργάνωση. Οι αστοί ατομιστές θεωρούν την συλλογική δράση σαν καταπιεστική και περιοριστική, αλλά έχει τη δυνατότητα να εμπλουτίσει τις ζωές μας.

Η σύγχυση γύρω απ' τον ατομισμό υπήρξε εξαιρετικά επί-

120 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

βλαβής και πιθανά πουθενά δεν ζημίωσε τόσο όσο στο προ­σωπικό - πολιτικό κίνημα. Γιατί το προσωπικό - πολιτικό είναι απλώς, όπως είπα ατομικισηκό.

Η σύγχιση πάνω στην έννοια του ατομισμού έχει οδηγήσει σε ανησυχίες που δεν πρέπει να υπάρχουν.

Ξέρω ανθρώπους που επιπλήχθησαν για τον χωρίς πραγ­ματική βάση ατομισμό τους και που κατόπιν έφυγαν απ' τις ομάδες μ' ένα αίσθημα ανησυχίας που δεν μπορούσαν να προσδιορίσουν. Συναισθάνονταν ότι οι προσωπικές αξίες που υποστήριζαν ήταν σωστές, αισθάνονταν ότι ήταν ανα­γκαίο να βρουν προσωπικές λύσεις, αισθάνονταν ότι το άτομο δεν έπρεπε να χάνεται σε μια κατασταλτική ομοφωνία, αλλά επίσης αισθάνονταν ότι είχαν άθελα τους συμμαχήσει με την ασπκή ιδεολογία. Σίγουρα δεν συμφωνούσαν με τον Μίλιον Φρήνιμαν ότι η κοινωνική ανισότητα θα έπρεπε να διατηρηθεί - αλλά μήπως η υπεράσπιση των προσωπικών λύσεων τους βάζει στο ίδιο στρατόπεδο; Σίγουρα δεν συμ­φωνούσαν με την κυρία Θάτσερ ότι πρέπει όλοι να τα βγά­ζουν πέρα μόνοι τους - αλλά μήπως τους έβαζε στο ίδιο στρα­τόπεδο η υπεράσπιση της προσωπικής πρωτοβουλίας; Ήταν ή δεν ήταν ατομιστές; Και αν ήταν, αυτό δεν σήμαινε ότι ήταν αστοί;

Τα θετικά ιδεώδη του ατομισμού συγκρούονται με την καπιταλιστική ποικιλία και απαιτούν περισσότερη συνεργασία απ' αυτή που επιτρέπει ο καπιταλισμός. Ο ατομισμός δεν συγκρούεται ούτε με τον σοσιαλισμό ούτε με τον φεμινισμό.

Αν αποτύχουμε να αναγνωρίσουμε αυτό, και αν φαντα­στούμε ότι υπάρχει μια διαμάχη μεταξύ του ατομισμού και της συλλογικότητας, τότε προδίδουμε τα ίδια τα ιδεώδη για τα οποία πρέπει να πολεμάμε. Τα ιδεώδη στη καρδιά του σοσια- λισμούκαι του φεμινισμού πρέπει να στρέψουν την πολιτική προς το πρόσωπο, όχι το πρόσωπο προς την πολιτική. Το προσωπικό - πολιτικό πρέπει νά ξεπεράσει τη διαμάχη μεταξύ συλλογικότητας και ατομικότητας. Πρέπει να βασι­στεί στις προσωπικές αξίες, προσωπικές λύσεις και αντίσταση στη καταναγκασηκή ομοφωνία. Αλλοιώς απλά προωθεί τις αξίες της αλυσίδας παραγωγής, των σουπερμάρκετ και των πακεταρισμένων διακοπών.

ΑΤΟΜΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ 121

1. Στήβιν Λουκς Ατομισμός, Οξφόρδη Blackwell 1973 σ. 4.2. Στο ίδιο σελ. 6.3. Στο ίδιο σελ. 12.4. Σήλα Ροουμπόθαμ, Λυν Σήνκαλ και Χίλαρυ ΓουάϊνραϊΓ, Πέρα από

τον κατακερματισμό, Λονδίνο, Merlin Press 1979 σελ. 131, ελλ. έκδοση «Θεωρία».

8. Καπιταλισμός, οικογένεια και

προσωπική ζωή

Όταν άρχισα να σκέφτομαι αυτό το βιβλίο έψαξα σε αρχεία και βιβλιοθήκες για να βρω η είχε γραφτεί για το προ­σωπικό και το πολιτικό.

Ανακάλυψα πολλά βιβλία για τον φεμινισμό, διάβασα ντο­κουμέντα απ' τα ομοφυλοφιλικά και τα ανδρικά ανησεξι- στικά κινήματα, βρήκα συνεχώς να επαναλαμβάνεται η φράση «το προσωπικό είναι πολιτικό», αλλά δεν έβρισκα αυτό που έψαχνα. Κανείς δεν ασχολιόταν με τα ζητήματα που έθετε το «προσωπικό είναι πολιτικό». Κανείς δεν πραγμα­τευόταν την φύση της προσωπικής ζωής και της πολιτικής ή τη φύση της δημόσιας ζωής και της ιδιωτικής.

Μερικά βιβλία φαίνονταν ελπιδοφόρα. Υπήρχε το βιβλίο της Σάρα Έβανς Το προσωπικό - πολιπκό, που φαίνονταν ότι θα απαντούσε τα ερωτήματα μου. Απεδείχθηκε ότι είναι η καλύτερη αφήγηση που έχει γραφτεί ως τώρα για τις ρίζες του γυναικείου κινήματος στη δεκαετία του 1960, αλλά δεν ήταν αυτό που ήθελα. Υπήρχε και ο Μαρξ, που όπως όλοι οι κοι­νωνικοί φιλόσοφοι, εξέταζε το πρόβλημα ατόμου και κοινω­νίας, συνείδησης και ιστορίας και έμαθα πολλά από αυτόν. Αλλά ενώ διακήρυξε ότι η κοινωνία είναι βασισμένη τόσο σπς σχέσεις μεταξύ των φύλων όσο και σης οικονομικές σχέ­σεις, το ξέχασε αμέσως και ελάχιστα είχε να πει γι' αυτές.

Επίσης έμαθα πολλά απ' τον Ράϊχ, που εξέτασε πς σχέσεις

124 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

μεταξύ των φύλων αλλά ο Ράϊχ έγραφε πριν πλαστεί «το προ­σωπικό είναι πολιτικό», και δεν μπορούσε να πιάσει τα προ­βλήματα που θέτει αυτό.

Το Καπιταλισμός, Οικογένεια και Προσωπική ζωή, πράγ­ματι υποσχόταν πολλά. Γραμμένο από τον Ηλάι Ζαρέτσκυ πρωτοεκδόθηκε το 1973, και εξέταζε τα προβλήματα οικογέ­νειας κα» οικονομίας, υποκειμενικότητας και κοινωνίας, εσω­τερικού και εξωτερικού κόσμου, ατομικότητας και προσωπι­κής ζωής.

Ο Ζαρέτσκυ έκανε κάτι πολύ ενδιαφέρον. Έθεσε τα προ­βλήματα αυτά σε μια ιστορική προοπτική. Μ' έκανε να κατα­νοήσω ότι πρέπει να καταλάβουμε την ιστορία της προσωπι­κής ζωής αν θέλουμε να κατανοήσουμε τη φύση της.

Καλωσόρισα το βιβλίο του Ζαρέτσκυ αλλά ούτε αυτό ήταν εκείνο που έψαχνα. Ο Ζαρέτσκυ είναι μαρξιστής και ο ενθου­σιασμός του για το προσωπικό - πολιτικό είναι άφωνος· είναι οπαδός του κοινωνικής αιτιοκρατίας και θεωρεί ότι η προσω­πική ζωή δεν είναι πραγματικά ξέχωρη απ' την κοινωνική- ανακατώνει διαφορετικά πράγματα. Τελικά η προσπάθεια του να κατανοήσει την προσωπική ζωή αποτυγχάνει, γιατί ποτέ δεν δίνει μια ξεκάθαρη ιδέα για το τι είναι.

Οι φεμινίστριες - Κέιτ Μίλετ, Σούλαμιτ Φάϊρστοουν και Τζουλιέτ Μίτσελ - έχουν δίκιο, λέει, που έδειξαν πως η διαί­ρεση προσωπικού - πολιτικού, ανηστοιχεί στη διαίρεση οικο­γένειας - δουλειάς. (Πρέπει να θυμάστε ότι συχνά ο Ζαρέ- στκυ λέει «πολιηκό» όταν είναι «κοινωνικό»). Οι γυναίκες μένουν σπίτι και ζουν μια ιδιωπκή ζωή, ενώ οι άνδρες δου­λεύουν και διάγουν δημόσια ζωή. Η κοινωνική πολιτική μεταβάλλεται σε ανδρική περιοχή και οι γυναίκες αποκλείο­νται. Αλλά, λέει ο Ζαρέτσκυ, οι φεμινίστριες αποτυγχάνουν να κατανοήσουν ότι οι διαιρέσεις αυτές δεν εμφανίστηκαν λόγω της ανδρικής ανωτερότητας, που παραδέχεται ότι είναι πολύ παλιά, αλλά επειδή ο καπιταλισμός άλλαξε την κοινω­νική και φυλεηκή διαίρεση της εργασίας. Το σπίτι και ο τόπος εργασίας ήταν κάποτε ο ίδιος χώρος· ο καπιταλισμός ανα­διοργάνωσε την παραγωγή και τους έκανε δύο διαφορεη- κούς χώρους. Αν δεν καταλάβουμε πς ιστορικές αυτές αλλα­γές, λέει, ποτέ δεν θα καταλάβουμε τη διαίρεση προσωπικού - πολιτικού. Αν δεν καταλάβουμε την διαίρεση, δεν μπο­ρούμε ποτέ να την θεραπεύσουμε. Γία να την κατανοήσουμε

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 125

και να τη θεραπεύσουμε χρειαζόμαστε μια ενοποιημένη μαρ­ξιστική θεωρία, που αγκαλιάζει οικογένεια, κοινωνία, σεξουαλικές και οικονομικές σχέσεις, το προσωπικό και το πολιτικό, τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο.

Η Διάσπαση

Στην προκαπιταλισηκή κοινωνία, λέει ο Ζαρέτσκυ, η οικογέ­νεια ήταν υπεύθυνη όχι μόνο για τις. λειτουργίες που έχει σήμερα, αλλά επίσης για την παραγωγική εργασία. Στη φεου­δαρχική κοινωνία η αγροηκή οικογένεια δούλευε από κοι­νού σης εκτάσεις που ανήκαν στον άρχοντα, κατόπιν με τη διάλυση των φεουδαρχικών σχέσεων, η αγροτική οικογένεια πήρε μια νέα σημασία σαν μονάδα παραγωγής. Απαλλαγ­μένοι απ' το φεουδαρχικό ζυγό, οι χωρικοί έγιναν ενοίκια - στές ή γαιοκτήμονες με ίδια δικαιώματα και κάθε μέλος της οικογένειας άνδρες και γυναίκες, νέοι και γέροι δούλευαν στο οικογενειακό χωράφι μαζί. Εκεί που αγαθά σαν τα ρού­χα, τα έπιπλα και τα οικιακά σκεύη κατασκευάζονταν ως τότε από ανθρώπους για ίδια χρήση, ή τη χρήση ίων κοντινών γει­τόνων τους, τεχνίτες έστησαν εργαστήρια για να παράγουν για μια μεγαλύτερη αγορά. Στα εργαστήρια αυτά, όπως στα κτήματα των χωρικών, όλα τα μέλη της οικογένειας έπαιζαν κόποιο ρόλο. Ως τον δέκατο ένατο αιώνα «σχεδόν ποτέ δεν υπήρχε η διαίρεση μεταξύ της οικογένειας και του κόσμου της παραγωγής εμπορευμάτων και η κοινωνία αποτελούταν συντριπτικά από οικογενειακές μονάδες που βασίζονταν στην ευρύτατα διασκορπισμένη, ατομική παραγωγική ιδιο­κτησία»

Επιπλέον, η οικογένεια στην πρώϊμη καπιταλισηκή κοινω­νία δεν ήταν μια μικρή οικογένεια δυο γενεών όπως η σύγ­χρονη οικογένεια- ήταν «μια περίπλοκη οικονομική επιχεί­ρηση που δεν συμπεριλάμβανε μόνο παιδιά και συγγενείς αλλά υπηρέτες, μαθητευόμενους και ειδικευμένους έμμι­σθους τεχνίτες, από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις» επίσης.

Η σύχρονη βιομηχανία κατέστρεψε αυτή την εκτεταμένη οικογένεια που ζούσε εκεί όπου δούλευε. Με την έλευση της σύχρονης βιομηχανικής παραγωγής οι άνθρωποι δεν κερδί­ζουν έκτοτε τα προς το ζειν, (είτε πρόκειται για αγροτικούς είτε για βιομηχανικούς εργάτες) απ' την ιδιοκτησία τους, αλλά

126 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

εργάζονται στην ιδιοκτησία άλλων κι' αυτό τους απομάκρυνε από τα σπίτια ιους. Αρχικά ολόκληρες οικογένειες πηγαί­νουν σ' ένα κοινό εργαστήριο, και εκεί η εξουσία του πατέρα που δεν αμφισβητείτο στο σπίτι, υπονομευόταν απ ' την εξου­σία του αφεντικού. Αργότερα η οικογένεια διασπάσιηκε στη δουλειά, και μετά κατά την διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα γυναίκες και παιδιά αποκλείστηκαν από τις εργοστα­σιακές δουλειές. Οι ειδικευμένοι τεχνίτες και οι μαθητευόμε- νοι οδηγήθηκύν από το σπιτικό εργαστήρι στο εργοστάσιο, και με ίδιο τρόπο το αφεντικό μετακινήθηκε απ'το σπίτι σ' ένα γραφείο. Ο βικτωριανός αστός μετακινιόταν ανάμεσα στον κόσμο της βιομηχανίας ή του εμπορίου και τον κόσμο της οικογένειας όπου τον περίμενε η σύζυγος του. Έτσι αναπτύ­χθηκε μια ξέχωρη σφαίρα οικογενειακής ζωής δεμένη με τις γυναίκες. Στον εικοστό αιώνα η ίδια διαδικασία επεκτάθηκε στην εργατική τάξη. Το εργοστασιακό σύστημα είχε δημιουρ­γήσει ένα προλεταριάτο χωρίς ιδιοκτησία, αλλά καθώς ανέ­βαινε ίο βιοτικό επίπεδο μια οικιακή ζωή παρόμοια με εκείνη της μεσοαστικής τάξης έγινε εφικτή για τους εργάτες. Με την σειρά της η εργατική οικογένεια έγινε ένα καταφύγιο πέρα από την μισθωτή εργασία.

Καθώς σπίτι και δουλειά διασπάσιηκαν, και καθώς οι γυναίκες δέθηκαν στην οικογένεια, οι άνθρωποι άρχισαν να αντιμετωπίζουν την προσωπική τους ζωή σαν κάτι συνδεδε- μένο με την οικογένεια και όχι με την δουλειά τους. Η προ­σωπική ζωή πήρε μια σημασία που ποτέ δεν είχε προηγου­μένως - πράγματι σύμφωνα με τον Ζαρέτσκυ η προσωπική ζωή δεν υπήρχε εως ότου γεννήθηκε απ' την διαίρεση σπι- πού και δουλειάς. Το ιδιαίτερο χαρακτηρισπκό της προσωπι­κής ζωής είναι η υποκειμενικότητα της, και η σύγχρονη ζωή, όπου το προσωπικό είναι το πιο σημανηκό, παθιάζεται με το υποκειμενικό.

Ο καπιταλισμός δημιούργησε ένα σκληρό κόσμο εκμετάλ­λευσης. «Σε αντίθεση με το σκληρό αυτό κόσμο που κανένα άτομο δεν μπορούσε να ελπίζει ότι θα μεταβάλει, δηρουρ- γήθηκε ο σύγχρονος κόσμος της υποκειμενικότητας».

Οι άνθρωποι δείχνουν αυξανόμενο πάθος για τα υποκει­μενικά πράγματα στη διάρκεια αυτού του αιώνα και έχουν χάσει κάθε έννοια της σύνδεσης μεταξύ της προσωπικής τους ζωής και της ευρύτερης κοινωνίας. Η προσωπική εμπειρία

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 127

και μόνο δίνει το νόημα στη ζωή τους, και θεωρούν την προ­σωπική ζωή σαν «ένα τελείως υποκειμενικό φαινόμενο που έχει έννοια μόνο για το άτομο».

Λατρείες και μύθοι όλων των ειδών έχουν ανθίσει στο γόνιμο αυτό έδαφος· ουτοπισμός, υπαρξισμός, μποεμισμός, χιππισμός, κουλτούρα, ψυχανάλυση, κοινοβιακή ζωή, σεξουαλική ελευθερία και ριζοσπαστικός φεμινισμός. Όλα αυτά τα κινήματα και θεωρίες προσπαθούν να λύσουν τα προσωπικά προβλήματα μ' ένα ιδιωτικό τρόπο. Τέτοιες προσ­πάθειες είναι καταδικασμένες σε αποτυχία, λέει ο Ζαρέτσκυ. Μόνο με την διάχυση των προσωπικών μας αναγκών μέσω της κοινωνίας και ιδιαίτερα μέσω της εργασίας, μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα λύσουμε τα προσωπικά προβλήματα που ανπμετωπίζουμε στο σύγχρονο κόσμο. Μόνο ο σοσιαλισμός μπορεί να ενοποιήσει το προσωπικό με το πολιτικό. Στο σοσιαλισμό το προσωπικό δεν θα είναι μια σφαίρα ξεχωρι­στή απ' την υπόλοιπη κοινωνία, αλλά ούτε και θα κυριαρ­χούνται οι ζωές μας από ης παραγωγικές σχέσεις όπως γίνε­ται σήμερα.

Το βιβλίο του Ζαρέτσκυ έχει πολλές αρετές. Πρώτο, προσ­παθώντας να δείξει τη σχέση μεταξύ προσωπικού και κοινω­νικού έχει φτάσει στην καρδιά του προβλήματος. Δεύτερο, διαγράφει μια λεπτομερή εικόνα της θέσης της γυναίκας στη κοινωνία, δείχνοντας πως έχει αλλάξει με τη πάροδο του χρόνου. Τρίτο, έχει μια αντίληψη της οικονομίας που καθι­στά αδύνατες τις χοντροκοπιές και υπεραπλουστεύσεις του οικονομισμού. Στην έννοια οικονομία συμπεριλαμβάνει όλη την παραγωγή της υλικής ζωής, τη σεξουαλική αναπαραγω­γή, τη φροντίδα των παιδιών, τη σπιτική ζωή και την φρονη'δα της υγείας. Εντάσσοντας τις σχέσεις μεταξύ των φύλων στην οικονομία, αποφεύγει τα κοινά σφάλματα της αντίληψης όπ οι σχέσεις αυτές είναι λιγότερο σημαντικές απ' την οικονο­μική ζωή. Για τον Ζαρέτσκυ, η σχέση μεταξύ των φύλων είναι τμήμα των θεμελίων της κοινωνίας, και είναι ανάλογης σημασίας με τις παραγωγικές σχέσεις. Αναγνωρίζει ότι οποιαδήποτε μεταβολή στις σχέσεις των φύλων είναι τόσο θεμελιώδης όσο οποιαδήποτε μεταβολή σης παραγωγικές σχέσεις. Τέταρτο, αναγνωρίζει ότι η φυγή προςτην υποκειμε­νικότητα ενσωματώνει αντιθέσεις που είναι δυνητικά διασπα­στικές. Ο σύγχρονος καπιταλισμός έχει αποξενώσει τους

128 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ανθρώπους απ ' την εργασία και την κοινωνική ζωή, και τους έχει στρέψει προς την οικογένεια και τις προσωπικές σχέσεις για κάθε ικανοποίηση. Μ' αυτό τον τρόπο ασκούν μια τερά- σηα πίεση στην προσωπική τους ζωή, και απαιτούν απ' αυτή μια ικανοποίηση που δεν μπορεί να τους προμηθεύσει. Τελικά οι άνθρωποι είναι βέβαιο ότι θα το ανπληφθούν και θα στραφούν προς ία έξω για ν' αλλάξουν τη κοινωνική τους κατάσταση. Τελικά, καταλαβαίνει την ανάγκη να δημιουρ­γήσουμε συνδέσεις και αποδοκιμάζει και τον πολιτικό προ- σωπισμό και την απρόσωπη πολιτική.

Παρ' όλες τις αρετές το βιβλίο του Ζαρέτσκυ χωλαίνει εξ' αιτίας της έλλειψης μιας καθαρής αντίληψης για τη φύση της προσωπικής ζωής. Κατανοεί ότι η προσωπική ζωή είναι σημανηκή και ότι οι σοσιαλιστές θα έπρεπε να την πρόσεχαν περισσότερο απ' ότι πολλοί απ' αυτούς έκαναν στο παρελ­θόν, αλλά δεν κατανοεί τη διαφορά μεταξύ προσωπικής και κοινωνικής ζωής.

Αποτυγχάνει να αναγνωρίσει ότι η υποκειμενικότητα, που πιστεύει ότι «αναδύθηκε» σε μια συγκεκριμένη περίοδο, είναι η ουσία του προσωπικού και όχι μια πλάνη. Αποτυγχάνοντας να ξεχωρίσει σωστά το προσωπικό απ' το κοινωνικό, αποτυγ­χάνει να διακρίνει μεταξύ του προσωπικού - πολιτικού και της κοινωνικής πολιτικής. Η πολιτική, όπως την καταλαβαίνει ο Ζαρέτσκυ, είναι μόνο για την κοινωνία, και δεν έχει τίποτα να πει για τις πολιτικές διαδικασίες που βρίσκουμε σης προσωπι­κές σχέσεις. Επίσης συγχέονται πολιτικό και κοινωνικό. Πράγματι σ' αυτό το βιβλίο συναντάμε όλες τις συγχίσεις που ανάφερα στα δύο πρώτα κεφάλαια. Οι δισταγμοί του Ζαρέ­τσκυ για τη φεμινισηκή πολιτική είναι βεβαίως αποτέλεσμα των συγχύσεων του.

Το γυναικείο απελευθερωτικό κίνημα, λέει, είναι ελλειπές γιατί «ο εσπασμός σης οικογενειακές και προσωπικές σχέσεις έχει αποδειχθεί μια ανεπαρκής βάση για ένα πολιτικό κίνη­μα».

Μ' ένα πολιτικό κίνημα βέβαια εννοεί ένα κίνημα κοινωνι­κής πολιτικής και όχι ένα κίνημα προσωπικής πολιτικής.

Ο στόχος του Ζαρέτσκυ είναι απλός. Θέλει να μας προει­δοποιήσει για τους κινδύνους της εσωστρέφειας και αδιαφο­ρίας για ης κοινωνικές σχέσεις και τη δημόσια ζωή. Σωστά μας προειδοποιεί, αλλά δεν καταλαβαίνει από που προέρχε­

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 129

ται ο κίνδυνος. Δεν προέρχεται απ' το ίδιο το προσωπικό - πολιτικό, αλλά απ' την καλλιέργεια των στενών προσωπικών σχέσεων σε βάρος των ευρύτερων.

Ο Ζαρέτσκυ δεν το βλέπει αυτό γιατί δεν κάνει κανένα δια­χωρισμό μεταξύ κοινωνικών σχέσεων και δημόσιας ζωής, ούτε μεταξύ στενών και γενικώτερων προσωπικών σχέσεων. Οι στενές προσωπικές σχέσεις είναι αυτές που διαμορφώ­νουμε στην ιδιωτική ζωή, στη δημόσια σχηματίζουμε λιγό- τερο στενές σχέσεις, αλλά είναι πάντα προσωπικές. Ο Ζαρέ­τσκυ νομίζει ότι ο μόνος τρόπος για να αποφύγουμε τους κιν­δύνους της ενδοσκόπησης, είναι να θέσουμε την κοινωνία πάνω απ' την προσωπική ζωή. Σύμφωνα μ' αυτόν αντιμετω­πίζουμε μια απλή επιλογή: υποκειμενισμός ή κοινωνία. Ευτυ­χώς η εκλογή δεν είναι τόσο απλή, και οι προσωπικές σχέσεις είναι αρκετά ποικίλες ώστε να διάγουμε μια δημόσια ζωή χωρίς να τις εγκαταλείψουμε.

Υποκειμενικότητα

Ο Ζαρέτσκυ έχει πολλά να πει για την υποκειμενικότητα, αλλά δεν ξεκαθαρίζει πραγματικά τι είναι αυτή. 'Οταν ανα- φέρεται στην αναζήτηση της αυτοπραγμάτωσης στη σύγ­χρονη κοινωνία, λέει: «το ξεχωριστό χαρακτηριστικό της ανα­ζήτησης αυτής είναι η υποκειμενικότητα της - η αίσθηση του ατόμου, μόνο έξω απ' την κοινωνία, χωρίς στέρεη αίσθηση της δικής του θέσης σε ένα λογικά διαταγμένο σχέδιο».

Με την υποκειμενικότητα εδώ δεν εννοεί την πείρα και την συνείδηση των ατόμων, αλλά τη μοναξιά και την απομόνω­ση. Λέει όπ «η προσωπική ζωή χαρακτηρίζεται απ' την υπο­κειμενικότητα της - την αναζήτηση μιας προσωπικής ταυτότη­τας, έξω απ' την κοινωνική διαίρεση της εργασίας» .

Εδώ ξανά η υποκειμενικότητα υποδηλώνει κοινωνική απο­μόνωση. Αργότερα χρησιμοποιεί τη λέξη με μια λίγο διαφο­ρετική έννοια, αυτή τη φορά σημαίνει εγωκεντρισμός: στην ασηκή ιδεολογία «η προσωπική ζωή είναι ένα τελείως υπο­κειμενικό φαινόμενο που έχει νόημα μόνο για το άτομο» .

Αλλού χρησιμοποιεί τη λέξη με μια ακόμα διαφορετική έννοια, σημαίνει απλά «προσωπικό»: αναφέρεται στην «έμ­φαση για την υποκειμενικότητα ή την προσωπική ζωή που χαρακτηρίζει την μικροασηκή παράδοση».

130 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Έτσι ο Ζαρέτσκυ χρησιμοποιεί την λέξη «υποκειμενικό» για να υποδηλώσει τρία διαφορετικά πράγματα, «απομονω­μένο», «εγωκεντρικό» και «προσωπικό».

Αφού χρησιμοποιεί τη λέξη τόσο αντιφατικά, είναι δύσκολο να ξέρουμε ποιά έννοια θα πρέπει να δώσουμε στη δήλωση του, ότι με την άνοδο του καπιταλισμού η προσω­πική ζωή έγινε όλο και περισσότερο υποκειμενική. Θα μπο­ρούσε να εννοεί ότι έγινε περισσότερο απομονωμένη, πιο εγωκεντρική ή πιο προσωπική. Στη πραγματικότητα νομίζω όπ εννοεί και τα τρία. Εννοεί όπ με τη διάλυση των κοινοτι­κών δεσμών και την εισβολή των ανταλλακπκών σχέσεων σε κάθε γωνιά της ζωής μας, έχουμε απομακρυνθεί περισσό­τερο ο ένας απ' τον άλλον. Εννοεί ότι με την εμφάνιση μιας φιλοσοφίας και ήθους ανταγωνισμού, οι άνθρωποι έχουν γίνει πιο εγωκεντρικοί. Και εννοεί τέλος ότι οι προσωπικές σχέσεις (μια διαπίστωση που χρησιμοποιεί εναλλακτικά με τις «υποκειμενικές σχέσεις»), αναδύθηκαν από ης κοινωνικές σχέσεις, ενώ πριν τη ρήξη μεταξύ σπιτιού και εργασίας, δεν είχαν ξεχωριστή ύπαρξη. Οι δυό πρώτες υποθέσεις είναι αρκετά λογικές και δεν υπάρχει κανένας λόγος να διαφωνή­σουμε μαζί του. Η σύγχρονη ζωή σημαίνει αναμφίβολα περισσότερη απομόνωση και για πς οικογένειες και για τα άτομα, και οι άνθρωποι φαίνεται ότι είναι όλο και περισσό­τερο εγωκεντρικοί και ενδιαφέρονται για τα υποκειμενικά τους βιώματα. Αλλά η τρίτη υπόθεση είναι τελείως λανθα­σμένη.

Προσωπικές σχέσεις υπάρχουν όσο υπάρχουν άνθρωποι που πάντα διαχωρίζονται σύμφωνα με την υποκειμενικότητα τους. Δεν «αναδύθηκαν» με τον καπιταλισμό και δεν θα πέσουν μαζί του.

Δευ μπορώ παρά να αισθάνομαι ότι υπάρχει κάτι παρα­πάνω από σύγχιση πίσω απ' την τρίτη υπόθεση. Σ' όλο του το βιβλίο ο Ζαρέτσκυ χρησιμοποιεί τη λέξη «υποκειμενικό» μ' ένα επικριτικό τρόπο. Φαίνεται να προτιμά το ανηκειμενικό κι όμως αφηρημένο υλικό των κοινωνικών σχέσεων, που υπό- κειται στη θεωρία και την ανάλυση, απ'την υποκειμενική και όμως συγκεκριμένη υφή του προσωπικού, που είναι πάντα τόσο πειστικά ιδιαίτερο. Το αποτέλεσμα της προτίμησης αυτής είναι όπ αποκρύβει τη σημασία της εμπειρίας και της συνείδησης στην προσωπική ζωή. Γίνεται όλο και περισσό­

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ. ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 131

τερο φανερό ότι το Καπιταλισμός, Οικογένεια και Προσω­πική ζωή, αποτελεί μια λεπτή επίθεση omv προσωπική ζωή;

Ο Ζαρέτσκυ αρνείται την αυτονομία της προσωπικής ζωής, όπως και όη μπορούμε να την κατανοήσουμε ερμηνεύοντας την με τους δικούς της όρους. Λέει ότι πρέπει να κατανοηθεί με τους όρους των κοινωνικών σχέσεων. Αν και σχολιάζει σύντομα τη χρησιμότητα της ψυχανάλυσης, λέει περισσότερα εναντίον της παρά υπέρ της, υποστηρίζοντας όπ δεν μπορεί να φωτίσει τις σχέσεις μέσα σε μια οικογένεια. Γενικά η ψυχολογία, σύμφωνα με τον Ζαρέτσκυ, δεν μας βοηθά να κατανοήσουμε την προσωπική ζωή αλλά παραμορφώνει την αντίληψη μας για αυτή. Πιστεύει ότι η προσωπική ζωή κυβερ- νάται απ' τους νόμους που κυβερνούν την κοινωνία σαν σύνολο, και όη θα έπρεπε να εξηγηθεί μέσω μιας ενοποιη­μένης κοινωνικής θεωρίας, που είναι έτοιμη με τη μορφή του μαρξισμού. Δεν θέλει να περιορίσει το μαρξισμό στη μελέτη των κοινωνικών σχέσεων, ή να τον συνδυάσει με την ψυχα­νάλυση όπως έκανε ο Ράϊχ. Θα χρησιμοποιούσε τον μαρξι­σμό για να εξηγήσει χα συναισθήματα τη σεξουαλικότητα, τη βρεφική ηλικία, την παιδική, τα ένστικτα, τα γηρατειά, την αρρώστεια και το θάνατο.

Αυτό είναι ένα πολύ μεγαλεπήβολο σχέδιο. Ο Ζαρέτσκυ δεν μοιάζει να εμποδίζεται καθόλου απ' το γεγονός ότι η ιατρική επιστήμη έχει ανακαλύψει πολλά για τα γηρατειά, ης αρρώστειες ή τον θάνατο, χωρίς τη βοήθεια του μαρξισμού, και δεν διστάζει πριν απορρίψει τη ψυχολογία με ένα νεύμα, ούτε σταματά μπρος στον ισχυρισμό ότι ο μαρξισμός που είναι μια μέθοδος προορισμένη στη μελέτη της κοινωνίας, μπορεί να εφαρμοσθεί σης προσωπικές σχέσεις.

Ούτε ο ίδιος ο Μαρξ δεν θα ισχυριζόταν κάτι τέτοιο. Πριν γλιστρήσει στο θετικισμό ο Μαρξ υπέδειξε ότι οι προσωπικές σχέσεις βρίσκονται πέρα από την κοινωνία. Η κοινωνία, είπε, δεν αποτελείται από άτομα, αποτελείται από κοινωνικές σχέ­σεις σης οποίες βρίσκονται τα άτομα. Σκόπευε να ανακαλύ­ψει τους νόμους της κοινωνίας, όχι τους νόμους των προσω­πικών σχέσεων, της ψυχολογίας ή της ιατρικής. Η εφαρμογή του μαρξισμού σε κάθε σφαίρα της ανθρώπινης γνώσης ήταν ακριβώς αυτό που σημάδεψε τον εκφυλισμό του από τον Στάλιν.

Υποστηρίζοντας ότι η προσωπική ζωή, η υποκειμενικότη­

132 ΠΡΟΣΟΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τα, η ψυχολογία και η φυσιολογία μπορούν να εξηγηθούν με κοινωνικούς όρους, ο Ζαρέτσκυ πέφτει σε ένα παρόμοιο λάθος με τον οικονομισμό. Δεν υποβιβάζει ακριβώς mv προ­σωπική ζωή σε υποπαράγωγο των μέσων παραγωγής, αλλά προσπαθεί να την εξηγήσει με όρους της οικονομικής ζωής, με αποτέλεσμα η προσωπική ζωή να εξατμίζεται σε κοινωνι­κές αφαιρέσεις.

Είναι λυπηρό που ένα βιβλίο που φαινόταν να υπόσχεται τόσα, θα κατέληγε τόσο απογοητευηκά. Ο Ζαρέτσκυ είναι ένας από τους λίγους που έχει αντιληφθεί τα ζητήματα που θέτει το προσωπικό - πολιτικό. Κατανοεί ότι η σχέση της προ­σωπικής ζωής με την πολιτική και την κοινωνική είναι πολύ σημανηκή και ότι υπάρχει μεγάλο μπέρδεμα γύρω απ' αυτή τη σχέση. Αντιλαμβάνεται επίσης ότι ο παραδοσιακός μαρξι­σμός δεν μπορεί να λύσει αυτό το πρόβλημα. Αλλά στο τέλος δεν ξεκαθαρίζει περισσότερο τη σχέση της πολιτικής με την προσωπική ζωή, και είναι πολύ απρόθυμος να αφήσει τον μαρξισμό. Το ιστορικό υλικό του βιβλίου είναι ενδιαφέρον, αλλά δεν ξεκαθαρίζει τα πράγματα, γιατί κανένα σύνολο ιστορικών αποδείξεων δεν θα μας βοηθήσει αν δεν μπο­ρούμε να ανπληφθούμε την ουσιώδη διαφορά μεταξύ της προσωπικής και της κοινωνικής ζωής. Αν αγνοήσουμε την υποκειμενική εμπειρία και την ατομικότητα, και προσπαθή­σουμε να βάλουμε στη θέση τους ανηκειμενικά γεγονότα και κοινωνικές αφαιρέσεις, θα χάσουμε τελείως απ' τα μάτια μας το προσωπικό. Αυτό συμβαίνει στον Ζαρέτσκυ.

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΙ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ 133

1. «Η οικογένεια, η οποία αρχικά είναι η μόνη κοινωνική σχέση, αργότερα γίνεται υποδεέστερη όταν οι αυξημένες ανάγκες δημιουργούν νέες κοινωνικές σχέσεις και ο αυξημένος πληθυσμός νέες ανάγκες», Κ. Μαρξ & Φ. Ένγκελς «Η Γερμανική Ιδεολογία» στο Καρλ Μ αρξ και Φρήνιριχ Ένγκελς - Έργα, τόμος 5, Λονδίνο, Lawrence and Wishart 1976 σελ. 43.

2. Ηλάι Ζαρέτσκυ, Καπιταλισμός, Οικογένεια και Προσωπική Ζωή, Λονδίνο, Pluto Press 1976, σελ. 29, Ελληνική έκδοση «Στοχα­στής».

3. Σιο ίδιο σελ. 39.4. Στο ίδιο σελ. 57.5. Στο ίδιο σελ. 82.6. Στο ίδιο σελ. 18.7. Στο ίδιο σελ. 30.8. Στο ίδιο σελ. 34.9. Στο ίδιο σελ. 82.

10. Στο ίδιο σελ. 63.11. Ντεήβινι Μακ Λέλαν εκδότης, Τα Γκρούντρισε του Μαρξ, Σαίντ 'Αλ-

μπανς Paladin 1971, σελ. 89.

ϊ

9. Η προσωπική ζωή στην ιστορία

Σύμφωνα με τον Ζαρέτσκυ, η προσωπική ζωή και το ενδια­φέρον για την υποκειμενική εμπειρία είναι προϊόντα της ιστο­ρίας και χαρακτηρίζουν την εποχή που ζούμε. Δεν είναι ένα απαραίτητο κομμάτι της ανθρώπινης ζωής, αλλά είναι συν­δυασμένα μ' ένα συγκεκριμένο τρόπο παραγωγής. Ο Ζαρέ­τσκυ δεν δηλώνει το ζήτημα τόσο ξερά, αλλά αυτό τελικά σημαίνει ο συλλογισμός του. Τα γεγονότα του παρελθόντος οδήγησαν στην ανάδυση της υποκειμενικότητας και της προ­σωπικής ζωής, και οι μελλονηκές αλλαγές (στο όχι τόσο μακρινό μέλλον ελπίζει ο Ζαρέτσκυ), θα προκαλέσουν την παρακμή τους.

Τα γεγονότα στα οποία αναφέρεται ο Ζαρέτσκυ είναι τα εξής:

Ο καπιταλισμός οργάνωσε την παραγωγή μ' ένα τέτοιο τρόπο ώστε οι άνδρες βγαίνουν απ' το σπίτι για ένα μεγάλο μέρος της ημέρας και οι γυναίκες περιορίζονται μέσα. Έτσι το προσωπικό αποσπάσθηκε απ' την εργασία των ανδρών και προσκολλήθηκε στη γυναικεία εργασία. Το προσωπικό και το κοινωνικό διαχωρίστηκαν. Οι συνθήκες στα καπιταλισπκό εργοστάσια ήταν πολύ χειρότερες από εκείνες στα εργαστή­ρια των τεχνιτών και στην αγροτική μικροιδιοκτησία. Η μισθωτή εργασία αποξένωνε τους ανθρώπους απ' την δου­λειά τους, οι κακές συνθήκες οδηγούσαν τους άνδρες να

136 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

βρουν ανακούφιση στην αγκαλιά των οικογενειών τους, και ο διαχωρισμός μεταξύ ίου προσωπικού και ίου κοινωνικού επιδεινωνόταν.

Η σχέση μεταξύ σπιτιού και δουλειάς, ανδρικών και γυναι­κείων ρόλων, κοινωνικού και προσωπικού έχουν μεταβλη­θεί σχεδόν όπως τα περιγράφει. Σαν μια καταγραφή των ιστορικών τάσεων το βιβλίο είναι πολύ αξιόλογο, αλλά ο Ζαρέτσκυ υπερβάλλει σιη θέση του εναντίον της προσωπικής ζωής, και λαθεύει στις λεπτομέρειες.

Είναι αλήθεια πως σπίτι και δουλειά διαχωρίστηκαν με το πέρασμα των αιώνων - αλλά το σπίτι ήταν μια βασικά γυναι­κεία σφαίρα, και η δημόσια μια βασικά ανδρική σφαίρα πολύ πριν το καπιταλισμό. Για παράδειγμα, στο μεσαίωνα, βρίσκαμε γυναίκες απ' όλες τις τάξεις περιορισμένες στο σπίτι και αποκλεισμένες τόσο από την κοσμική όσο και την εκκλη­σιαστική διοίκηση. Αληθεύει ότι οι συνθήκες εργασίες στη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης ήταν πολύ απάν­θρωπες αλλά οι αγρότες δεσμευμένοι σαν δουλοπάροικοι στους κυρίους τους, δούλευαν πολύ και σκληρά για το κέρ­δος κάποιου άλλου, και το υπερπροϊόν της παραγωγής τους, απαλλοτριωνόταν. Πρέπει να αναρωτηθούμε αν οι σύχρονες συνθήκες εργασίες είναι τόσο χειρότερες ,ωστε να αναγκά­ζουν τους εργάτες να αναζητούν όλη τους την ευτυχία στο σπίτι.

Η οικιακή ζωή σήμερα είναι πράγματι σημανηκότερη απ' ότι ήταν - αλλά οι χωρικοί στη μεσαιωνική Ευρώπη είχαν τόσο φτωχά σπίτια που ίο είδος της οικιακής ζωής που σήμερα απολαμβάνουμε, δεν ήταν καν εφικτή τότε.

Για να επικεντρώνεται η ζωή στο σπίτι, πρέπει να υπάρχει ένα σπίτι που οι άνθρωποι μπορούν να περάσουν την ώρα τους αναπαυτικά, και πρέπει να υπάρχει κάποια πιθανότητα ψυχαγωγίας μέσα σ' αυτό.

Ο μεγαλύτερος ελεύθερος χρόνος και το ψηλότερο βιω- τικό επίπεδο είναι πιθανά περισσότερο υπεύθυνα για τις δραστηριότητες που εσηάζονται στο σπίτι, απ' ότι οι άσχημες συνθήκες εργασίας.

Δεν είναι η ιστορία που μας υποχρεώνει να πούμε όη οι προσωπικές σχέσεις υπήρχαν και στην προκαπιταλισηκή κοι­νωνία· είναι η κοινή λογική. Όσο υπήρχαν άνθρωποι, υπήρ­χαν και σχέσεις πρόσωπο με πρόσωπο μεταξύ τους, και καμ-

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 137

μιά θεωρία, όσο περίπλοκη να είναι δεν μπορεί να το παρα- βλέψει. Ωστόσο υπάρχουν και αποδείξεις ότι οι άνθρωποι σκεπτόνιουσαν και εκτιμούσαν τις προσωπικές τους σχέσεις στην προκαπιταλισπκή κοινωνία.

Ανιί να προσπαθήσω να καλύψω μια μεγάλη ιστορική περίοδο όπως ο Ζαρέτσκυ θέλω να περιορίσω τη προσοχή μου στο τέλος του Μεσαίωνα.

Αυτή ήταν μια μεταβατική περίοδος. Η φεουδαρχική κοι­νωνία, που η παρακμή της άρχισε το δωδέκατο αιώνα, γνώ­ρισε τέτοιες αναταραχές και δονήσεις το δέκατο τέταρτο αιώνα ώστε γρήγορα οδηγήθηκε στο τέλος του ο παλιός τρό­πος ζωής. Στη διάρκεια του δέκατου τέταρτου αιώνα υπήρχαν φεουδάρχες, άρχοντες και καπιταλιστές έμποροι, δεσμευμέ­νοι δουλοπάροικοι και ελεύθεροι χωρικοί, εργάτες και μάστοροι.

Ακόμα και άν εξετάσουμε ένα μόνον αιώνα είναι δυνατόν να υπεραπλουστεύσουμε, και θα 'πρεπε να θυμόμαστε ότι σε μερικές περιοχές της Ευρώπης ο φεουδαρχισμός είχε ήδη εξαφανισθεί, ενώ σ' άλλες θα διαρκούσε ως τον δέκατο ένατο αιώνα. Παρ' όλα αυτά μπορούμε να δούμε στο δέκατο τέταρτο αιώνα ένα φεουδαρχικό τρόπο ζωής που ο καπιταλι­σμός διάβρωσε με ραγδαίο ρυθμό.

Ανδρική και γυναικεία εργασίαΣτη φεουδαλική Ευρώπη οι αγρότισες όπως και οι αγρότες

δούλευαν έξω απ’ το σπίτι. Οι γυναίκες που ήταν υποχρεω­μένες να παρέχουν άμισθη εργασία για τον άρχοντα ήταν γνωστό ότι έκαναν τις βαρειές αγροτικές και οικοδομικές δουλειές δίπλα στους άντρες. Βρισκόταν, για παράδειγμα, ανάμεσα στους εργάτες στα εργοτάξια της Σάρτρ, του Καντέρ- μπουρυ και του Στρασβούργου. Αλλά, σαν τις σύγχρονες εργαζόμενες γυναίκες, συνήθως έκαναν διαφορετική εργα­σία απ’ τους άνδρες. Ένα διάταγμα του Καρλομάγνου που εκδόθηκε το 827 ανέφερε τη συνηθισμένη εργασία ανδρών και γυναικών. Η ανδρική εργασία περιελάμβανε όργωμα, φρονη'δα των αμπελιών, θερισμό, κουβάλημα, φράξιμο, δουλειά στα νταμάρια και χτίσιμο, ενώ η γυναικεία εργασία περιλάμβανε υφανηκή, λανάρισμα του μαλλιού, ράψιμο, πλύσιμο και κούρεμα των προβάτων . Τόσο άκαμπτη ήταν η σεξουαλική διαίρεση της εργασίας στη Γαλλία της εποχής

138 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ώστε οι γυναίκες στεγάζονταν σε ξεχωριστες εγκαταστάσεις για να δουλέψουν. Ο Ουίλιαμ Λάνγκλαντ στο Πιέρο ζευγάς αναπαρκπά μια αντίληψη του δέκατου τέταρτου αιώνα για τη γυναικεία εργασία που δεν διαφέρει πολύ απ’ την σύγχρο­νη . Στο Μοντεγιού ένα χωριό στα Πυρηναία, ανακαλύ­πτουμε μια ανάλογη διαίρεση της εργασίας. Οι άντρες όργω­ναν, μάζευαν τους καρπούς, κυνηγούσαν και ψάρευαν. «Οι γυναίκες ήταν υπεύθυνες για το νε{χ3, τη φωτιά, τον κήπο, το μαγείρευμα και το μάζεμα ξυλείας». Η σεξουαλική διαίρεση της εργασίας μεταξύ γυναικών και ανδρών ανπσιοιχούσε λίγο πολύ στη διαίρεση εσωτερικού και υπαίθρου .

Στην εμπορική τάξη της εποχής, το εμπόριο ήταν μια σφαίρα απ’ την οποίαν αποκλείονταν οι περισσότερες γυναίκες. Υπήρχαν μερικές γυναίκες έμποροι τον Μεσαίωνα και στο Γιορκ οι κόρες των μελών της συντεχνίας επιτρεπόταν να διατηρήσουν την οικογενειακή τους επιχείρηση και έχει ειπωθεί ότι «οι γυναίκες έμποροι του μεσαιωνικού Λονδίνου ήταν πρόσωπα με ισχυρό χαρακτήρα, με αναμφισβήτητη επι­χειρηματική ικανότητα και όπ διαδραμάτιζαν ένα σημανπκό ρόλο σιη βιομηχανική ζωή της πόλης»5. Εν τούτοις οι συντε­χνίες συνήθως απέκλειαν τις γυναίκες και οι γυναίκες που έκαναν καριέρα το δέκατο τέταρτο αιώνα δεν ήταν καθόλου συχνές περιπτώσεις.

Στην ασπκή τάξη του δεκάτου τετάρτου αιώνα οι γυναίκες περιορίζονταν στα σπίτια τους όσο και οι σύγχρονες νοικοκυ­ρές. Αντίθετα οι σύζυγοί τους συμμετείχαν ενεργά, όχι μόνο σης οικονομικές δραστηριότητες αλλά και στη δημόσια ζωή. Οι δημόσιες υποθέσεις ήταν μια περιοχή που ανήκε κύρια στη δικαιοδοσία της ανώτερης τάξης, παρόλο που και άλλες τάξεις συμμετείχαν σ’ ένα μικρότερο βαθμό. Οι επιτυχημένοι έμποροι συχνά ταξίδευαν για δουλειές. Οι παντοδύναμοι αριστοκράτες ασχολούνταν με την πολιτική καθώς και την διεύθυνση των κτημάτων τους. Στα ίδια τα κτήματα υπήρχαν γραφεία για τους άνδρες των κατώτερων τάξεων - για παρά­δειγμα στα αγγλικά κτήματα ο διαχειριστής και ο επιστάτης έφευγαν συχνά για να επιθεωρήσουν κάποιο φέουδο. «'Αλ­λοι άνδρες στο αγγλικό χωριό είχαν επίσης καθήκοντα έξω απ’ ίο σπίπ, συμμετέχοντας στην εκατοντάδα και την συνέ­λευση :ης κομητείας, ή υπηρετώντας σαν ακόλουθοι σε μια

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 139

επίσκεψη αρχιδιάκονου ή δέκαρχου». Οι γυναίκες απο­κλείονταν απ’ όλες αυτές τις δραστηριότητες, στην δε Αγγλία αποκλείονταν και από μερικές νομικές υποχρεώσεις που επι­βάλλονταν στους άνδρες. Όταν ο άρχοντας του φέουδου ακολουθούσε νομικές διαδικασίες για να ανακτήσέι ένα φυγάδα δουλοπάροικο έπρεπε να παρουσιάσει δύο απ’ τους συγγενείς του δραπέτη σαν μάρτυρες, αλλά οι γυναίκες απο­κλείονταν απ’ την μαρτυρία . Η εκκλησία παραχωρούσε όλα τα δημόσια αξιώματα και τις θέσεις εξουσίας για τους άνδρες, εκτός από εκείνες που αφορούσαν τα γυναικεία μοναστικά σώματα. Καμιά γυναίκα δεν χρίσθηκε ποτέ παπάς, διάκονος, ή επίσκοπος.

Οι φτωχές γυναίκες δεν ήταν τόσο περιορισμένες στο σπί­τι, όχι γιατί το σπιηκό ήταν μια μονάδα παραγωγής, αλλά γιατί οι φτωχοί δεν είχαν κατοικίες άξιες λόγου. Είναι δύσκολο να φανταστούμε τη φτώχια των μεσαιωνικών αγρο­τών. Οι φτωχότεροι ζούσαν σε μικροσκοπικές καλύβες με δυο δωμάτια και τοίχους από λάσπη και αχυροσκεπές. Η κατασκευή τους ήταν τόσο εύθραυστη που μπορούσαν να διαλυθούν και να μεταφερθούν αλλού. Δεν υπήρχε καμινά­δα, ο καπνός έφευγε απ’ την πόρτα, υπήρχαν πολύ λίγα έπι­πλα και λίγα οικιακά είδη—μερικές κατσαρόλες και γαβάθες, μερικά πηρούνια και κουτάλια, μερικά σκαμνιά και ένα τρί­ποδο τραπέζι. Τα κρεβάτια ήταν σχεδόν άγνωστα και οι αγρότες κοιμόντουσαν σε αχυρένια στρώματα ριγμένα στο πάτωμα.

Λόγω του περιορισμένου κοινωνικού πλούτου ακόμα και η μεσαία τάξη ήταν φτωχή με τα σύγχρονα κριτήρια. Οι καμι­νάδες δεν ήταν διαδεδομένες ως τον δέκατο έκτο αιώνα και τα τζάμια ήταν σπάνια. Ένα απ’ τα πλουσιώτερα σπίτια του Κόλτσεστερ τον δέκατο τρίτο αιώνα περιείχε μόνο τα παρα­κάτω υπάρχοντα: ένα τρίποδο τραπέζι (και αναμφισβήτητα μερικούς πάγκους και σκαμνιά, αν και η απογραφή δεν τα αναφέρει) δυο ασημένια κουτάλια, ένα φλυτζάνι, ένα τραπε- ζομάντηλο και δυο πετσέτες, ένα μπρούτζινο καζάνι, ένα μηρούτζινο πιάτο, μια σκάφη, μια κανάτα, μια σιδεροστιά και σιδερένια κηροπήγια, δυο κρεβάτια (ενδεικηκά του πλούτου του ιδιοκτήτη) δύο ρόμπες, μία κάπα, ένα κομμάτι κοκκινω πού υφάσματος, τρεις λίβρες μαλλιού, δυο βαρέλια και τα

140 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

χρειώδη του χασάπη". Η απογραφή είναι μάλλον ημιτελής, γιατί έγινε απ’ το χασάπη για φορολογικούς λόγους, αλλά μας δίνει μια ιδέα των λιτών συνθηκών της εποχής. Ακόμα και ως το δέκατο έβδομο αιώνα τα εσωτερικά των οπιτιών των αστών όπως απεικονίστηκαν από καλλιτέχνες σαν τον De Hooch και τον Vermeer ήταν αξιοσημείωτα λιτά για τα σύγ­χρονα κριτήρια.

Για τους αγρότες η οικιακή εργασία σης καλύβες όπως τη γνωρίζουμε ήταν αδύνατη. Μιας και οι φτωχοί αγρότες δεν μπορούσαν να είναι περήφανοι για τα σπίτια τους με τη σύγ­χρονη έννοια, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να ταυτιστούν τελείως με το σπίη. Η στενή ταύτιση των γυναικών με το σπίτι έχει συμβεί και λόγω του ψηλότερου βιωτικού επιπέδου. Τώρα που ro σπίπ είναι ένα σημανηκό κέντρο κατανάλωσης η δουλειά της οικοδέσποινας είναι εφικτή και η αρχαία ταύ­τιση των γυναικών με το σπίτι και την οικογένεια παίρνει μια καινούργια σημασία.

Ο φόρτος της δούλο παροικίας

Πώς συγκρίνονται οι συνθήκες εργασίας των μεσαιωνικών αγροτών μ’ αυτές του προλεταριάτου; Η βιομηχανική επανά­σταση σίγουρα δημιούργησε συνθήκες πολύ χειρότερες απ’ αυτές που υπήρχαν προηγουμένως. Τα υφαντουργικά εργο­στάσια είναι μια χαρακτηρισπκή περίπτωση. Πριν τη βιομη­χανική επανάσταση μερικοί εργάτες της υφαντουργίας είχαν εργαστήρια στα σπίτια τους και όλη η οικογένεια συνεισέ- φερε στη δουλειά που έπρεπε να γίνει. Αν και δούλευαν σκληρά οι συνθήκες ήταν συγκριτικά καλές και ήταν μερικές φορές εφικτό για ένα υφαντή να παράγει αρκετά σε τέσσερεις μέρες για να ζήσει την οικογένεια του επί επτά. Όταν οι υφα­ντές μετακινήθηκαν στα μεγάλα καινούργια υφαντουργεία, η οικογένεια σταμάτησε να δουλεύει μαζί. Η δουλειά κάθε μέλους της οικογένειας - συμπεριλαμβανομένων των παι­διών και των γυναικών — έγινε εξαντλητική και επαναληπτική και οι εργάτες έχασαν το τελευταίο υπόλειμα ελέγχου πάνω στην εργασία τους. Ανέλαβε πια η πειθαρχία του υφαντουρ­γείου. Μια φτωχή αγρότρια του δέκατου τέταρτου αιώνα σίγουρα είχε πλεονεκτήματα σε σύγκριση με τον εργάτη βάη-

μι ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 141

βακα στο Λανκασάϊρ ίου δέκατου ένατου — τουλάχιστο καθαρό αέρα και την ευκαιρία να παράγει το δικό ιης φαί. Οι ελεύθεροι (εν ανηθέσει με τους δουλοπάροικους) χωρικοί δούλευαν μ’ ένα ήρεμο ρυθμό, αντίθετα από τους προλετά­ριους, που για τα αφεντικά τους ο χρόνος είναι χρήμα. Η ώρα της δουλειάς για τους ανθρώπους του Μονταιγιού, για παρά­δειγμα, «διακόπτοταν από μεγάλα, ακανόνιστα διαλείματα στη διάρκεια των οποίων κάποια μπορούσε να συζητάει μ’ ένα9φίλο, ίσως απολαμβάνοντας ένα ποτήρι κρασί ταυτόχρο­να» . Αλλά οι άσχημες συνθήκες της βιομηχανικής εργασίας δεν αποτελούν απόδειξη για την εμφάνιση μιας καινούργιας σφαίρας προσωπικής ζωής.

Οι συνθήκες των δουλοπάροικων ήταν διαφορετικές απ’ αυτές των ελεύθερων χωρικών και περιείχαν αρκετά στοιχεία αποξένωσης. Ίσως η αποξένωση αυτή να μην ήταν ίση μ’ εκείνη που δοκίμαζαν οι εργοστασιακοί εργάτες, αλλά αρκετή για να δικαιολογεί μια σύγκριση. Ο δουλοπάροικος αγρότης είχε το δικαίωμα να εκμεταλλεύεται ένα κομμάτι γης σ’ αντάλλαγμα για την εργασία στα κτήματα του άρχοντα ή σε ιδιωτική φάρμα. Τρεις μέρες δουλειά την εβδομάδα στα κτή­ματα ήταν κάτι το κανονικό και υπήρχαν εκκλήσεις για παρα­πάνω δουλειά την εποχή της συγκομιδής. Η δουλειά για τον άρχοντα προηγείτο της δουλειάς του αγρότη για τα δικά του χωράφια. Οι δουλοπάροικοι δεν είχαν τίποτα δικό τους και ήταν δεσμευμένοι απ’ τη γέννηση ως ίο θάνατό τους στη γη που κατείχαν όταν πουλιόταν η γη, πουλιόταν κι αυτοί μαζί της. Είναι εύκολο για τους σύγχρονους κατοίκους των πόλεων να μυθιστορηματοποιούν τη θέση των δουλοπαροί­κων αγροτών αλλά η δουλειά τους ήταν απίστευτα σκληρή, και γνώριζαν πολύ λίγη ανάπαυση ή ψυχαγωγία.

Ως την εισαγωγή των αγροτικών μηχανημάτων, η αγρο­τική εργασία ήταν, μετά απ’ την μεταλλευτική, η χειρότερη που είχαν να κάνουν οι άνθρωποι. Γέροι εργάτες γης που ζουν ακόμα σήμερα μπορούν να θυμηθούν τις φριχτές συν­θήκες εργασίας πριν τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ακόμα και οι ελεύθεροι χωρικοί, με πλεονεκτήματα που δεν είχαν ούτε οι δουλοπάροικοι ούτε οι εργάτες χωρίς δικά τους κτή­ματα, μπορεί να ζούσαν μια σκληρή και άθλια ζωή. Ο Φου- ριέ είχε μια καθαρή αντίληψη για τη σκληρή ζωή των ελεύθε­

142 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ρων χωρικών. Δεν είχε καιρό για ης ρομαντικές αντιλήψεις γύρω από την αγροτική ζωή. Οι σθεναροί αγρότες της φιλο­λογικής φαντασίας ήταν στην πραγμαηκότητα αξιοθρήνητοι, βρώμικοι και αξιοσημείωτοι για την χονιροκοπιά τους. Όποιος είχε ταξιδέψει στη Γαλλία και είχε δει το άθλιο φαγητό που έτρωγαν στην ύπαιθρο θα δίσταζε να πει ότι ο χωριάτης ήταν πιο ευτυχισμένος απ’ τον ομόλογό του στη πόλη .

Οι βιομηχανικές συνθήκες ήταν οι χειρότερες τις πρώτες δεκαετίες του δέκατου ένατου αιώνα. Από τότε υπήρξε μια βαθμιαία βελτίωση και στον εικοστό αιώνα έχουν γίνει πολύ καλύτερες. Η αποξένωση πρέπει να ήταν χειρότερη στον δέκατο έννατο αιώνα απ’ ότι στον εικοστό. Ο Ζαρέτσκυ λέει ότι μια καινούργια σφαίρα προσωπικής ζωής εμφανίστηκε μέσα στην εργατική τάξη τον εικοστό αιώνα, και την αποδίδει κυρίως στην αποξένωση. Ωστόσο, αν η προσωπική ζωή εμφανίστηκε μεταξύ των εργατών στον εικοστό αιώνα, δεν μπορεί να έχει προκληθεί απ’ την αποξένωση γιατί τότε πρέ­πει να είχε εμφανισθεί πριν απ’ τον εικοστό αιώνα.

Στη πραγμαηκότητα αυτό που εμφανίστηκε σιη βιομηχα­νική κοινωνία είναι ένα νέο είδος οικιακής ζωής, όχι μια ολότελα καινούργια σφαίρα ζωής. Οι αλλαγές στην οικιακή ζωή έχουν παρατηρηθεί όχι εξαιτίας της αποξένωσης ούτε ακόμα λόγω των κακών συνθηκών εργασίας. Έχουν συμβεί λόγω των καταναλωτικών αλλαγών. Η βιομηχανική παρα­γωγή και η εκμετάλλευση των υπερπόνηων αποικιών έχουν ανεβάσει το βιωηκό επίπεδο της μητροπολιτικής εργαηκής τάξης και πολύ περισσότερα είδη καταναλώνονται στα σπίτια της εργαηκής τάξης απ’ ότι προηγουμένως. Βελτιωμένα υδραυλικά, άνετα έπιπλα, καλύτερη διατροφή, τηλεόραση και ράδιο έχουν όλα κάνει το σπίτι της εργατικής τάξης ένα καλύτερο χώρο ζωής απ’ ότι ήταν πριν εκατό χρόνια.

Μια ξεχωριστή σφαίρα προσωπικής ζωής

Υπήρχε μια ξεχωριστή σφαίρα προσωπικής ζωής πριν τον καπιταλισμό; Η ποιότητα της προσωπικής ζωής έχει αλλάξει, αλλά η ίδια η προσωπική ζωή δεν γεννήθηκε με τον καπιταλι­σμό. Τον μεσαίωνα οι άνθρωποι είχαν προσωπική ζωή και

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 143

ενδιαφέρονταν γι’ αυτή. Ίσως δεν επικεντρώνονταν σ’ αυτή με τον ίδιο τρόπο όπως εμείς, ή δεν θεωρούσαν το άτομο τόσο σημαντικό όσο εμείς, αλλά δεν είναι αλήθεια το να λέμε πως δεν έπαιρναν υπόψη τους τις υποκειμενικές τους εμπει- -ρίες και τα άτομα.

Μια ξεχωριστή σφαίρα προσωπικής ζωής υπήρχε ακόμα και ανάμεσα στους χωρικούς. Ο Ζαρέτσκυ το αρνείται γιατί είναι ανίκανος να διακρίνει μεταξύ του προσωπικού και του κοινωνικού «Οι αγρότες και οι άλλοι προκαπιταλιστικοί εργάτες κυβερνιόνταν απ’ τις ίδιες κοινωνικές σχέσεις «μέσα» και «έξω» απ’ την εργασία» λέει: «Ο προλετάριος, αντίθετα ήταν ένας «ελεύθερος» άνδρας ή γυναίκα έξω από τη δου­λειά» . Πράγματι ο φεουδαρχικός χωρικός, που ζούσε και δούλευε στο φέουδο του άρχοντα, υπόκειταν στη εξουσία του άρχοντα σε κάθε σφαίρα της ζωής του. Πράγματι οι προσωπι­κές σχέσεις των ανθρώπων διαμορφώνονται από κοινωνικές δυνάμεις τις οποίες συχνά αγνοούν πράγμαη η ίδια η φτώ­χεια της ζωής έθετε συγκεκριμένα όρια σης προσωπικές σχέ­σεις· αλλά τα ζητήματα αυτά δεν σημαίνουν ότι δεν υπήρχε προσωπική ζωή μεταξύ των αγροτών.

ΓΓ αυτές τις προσωπικές σχέσεις γνωρίζουμε λίγα, μιας και λίγα έχουν γραφτεί πάνω τους. Οι χρονικογράφοι της περιό­δου θεωρούσαν ότι η χωριάτικη ζωή δεν είχε ενδιαφέρον, και οι μόνες προσωπικές πλευρές της ζωής των χωρικών που ήταν αρκετά σημαντικές για να καταγραφούν ήταν αυτές που επηρέαζαν τη ζωή των ανώτερών τους - για παράδειγμα η εκλογή συζύγου από ένα δουλοπάροικο. Ο ιδιοκτήτης του δουλοπάροικου ενδιαφερόταν τόσο για τον βλαστό τους όσο για τους βλαστούς των αγελάδων και γουρουνιών του. Στην πραγματικότητα, ο απόγονος του δουλοπάροικου συχνά ονομαζόταν «γέννα» στα Αγγλικά νομικά έγγραφα. Οι λεπτο­μέρειες όσον αφορά τη προσωπική ζωή των χωρικών είναι τόσο λίγες ώστε οι ιστορικοί που θέλουν κάτι να πουν γι’ αυτή, συχνά αναγκάζονται να καταφύγουν στην φαντασία.

Η Αϊλήν Πάουερ, μια μεγάλη εκλαϊκεύτρια της μεσαιωνι­κής ιστορίας, ζωντανεύει την περιγραφή της για τη ζωή ενός χωρικού στο φέουδο του Επισκόπου του Σαίν Ζερμαίν ντε Πρε με ένα μεγάλο ποσό «πληροφορημένων» εικασιών, αφού βρίσκει λίγα γι’ αυτόν στον κατάλογο του Επισκόπου. Ο κατάλογος αναγράφει το όνομά του και εκείνο της συζύ­

144 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

γου του, των μελών της οικογένειας του και πς υπηρεσίες που αηαιτούνται απ’ αυτόν. Το όνομά του είναι Μπόντο, της συζύγου του Έρμεντρουντ, και είχαν τρία παιδιά- διαθέτεί μια έκταση γης αρκετή για να ζήσει την οικογένεια του σαν ενοι­κιαστής του Σαίν Ζερμαίν έχει γη για όργωμα, αμπέλια και λειβάδια, πληρώνει δυο αργυρά σελίνια στο στρατό και δυο βαρέλες κρασί για το δικαίωμα να βοσκήσει τα γουρούνια του· κάθε τρίτο χρόνο δίνει ξυλεία για τους φράχτες- πρέπει να οργώσει τον χειμώνα και την άνοιξη και κάθε βδομάδα κάνει δύο αγγαρείες οργώματος και μια δουλειάς στο χέρι· πρέπει να κουβαλάει όταν χρειάζεται και να παραδίνει τρία πουλερικά και δεκαπέντε αυγά· κατέχει μισό ανεμόμυλο για τον οποίο πληρώνει δυο σελίνια . Αυτά μόνο ξέρουμε γΓ αυτόν. Ο κατάλογος σιωπά για την προσωπική του ζωή. Αλλά η σημαίνει η σιωπή αυτή; Σημαίνει το ίδιο ακριβώς με τη σιωπή του ετήσιου ισολογισμού μιας εταιρείας για την προ­σωπική ζωή των υπαλλήλων της: έλλειψη ενδιαφέροντος. Κανείς δεν θα συμπέραινε από τους ισολογισμούς των εται­ρειών όη οι εργάτες δεν έχουν καθόλου προσωπικές σχέσεις, όπως κανείς δεν θα συμπέραινε απ' τη σιωπή των επισκοπι­κών καταλόγων όη οι δουλοπάροικοι δεν είχαν προσωπικές σχέσεις.

Η σιωπή σπάει μερικές φορές. Τα βιβλία των καταλόγων καταγράφουν τους γάμους και ρίχνουν ένα ενδιαφέρον φως στη πάλη των ανθρώπων να πραγματοποιήσουν τις επιθυμίες τους αντί να κυβερνώνται απ’ τους κανόνες και τα έθιμα. Το μητρώο της Ιεράς Εξέτασης στο Μονταιγιού είναι ακόμα περισσότερο διαφωτισηκό, και η εξέταση του χωριού, από την Ιερή Εξέταση, μας έχει αφήσει ένα αρχείο χωρίς προηγού- με,νο για ης προσωπικές σχέσεις των συνηθισμένων ανθρώ­πων εκεί.

Ανάμεσα σης ανώτερες τάξεις, δυναστικοί και περιουσια­κοί παράγοντες ήταν ύψιστης σπουδαιότητας στο γάμο ενώ η αγάπη και η προσωπική έλξη έπαιζαν ένα ρόλο στις εξωγα- μιαίες σεξουαλικές σχέσεις. Τέτοιοι παράγοντες δεν είχαν σημασία yta τους χωρικούς, μιας και δεν διέθεταν καθόλου περιουσία. Οι χωρικοί ήταν συνήθως ελεύθεροι να παντρευ­τούν όποιον ήθελαν, αν και οι καταναγκασηκοί γάμοι δεν ήταν άγνωστοι . Εν τούτοις όταν ένας δουλοπάροικος απ’ ένα φέουδο ήθελε να παντρευτεί μια δουλοπάροικο από ένα

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 145

άλλο, εμφανίζονταν προβλήματα ιδιοκτησίας και ο άρχονιας συνήθως αποσποΰσε ένα πρόσημο απ’ τον δουλοπάροικο που παντρευόταν έξω απ’ το φέουδό του. Υπήρχαν επίσης προβλήματα περιουσίας όταν ένα δεσμευμένο άτομο ήθελε να παντρευτεί ένα ελεύθερο, και σης δύο αυτές περιπτώσεις απαιτείτο νομική απόφαση. Υπάρχουν καταγραφές τέτοιων αποφάσεων. Το δικαίωμα να παντρεύονται όπως θέλουν ήταν σημαντικό για τους δουλοπάροικους και με την πάροδο των χρόνων καθιέρωσαν σταθερά έθιμα: το πρόσημο δεν ήταν αυθαίρετο, ένας δουλοπάροικος μπορούσε να εξαγο­ράσει το δικαίωμα να παντρευτεί όταν έπαιρνε την ιδιοκτησία του πατρικού κτήματος, οι εξαιρέσεις από τους κανονισμούς του φέουδου παζαρεύονταν κ. ο. κ.

Ο άρχοντας είχε συμφέρον να ξαναπαντρεύονται οι χήρες γιατί κληρονομούσαν την. περιουσία του συζύγου τους, αλλά όχι τα καθήκοντά του. Μόλις ο άρχοντας πάντρευε μια χήρα αποκτούσε ένα άνδρα στο κτήμα για να προσφέρει εργατικές υπηρεσίες. Μερικοί άνδρες που διατάζονταν να παντρευτούν χήρες μ’ αυτό τον τρόπο δεν συμφωνούσαν, και τους έφερ­ναν στο δικαστήριο του φέουδου. Τους έλεγαν «Ή θα παντρευτείς ή θα πληρώσεις ένα πρόσημο. Αν δεν μπορείς να πληρώσεις, τα υπάρχοντα σου θα κατασχεθούν». Στο φέουδο του Χέηλς, ο Τόμας Ρόμπινς του Όλντμπουρκ εμφανίστηκε προ του δικαστηρίου σης 11 Δεκεμβρίου του 1279. Τον είχαν διατάξει να παντρευτεί την Αγκάθα του Χαλεσογουήν αλλά είχε αρνηθεί, και καθώς δεν είχε εγγυη­τές για το πρόσημό του, διατάχθηκε να τον κρατήσουν. Σης επόμενες έξι βδομάδες τον έφεραν προ του δικαστηρίου δυο ακόμα φορές. Σης 7 Ιανουαρίου του 1280 κρατήθηκε και τελικά σπς 23 Ιανουαρίου πλήρωσε ένα πρόσημο τριών σελι- νιων αντί να παντρευτεί παρά τη θέλησή του.

Στο φέουδο ο Ρ. Ριντνέηκρ βρέθηκε σε μια παρόμοια θέση, αλλά κάπως τα κατάφερε να μην παντρευτεί και να μην πληρώσει το πρόστιμο .

Τα συναισθήματα των χωρικών σπάνια καταγράφονταν με τα δικά τους λόγια. Όταν καταγράφονται αισθανόμαστε τα παντζούρια να ανοίγουν και μια δέσμη φωτός να πέφτει σ’ ένα σκοτεινό εσωτερικό. Ο Πιερ Μωρύ, ένας Καθαρός βοσκός απ’ το Μονταγιού, ένοιωσε μια διαμάχη μεταξύ επι­θυμίας και εθίμου που ήταν αρκετά διαφορεηκό απ’ αυτό των

146 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ανδρών του Χέηλς. Ερωτεύτηκε μια γυναίκα ορθόδοξης πίστης, και τον πίεζαν να παντρευτεί αντί γι’ αυτή, μια γυναίκα της αίρεσης των Καθαρών. Γύρω στα 1302 δούλευε για τον ξάδελφό του. «Τον επόμενο χειμώνα βοσκούσα το κοπάδι μου στο Βάλ ντ’ Άρκ», είπε στην Ιερά Εξέταση. «Ζούσα στο σπίτι του πρώτου μου ξαδέλφου, Ρεημόν Μωλεν απ’ το Αρκ. Ερωτεύτηκα παράφορα μια κοπέλα απ’ ίο χωριό, την Μπερναντέτ ντε Εσκουινάθ. Και για δυο χρόνια κανείς δεν μου είπε για αίρεση, γιατί έβλεπαν όπ αγαπούσα παρά­φορα αυτή την κοπέλα». Εντούτοις σύντομα ο εργοδότης του, του ζήτησε να παντρευτεί κάποια πιο κατάλληλη. «Εσύ Πιέρ που σου άρεσαν τόσο πολύ οι σοφοί των Καθαρών» είπε ο εργοδότης του, «δεν ενδιαφέρεσαι πλέον γι’ αυτούς. Και αντίθετα έχεις στραφεί στην πορνεία. Ψάχνεις για σύζυγο. Λοιπόν θα σου δώσουμε μία. Μία που να έχει καλή γνώση της πίστης (των Καθαρών). Και μια σύζυγος σαν αυτή, θα είναι καλύτερη για σένα απ’ το να έχεις μια που δεν συμμερί­ζεται το πιστεύω μας» . Ωστόσο ο κανονισμένος αυτός γάμος δεν έγινε, αλλά ο Πιερ σταμάτησε να βλέπει την Μπερναντέτ.

Υπάρχουν αδιαμφισβήτητες αποδείξεις για μια ιδιαίτερη σφαίρα προσωπικής ζωής μεταξύ των άλλων τάξεων επίσης. Μεταξύ των ανώτερων τάξεων, αν και ο γάμος βασιζόταν σε οικονομικό υπολογισμό, υπήρχαν άτομα που δεν ακολου­θούσαν την πεπατημένη όπως έκαναν και αυτοί οι απείθαρ­χοι χωρικοί. Γι’ αυτούς η επιθυμία και ίο έθιμο συγκρούο­νταν μερικές φορές.

Ρυθμισμένοι γάμοι

Οι ρυθμισμένοι γάμοι ήταν φυσιολογικοί στην ανώτερη τάξη, και ο αρραβώνας συνήθως γινόταν όταν η νύφη ή ο γαμπρός ήταν μικρά παιδιά. Είτε παιδιά, είτε ενήλικοι, οι απόγονοι των γιαιοκιημόνων οικογενειών πωλούνταν στο μεγαλύτερο πλειοδότη. Σύμφωνα με τα λόγια του Τ.Μ. Τρε- βέλυαν «οι οικογένειες της κομητείας θεωρούσαν τους γάμους των παιδιών τους σαν μάρκες στο παιγνίδι της αύξη­σης της οικογενειακής ισχύος· χρήσιμες για να αγοράσουν λεφτά και κτήματα ή να εξασφαλίσουν την υποστήριξη ισχυ­ρών προστατών» . Ωστόσο το γεγονός ότι οι γάμοι κανονίζο­νταν δεν σημαίνει όη οι άνθρωποι δέχονταν αυτό που είχε

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ 147

κανονισθεί και για μερικούς οι δεσμοί των γόμων αυτών ήταν τόσο επαχθείς που τους τέντωναν ώσπου να σπάσουν. Οι επι­πτώσεις μπορεί να ήταν σκληρές. Η Ελίζαμπεθ Πάστον, κόρη γαιοκτημόνων του Νόρφολκ ήταν προορισμένη να παντρευτεί ένα χήρο πενήντα ετών. Επαναστάτησε ενάνηα σ’ αυτή την προοπτική και για σχεδόν τρεις μήνες «την έδερναν μία ή δύο φορές τη βδομάδα, μερικές φορές την ίδια μέρα, και το κεφάλι της έσπασε (μάτωσε) σε δυο ή τρία σημεία» . Άλλα μέλη της οικογένειας κατάφεραν να απο­κτήσουν τις συζύγους που ήθελαν χωρίς να υποφέρουν τόσο πολύ. Στον Τζων Πάστον επέτρεψαν να παντρευτεί την Μάρ- τζερυ Μπρουζ, που δεν ήταν ένα ιδιαίτερα καλό ταίρι, μόνο μετά από επίμονη προσπάθεια, και η Μάρτζερυ Πάστον έφτασε στο σημείο να αρραβωνιαστεί μυσηκά ένα επιστάτη στο οικογενειακό κτήμα. Ανπστάθηκε στον εξαναγκασμό της οικογένειάς της για πολλά χρόνια και τελικά της επιτράπηκε να παντρευτεί τον άνδρα της εκλογής της.

Αφού είχαν παντρευτεί, τα δύο μέρη μερικές φορές απο- πειρώνταν να διαλύσουν το γάμο. Μερικές φορές τα κίνητρα ήταν τόσο υλιστικά όσο ήταν αρχικά και εκείνα για τον γάμο. Ο Κάρολος V της Γαλλίας, για παράδειγμα, έβαλε να λύσουν το γάμο του με την Μπλάνς τη δεκαετία του 1320, γιατί δεν μπορούσε να του χαρίσει αρσενικό διάδοχο. Ένας επίσκο­πος του έννατου αιώνα παραπονιόταν ότι οι άνδρες αφού ξόδευαν τις προίκες των συζύγων τους, μετά «τις εγκατέλει- παν αναίσχυντα, γοητευμένοι από πιο προνοητικές, όμορφες και πλουσιότερες συντρόφισσες» .

Αλλά ο λόγος για τη λύση ή διάλυση δεν ήταν πάντα ιδιοτε- λής ή δυναστικός: η προσωπική δυσαρέσκεια συχνά αναφε- ρόταν σαν ένα κίνητρο. Ένας άνδρας «ανακαλύπτει» ξαφ­νικά ότι ένας γάμος που είχε συναφθεί για τους πιο ισχυρούς οικονομικούς λόγους, αλλά που δεν του άρεσε, ήταν άκυρος λόγω κάποιου νομικού κωλύματος — για παράδειγμα, ότι αυτός και η σύζυγός του συγγένευαν σε σπαγορεπκούς βαθ­μούς. Οι ενέργειες της λύσεως ακολουθούσαν. Τέτοιες ενέρ­γειες απ' τους ευγενείς ήταν συνηθισμένες, και αν οι εξ' αίμα­τος συγγενείς δεν μπορούσαν να αποδειχθούν, θα προσπα­θούσαν να δοκιμάσουν τις σχέσεις μέσω γάμου και αν απο­τύγχαναν κΓ αυτές, κάποια σχέση μεταξύ των νονών τους. Οι ηθικολόγοι της εποχής θρηνολογούσαν την ευκολία με την

148 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

οποία αυτοί, που διέθεταν τα χρήματα για δικαστικούς αγώ­νες διέλυαν τους γόμους τους και σύναπταν ενώσεις με κάποια πιο αρεστή σ' αυτούς.

Οι προσπάθειες να λύσουν τους ρυθμισμένους γάμους δείχνουν ότι στο μεσαίωνα οι άνθρωποι είχαν προσωπικές προτιμήσεις. Ήταν με μια έννοια οι προσωπικές λύσεις της εποχής και δείχνουν ότι η προσωπική ζωή όπως την καταλα­βαίνουμε σήμερα υπήρχε πριν από τον καπιταλισμό. Οι πηγές για τους φτωχούς δεν είναι τόσο συνηθισμένες όσο είναι οι πηγές για τους πλούσιους, και οι δικασηκοί αγώνες για τη λύση του γάμου ήταν τόσο δαπανηροί και χρονοβόροι ώστε ήταν πέρα απ' ης δυνατότητες των φτωχών. Αλλά διαπι­στώνουμε ότι οι φτωχοί άνδρες και γυναίκες ήταν αρκετά ικα­νοί να επιμείνουν σης προσωπικές προημήσεις τους, όταν γίνονταν προσπάθεια να τους εξαναγκάσουν σ' ένα γάμο με τον οποίο δεν συμφωνούσαν.

Πιστεύεται συνήθως όη οι κοινωνικές συμβάσεις συγκρούονται με τα προσωπικά αισθήματα και μάλιστα που­θενά τόσο πολύ, όσο στην αγάπη και τον γάμο. Συχνά υπο­στηρίζεται ότι η αγάπη όπως την ζούμε σήμερα (ή η ρομα- νηκή αγάπη όπως αποκαλείται μερικές φορές) δεν υπήρχε στη προ-καπιταλισπκή κοινωνία γιατί οι γάμοι ήιαν κανονι­σμένοι ή συνάπτονταν για λόγους συμφέροντος: η αγάπη υπήρχε μόνο σης παράνομες σχέσεις των πλουσίων. Νομίζω ότι ο συλλογισμός αυτός είναι λανθασμένος. Σίγουρα είναι λιγότερο πιθανό όη θα υπάρχει αγάπη σ' ένα γάμο συμφέρο­ντος απ' όη σε ένα που γίνεται με ελεύθερη εκλογή, αλλά δεν αποκλείεται κι υπάρχουν ενδείξεις αγάπης ακόμα και σε γάμους που αρχίζουν από ισχυρούς οικονομικούς λόγους. Στο Μονταιγιού οι γυναίκες παρεσκεύαζαν ελιξήρια του έρωτα για να βρουν συζύγους για ης κόρες τους, κι ο επιστά­της του χωριού μιλούσε διαχυτικά για την αγάπη του για τη συζυγό του .

Μια μελέτη για το Λεσκουάϊρ, ένα χωριό στη Μπεάρν, που έγινε τη δεκαετία του 1960, ανακάλυψε κανόνες γάμου τόσο αυστηρούς όσο και σε μεσαιωνικά χωριά, αλλά επίσης βρήκε αγάπη ανάμεσα στα ζευγάρια .

Δεν λέω όη τα αισθήματα που είχαν τα ζευγάρια αυτά είναι τα ίδια όπως των ζευγαριών που διαλέγουν τα συζήσουν

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

μόνο και μόνο από την αγάπη που τρέφουν ο ένας για rov άλλον, αλλά υποστηρίζω όπ τα αυστηρά κοινωνικά έθιμα δεν αποκλείουν την προσωπική ζωή.

1. Αϊλήν Πάουερ, Οι Μεσαιωνικοί Άνθρωποι, Χαρμόνισγουορθ, Penguin 1951, σελ. 24.

2. Ουίλιαμ Λάνγκλαντ, Πιερ ο Οργωτής, Χαρμόνισγουορθ, Penguin 1978, σελ. 81.

3. Εμμανουέλ Δε Ρουά Λαντυρί, Μονιαιγιού, Λονδίνο, Scolar Press 1979 σελ. 5.

4. Στο ίδιο σελ. 109-110.5. Α. Άμπραμ, «Γυναίκες έμποροι <πο μεσαιωνικό Λονδίνο», απόσηα-

σμα από Τζ. Σ. Κούλτον, Μεσαιωνικό Πανόραμα, Καίμπρινιζ, Cambridge University Press 1939 σελ. 619.

6. Κούλτον σελ. 71.7. Ε. Σ. Μπένετ, Η ζωή στα Αγγλικά Φέουδα, Καίμπριτζ, Cambridge

University Press 1962 σελ. 310.8. Κούλτον, σελ. 310.9. Λε Ρουά Λαντυρί, σελ. 278.

10. Τζ. Μπήισερ και Ρ. Μπιενβενύ, Το Ουτοπικό Όραμα του Τσαρλς Φουριε, Λονδίνο, Jonathan Cape 1972, σελ. 136.

11. Ηλάι Ζαρέτσκυ, Καπιταλισμός, Οικογένεια και Προσωπική Ζωή, Λονδίνο Pluto Press 1976, σελ. 65, ελλ. έκδοση «Στοχαστής».

12. Πάουερ, σελ. 183.13. Κούλτον, σελ 78.14. Μπένετ, σελ. 244.15. Λε Ρουά Λαντυρί, σελ. 78-79.16. Τρεβέλιαν, σελ. 64-65.17. Στο ίδιο, σελ. 65.18. Κούλτον, σελ. 636.19. Λε Ρουά Λαντυρί, σελ. 152.20. Στο ίδιο, σελ 186.

10. Μια πόλη αγνώστωνΣτη μακρινή μετάβαση απ' τη φεουδαρχική στην καπιταλι­

στική κοινωνία, αναμφισβήτητα στην προσωπική ζωή συνέ- βησαν υποκειμενικές καθώς και ανηκειμενικές αλλαγές. Ωστόσο το ερώτημα δεν είναι αν υπήρξαν αλλαγές στην προ­σωπική ζωή, αλλά τι είδους αλλαγές ήταν. Δεν πρέπει να τις περιγράφουμε, όπως ο Ζαρέτσκυ, με όρους ανόδου της υπο­κειμενικότητας ή της εμφάνισης της προσωπικής ζωής. Η υποκειμενικότητα δεν «αναδύθηκε» και η προσωπική ζωή δεν εμφανίστηκε. Αυτό που παρατηρούμε στη σύγχρονη κοι­νωνία δεν είναι μια νέα σφαίρα προσωπικής ζωής, αλλά μια νέα σχέση μεταξύ του προσωπικού και του κοινωνικού.

Ο διαχωρισμός της εργασίας απ' το σπίτι και η επίπτωσή της στην οικογένεια είναι μια απ' αυτές τις αλλαγές, αλλά υπάρχουν κι άλλες ακόμα- οι ταξικές σχέσεις διατηρούνται περισσότερο από απρόσωπους μηχανισμούς απ' ότι πριν, η μισθωτή εργασία είναι τώρα πιο σημαντική απ' την προσω­πική κυριαρχία, οι κοινωνικές σχέσεις έχουν γίνει πιο περί­πλοκες, η δημόσια ζωή έχει μεταβληθεί, και η οικειότητα στις προσωπικές σχέσεις χαίρει υψηλής εκτίμησης. Αν έπρεπε να συνοψίσουμε τις αλλαγές, τότε πρέπει να πούμε ότι σημαίνει την άνοδο της κοινωνικής ζωής και την αποδυνάμωση της δημόσιας ζωής. Στο κεφάλαιο αυτό θέλω να εξηγήσω πως συνέβηκαν.

152 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Προσωπική κυριαρχία.

Στη φεουδαλική κοινωνία, άρχοντες και χωρικοί ζούσαν κοντά. Οι άρχοντες που δεν περνούσαν όλο τον καιρό τους στο κτήμα (ουχνά είχαν περισσότερα από ένα), μεταβίβαζαν εξουσία στον επιστάτη, τον πταισματοδίκη και το νεωκόρο. Ο αριθμός των αξιωματούχων ήταν μικρός και η ταξική δομή ήταν και απλή και εμφανής. Όλα αυτά έκαναν τις ταξικές σχέσεις πολύ προσωπικές. Αν και οι κοινωνικές σχέσεις στην ύπαιθρο έχουν αλλάξει πολύ, ακόμα υπάρχουν περισσότε­ρες προσωπικές σχέσεις μεταξύ μελών διαφορετικών τάξεων στην ύπαιθρο απ' όπ σπς πόλεις: οι εργάτες της γης ακόμα ξέρουν τον άνθρωπο στο «μεγάλο σπίτι».

Η δύναμη στη φεουδαρχική κοινωνία ήταν βασισμένη στην ιδιοκτησία της γης. Ο άρχοντας ενός φέουδου συχνά είχε μισθώσει τη γη του από έναν μεγαλύτερο άρχοντα και όπως οι δουλοπάροικοι του υποτασσόταν σ' αυτόν έτσι και ο ίδιος υποτασσόταν στον επικυρίαρχο. Ένας επικυρίαρχος μπορεί με τη σειρά του να χρωστά πίστη σ' ένα ακόμα μεγα­λύτερο άρχοντα. Η δύναμη ενός γαιοκτήμονα έφτασε ως τους αμέσως κατώτερούς του, αλλά όχι μακρύτερα. 0 βασι­λιάς της Αγγλίας, για παράδειγμα, είχε άμεση εξουσία πάνω στους μεγάλους δούκες και βαρώνους, αλλά όχι σ' αυτούς που ήταν υπήκοοι των δουκών η βαρώνων. Ένας γαιοκτήμο­νας έδινε στον ιδιοκτήτη του προσωπικές υπηρεσίες αντί για νοίκι, οι βασιλιάδες απαιτούσαν στρατιωτική υπηρεσία απ' τους μεγάλους γαιοκτήμονες και οι μεγάλοι γαιοκτήμονες απαιτούσαν από τους μικρότερους να βρουν άνδρες όταν έφτανε το κάλεσμα για στρατιωτική υπηρεσία. Στη βάση της πυραμίδας ο δουλοπάρικος έδινε τη δική του εργασία στον άρχοντα όπως και όταν αυτός τη χρειαζόταν.

Στην Ευρωπαϊκή φεουδαλική κοινωνία υπήρχαν λίγες γραφειοκρατίες - σίγουρα καμία τόσο πολύπλοκη όσο οι σημερινές· που έχουμε την εντύπωση ότι συναλλασόμασιε με ένα εντελώς απρόσωπο οργανισμό. Όλοι σ'αυτόν φαίνο­νται απρόσωποι, κανείς δεν είναι προσωπικά υπεύθυνος για οπδήποτε, και τίποτα δεν φαίνεται να συμβαίνει ποτέ, αν και περνάμε από δωμάτιο σε δωμάτιο και περιμένουμε μια αιω­νιότητα στους διαδρόμους. Η πολυπλοκότητα των γραφείο-

ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ 153

κρατικών οργανισμών, οι ατελείωτοι κανόνες τους και κανο­νισμοί, η άκαμπτη διαίρεση της εργασίας, και ίο γεγονός ότι οηοιαδήποτε εξουσία μέσα τους συνδέεται με το αξίωμα και όχι με το πρόσωπο, όλα συνδυάζονται για να δημιουργή­σουν τούτη την απρόσωπη εξουσία. Εν τούτοις στη φεουδα- λική κοινωνία, η εξουσία συνδεόταν με το πρόσωπο αντί για το αξίωμα. Στην απονομή της δικαιοσύνης, π.χ. υπήρχε πολύ λίγη ομοιομορφία. Οι χωρικοί μπορεί να υπόκειντο στα καπρίτσια του τοπικού γαιοκτήμονα, και αγωνιζόντουσαν συνεχώς για κεκτημένα δικαιώματα.

Δεν ήταν μόνο στη διοίκηση που το κοινωνικό συγχέονταν με το προσωπικό, αλλά και στην οικονομία. Η παραγωγή ήταν απλή και το εμπόριο δεν ήταν εκτεταμένο. Η υλική αλληλοεξάρτηση εκατομμυρίων ανθρώπων όπως σήμερα, δεν υπήρχε. Σχεδόν όλα όσα παρήγε η γη καταναλώνονταν απ' αυτούς που ζουσαν πάνω της, ή εκεί κοντά. Η οικονομία ήταν συνιριππκά αγροτική και υπήρχαν λίγοι κάτοικοι πόλεων για να τραφούν. Η ζωή της πλειοψηφίας ήταν απλή και Λί'νο επηρεαζόταν απ' το εμπόριο. Με το πέρασμα των αιώνων το εμπόριο έγινε πιο εκτεταμένο και οι άνθρωποι ήρθαν σε έμμεση επαφή μ' ένα όλο και μεγαλύτερο κύκλο ανθρώπων. Ο εργάτης που περιέγραφε ο Άνταμ Σμίθ είχε πάρα πολύ λίγη προσωπική επαφή με οποιονδήποτε συνεί- σφερε στην παραγωγή του ενδύματος του.

Ο μεσαιωνικός χωριάτης, αντίθετα, μπορούσε να αναγνω­ρίσει πολλούς απ' αυτούς που η εργασία τους συμμετείχε στην κατασκευή του σακακιού του - το βοσκό, τον υφαντή και το ράφτη, που όλοι μπορεί να ζούσαν στο ίδιο χωριό.

Ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε απ' το εμπόριο και καθώς οι αγορές αύξησαν τη ζήτηση, η παραγωγή αγαθών για κατα­νάλωση μετατράπηκε σε παραγωγή ειδών για ανταλλαγή. Η ανταλλαγή κατέληξε να κυριαρχεί σ' όλες τις σχέσεις παρα­γωγής, και όλα κατέληξαν να έχουν χρηματική αξία. Καθώς οι φεουδαρχικές σχέσεις έσβυναν, οι προσωπικές υπηρεσίες αντικαταστάθηκαν από χρηματικές παροχές και μιοθωτή εργασία. Στη μισθωτή εργασία ο προσωπικός χαρακτήρας των κοινωνικών σχέσεων εξαφανίζεται τελείως και μετασχη­ματίζεται σε άλλη μία ανταλλακτική σχέση.

Στη φεουδαλική κοινωνία η ιδέα της προσωπικής ζωής ήταν αδύναμη, όχι γιατί δεν υπήρχαν ξέχωρες προσωπικές

154 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

σχέσεις, αλλά γιατί υπήρχαν λίγες ξέχωρες κοινωνικές σχέ­σεις. Μόνο όταν οι άνθρωποι κυριαρχήθηκαν απ' τις απρό­σωπες σχέσεις της αγοράς, οδηγήθηκε η προσωπική ζωή σε οξεία αντίθεση. Το κοινωνικό υποχώρησε στα σκοτάδια και το προσωπικό φωταγωγήθηκε λαμπρά.

Η ανάπτυξη των πόλεων

Στη μεσαιωνική Αγγλία, 9 από τους 10 ζούσαν σε μικρά χωριά. Οι μεσαιωνικοί κάτοικοι των πόλεων, αρχικά δεσμευ­μένοι απ' τους ίδιους φεουδαρχικούς κανονισμούς όπως οι χωριάτες, βαθμιαία εξαγόρασαν την ελευθερία τους απ' τον άρχοντα ή το βασιλιά, επίσκοπο ή ηγούμενο, και στις πόλεις παραχωρήθηκαν καταστατικοί χάρτες αυτοκυβέρνησης. Οι πόλεις ήταν μικρές και σφιχτοδεμένες, η ζωή σ' αυτές δεν διέφερε πολύ απ' αυτήν της υπαίθρου. Η σχέση μεταξύ του αφενηκού και των μαθητευομένων του ή των έμμισθων ειδι­κευμένων τεχνιτών παρέμενε τόσο προσωπική όσο αυτή μεταξύ δουλοπάρικου και άρχοντα και οι περισσότεροι γνω­ριζόντουσαν εξ όψεως. Μόνο με την αύξηση του ασηκού πληθυσμού, στον δέκατο έβδομο αιώνα, εμφανίστηκε μια πόλη που η δημόσια ζωή ήταν μια αδιάκοπη συνάντηση με αγνώστους.

Μεταξύ του 1350 και του 1750 ο πληθυσμός της Αγγλίας αυξήθηκε σιγά, κατόπιν υπήρξε μια ραγδαία αύξηση. Αφ' ενός σαν αποτέλεσμα αυτής της αύξησης του πληθυσμού και αφ' ετέρου σαν αποτέλεσμα της περίφραξης της αγροτικής γης η ύπαιθρος περιείχε πλεόνασμα ανθρώπων. Πολλοί μετανάστευσαν στις πόλεις, όπου καινούργιες τέχνες και επαγγέλματα κραύγαζαν ζητώντας νέους εργάτες.

Το Λονδίνο επεκτάθηκε ραγδαία τον δέκατο έβδομο αιώ­να, και υπολογίστηκε ότι μεταξύ του 1650 και του 1750 υπήρχε μια ετήσια εισροή 8.000 νέων κατοίκων, που τό μετέβαλε στη μεγαλύτερη πόλη της Ευρώπης .

Η ασπκή αυτή μετανάστευση ήταν ποιοτικά διαφορετική απ' την αστική μετανάστευση στο τέλος του μεσαίωνα. Αυτοί που πήγαιναν στις πόλεις το 1 δέκατο - τρίτο αιώνα κουβα­λούσαν το στίγμα του δουλοπάρικου και υπόκειντο σε πολυάριθμους περιορισμούς. Ωστόσο στο δέκατο - έβδομο και δέκατο - όγδοο αιώνα υπήρχε μεγάλη ζήτηση για έμμι­

ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ 155

σθους εργάτες που έκανε καλοδεχούμενα όλα τα χέρια.Η ραγδαία μετανάστευση αναστάτωσε την κοινωνική τάξη,

η επέκταση του εμπορίου δημιούργησε πολλά νέα επαγγέλ­ματα, και σε μια κοινωνία που τα επαγγέλματα ήταν πολύ οργανωμένα, το καθένα με μια σαφή κοινωνική θέση, ήταν δύσκολο να ενταχθούν κοινωνικά στα καινούργια. Για παράδειγμα υπήρχαν πολλές νέες υπαλληλικές και άλλες δουλειές γραφείου. Προηγούμενα, οι άνθρωποι που δού­λευαν σε διαφορετικά επαγγέλματα φορούσαν διαφορετικά είδη ρούχων, που έκανε εύκολη την αναγνώριση όσων συναντούσαν δημόσια και εύκολο τον προσδιορισμό της ανάλογης κοινωνικής θέσης του καθενός. Τώρα δεν ήταν τόσο εύκολο. Δεύτερο, οι άνθρωποι κατατάσσονταν κοινω­νικά απ' την οικογενειακή τους προέλευση και από το επάγ­γελμά τους, αλλά οι μετανάστες απ' την ύπαιθρο ήταν συχνά μόνοι τους και συνεπώς άγνωστης καταγωγής. Ο Ντεφόε περιέγραφε αυτούς που έρχονται στην πόλη σαν μια «πολύ­χρωμη μάζα».

Αγνωστοι που ζουν κοντά ο ένας με τον άλλο, και που ρουτινιάρικα συναντούνται δημόσια, είναι ένα αρκετά συνή- θες φαινόμενο σήμερα και θεωρούμε δεδομένο ότι δεν πρέ­πει να γνωρίζουμε τίποτα γι' αυτούς που συναντούμε δημό­σια. Η εμφάνιση κάποιου δεν μας λέει τίποτα εκτός όταν πρόκειται για τις διαφορές στη τάξη και την κουλτούρα και οι άγνωστοι πρέπει να μας πουν πολλά για τον εαυτό τους πριν μπορέσουμε να τους τοποθετήσουμε κοινωνικά . Στο τέλος του δέκατου - έβδομου αιώνα και τις αρχές του δέκατου - όγδοου αιώνα ήταν κάτι καινούργιο και κάπως ενοχληηκό να βρίσκεσαι πλάϊ - πλάϊ με άλλους αβέβαιης θέσης και γενιάς.

Ως το 1700 η μητρόπολη είχε γίνει ένα μέρος που ήταν συχνά δύσκολο να αξιολογήσεις αυτούς που συναντούσες, αλλά ο συνεχές συναγωνισμός με αγνώστους είχε ένα θετικό αποτέλεσμα. Δημιούργησε μια ζωηκή δημόσια ζωή και ένα είδος κοινωνικότητας που βρίσκουμε δύσκολο να κατανοήσουμε. Επειδή οι ιεραρχίες ταράχθηκαν και οι δημόσιες συναντήσεις ήταν αβέβαιες, αναπτύχθηκαν προ­σωπικές σχέσεις δημόσια που ήταν επίσημες και τους έλειπε η οικειότητα, κι όμως ακόμα φιλικές και ευχάριστες. Αυτή η ιδιωηκή δημόσια ζωή ήταν περιορισμένη γιατί αν και επέ­τρεπε σημανηκή ανάμιξη ίων τάξεων, ήταν αποκλεισηκά

156 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αρσενική. Αλλά κι' αυτό ήταν προσωρινό. Η αδιάκοπη επέ­κταση ίων μεγάλων κέντρων όπως το Λονδίνο του δέκατου - έννατου αιώνα επρόκειτο να αποδιώξει τις προσωπικές σχέ­σεις απ' τη δημόσια σφαίρα.

Η συμπεριφορά των ανωτέρων τάξεων του δέκατου - έβδο­μου αιώνα επέτρεψε σε σχετικά αγνώστους να ασχοληθούν με προσωπικά σχόλια ενός είδους που σήμερα θα περιγρά­φουμε σαν οικεία. Η αυλή, που κυριαρχούσε στη ζωή της ανώτερης τάξης στη Δυτική Ευρώπη ήταν πάρα πολύ επίση­μη, αλλά αυτοί που συνανηόταν εκεί είχαν ήδη μια προσω­πική γνώση ο ένας για τον άλλον, αφού η αυλή ήταν πολύ μικρή. Επομένως οι άνθρωποι έμπλεκαν σε επίσημους χαι­ρετισμούς που αναφέρονταν σης αρετές και τα κατορθώματα αυτών που προσφωνούσαν.

Υπήρχε κουτσομπολιό και κουβεντολόι για τα καμώματα και ελλατώματα όλων και σε συζήτηση μεταξύ δύο ατόμων άνισης θέσης, αυτός που κατείχε τον υψηλότερο βαθμό ήταν ελεύθερος να ανακρίνει τον άλλο για ης πιο προσωπικές φήμες που μπορεί να κυκλοφορούσαν. Ο κοινωνικός αυτός κόσμος, όπου η επιτήδευση και ο δόλος ήταν κάτι το συνηθι­σμένο, σαιυρίστηκε απ' τον Μολιέρο στο Μισάνθρωπο όπου ο ήρωας του, Αλσέοτ είχε μια τόσο ειλικρινή περιφρόνηση για τους τρόπους τους, που οι γύρω του, του απέπεμπαν σαν ηλίθιο. Ο Μολιέρος παρουσίασε το Μισάνθρωπο στο βασι­λικό παλάπ το 1666 και δεν είναι περίεργο ότι έγινε δεκτό με ψυχρότητα.

Τον δέκατο - όγδοο αιώνα η υπεροχή της αυλής εξασθένι- σε. Η παρακμή της και η εισβολή των μη - αναγνωριζόμενων αγνώστων στη μητροπόλη, συνείσφερε στον αποκλεισμό του προσωπικού σχόλιου απ' τις ευγενικές συνομιλίες. Το 1750 ο λόρδος Τσέστερφιλντ προειδοποιούσε το γιο του να απο­φεύγει την αυτοαποκάλυψη και τους προσωπικούς υπαινιγ­μούς όταν έπιανε καινούργιους φίλους. Ο Βολταίρος προει­δοποιούσε εναντίον του κουτσομπολιού και οι φιλοφρονή­σεις που χρησιμοποιούν στην αλληλογραφία του δεν είχαν καμιά σχέση με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα αυτών που απευθύ­νονταν.

Στη Ζωή της Μαριάνας (1741) του Μαριβώ η ηρωΐδα σημειώνει στο πρώτο της παριζιάνικο δείπνο όη η συζήτηση είναι εύκολη αλλά της λείπει οποιαδήποτε αναφορά ο'

ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ 157

αυτούς που ή ίδια δεν είχε ακουστά. Ενθαρρύνεται να μιλά ελεύθερα, και όμως υποχρεώνεται να αποκαλύψει προσωκι- κές πληροφορίες.

Η μοντέρνα μας αντίληψη ότι οι προσωπικές σχέσεις είναι αδύνατες χωρίς οικειότητα, μας κάνει να αμφιβάλουμε αν οι τελετουργίες του δέκατου - έβδομου αιώνα ή η σχολαστική αποφυγή των προσωπικών σχόλιων στον δέκατο - όγδοο αιώνα θα μπορούσαν να κάνουν γνησιότερες τις προσωπικές σχέσεις. Ωστόσο η ζωή της εποχής θάπρεπε να μας κάνει να αναλογιστούμε τη σχέση μεταξύ οικειότητας και κοινωνικότη­τας.

Οι μεγάλες πόλεις του τέλους του δέκατου - έβδομου και της αρχής του δέκατου - όγδοου αιώνα προμήθευαν ευκαι­ρίες χωρίς προηγούμενο για να συναντήσεις ανθρώπους και για ήρεμες αβίαστες συζητήσεις, όχι στενού χαρακτήρα.

Υπήρχε μια ποικιλία ιδρυμάτων όπου μπορούσαν να συγκεντρωθούν οι άνδρες και να συνομιλήσουν: ταβέρνες, μπυραρίες, ποτοπωλεία, κοινωνικά κλαμπ και καφενεία. Τα πιο σημαντικά απ' αυτά ήταν τα καφενεία.

Τα καφενεία

Το πρώτο καφενείο άνοιξε στην Οξφόρδη το 1650, το πρώτο του Λονδίνου δύο χρόνια αργότερα. Ως το 1708 ο Χάτσον ισχυριζόταν στη Νέα Άποψη του Λονδίνου ότι υπήρ­χαν «σχεδόν τρείς χιλιάδες» στην πρωτεύουσα . Σ' ένα καφε­νείο ένας άνδρας μπορούσε να φάει, να πιει καφέ και μερικές φορές σοκολάτα (αλλά και ένα αλκοολούχο ποτό) και να συνομιλήσει ή να μάθει νέα. Όποιος είχε μια δεκάρα μπο­ρούσε να μπει και κανείς δεν αποκλειόταν αν υπάκουε στους κανόνες του μαγαζιού. Δεν ήταν ασύνηθες για κάποιον να περάσει δύο φορές το πρωΐ και άλλες δύο το απόγευμα σ' ένα καφενείο, και πολλοί κανόνιζαν τις δουλειές τους εκεί.

Ξοδεύοντας τρεις δεκάρες σ' ένα καφενείο έλεγε ο Σάμουελ Τζόνσον μπορούσε κανείς να έχει καλή παρέα για αρκετές ώρες καθημερινά, μπορούσε να γευματίσει για έξι δεκάρες, πρωϊνό με ψωμί και γάλα για μια δεκάρα, και να περάσει χωρίς δείπνο

Οι τίμιες αυτές έκαναν τα καφενεία προσιτά σε μερικούς εργάτες αν και η κανονική τους πελατεία κυμαινόταν από την

158 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κατώτερη αριστοκρατία και επαγγελματίες μέχρι τους εμπό­ρους και τεχνίτες. Οι αυλικοί σπάνια σύχναζαν σ' αυτά όπως και οι πολύ φτωχοί εργάτες. Η ισότητα μεταξύ των παριστα- μένων αποτυπώθηκε στην τραχειά ποίηση στον τοίχο ενός καφενείου:

Πρώτα, οι ευγενείς και έμποροι, όλοι είναι ευπρόσε- κιοι εδώ και μπορούν χωρίς προσβολή να κάτσουν μαζί.Τα πρωτεία της θέσης κανείς εδώ δεν τα προσέχει. Αλλά παίρνει την επομένη καλή καρέκλα που θα βρει. Ούτε χρειάζεται κανείς, αν καλύτερα πρόσωπα έρθουν, 7Να σηκωθεί για να τους δώσει το Δωμάτιό του .

Μέσα σιο καφενείο οι διαβαθμίσεις της θέσης παραβλέ- πονται και θεωρούνται κακοί τρόποι το να αναφερθείς στην κοινωνική καταγωγή κάποιου.

Η συζήτηση και οι ιστορίες εκημούνταν πολύ, και το να είσαι άγνωστος σε μια συγκεντρωμένη παρέα δεν ήταν εμπόδιο για να συμμετέχεις. Κάποιος πλήρωνε τη δεκάρα του στο πάγκο και καθόταν σ' ένα απ' τα μακρυά τραπέζια που κάθονταν όλοι. Συζητιόταν μια μεγάλη ποικιλία από λαϊκά και διανοηηκά θέματα και σ' ένα καφενείο ένα επισκέπτης μπορούσε να ακούσει να μιλάνε για θεολογία, για τον Ευκλείδη, το θέατρο, χορούς, δράμα και φορολογία. Η ατμόσφαιρα των καφενείων φαίνεται ότι ήταν ζωντανή, ρωμαλέα και ελεύθερη.

Τα καφενεία παρήκμασαν για αρκετούς λόγους το δεύ* τερο μισό του δέκατου όγδοου αιώνα, ο πιο σημαντικός απ' τους οποίους ήταν η άνοδος των κλαμπ. Χιλιάδες κλαμπ άνοιξαν σιο τέλος του δέκατου όγδοου αιώνα, μερικά απ' τα οποία ξεκίνησαν από κλίκες των καφενεπ'ων. Πολλά ήταν περισσότερο εργατικά απ' τα καφενεία - κλαμπ των δρόμων, και κλαμπ - ταβέρνες για παράδειγμα. Μερικά ήταν ή έγιναν, περισσότερο ανωτέρας τάξης, όπως τα κλαμπ των τζέντλεμεν του Σαιντ Τζέημς. Με την άνοδο των κλαμπ και την παρακμή των καφενείων, οι πιθανότητες να κάνεις μια γνωριμία με κάποιον που συνάντησες, περιορίστηκαν. 'Ενα μεγάλο κέντρο κοινωνικότητας πέθανε. Τα καφενεία έγιναν ταβέρ­νες ή φαγάδικα, ή έκλεισαν εντελώς.

Σήμερα δεν υπάρχει τίποτε που να μοιάζει με τα καφενεία.

ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ 159

Στη Μεγάλη Βρετανία το πλησιέσιερο είναι το παμπ, και τα παμπ με τοπική πελατεία μπορεί να είναι πολύ ευχάριστα, αλλά τα παμπ δεν έχουν τα μακριά τραπέζια, που όλοι μοιρά­ζονταν στα καφενεία και σίγουρα δεν μπορεί ένας άγνωστος να μπει στη συγκεντρωμένη παρέα και να συμμετάσχει ότη συνομιλία. Στη Γαλλία ο κόσμος περνάει μεγάλο μέρος της ημέρας σε υπαίθρια καφενεία, αλλά όπως και στα παμπ, οι σχέσεις μεταξύ αγνώστων είναι περιορισμένες. Στη Γερμανία σι άνδρες συμμετέχουν σε άτυπους κύκλους ποτού όπου συναντούνται σ' ένα μπαρ, την ίδια νύχτα κάθε βδομάδα και απευθύνονται στους άλλους που δεν συναντούν πουθενά αλλού, με το γνώριμο «εσύ», αλλά οι κύκλοι αυτοί είναι κλαμπ αντί για ανοιχτές συγκεντρώσεις. Στις νοτιοευρωπαϊ- κές χώρες οι άνδρες μαζεύονται σε μπαρ και καφενεία, αλλά ευημερούν περισσότερο στα χωριά και τις μικρές πόλεις που οι άνδρες ήδη γνωρίζονται.

Η απονέκρωση της δημόσιας ζωής.

Καθώς το Λονδίνο ανπμετώπιζε την εισροή του δέκατου έβδομου αιώνα, συνέβαιναν αλλαγές στο ασηκό περιβάλον που θα είχαν συνέπειες στη δημόσια ζωή. Οι πλατείες με κήπους του Λονδίνου δεν είχαν σχεδιαστεί τόσο σαν μέρη όπου άγνωστοι θα συναθροίζονταν και θα συζητούσαν, αλλά οι χώροι για να τους κυτάζεις ή να τους διασχίζεις. Η φασαρία και η δραστηριότητα έπρεπε να αποφευχθούν, και έγιναν επανειλημένες προσπάθειες να αφαιρεθούν οι πάγκοι και να διωχτούν ακροβάτες, έμποροι και τα υπαίθρια καφε­νεία.

Στο τελευταίο μέρος του δέκατου όγδοου αιώνα τα νέα πάρκα ενθαρρύνουν τον περίπατο αντί για την παραμονή με ένα τρόπο που δεν επέχρεπαν οι συνηθισμένοι δρόμοι και οι ανοιχτές πλατείες των προηγουμένων εποχών. Στους περί­πατους μέσα στο πάρκο ο κόσμος έκανε συναντήσεις πιο επι- λεκηκά, απ' όη στα καφενεία και στα πάρκα εμφανίστηκε η ιδέα της δημόσιας ησυχίας, που σης σύγχρονες βορειοευρω- παϊκές πόλεις έχει γίνει ο πρωταρχικός κανόνας σωστής συμπεριφοράς. Το να μιλάς αδιάκριτα σε αγνώστους θεω­ρείται σημάδι μέθης ή τρέλλας. Ο κανόνας αυτός της σιωπής

160 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

έχει συμβάλει στον περιορισμό των προσωπικών σχέσεων στην ιδιωτική σφαίρα, και η προσωπική επαφή μεταξύ αγνώ­στων σήμερα είναι τυπική, διστακπκή και απολογητική.

Το δέκατο ένατο αιώνα ο πληθυσμός του Λονδίνου αυξήθηκε απ'τις 860.000 στα πέντε εκατομμύρια. Στο κέντρο της πόλης η εργατική τάξη στριμώχνοταν σε ανθυγιεινές πολυκατοικίες και οι οικογένειες έπρεπε να τα βγάζουν πέρα στον πιο μικροσκοπικό χώρο και ανάμεσα σε αυλές και δρο­μάκια γεμάτα πολύ κόσμο. Το Λονδίνο στο δέκατο ένατο αιώνα πρέπει να ήταν υπερπλήρες και πρόωρα αναπτυγμένο, ενώ οι άνθρωποι μέσα του ήταν απομονωμένοι και φοβισμέ­νοι. Ο Ένγκελς το περιέγραψε με τους ακόλουθους όρους:

Η ίδια η φασαρία στους δρόμους είχε κάτι απο- κρουσηκό, κάτι που έκανε την ανθρώπινη φύση να εξεγείρεται. Οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι όλων των τάξεων και θέσεων συνωσησμένοι ο ένας δίπλα στον άλλο, δεν είναι όλοι ανθρώπινα όντα με τις ίδιες αρετές και δυνατότητες και με την ίδια θέληση για ευτυχία; Και τελικά δεν επιθυμούν να βρουν την ευτυ­χία με το ίδιο τρόπο, με τα ίδια μέσα; και παρ' όλα αυτά, συνωστίζονται μεταξύ τους σαν να μην έχουν τίποτα κοινό και η μόνη τους συμφωνία είναι σιωπηρή: ότι δηλαδή ο καθένας θα πρέπει να μένει στη δίκιά του πλευρά του δρόμου, ώστε να μην καθυστερεί τα αντί­θετα ρεύματα του πλήθους, ενώ κανείς δεν διανοείται να τιμήσει κάποιον άλλο με κάτι σαν μια ματιά .

Προς το τέλος του αιώνα, με τη νομοθεσία υπέρ της δημό­σιας υγείας, πς αυστηρότερες κηριακές προδιαγραφές και τις πρώτες δημοτικές κατοικίες, υπήρξε κάποια βελτίωση σπς συνθήκες στέγασης της εργαπκής τάξης. Οι αλλαγές αυτές δημιούργησαν συνθήκες που ευνόησαν την ιδιωτική ζωή και συνέχισαν να αδυνατίζουν τη δημόσια ζωή. Το αποκρου- σπκό στρίμωγμα έχει οδηγήσει πς οικογένειες της εργατικής τάξης να ζηλεύουν τη προσωπική ηρεμία τους και να επιθυ­μούν μια δίκιά τους εξώπορτα. Η εμφάνιση κοινοτήτων στη μέση της αστικής δίνης δημιούργησε μια κοινωνική ζωή κεντραρισμένη σε μερικούς δρόμους, που κάποιος μπο­ρούσε να συναντήσει φίλους και συγγενείς, και όπου οι άγνωστοι και οι «ξένοι» μπορούσαν εύκολα να αναγνωρι­στούν. Η πόλη έγινε μια συλλογή από χωριά.

ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΑΓΝΩΣΤΩΝ 161

Στον εικοστό αιώνα η αίσθηση της αηδίας που αισθάνθηκε ο Έγκελς έχει γίνει ακόμα πιο έντονη. Γ ία τον καταστατιστή Ραούλ Βανεγκέμ η αστική ζωή δεν είναι παρά μεταφορική έννοια για την αποξένωση και περιγράφει τη απομόνωση που αισθάνεται στη μεγάλη πόλη:

Ένας άνθρωπος που μεταφέρεται απ' το πλήθος, που μόνο μπορεί να το δει, ξαφνικά ξεφωνίζει σε μια προσ­πάθεια να λύσει τα μάγια, να ξαναγυρίσει στον εαυτό του, να μπει στο πετσί του.

Οι σιωπηλές παραδοχές του, τα τυπικά χαμόγελα, οι λέξεις χωρίς ζωή, η νωθρότητα και η ταπείνωση που έχουν σκορπιστεί στο δρόμο του, ξαφνικά πλημμυρί­ζουν μέσα του, τον οδηγούν έξω απ' τις επιθυμίες και τα όνειρά του, και ανατινάζουν την ψευδαίσθηση ότι είναι μαζί με άλλους. Οι άνθρωποι αγγίζουν χωρίς να συναντούνται, η απομόνωση συσσωρεύεται αλλά ποτέ δεν αναγνωρίζεται· το κενό μας καταβάλει κάπως, η πυκνότητα του πλήθους μεγαλώνει.

Για τον Βανεγκέμ η ζωή της πόλης είναι μια «αποστειρω­μένη ζωή απροσώπων σχέσεων» και την κοιτάζει με αηδία. Προτιμά τις παράφορες σχέσεις και διστάζει «να σταματήσει έναν άγνωστο για να ρωτήσει το δρόμο ή να περάσει την ώρα του».

Ο Βάνεγκεμ επιμένει να διαλέγει μεταξύ της οικειότητας και της σιωπής. Η αποστροφή του για τη ζωή της πόλης και ενάνηα στην ανειλικρινή επικοινωνία πιο συγκεκριμένα, εκφράζει μια αποστροφή κατά της ίδιας της δημόσιας ζωής και μια προτίμηση για τις στενές σχέσεις που παρέχει η ιδιω­τική ζωή.

Η κοινωνική ζωή έχει γίνει περίπλοκη και έχει διαχωριστεί απ' τις προσωπικές σχέσεις. Η πόλη έχει παρασύρει τα πάντα πίσω της. Αρχικά τα μεγάλα εμπορικά κένιρα ανταποκρίθη- καν σης «πολύχρωμες μάζες», με μια ζωντανή και ευχάριστη ζωή. Αργότερα, καθώς οι ασηκές συνθήκες χειροτέρεψαν, η δημόσια ζωή παρήκμασε. Οι προσωπικές σχέσεις ταυτίστη­καν με την οικειότητα και ως εκ τούτου ιδιωπκοποιήθηκαν.

Η ιδέα της συγχώνευσης του προσωπικού με το πολιτικό εκφράζει μια ευχή να σπάσουμε τους φραγμούς μεταξύ του ιδιωτικού και του δημοσίου,μεταξύ των στενών και των αδιά­φορων σχέσεων. Αλλά το σπάσιμο των φραγμών δεν θα

162 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

καλυτερεύσει τη δημόσια ζωή, και η ιδέα ότι αυτό πρέπει να γίνει, είναι τμήμα της διαδικασίας που οδήγησε στην απονέ- κρωση της δημόσιας ζωής. Η ιδέα της συνένωσης του προ­σωπικού με το πολιτικό, είναι στην πραγματικότητα ένα προϊόν της πόλης των αγνώστων. Είναι μέρος του προβλή­ματος και όχι η λύση του.

1. Ε. Α. Ρίγκλεϋ « Ένα απΛό μοντέλο της σημασίας του Λονδίνου στην Αγγλική κοινωνία και Οικονομία» 1650-1950, Παρελθόν και Παρόν, αρ. 37, Οξφόρδη 1967, σελ. 46.

2. Ντάνιελ Ντεφόε, Μ ια Περιήγηση όλης της νήσου της ΜεγάληςΒρε- ταννίας, Χαρμόνσγουορθ, Penguin 1971, σελ. 308.

3. Ρίτσαρντ Σέννετ, Η Πτώση του Δημόσιου Άνδρα, Καίμπρινιζ, Cambridge University Press 1977, σελ. 61.

4. Τζων Άσιον, Η κοινωνική Ζωή στη Βασίλεια της Βασίλισσας Ά ν ­νας, Λονδίνο, Chatto and Windus 1882, τόμος 1ος, σελ. 216.

5. Τζεημς Μπόσγουελ, Η Ζωή του Σάμουελ Τζόνσον, Οξφόρδη, Oxford University Press, 1934, τόμος 1ος, σελ. 71.

6. Στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα ο εβδομαδιαίος μισθός ενός εργάτη ήταν περίπου 10 σελίνια, μιας εργάτριας περίπου 7 και ενός ειδικευμένου τεχνίτη περίπου 3 λίρες. Τζωρτζ Ρουντέ, Ανοβεριανό Λονδίνο, Λονδίνο, Seeker and Warburg 1971, σελ. 88.

7. Έιιουυ Έλις, Τα Πανεπιστήμια της Δεκάρας, Λονδίνο, Seeker and Warburg 1956, σελ. 46-47.

8. Σένετ, σελ. 55.9. Φρειδερίκος Ένγκελς, «Η κατάσταση της Εργαηκής Τάξης στην

Αγγλία» στο Καρλ Μαρξ & Φρειδερίκος Ένγκελς - Έργα, τόμος 4, Λονδίνο Lawrence and Wishart 1975, σελ. 329.

10. Ραούλ Βανεγκέμ. Εγχειρίδιο καλής συμπεριφοράς για τη χρήση των Νέων Γενεών, μέρος Ιο, τμήμα 3ο.

11. Στο ίδιο σελ. 37.

11. Η αναζωογόνηση της δημόσιας ζωής

'Οταν ανακοινώθηκε ο θάνατος του Τζων Λένον από το ραδιόφωνο, εκατοντάδες Νεοϋορκέζοι πήγαν στο σπίιι του και στάθηκαν μαζί στο δρόμο, απ' έξω. Μερικοί στέκονταν ήσυχα, άλλοι έπαιζαν τα τραγούδια του σε κασετόφωνα. Αυθόρμητα ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων αντέδρασαν στα νέα εγκαταλείποντας τα σπίτια τους, και πηγαίνοντας σε ένα δημόσιο μέρος. Δεν ήταν απλά ένα προσκύνημα στο δια­μέρισμα ένος ήρωα της non μουσικής. Σπρώχτηκαν από την ανάγκη να βρεθούν μαζί με άλλους, που τους ήταν άγνωστοι. «Δεν άντεχα να μείνω μόνος μου» είπε ένας νεαρός. «Έ­πρεπε να βγω στο δρόμο που θα ήμουν μαζί με άλλους». Μια δημόσια μορφή που πολλοί την έβλεπαν σαν το συμβολι­σμό μιας γενιάς που έπρεπε να θρηνηθεί δημόσια.

Πλήθη και πόλεις

Η δημόσια ζωή έχει γίνει τρομακτική. «Η πονηριά του δρόμου» είναι η έκφραση που συμπυκνώνει το μοντέρνο φόβο για τη δημόσια ζωή: πρέπει να είσαι πονηρός πάντα και επιφυλακηκός. Αλλά η δημόσια ζωή δεν έχει εξαφανιστεί τελείως και είναι αμφίβολο αν ποτέ θα εξαφανιστεί. Στις πόλεις με την πονηριά του δρόμου, επιβιώνει σε μια ασθε­νική και φθίνουσα μορφή, και χρειάζεται θυμός, τραγωδία ή

164 ΓΙΡΟΣΟΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

πανηγυρισμός για να την ζωντανέψει. Η τραγωδία του θανά­του του Τζων Λένον, προκάλεσε μια ολονυκτία γεμάτη σεβα­σμό που ακολουθήθηκε μετά από μερικές μέρες από μεγα­λύτερες ολονυκτιες στο Σεντραλ Παρκ (της Νέας Υόρκης) και στο Λίβερπουλ. Οι θάνατοι των εθνικών ηγετών πενθούνται σε επίσημες παρελάσεις που προσελκύουν τεράστια πλήθη. Ο θανατός του Τίτο στη Γιουγκοσλαβία και ο θάνατος του Τσώρτσιλ στην Αγγλία, ήταν και οι δύο του είδους αυτού, κάτι παραπάνω από απλά θεάματα, γιατί οι άνθρωποι έκλαιγαν στο δρόμο.

Ο προσωπικός θυμός και η πολιτική δυσαρέσκεια οδη­γούν τον κόσμο στο πεζοδρόμιο. Οι ειρηνικές διαδηλώσεις και οι βίαιες ταραχές δημιουργούν συναισθήματα λίγο πολύ έντονα, που κάποιος δεν μπορεί να τα νοιώσει ιδιωτικά. Οι πανηγυρισμοί στο τέλος ενός πολέμου, μετατρέπουν την ιδιωτική χαρά σε δημόσια έξαρση. Καθώς τα νέα της ανακω­χής διαδόθηκαν στη Βρετανία το 1918, οι άνθρωποι σταμά­τησαν την δουλειά και ξεχύθηκαν σε δημόσιους χώρους. Η 11 Νοέμβρη έγινε μέρα πανηγυρισμού καθώς λεωφορεία επιτάχθηκαν από τους γλετζέδες με τα φανταχτερά ρούχα, και έγιναν πάρτυ στους δρόμους. Οι πανηγυρισμοί αυτοί κράτησαν 3 μέρες και γινόντουσαν όλο και mo έξαλλοι, έως ότου τελικά τους σταμάτησε η αστυνομία. Υπήρξαν παρό­μοιες σκηνές τη μέρα της Νίκης στην Ευρώπη του 1945. Εντούτοις όλοι οι πανηγυρισμοί για την ειρήνη, δεν είναι ειρηνικοί. Όταν υπεγράφη η συνθήκη ειρήνης το 1919, μια επίσημη παρέλαση που οργανώθηκε απ' το δημοτικό συμ­βούλιο του Λούτον κατακλύστηκε από απολυμένους στρα­τιώτες, που θυμωμένα ζητούσαν δουλειά. Ο δήμαρχος και άλλοι αξιωματικοί κυνηγήθηκαν μέσα στο δημαρχείο από το πλήθος και πολιορκήθηκαν εκεί, ενώ αυτές τις ώρες έξω συνέβαιναν πανηγυρισμοί και ταραχές. Τελικά το δημαρχείο κάηκε, οι σύμβουλοι μόλις που διέφυγαν, ενώ ένα πλήθος χιλιάδων τραγουδούσε «κρατήστε αναμένες ης φωπέςι της Πατρίδας» με ακομπανιαμέντο από λεηλατημένα πιάνα.

Η παρουσία του μεγάλου αριθμού έχει μια επίδραση στους ανθρώπους που δεν έχουν οι ιδιωτικές σχέσεις. Οι Ινδουϊστες πιστεύουν ότι το αίσθημα που προέρχεται από τη συμμετοχή σ' ένα λατρευτικό πλήθος, είναι θρησκευτικό, και οι συγκε­ντρώσεις πολλών ανθρώπων, μερικές φορές εκατοντάδων

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΛΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 165

χιλιάδων, είναι μια απ' τις πολιησηκές παραδόσεις της Ινδίας.Η συμμετοχή σε ένα κοινό θέαμα δεν έχει πς ίδιες

συνέπειες για τους θεατές, όσο οι πανηγυρισμοί, οι ταραχές και οι θρησκευτικές συγκεντρώσεις. Συχνά το ακροατήριο έχει πάρα πολύ μικρή επιρροή, σιους παρευρισκόμενους. Έχουν συχνά επικριθεί σαν παθητικές συγκεντρώσεις. Υπο­τίθεται όπ υπάρχει κάη κακό στην παθητικότητα, και πιστεύε­ται ότι οι άνθρωποι πρέπει να συμμετέχουν αντί να παρακο­λουθούν. Όταν οι άνθρωποι παραπονιούνται για την απά­θεια του κοινού παραβλέπουν τη σημασία του σα μια ευκαι­ρία για τους ανθρώπους να βρεθούν μαζί. (Δεν είμαι σίγου­ρος όπ η θέση για την παθηπκότητα αληθεύει: η παρακολού­θηση είναι μια δραστηριότητα). Μια κοινωνία που δεν προσ­φέρει στους ανθρώπους την ευκαιρία θεάματος είναι μια κοι­νωνία που η δημόσια ζωή της έχει συρρικνωθεί στο μηδέν. Δεν πρέπει να λυπούμαστε για την παθηπκότητα του κοινού αλλά για το γεγονός όπ τα πραγμαπκά μεγάλα ακροατήρια του παρελθόντος έχουν χαθεί. Το τεράστιο κοινό του κινημα­τογράφου της δεκαετίας του 1930 έχει συρρικνωθεί κάτω από την επίδραση της τηλεόρασης. Τα κινηματογραφικά μέγαρα με τα μεγάλα φουαγέ και την εξωπκή διακόσμηση είτε έχουν κλείσει ή έχουν διαιρεθεί σε μικρότερα με αρκετά συνηθισμένη εμφάνιση σινεμά.

Οι πολιπκές συγκεντρώσεις στην ύπαιθρο και σε δημόσιες αίθουσες έχουν υποσκελιστεί από πς κομμαπκές πολιτικές εκπομπές. Οι περισσότερες πολιπκές συγκεντρώσεις τώρα, είναι μαζώξεις των πιστών.

Η δημόσια επικοινωνία ανπκαθίσταται βαθμιαία από τη μαζική επικοινωνία. Πιθανά ένας μεγαλύτερος αριθμός ανθρώπων παρακολουθούν ένα δημοφιλές πρόγραμμα στην τηλεόραση απ' όσους ποτέ παρακολούθησαν ένα κινη­ματογραφικό έργο, αλλά ή αίσθηση του γεγονότος έχει χαθεί’ σίγουρα περισσότερες ακούν ένα πολιτικό να μιλάει σε μια κομμαπκή εκπομπή απ' όσες έχουν πάει σε μια μόνο συγκέντρωση, αλλά ο πολιτικός δεν είναι πλέον δημόσιος ρήτορας. Με την εμφάνιση του ραδιοφώνου στη δεκαετία του 1920, οι πολιπκές συγκεντρώσεις έπαψαν να είναι σημα­ντικά γεγονότα, και οι πολιτικοί έμαθαν ένα καινούργιο είδος ομιλίας. Οι ρήτορες που ως τότε ήταν συνηθισμένοι να μιλάνε στην ύπαιθρο, αναγκάστηκαν να μάθουν να μιλάνε μ

166 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

ένα τρόπο κατάλληλο για το ραδιοφωνικό στούντιο. Οι ρήτο­ρες της παλιάς σχολής όπως ο Αόϋντ Τζώρτζ και ο Ράμσευ Μακντόναλντ δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν. Ο καπνι­στής πίπας Στάνλευ Μπάλντουϊν, με τον οικιακό του τόνο και τις συζητήσεις δίπλα στο τζάκι προσαρμόστηκε καλά. Ο Χάρολντ Ουΐλσον πέτυχε ένα παρόμοιο τόνο στη δεκαετία του 1960 και ήταν ο πρώτος Βρεττανός πολιτικός που αντιμε­τώπισε επιτυχημένα τις τηλεοπτικές κάμερες. Οι κύριες πολιτι­κές οργανώσέις τώρα δεν έχουν ανάγκη δημόσιων συγκε­ντρώσεων. Μόνο οι μικρές ομάδες, που τους έχουν αρνηθεί την πρόσβαση στα μαζικά μέσα ενημέρωσης, υποχρεώνονται να τις χρησιμοποιήσουν.

Ο δημόσιος χώρος δεν επαρκεί για να δημιουργηθεί δημόσια ζωή. Υπάρχει δημόσιος χώρος στις πόλεις, αλλά ένα μεγάλο κομμάτι του είναι νεκρό. Μεγάλες εκτάσεις διαχωρί­ζουν τα ψηλά οικοδομικά τετράγωνα, αλλά είναι αγρότοποι χωρίς ζωή. Οι πλατείες στο κέντρο των πόλεων μερικές φορές μοιάζουν σαν αγριότοποι παρ' όπ είναι γεμάτες με ανθρώπους. Η πλατεία Λάϊσεσιερ, στη καρδιά της περιοχής διασκεδάσεως του Λονδίνου, είναι συνήθως γεμάτη, ιδιαί­τερα τα καλοκαιρινά βράδια· έχει κλειστεί η κυκλοφορία και διαρρυθμιστεί κατάλληλα, όμως όλοι εκεί είτε απλά περνούν είτε χαζεύουν άσκοπα. Ένα ασυνήθες γεγονός στην πλατεία θα δημιουργήσει ένα κοινά και θα προσεγγίσει πρόσκαιρα τους ανθρώπους μεταξύ τους.

Πριν λίγο καιρό μια θεατρική ομάδα δρόμου, Οι διακο- σμητές της κατεδάφισης έδινε παραστάσεις χωρίς έγκριση και ζωντάνεψε τη πλατεία Λάϊσεσιερ. Με μεγάλη δυσκολία η αστυνομία πέρασε μέσα απ' το πυκνό πλήθος και τους συνέ- λαβε.

Μια κοινή ζωή χρειάζεται τάξη. Το πρόβλημα της πόλης είναι ότι της λείπει η σωστή τάξη: η μόνη σχεδόν τάξη που ενδιαφέρει τους διευθύνοντες είναι μόνο η πρόληψη του εγκλήματος και η ελεύθερη ροή της κυκλοφορίας, αλλά η τάξη που χρειαζόμαστε είναι εκείνη που μας επιτρέπει να επι­κοινωνούμε με άλλους ενώ συγχρόνως υπερασπίζουμε τον προσωπικό μας χώρο. Η λατρεία της οικειότητας και η αταξία των πόλεων μας δυσκολεύουν να πετύχουμε αυτή την ισορ­ροπία. Είμαστε μαζί αλλά παραμένουμε σιωπηλοί και απο­φεύγουμε το βλέμμα του άλλου. Αυτό οφείλεται επιμέρους

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 167

στην ανάπτυξη των πόλεων, αλλά υπάρχει κάτι άλλο εκτός απ' το μέγεθος και την κλίμακα που το προκαλεί. Όπως το θέτει η Χάνα Άρεντ, το πρόβλημα της μαζικής κοινωνίας δεν είναι όπ υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι, αλλά όπ «ο κόσμος που υπάρχει μεταξύ τους έχει χάσει τη δύναμή του να τους φέρνει μαζί, να τους συσχετίζει και να τους διαχωρίζει». Λέει όπ η ζωή στη μαζική κοινωνία μοιάζει με μια πνευματι- σηκή συγκέντρωση στην οποία οι άνθρωποι μαζεύονται γύρω από ένα τραπέζι, το βλέπουν να εξαφανίζεται ξαφνικά από μπρος τους, κάθονται ο ένας απέναντι στον άλλο, δεν είναι πλέον χωρισμένοι, αλλά τίποτα πλέον δεν τους κρατάει μαζί. Οι προσωπικές σχέσεις έχουν καταντήσει έτσι στο δημόσιο χώρο. Στριμωχνόμαστε μαζί σ' ένα λεωφορείο φίσκα, ώστε να αγγίζουν οι λεκάνες μας, τίποτα δεν μας χωρίζει, αλλά τίποτα δεν μας ενώνει, η μεγαλύτερη οικειό­τητα δεν είναι η λύση. Μπορεί να φέρνει κοντά τους ανθρώ­πους όπως θέλουν να είναι στη ιδιωτική ζωή, αλλά δεν μπο­ρεί να τους χωρίζει όπως θέλουν, όταν βρίσκονται σε δημό­σιο χώρο.

Η οικειότητα στο δημόσιο χώρο απομακρύνει το τραπέζι στην πνευμαπσπκή συγκέντρωση. Διαβρώνει την επισημό­τητα και την τάξη και απαιτεί ειλικρίνεια που είναι εκτός τόπου. Οι πόλεις είναι κάπ παραπάνω από απλές συλλογές κηρίων, που το καθένα χρησιμεύει σε κάποιο συγκεκριμένο σκοπό και που συνδέονται με δρόμους, που λειτουργούν μόνο για τη σύνδεση. Η πόλη θάπρεπε να είναι κάπ που δημιουργεί χώρο όπου οι άνθρωποι μπορούν να πλησιά­σουν ο ένας τον άλλο, και τα κτίρια θα έπρεπε να είναι πράγ­ματα που επαυξάνουν τούτο το χώρο με την ομορφιά τους και τα ανθρώπινα επιτεύγματα που εκφράζουν. Η δημόσια ζωή δεν είναι κάτι που υπάρχει μόνο στο παρόν εκτείνεται πίσω στο παρελθόν και φτάνει μπροστά στο μέλλον. Σαν κάτι που όλοι μας μοιραζόμαστε, αγκαλιάζει την κοινή μας ιστορία και τις επιθυμίες μας. Οι πόλεις του παρελθόντος, η Ρώμη του δέκατου ένατου αιώνα, οι Βερσαλίες του δέκατου έβδομου, το Εδιμβούργο του δέκατου όγδοου και το Μόναχο του δέκα­του έννατου - δημιούργησαν αυτή τη δημόσια ζωή για ένα μικρό τμήμα του πληθυσμού. Οι σύγχρονες πόλεις αποτυγ- χάνουν ακόμα και σ' αυτό, και μολονόπ δεν υπάρχει λόγος να λαχταρούμε τις μικρές τακτικές πόλεις του παρελθόντος

168 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

και κανένας λόγος να προσπαθούμε να αναδημιουργή­σουμε τα καφενεία του δέκατου όγδοου αιώνα, όμως είναι χρήσιμο να καταλαβαίνουμε τις αλλαγές που συνέβηκαν και χρειάζεται να γίνουν και τώρα. Δεν μπορούμε να ανοικοδο­μήσουμε την κλασική πόλη, ούτε θα θέλαμε, γιατί αντανα­κλούσε τις ταξικές διαιρέσεις της εποχής της· αλλά μπορούμε να αλλάξουμε ιον τρόπο με τον οποίο οι πόλεις σχεδιάζονται, χτίζονται και χρησιμοποιούνται.

Αν οι πόλεις πρόκειται να γίνουν τόποι που υπάρχει μια ζωτική, κρατική δημόσια ζωή, χρειάζονται περισσότερες αλλαγές από το σχεδίασμά και την αρχιτεκτονική. Μια προϋ­πόθεση γΓ αυτό είναι να πάψουν οι άνδρες να κυριαρχούν στη δημόσια ζωή. Δεν αναφέρομαι στο σφετερισμό των δημοσίων αξιωμάτων απ' τους ανδρες (αν και αυτό πρέπει επίσης να σταματήσει), αλλά στον ανδρικό έλεγχο των δημο­σίων χώρων. Οι άνδρες ελέγχουν το δημόσιο χώρο, όπως οι άποικοι μια κατεκτημένη περιοχή, κοι οι γυναίκες ζουν δημόσια σα ραγιάδες.

Οι γυναίκες έχουν αποκλειστεί από τους δημόσιους χώρους για πολύ καιρό. Ο μέχρι πρόσφατα αποκλεισμός τους απ' τα δημόσια αξιώματα, τις έχει εμποδίσει να ταξιδεύ­ουν πολύ και τις έχει κρατήσει στα σπίτια τους και πς τοπικές κοινότητες. Έχουν επίσης αποκλεισθεί απ' τις δημόσιες συγκεντρώσεις. Η ευχάριστη ζωή ενός καφενείου ήταν μόνο για άνδρες, και το ίδιο συνέβαινε για πολλά από τα κλαμπ.

Ακόμα υπάρχουν κλαμπ και μπαρ κλειστά σης γυναίκες. Η συνοδεία γυναικών από άνδρες ή γυναίκες μεγαλύτερες τους, σκόπευε εν μέρει να προστατεύει τις γυναίκες απ' τους άνδρες στους δημόσιους χώρους. Σήμερα οι ασυνόδευτες γυναίκες πρέπει να ανεχθούν επανειλημμένες ενοχλήσεις στους δρόμους, και αυτό κάνει τις γυναίκες να έχουν διαφο­ρετικά αισθήματα απ' τους άνδρες για τη δημόσια ζωή.

Η ανάγκη για σύνορα

Η παραδοσιακή πολιτική δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ για την απονέκρωση της δημόσιας ζωής. Η φιλελεύθερη ιδέα, των καθηκόντων των πολιτών, δείχνει κάποια συναίσθηση της δημόσιας ζωής, αλλά η ιδέα είναι αρκετά παλιομοδίτικη

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 169

και δεν πολυσυζητιέται σήμερα. Το προσωπικό - πολιτικό ενδιαφέρεται περισσότερο γΓ αυτή, αλλά μ' ένα πλάγιο τρό­πο. Αυτό που συνήθως ακούμε απ' το προσωπικό - πολιτικό δεν είναι το πόσο χρήσιμη θα ήταν μια ζωπκή δημόσια ζωή, αλλά το πόσο άσχημη είναι η ιδιωηκή ζωή. Η κριτική της ιδιω­τικής ζωής λαμβάνει διάφορες μορφές, μερικές φορές στρέ­φεται ενάνηα στον ατομικισμό, μερικές στην υποκειμενικότη­τα. 'Αλλες φορές η κριτική στοχεύει τις προσωπικές λύσεις όπως στην παρακάτω περίπτωση: «ο σοσιαλισμός μας πρέπει να αρθρώσει ένα καινούργιο όραμα για τις ανθρώπινες σχέ­σεις... που θα βοηθήσει τους ανθρώπους να αναγνωρίσουν τις δυσκολίες που ανημετωπίζουν όχι απλά σαν «ατομικές» και «ιδιωτικές», αλλά σαν δημόσιες και κοινωνικές».

Άλλες φορές υπάρχει μια καθαρή επίθεση στο ίδιο το ιδιωτικό.

Η Γεωργία Σάνγκερ, στο Καναδέζικο ντοκουμέντο Α νοικτός Δρόμος περιέγραφε μια αναρχική κοινότητα που τα μέλη της έχουν αποφασίσει να συζητούν όλα τα προσωπικά τους προβλήματα με όλη την ομάδα. Απέριψαν την ιδέα ότι οι προσωπικές σχέσεις θα έπρεπε να είναι ένα ιδιωτικό θέμα, που ενδιαφέρι μόνο τα άτομα που συμμετέχουν σ' αυτές, και εφάρμοσαν αυτό, που ονόμασαν «αποϊδιωηκοποίηση της προσωπικής ζωής». Η Σάνγκερ πιστεύει ότι ο σοσιαλισμός συνεπάγεται την κατάργηση του ιδιωτικού χώρου.

Οι άνθρωποι άρχισαν να αναγνωρίζουν όπ μια δέσμευση για την καταστροφή της ατομικής ιδιοκτη­σίας υποδηλώνει μια δέσμευση σε ριζοσπαστικές εναλλακτικές λύσεις. Οι εναλλακηκές λύσεις περιλαμ­βάνουν περιβάλλον κοινοβιακής ζωής και αποιδιωτι- κοποιημένες προσωπικές ζωές. Στην πραγμαπκότητα πολλοί μεταχειριζόμαστε τις ιδιωτικές μας ζωές, σαν να ήταν το τελευταίο υπόλειμα της ατομικής ιδιοκτησίας .

Η ιδέα αυτή έχει κάποια πέραση στο προσωπικό - πολιτικό. Εκφράστηκε και στην Αλληλεγγύη ένα βρετανικό ελευθε- ριακό σοσιαλιστικό περιοδικό από την «Λουσιέντε». Παρατή­ρησε ότι η στάση της οικογένειας έχει φιλελευθεροποιηθεί τα τελευταία χρόνια, και ότι ακόμα και αρκετά ευυπόληπτοι άνθρωποι αμφισβητούν την εφ' όρου ζωής μονογαμία. Τα περιοδικά της μόδας, ή ακόμα και εκκλησιαστικοί ηγέτες,

170 ΠΡΟΣαηΐΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

τώρα λένε ότι το σεξ έξω απ' τον γάμο είναι επιτρεπτό. Αλλά ο σκοπός της φιλελευθεροποίησης αυτής είναι να διασώσει τους γάμους που αποτυχαίνουν, και η στάση απέναντι στο ζευγάρι παραμένει βασικά αναλοίωχη. «Η σχέση του ζευγα­ριού είναι τελείως ιδιωτική και αποκλείει όλες τις άλλες».

Καταλήγει στο ίδιο συμπέρασμα όπως και η Σάνγκερ «Σκο­πεύουμε να καταργήσουμε όλες ης σχέσεις της ατομικής ιδιο­κτησίας. ... Στην επιθυμία αυτή η οικογένεια δεν μπορεί να αποτελέοει εξαίρεση», ούτε το ζευγάρι. Για την Σάνγκερ και την «Λουσιέντε» ο συλλογισμός έχει περίπου ως ακολούθως: ο σοσιαλισμός ξεφορτώνεται όλα όσα έχουν σχέση με τον καπιταλισμό ο καπιταλισμός βασίζεται στην ατομική ιδιοκτη­σία- συνεπώς ο σοσιαλισμός πρέπει να ξεφορτωθεί όλα τα ιδιωτικά, που σημαίνει κατάργηση του ιδιωτικού.

Αυτός ο συλλογισμός είναι πολύ παλιός. Ο Μαρξ χρειά­στηκε να τον αντιμετωπίσει πριν εκατό σαράντα χρόνια, όταν τον διατύπωσαν οι ανπκομμσυνισιές που είπαν, με τρομο­κρατημένες εκφράσεις ότι οι κομμουνιστές θα καταργούσαν κάθε τι το ιδιωτικό. Στον κομμουνισμό, έλεγαν κανείς δεν θα έχει το δικαίωμα να έχει το δικό του παλτό στη πλάτη του, αφού θα ανήκει σ' όλους κοινά, όπως και οτιδήποτε άλλο. Ο Μάρξ εξήγησε υπομονεπκά όη όταν οι κομμουνιστές μιλού­σαν για την ατομική ιδιοκτησία, δεν εννοούσαν τα πράγματα για την προσωπική χρήση, αλλά την αιομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Η παραγωγή, είπε, έχει γίνει όλο και περισσότερο κοινωνικοποιημένη στον καπιταλισμό, αλλά ο τεράστιος πλούτος που έφερνε στη κοινωνία, αποτελούσε ανηκείμενο οικειοποίησης από έναν όλο και μικρότερο αριθμό ανθρώπων. Ο κομμουνισμός θα μεταβιβάσει την παραγωγή στη κοινότητα, αλλά δεν έχει κανένα επίγειο λόγο για να υποχρεώσει τους ανθρώπους να μοιράζονται τα σακ- κάκια τους.

Ο Μαρξ έθεσε το ζήτημα αρκετά ωραία, αλλά δεν φαίνεται ότι έχει κατανοηθεί, και ακόμα και όι σοσιαλιστές έχουν αρχίσει να λένε ότι η κατάργηση του καπιταλισμού σημαίνει την κατάργηση κάθε η του ιδιωτικού. Στα πρώτα χρόνια της Ρώσικης επανάστασης υπήρχαν νεαροί κομμουνάροι που είχαν σαν αρχή τους να μοιράζονται τα εσώρουχα τους. Τώρα, στο προσωπικό - πολιτικό κίνημα, υπάρχουν άνθρω­ποι που υποστηρίζουν το ίδιο ακριβώς πράγμα. Στα κοινόβια

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 171

της Μόσχας υπήρχε πολύ λίγη ή καθόλου ιδιωτική ζωή, γιατί δεν υπήρχαν διαμερίσματα, και μεγάλος αριθμός ανθρώπων έπρεπε να στριμωχτεί μέσα σ' αυτά που υπήρχαν. Ωστόσο, τώρα οι άνθρωποι μιλούν για «την αποϊδιωτικοποίηση της προσωπικής ζωής», ενώ οι συνθήκες διαβίωσης τους δεν τους το επιβάλλουν.

'Οταν οι άνθρωποι μιλούν για κατάργηση της ιδωτικής ζωής, ξεχνούν την ποικιλία των προσωπικών σχέσεων που αρχίζουν απ' τις στενές μεταξύ ανθρώπων σχέσεις, που γνω­ρίζονται καλά και φτάνουν σης φευγαλέες μεταξύ άγνωστων πρέπει να θυμόμαστε επίσης την κλίμακα των δραστηριοτή­των που συμβαίνουν σε μια νορμάλ και ισορροπημένη ζωή. Μερικές απ' ης δραστηριότητες μας αρμόζουν σε ιδιωηκούς χώρους, μερικές σε δημόσιους.

Δεν είναι πάντα εύκολο να ορίσουμε τα όρια μεταξύ των δημόσιων και των ιδιωηκών χώρων, αλλά όταν κάη συμβεί σε ακατάλληλο χώρο το παρατηρούμε πολύ γρήγορα. Οι άστεγοι που κοιμούνται σε δημόσια μέρη, όπως κάτω απ'τη σιδηροδρομική γέφυρα στο σταθμό Εμπάρκμεντ του Λονδί­νου, υποφέρουν από φτώχεια, όχι απλά απ' την απουσία των υλικών αγαθών, αλλά και από την απουσία του ιδιωτικού. Υπάρχει κάη αποθαρρυνηκό όταν βλέπεις αραδιασμένους ανθρώπους να ξαπλώνουν για τη νύχτα κάτω απ' τον σιδη­ρόδρομο, όχι μόνο γιατί τα κρεβάηα τους απο καφάσια και χαρτονένια κουπά είναι τόσο ανεπαρκή, αλλά γιατί χάνουν κάθε η το ιδιωηκό, σ' ένα δημόσιο μέρος. Είναι κυριολεκηκά στερημένοι.

Κάποιος που μιλάει για την αποϊδιωτικοποίηση της προσω­πικής ζωής, δεν θα είναι πρόθυμος να περάσει ούτε μια νύχτα έτσι. Οι δημόσιες πράξεις που γίνονται ιδιωηκά μας στενοχω­ρούν επίσης. Κάποτε ήξερα ένα άνδρα που ήταν πλατειά αποδεκτός σαν ο καλύτερος δημόσιος ρήτορας στο Χάϊντ Παρκ, και σε είκοσι χρόνια δεν έχω δει κανένα να κρατάει το κοινό όπως αυτός. Αλλά είχε ένα ενοχλητικό ελάττωμα, να μιλά ιδιωηκά σαν να ήταν ακόμα στο βάθρο. Η λογική της κατάργησης της ιδιωηκής ζωής λέει ότι κάποιος, δεν πρέπει να ανηδρά αν του απευθύνονται σαν να ήταν σε μια δημόσια συγκέντρωση, αλλά είναι βέβαιο όπ κανένας απ' όσους μιλούν για αποϊδιωτικοποίηση της προσωπικής ζωής δεν θα ανέχονταν αυτού ίου είδους τη μεταχείριση για πολύ.

172 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

Ο Έρβινγκ Γκόφμαν έχει αναλύσει τον τρόπο που οι άνθρωποι διαιρούν τον κόσμο τους σε ιδιωτικούς και δημό­σιους χώρους και τον τρόπο που εκτελούν διαφορεπκές πρά­ξεις στον κάθε ένα. Ονομάζει τους ιδιωτικούς χώρους την «πίσω περιοχή» και τους δημόσιους «μπροσηνή περιοχή». Ένα απ' τα παραδείγματα του προέρχεται από ένα ξενοδο­χείο της νήσου Σέτλανι. Στη κουζίνα που είναι η πίσω περιοχή του προσωπικού του ξενοδοχείου, υπάρχει ατημελη- σία, ανυποταξία και τραχείς απομιμήσεις των διακεκριμένων καλεσμένων. Στη μπροστινή περιοχή του εσπατορίου και το μπαρ το προσωπικό είναι κομψό, ήσυχο και γεμάτο σεβα­σμό.

Ο Γκόφμαν λέει ότι, οι μπροστινές και πίσω περιοχές δεν βρίσκονται πάντα σε σταθερά σημεία όπως στο ξενοδοχείο, αλλά εξαρτώνται απ' τις ομάδες των ανθρώπων που συμμε­τέχουν και τις πράξεις πού κάνουν. Νομίζω όπ η κονωνική τάξη και η προσωπική πνευμαπκή υγεία εξαρτώνται απ' τη διαίρεση του κόσμου μ' αυτό τον τρόπο.

Μια λογικά ενδιαφέρουσα και ικανοποιηπκή ζωή, εξαρτά- ται επίσης απ' αυτό. Όλοι χρειάζονται την ποικιλία που προσ­φέρει ο διαχωρισμός της δημόσιας απ' την ιδιωτική ζωή. Το να περάσεις όλη σου τη ζωή ιδιωτικά (που για πολλές σημαί­νει να περάσουν όλη τους τη ζωή δεμένες στο σπίτι), είναι ημιτελές και απάνθρωπο. Το να περάσεις όλη σου τη ζωή δημόσια είναι επίσης ημιτελές και απάνθρωπο, όπως ανακά­λυψε ο φίλος μου ο κοινωνικός λειτουργός μετά δυό χρόνια έξαλης δραστηριότητας και όπως ανακαλύπτουν οι πολιτικοί και οι άνθρωποι του θεάματος.

Αυτό που μ' ενδιαφέρει είναι η επίδραση στη δημόσια ζωή του σπασίματος των συνόρων μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου. Αρχικά μπορεί να φανεί ότι θα έχει καλό αποτέλεσμα, και αυτό είναι γενικά πιστευτό. Στο κάτω κάτω, αν το ιδιωτικό συν­τρίβει, δεν θα υπάρχει μια πιο ζωτική δημόσια ζωή καθώς ο κόσμος θα δραπετεύει απ' τα μικρά κουτιά του και θα βγει στους δρόμους; Η άποψη αυτή είναι πολύ λανθασμένη. Υπο­θέτει ότι η δημόσια και η ιδιωτική ζωή είναι αντίθετες, πάντοτε πολεμούν η μία την άλλη, και ότι η μια ανεβαίνει κάθως πέφτει η άλλη. Αντίθετα, η ιδιωτική και η δημόσια ζωή, δεν ανππαρατίθενται: συνοδεύονται μεταξύ τους και η μια δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την άλλη. Είναι το σύνορο μεταξύ

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 173

τους που δημιουργεί την κάθε μια. Αν αφαιρέσουμε το σύνορο αυτό, καμμιά δεν θα υπάρχει πλέον.

Αυτό που συμβαίνει όταν μικρές ομάδες ανθρώπων καταρ­γήσουν ίο ιδιωτικό είναι όπ η οικειότητα μέσα στην ομάδα αυξάνεται. Τα σύνορα γκρεμίζονται μέσα στη ομάδα, αλλά το σύνορο μεταξύ της ομάδας και του έξω κόσμου παραμένει. Στην πραγμαηκότητα γίνεται πιο ισχυρό γιατί δημιουργείται ένα στυλ ζωής που αποκόπτει τα μέλη της ομάδας απ ' τον έξω κόσμο, πολύ πιο αποιελεσμαηκά απ' την πυρηνική οικογέ­νεια. Η δημόσια ζωή δεν βεληώνεται καθόλου.

Αν και το προσωπικό - πολιηκό αναφέρεται στη δημόσια ζωή (λέει ότι οι ανθρώπινες δυσκολίες δεν είναι ατομικές και ιδιωηκές αλλά κοινωνικές και δημόσιες), δεν ενδιαφέρεται πολύ για αυτή. Η αναφορά στη κοινωνική φύση τω ατομικών δυσκολιών είναι απλά μια μορφή κοινωνικού καθορισμού, όχι ένα ενδιαφέρον για την πλατύτερη ζωή των δρόμων και πόλεων, θεαμάτων και συγκεντρώσεων αγνώστων μαζεμέ­νων σε ένα δημόσιο χώρο.

Μια από τις προθέσεις των κολλεκτίβων - κοινοβίων, εργα­σιακών ή πολιτικών κολλεκτίβων - είναι να περιορίσει τις οργανώσεις σε μια κλίμακα που να επιτρέπει στη κάθε μία να τις ελέγχει. Ξεπερνούν επίσης το αίσθημα όη είναι χαμένες ή ασήμαντες σε μια μεγάλη εθνική οργάνωση. Οι κολλεκτί- βες που έχουν ιδρυθεί για πολιηκούς σκοπούς δεν έχουν ωστόσο παραμείνει τοπικές και απομονωμένες, αλλά έχουν δημιουργηθεί περιφερειακές και εθνικές επαφές, ομοσπον­δίες και συντονιστικά σώματα. Στο Πέρα απ'τονΚατακερμα- πσμό η Χίλαρυ Γουάϊνραϊτ περιγράφει ης δομές που σχημά- ησε το γυναικείο κίνημα πάνω στη βάση του τοπικού ελέγχου και της αυτονομίας, και εξετάζει τη σχέση μεταξύ των αξιών μιας μικρής ομάδας και των αναγκών μιας εθνικής οργάνω­σης.

Το Πέρα απ'τον κατακερμαησμό προσπάθησε να συνδέσει τον σοσιαλισμό με το πολιτικό-προσωπικό, και έχει διαβαστεί ανυπόμονα από πολλούς πούθελαν να ξεπεράσουν τον κατακερματισμό, χωρίς να δημιουργήσει ένα παραδοσιακό πολιηκό κόμμα. Πήγα σε μια συνδιάσκεψη στο Ληντς για να εξετάσουμε τρόπους να ξεπεράσουμε τον κατακερματισμό και έφυγα μ' ένα αίσθημα απογοήτευσης. Η συνδιάσκεψη άρχισε και τελείωσε με μια ολομέλεια όπου μια μεγάλη

174 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

αίθουσα ήταν γεμάτη ως το ταβάνι και στη συνέχεια διαλύ­θηκε σε μικρές ομάδες συζήτησης. Αυτός είναι ένα παραδε­κτός τρόπος οργάνωσης συνδιασκέψεων, στο προσωπικό- πολιπκό κίνημα, και μερικοί θα ήθελαν να δουν όλες τις συν­διασκέψεις να οργανώνονται έτσι. Απόλαυσα την ημέρα στο Λήντς αλλά απογοητεύτηκα γιατί ταξίδεψα διακόσια μίλια, ανακατεύτηκα με χίλους πεντακόσιους ανθρώπους, αλλά πέρασα την ημέρα κλεισμένος μέσα με δύο μικρές ομάδες. Ήταν ένα μεγάλο γεγονός κι' όμως η εμπειρία δεν διέφερε πολύ απ' την εμπειρία που έχει κάποιος στα επί μέρους κομ­μάτια. Έμοιαζε σαν να βρίσκεσαι σε μια οποιαδήποτε μικρή ομάδα. Δεν υπήρχε αίσθηση ενός δημόσιου γεγονότος, κΓ όμως αυτή ήταν η εμπειρία που έπρεπε να αποκομίσουμε.

Δημόσια συμμετοχή

Το προσωπικό - πολιτικό έχει αφιερώσει πολύ προσοχή στη προσωπική δύναμη στην κοινωνική πολιτική, στο ποιά μιλά και ποιά παραμένει σιωπηλή, ποιά ανυψώνεται και ποιά ξεπέφτει, και έχει κάνει τον τρόπο με τον οποίο αισθά­νονται οι άνθρωποι πολιτικό ζήτημα. Με αυτό που έκανε, έχει πολύ σωσιά συνδέσει το προσωπικό με το πολιτικό. Αλλά υπάρχει ο κίνδυνος ότι το προσωπικό-πολιτικό μπορεί να ενθαρρύνει την απονεύρωση της δημόσιας ζωής, με το να περιορίσει εντελώς την πολιτική σε μικρές κολλεκπ'βες. Τα προβλήματα της σύγχρονης πόλης μπορεί να ανημετωπι- σθούν μόνο από δημόσιες παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας. Αν δεν ανπμετωπισθούν, οι άνθρωποι δεν θα συμμετέχουν στη κοινωνική πολιτική, και θα τρυπώσουν περισσότερο σης ιδιωτικές τους ζωές. Από ορισμένες απόψεις, ο κολλεκτίβικος τύπος πολιηκής οργάνωσης είναι λιγότερο ελκυσηκός στους μη - συμμετέχοντες απ' τον παραδοσιακό τύπο, γιατί απαιτεί περισσότερη δέσμευση και συμμετοχή. Το προσωπικό-πολι- τικό είχε πολλές επιτυχίες στο γυναικείο κίνημα και έχει κάνει γυναίκες που δεν ενδιαφέρονταν για τη πολιτική προηγου­μένως να συμμετέχουν. Όμως αν δεν διακρίνει που βρίσκε­ται το όριο μεταξύ δημόσιας και ιδιωηκής ζωής, και αν δε προ­χωρήσει προς μια μορφή πολιτικής συμμετοχής που δεν θα περιορίζεται σε ομάδες συζήτησης και σεμινάρια, το προσω- πικό-πολιτικό θα παραμείνει περιθωριακό.

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 175

Μια απ' τις πιο φερέλπιδες πολιτικές εξελίξεις στα πρόσ­φατα χρόνια ήταν τα πολιτικά φεστιβάλ. Στην ηπειρωτική Ευρώπη αυτά είναι περισσότερο καθιερωμένα απ' ότι στην Μεγάλη Βρετανία. Τα ευρωπαϊκά κομμουνιστικά κόμματα τα οργανώνουν από πολλά χρόνια και έχουν μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία και Ιταλία όπου οι κομμουνιστές έχουν μεγάλη λαϊκή υποστήριξη. Το κομμουνισπκό κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας έχει επίσης πραγματοποιήσει ετήσια φεσηβάλ τα τελευταία χρόνια. Το ίδιο κάναν και τα μικρότερα μαρξιστικά κόμματα όπως η γαλλική Lutte Ouvri^re (Εργατική Πάλη) και το Βρετανικό Σοσιαλισηκό Εργατικό Κόμμα. Τα φεστιβάλ όμως έρχονται και φεύγουν και έχουν γίνει προσπάθειες για να δημιουργηθεί ένα πιο μόνιμο είδος δημόσιας ζωής με τη μορφή σοσιαλισηκών κέντρων. Τέτοια κέντρα έχουν ανοίξει στο Νιούκαστλ και στο Λονδίνο, που χωρίς να πρόσκεινται σε καμμιά ομάδα, τείνουν πολύ προς την άκρα αριστερά. Τα φεσηβάλ και τα κέντρα είναι ένας καλός τρόπος δημιουργίας δημόσιας δραστηριότητας που όλοι μπορεί να συμμετά- σχουν, και η αρχή πρέπει να συνεχιστεί και να ενισχυθεί. Αν και έχουν τις ελλείψεις τους. Τα κέντρα προσελκύουν πολιη- κοποιημένους, όπως σ' ένα μικρότερο βαθμό κάνουν και τα φεστιβάλ.

Το ίδιο που τα κάνει ελκυσπκά για κάποιους τα κάνει απω­θητικά για άλλους. Το σημανηκότερο ζήτημα για την ανα­ζωογόνηση της δημόσιας ζωής είναι ότι αυτή πρέπει να γίνει για όλους, όχι μόνο αυτούς που σκέπτονται κατά ένα ορι­σμένο τρόπο. Τα φεσηβάλ και τα κέντρα με μια λέξη είναι υπέρ το δέον πολιτικά. Πίσω τους υπάρχει ακόμα η ιδέα όπ ο σοσιαλισμός ενδιαφέρεται μόνο για τη πολιπκή, και αν έχεις ένα μη πολιηκό γεγονός χάνεις άσκοπα την ώρα σου. Η πθι- κολογική αυπί στάση είναι που κάνει την αριστερά απωθη- πκή για πολλούς.

Ανέφερα τους πανηγυρισμούς της Ανακωχής και την Νίκης στην Ευρώπη. Οι εθνικοί πανηγυρισμοί σε καιρό ειρήνης μπορεί να έχουν ένα παρόμοιο αναζωογονηπκό αποτέλεσμα. Ο βασιλικός γάμος γιορτάστηκε πρόσφατα στη Βρετανία με πάρτυ στους δρόμους όλης της χώρας. Οι δρό­μοι έκλεισαν στην κυκλοφορία, σημαίες κρεμάστηκαν, ο κόσμος βγήκε απ' τα σπίπα του στους δρόμους, και αναμεί- χθηκε ο ένας με τον άλλο, μ' ένα τρόπο που δεν συνηθίζεται

176 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

κανονικά. Το λάθος πολλών αριστερών ήταν ότι είδαν τα γεγονότα αυτά καθαρά σαν εκφράσεις υποστήριξης σιη μοναρχία, αντί για μια έκρηξη δημόσιου γλενηού. Δεν είδαν τη σημασία τους, γιατί γενικά δεν αναγνωρίζουν τη σημασία της δημόσιας ζωής. Το γεγονός ότι όλα αυτά ήταν δημόσιοι πανηγυρισμοί είναι πολύ πιο σημαντικό από το ποια είναι η πρόφαση που τους προκαλεί.

Είναι πιο σημαντικό να ξέρεις πως ζει ο κόσμος απ' το τι σκέφτεται. Έχει δοθεί περισσότερη έμφαση απ' ότι πρέπει στην ιδεολογία και όχι αρκετή στη ζωή, και εως ότου οι σοσια­λιστές παράγουν γεγονότα που να ικανοποιούν την ανάγκη μας για μια ζωτική δημόσια ζωή, οι άνθρωποι θα περνούν έξω απ' τα σοσιαλισηκά κέντρα, με τις πληκηκές πολιτικές συζητήσεις και θα ρίχνονται, κατευθείαν, μέσα στα πάρτυ του δρόμου.

Η κλίμακα των μεγάλων πόλεων δυσκολεύει τη λύση στα προβλήματα της δημόσια ζωής. Αν δεν βρούμε τρόπους να αχεδιάσουμε πόλεις μ' ένα καινούργιο τρόπο, τα γεγονότα οαν τα φεσηβάλ θα έχουν μόνο περιθωριακή επιρροή. Κάποια μελέτη γίνεται για τη πολεοδομία. Το κίνημα Νέας Αρχιτεκτονικής για παράδειγμα, οργάνωσε μια συνδιάσκεψη το 1979 για να συζητήσει πως η πολεοδομία και η αρχιτεκτο­νική απομονώνουν και καταπιέζουν τις γυναίκες στο σπίτι. Οι ασυντόνιστες δραστηριότητες που προσπαθούσε να συγκε­ντρώσει το Πέρα απ' τον Κατακερμαπσμό περιλαμβάνουν πολλές δραστηριότητες σε τοπικές κοινότητες, και πολλοί που ασχολούνται με τη στέγαση και την πολεοδομία παρακολού­θησαν τη συνδιάσκεψη του Ληντς. Αλλά πολλές κοινοτικές δραστηριότητες δίνουν μια μάχη οπισθοφυλακής, προφυ- λάσσοντας πολλές κοινότητες απ' την καταστροφή και τους κατοίκους τους απ' την απομόνωση των συγχρόνων συνοικι­σμών. Αν δεν προφυλάσσουν παλιές κοινότητες προσπα­θούν να δημιουργήσουν καινούργιες. Οι τοπικές κοινότητες βρίσκονται στα όρια της δημόσιας ζωής. Οι παλιότερες μερι­κές φορές συνδέονται με δεσμούς συγγενείας και είναι πολύ καχύποπτες για τους αγνώστους. Οι νέες μπορεί να σχηματι­στούν μόνο διαμορφώνοντας μια αίσθηση ταυτότητας απέ­ναντι στον εξωτερικό κόσμο. Οι στενά συνδεδεμένες κοινό­τητες μπορεί να είναι τοπικιστικές σης απόψεις τους, ουδέτε­ρες στα πλατύτερα ζητήματα και αδιάφορες για ης άλλες κοι­

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 177

νότητες. Ενώ οι τοπικές κοινότητες θα παραμένουν έτσι, ο σχεδιασμός των πόλεων θα συνεχίσει να είναι στα χέρια των πολεοδόμων, αρχιτεκτόνων και εργολάβων.

Η σύνθετη φύση της σύγχρονης οικονομίας έχει σημάνει την άνοδο των κοινωνικών σχέσεων, που σε αντιπαράθεση έχουν υποβιβάσει τις σταθερές και προσωπικές σχέσεις των ατόμων. Η πολιτική ενδιαφέρεται όλο και περισσότερο για την οικονομία, είτε δημιουργώντας πς κατάλληλες κοινωνι­κές συνθήκες, είτε άμεσα σχεδιάζοντας την, και είναι συνε­πώς κατανοητό ότι το κοινωνικό και πολιηκό συγχέονται.

Ταυτόχρονα η δημόσια ζωή σης πόλεις έχει υποβιβαστεί τόσο πολύ ώστε τη φοβόμαστε αντί να την καλοσωρίζουμε. Καθώς η πολιτική εμπλέκεται με την οικονομία, και καθώς η δημόσια ζωή παρακμάζει, η δημόσια διάσταση της πολιτικής παραμελείται τόσο στο προσωπικό, όσο και στο πιο παραδο­σιακό είδος. Η αλλαγή στη φύση της πολιτικής που στοχεύει το προσωπικό-πολιηκό, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η επιθυ­μία να της ληστέψει τη δημόσια διάστασή της.

Το προσωπικό-πολιτικό έχει ταυτιστεί μ' ένα περιθώριακό στυλ ζωής, μερικές φορές τόσο αλλόκοτο που δεν έχει καμ- μιά ελπίδα να επηρεάσει τους συνηθισμένους ανθρώπους.

Αντί να ενδιαφέρεται για το τρόπο που ζουν λίγοι άνθρω­ποι, θα' πρεπε να απασχολείται με τον πρόπο που ζουν οι περισσότεροι και να στραφεί στη αναζωογόνηση της δημό­σιας ζωής, πράγμα που, ανάμεσα στ' άλλα απαιτεί αλλαγές τόσο στα αποτελέσματα όσο και σης μέθοδες σχεδιασμού των πόλεων. Χρειαζόμαστε πόλεις με ζωντανές τοπικές κοι­νότητες που τώρα υποσκάπτονται από την ταχεία «αξιοποίη­ση» και ευχάριστους δημόσιους χώρους για να μπορούν να συγκεντρώνονται άνθρωποι άγνωστοι μεταξύ τους. Από μια περίεργη ειρωνία ο αρχιτέκτονας του Μπωμπούρ στο Παρίσι, που έχει δημιουργήσει ένα τόσο ζωντανό δημόσιο χώρο, είναι επίσης αρχιτέκτονας ενός τεράσηου συγκροτήματος γραφείων που απειλεί την ύπαρξη μιας τοπικής κοινότητας. Ωστόσο το Μπωμπούρ χρησιμοποιείται κυρίως από τουρί­στες και την Παριζιάνικη μεσαία τάξη, ενώ η απειλούμενη κοινότητα είναι κυρίως εργατική. Αυτό υποδηλώνει την ανά­γκη για πιο πλατειά συμμετοχή της εργατικής τάξης στο σχε­δίασμά, δίνοντας τη δυνατότητα στους ανθρώπους να συμμε­τέχουν στη πολιτική περισσότερο απ'ότι επιτρέπουν οι περιο­

178 ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ

δικές εκλογές για την εκλογή κυβέρνησης.Η δημόσια ζωή είναι δυαδική, είναι η ζωή που διεξάγεται

σε δημόσιους χώρους, και είναι η ζωή της κοινωνικής πολιτι­κής. Πολλοί που ενδιαφέρονται για το προσωπικό-πολιτικό έχουν δώσει μεγαλύτερη προσοχή στη πολιτική σης κοινότη­τες απ'τους παραδοσιακούς αριστερούς, που συγκεντρώνο­νται στην εθνική και διεθνή πολιτική σε βάρος των τοπικών ζητημάτων. Χρειαζόμαστε, να προσέξουμε ακόμα περισσό­τερο την πολιτική σης κοινότητες. Όπως πρέπει να ισορρο­πήσουμε ανάμεσα στην προσωπική ζωή και στα πλατειά κοι­νωνικά ζητήματα, έτσι και στην πολιπκή της κοινότητας πρέπει να βρούμε την ισορροπία μεταξύ των τοπικισηκών και μητρο- πολιτικών συμφερόντων. Η αναζωογόνηση της δημόσιας ζωής μ' αυτό το τρόπο μας οδηγεί στη καρδιά της δημοκρα­τίας, γιατί πραγματική δημοκρατία σημαίνει τη συμμετοχή περισσότερων στη λήψη αποφάσεων σ' όλα τα επίπεδα της κοινωνίας. Επίσης κρατά την υπόσχεση της αρμονίας ανά­μεσα σε προσωπικό και πολιτικό, γιατί στη δημόσια ζωή, μπο­ρεί να σχηματίσουμε προσωπικές σχέσεις που προστίθενται σ' αυτές που συνάπτουμε ιδιωτικά, ενώ ταυτόχρονα συμμετέ­χουμε μ' άλλους σ' ένα κοινό κόσμο.

Η ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΖΩΗΣ 179

2. Νιεήβ Λαμ , Ανταρσίες, Λονδίνο, Solidarity 1978, σελ. 29-30,2. Χάνα Άρενχ, Η Ανθρώπινη Κατάσταση, Σικάγο, University of Chi

cago Press, σελ. 53.3. Βικ Σαίνιλερ, «Φασισμός και ανδρισμός», Αχίλεια Πτέρνα αρ. 1,

Λονδίνο Καλοκαίρι 1978, σελ. 21.4. Γεωργία Σάνγκερ, Το μοναχικό πλήθος, Ανοιχτός Δρόμος, αρ. 10,

Βανκούβερ, Καλοκαίρι 1979, σελ. 4.5. Λούσιεντ, Η Τρυφερή Παγίδα, Αλληλεγγύη αρ. 10, Λονδίνο, Οκτώ-

βριος-Νοέμβριος 1979, σελ. 8.6. Καρλ Μαρξ & Φρειδερίκος Ένγκελς, «Η Γερμανική Ιδεολογία» στο

Καρλ Μαρξ & Φρειδερίκος Ένγκελς - Έργα, τόμος 5, Λονδίνο, Lawrence and Wishart 1976, σελ. 229-30.

7. Έρβινγκ Γκόρμαν, Η Εμφάνιση του Εαυτού στη Καθημερινή Ζωή, Χαρμοντσγουορθ, Penguin 1971, σελ. 118-21, 169.

Τ ο β ιβλίο του Μ ά ρ σ α λ Κ όλμ α ν ξ εκ ιν ώ ν τα ς απ ’ τη ν

εμπειρία του γυνα ικείου κ ινήμ α τος που ε ισή γα γε σε μα­

ζική κλίμακα τη θέση γ ια τη σύ νδεση τη ς π ρ οσ ω π ικ ή ς

και πολιτικής ζω ή ς , δ ιερευνά τη σχέση α νά μ εσα σ το

π ρ ο σ ω π ικ ό και τη ν πολιτική σ το επ ίπεδο του π ρ ο σ ω π ι­

κού, με τη ν κ ο ινω ν ικ ή πολιτική . Α π ο φ εύ γο ν τα ς τις π α ­

γ ίδ ες της τα ύ τιση ς π ρ οσ ω π ικ ού - πολ ιτικού , δ ιερ ευνά τη

δ ιαπ ίδυση α νά μ εσα σ το ένα και το ά λλο και προσπ α θεί

ν α δ ώ σ ε ι μια κατεύθυνση γ ια τη ν α ντιμ ετώ π ισή τους.

Α δ ιά κ οπ ες π ερ ιηγήσεις : αυτή είνα ι η λύση που π ρ ο τε ί­

νει. Α π ό τη σ τιγμ ή και π έρα που η λύση δ εν μπορεί να

δοθε ί με τη ν α ν α γ ω γ ή του ενός σ το ά λλο , τό τε το β ά ρ ος

πρέπει να μπει σ ε μια λογ ικ ή τη ς αδ ιάκοπ ης περ ιήγη -

σης.

Σ τη ρ ιγμ ένο σ τη ν εμπειρ ία τ ω ν ε ίκοσ ι χ ρ ό ν ω ν α νά δυ ­

ση ς του «π ρ ο σ ω π ικ ο ύ π ολ ιτ ικ ο ύ » και τη ς ανάπτυξης της

ο ικ ε ιό τη τα ς απ έναντι σ τη β ικ τω ρ ια νή επ ισημ ότη τα του

π α ρελθόντος , το β ιβλίο απ αντάει σ τα ίδ ια τα δ ικ ά μας

προβλήμ ατα , π ώ ς θ α συνδυάσουμε π ολ ιτικ ό και π ρ ο ­

σω π ικ ό , οικείες και δημ όσ ιες σχέσεις. Ε νά ντ ια σ τη ν

παλιά επ ισημ ότη τα α λλά και σ τη ν έντα ξη ό λ ω ν τ ω ν

σ χ έσ εω ν της ζω ή ς μας σ τη ν ο ικ ε ιό τη τα ή ψευδοοικειό-

τη τα του γκ έτο . Π ρόκ ε ιτα ι γ ια μια απ άντη ση π ρ ω τό τυ ­

πη και — πιστεύουμε— σημαντική . Μ ια άποψη που ξε ­

π ερνάει τό σ ο το ν κ ονφ ορμ ισμ ό του παλιού αστισμ ού ,

του παλαιού κόμματος, ό σ ο και το νέο π ια κ ονφ ορμ ι-

σμ ό του... α ντικ ονφ ορμ ισμ ού τ ω ν ν έ ω ν κ ινη μ ά τω ν και

του γκέτο .

ISBN 9 6 0 - 4 2 7 - 0 0 3 - 6