Marginalizacja i wykluczenie społeczne – stare problemy w

nowej rzeczywistości

Dr Ryszard SzarfenbergUniwersytet Warszawski

Instytut Polityki Społecznej

Tekst referatu: www.ips.uw.edu.pl/rszarf/Wykład na ten temat: www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/

Motto

• Respondentów zapytano o ich opinię na temat przyczyn wykluczenia społecznego. Główną przyczyną, o której wspominano była niesprawiedliwość w społeczeństwie..

Problemy stare jak nasza cywilizacja

• Mirosław Frančič o ludziach luźnych w osiemnastowiecznym Krakowie

• Bronisław Geremek o ludziach marginesu w późnośredniowiecznym Paryżu

• Stefan Czarnowski o marginalnej kategorii społecznej w starożytnej Grecji

• Stefan Czarnowski w 1935 o „ludziach zbędnych”, „marginesie społecznym”, „marginesowości”, „ludziach marginesowych”, „reintegracji elementów marginesowych” i „wyłączeniu”

Słowa, słowa, słowa• Czy „marginalizacja społeczna”, „wyłączenie

społeczne”, „ekskluzja społeczna” i „wykluczenie społeczne” oznaczają to samo?

• Czy to samo oznaczają „demarginalizacja społeczna”, „włączenie społeczne”, „inkluzja społeczna”?

• Czy „inkluzja społeczna” albo „włączenie społeczne” oznacza to samo, co „integracja społeczna”, „spójność społeczna”, czy „reintegracja społeczna”?

• Jaka jest różnica między „podklasą” a „marginesem społecznym”, między „marginalnością” a „peryferyjnością”? Czy istnieje również „nadklasa”?

23 grupy zagrożone• Długotrwale bezrobotni i bezrobotni z krótkimi okresami

zatrudnienia.• Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na miejscach pracy nie

wymagających kwalifikacji (starsi pracownicy, niechronieni kodeksem pracy).

• Nisko opłacani i ubodzy.• Chłopi bez ziemi.• Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby przerywające naukę w

szkole.• Umysłowo i fizycznie upośledzeni i niesprawni.• Uzależnieni od substancji psychoaktywnych.• Przestępcy, więźniowie, ludzie z kryminalną przeszłością.• Samotni rodzice.• Wykorzystywane dzieci, wyrastające w problemowych

rodzinach.• Młodzież, szczególnie bez doświadczeń zawodowych lub

dyplomów szkolnych.

23 grupy zagrożone• Pracujące dzieci.• Kobiety.• Cudzoziemcy, uchodźcy i imigranci.• Rasowe, religijne, językowe i etniczne mniejszości.• Pozbawieni praw obywatelskich.• Odbiorcy pomocy społecznej.• Potrzebujący, ale nie uprawnieni do pomocy społecznej.• Mieszkańcy budynków nadających się do generalnego remontu

lub wyburzenia, lub mieszkający w złych sąsiedztwach.• Osoby, których poziom konsumpcji jest poniżej potrzebnego do

przetrwania (głodujący, bezdomni, Czwarty Świat).• Ci, których konsumpcja, spędzanie czasu wolnego lub inne

praktyki są napiętnowane lub uznane za dewiacyjne (nadużywający alkoholu lub narkotyków, przestępcy, inaczej ubrani, mówiący).

• Przemieszczający się w dół struktury społecznej.• Społecznie izolowani, bez przyjaciół i rodziny.

Co mają wspólnego ze sobą 23 grupy?

• Są zagrożone wykluczeniem społecznym• Kiedy więc będą wykluczone społecznie?

Dwie odpowiedzi• Gdy staną się relatywnie ubogie• Gdy ich sytuacja będzie miała cechy

marginalnej pozycji społecznej

Ubóstwo relatywne

• Adam Smith: człowiek bez przyzwoitego ubrania wstydzi pokazać się publicznie, a więc jeżeli kogoś nie stać na takie ubranie to tym samym jest niezdolny do uczestnictwa w przestrzeni społecznej

• Definicja: wymuszone niezaspokojenie tych potrzeb (deprywacja), których zaspokojenie jest warunkiem koniecznym normalnego funkcjonowania w społeczeństwie

• Potrzeba to relacja między człowiekiem a światem, polegająca na tym, że jej zerwanie poważnie upośledza jego zdolność do normalnego funkcjonowania

Ubóstwo relatywne• Normalne funkcjonowanie w społeczeństwie:

dominujący i zalecany sposób życia w danej społeczności

• Jakie są warunki konieczne, aby żyć takim życiem?

Odpowiedź Lena Doyala i Ian Gough’a: • Dwa fundamentalne warunki: zdrowie i

autonomia• Co jest konieczne, aby być zdrowym i zachować

autonomię w naszym społeczeństwie?

Ubóstwo relatywne• właściwe odżywienie,• odpowiednie schronienie,• niezagrażające środowisko pracy,• niezagrażające środowisko fizyczne,• odpowiednia opieka zdrowotna,• bezpieczne dzieciństwo,• znaczące relacje pierwotne,• bezpieczeństwo fizyczne,• bezpieczeństwo socjalne,• bezpieczna kontrola urodzin i rodzenie,• odpowiednia wiedza i umiejętności podstawowe i

międzykulturowe.

Ubóstwo relatywne• Zaspokojenie tych potrzeb wymaga dostępu

(uprawnień) do wielu dóbr i usług, które produkowane są w ramach społecznego podziału pracy

• Uzależnienie tego dostępu (uprawnień) wyłącznie od formalnego zatrudnienia ma poważne konsekwencje dla zdrowia i autonomii mających mniejsze szanse na takie zatrudnienie

• Typowe postulaty w ramach tego podejścia: zwiększanie dostępności koniecznych dóbr i usług dla zbiorowości mających mniejsze szanse na formalne zatrudnienie, a ostatnio kładzie się nacisk na zwiększanie szans

Marginalna pozycja społecznaCechy tej pozycji (propozycja Freda Mahlera):• Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania

decyzji.• Mniej praw a więcej obowiązków.• Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń.• Mniej możliwości ekonomicznych i niższa pozycja

ekonomiczna.• Mniejsze możliwości edukacyjne, zawodowe,

wypoczynku itp.• Większe narażenie na skutki społecznych nacisków

i kryzysów. • Dyskryminacja prawna.• Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i praktyki

dyskryminujące.

Marginalna pozycja społeczna

• Problemy z podmiotowością, uprawnieniami, wolnością, pracą, dochodami, edukacją, wypoczynkiem, zabezpieczeniem na przyszłość, równouprawnieniem i wizerunkiem społecznym

• Konsekwencje dla polityki społecznej: musimy zwrócić uwagę na takie problemy, jak m.in. uprzedmiotowienie, zniewolenie, dyskryminacja i stygmatyzacja. Za przynajmniej częściowe ich rozwiązanie uznaje się prawa społeczne/socjalne

Konsekwencje obu ujęć dla polityki społecznej

• Udostępnianie koniecznych do społecznego funkcjonowania zasobów powinno się odbywać z poszanowaniem, ochroną i realizacją m.in. podmiotowości (bez uprzedmiotowienia), równouprawnienia (bez dyskryminacji) i godności (bez stygmatyzacji)

• Podkreślanie zagrożenia wykluczeniem społecznym, a nie samego wykluczenia społecznego oznacza, że przywołuje się stary postulat nowoczesnej polityki społecznej - zapobieganie

Metafora społecznego domu

• Dom jest piętrowy• Na każdym piętrze są różne pokoje• Ludzie pozostają na swoim miejscu, ale

też przemieszczają się między pokojami i piętrami

• Poza domem także żyją ludzie• Przemieszczanie się między domem i

społeczną próżnią jest również możliwe

Metafora społecznego domu

• Dlaczego ludzie żyją poza społecznym domem?

Cztery ogólne odpowiedzi:• Przyczyna jest w samych wykluczonych i w ich

zachowaniach• Przyczyną są działania innych ludzi• Przyczyna tkwi w konstrukcji domu• Przyczyną są bezosobowe procesy, na które nikt

nie ma wpływu

Metafora społecznego domuZalety metafory• Ułatwia odróżnienie klas-warstw niższych od

zmarginalizowanych i wykluczonych społecznie• Obejmuje zarówno wizję pionowej hierarchii społecznej

(układ pięter), jak i wewnętrznego i zewnętrznego kręgu (w samym domu pomiędzy pokojami na tym samym piętrze; dom i poza domem).

• Ułatwia zrozumienie węższego i szerszego ujęcia integracji społecznej – tylko w domu, również wykluczeni

• Ułatwia odróżnienie ogólnych strategii politycznych polegających na zapobieganiu wykluczeniu społecznemu oraz reintegracji wykluczonych

Strategie diagnozy marginalizacji i wykluczenia społecznego

• Diagnoza sytuacji poszczególnych grup z listy H. Silver

• Diagnoza ubóstwa relatywnego – badania angielskie Breadline Britain

• Diagnoza marginalnej pozycji społecznej – badania łódzkie klientów pomocy społecznej

• Diagnoza sytuacji wykluczonych na tle innych segmentów struktury społecznej – badania społeczeństw postkomunistycznych

Ocena perspektywy marginalizacji i wykluczenia społecznego

Potencjalne zalety m.in.:• jest na tyle uniwersalna, że można ją stosować zarówno do

społeczeństw historycznych, jak i do różnych społeczeństw w tym samym czasie

• stwarza pozytywną atmosferę dla działalności pozarządowej, którą przedstawia się jako skuteczną w działaniach reintegracyjnych czy alterintegracyjnych

• zmusza do wyjścia poza wąsko ekonomiczne analizy ubóstwa i bezrobocia oraz wyłącznie ekonomiczne rozwiązania tych problemów

• sprzyja polityce społecznej, która nie tylko ma na celu łagodzenie ubóstwa absolutnego, ale ma zapobiegać i łagodzić ubóstwo relatywne

• uwzględnia zagadnienia m.in. podmiotowości, równouprawnienia i wizerunku społecznego, często pomijane w tradycyjnej polityce społecznej z paternalistycznym podejściem

Ocena perspektywy marginalizacji i wykluczenia społecznego

Potencjalne wady• może skłaniać do skupiania uwagi wyłącznie na

działaniach skierowanych do najbardziej wykluczonych, z pominięciem reszty zagadnień szerszej integracji społecznej i zapobiegania wykluczeniu

• może być wykorzystana do stygmatyzacji, gdy wykluczone zbiorowości utożsami się z marginesem społecznym i podklasą rozumianymi w kategoriach moralnych

• wąsko rozumiane wykluczenie społeczne, jako brak uczestnictwa w formalnym zatrudnieniu, prowadzi do dominacji polityki zatrudnienia nad innymi działami polityki społecznej i w konsekwencji do ich niedoceniania i niedofinansowania

Inkluzja na złych warunkach?

• Uczestnictwo uprzedmiotawiające, dyskryminujące i odbierające godność ma bardzo niewielką wartość, chociaż może oferować dostęp do zasobów materialnych

• Jeżeli „zorganizowana i regularna społeczność” może zapewnić wykluczonym i najniższym klasom wyłącznie uczestnictwo niskiej jakości (uprzedmiotawiające, dyskryminujące, stygmatyzujące), główne nadzieje należy wiązać z alterintegracją

Wnioski• Koncepcja ubóstwa relatywnego obejmuje

większość intuicji związanych z wykluczeniem społecznym i można skorzystać z doświadczeń angielskich w diagnozie tego problemu

• Nie należy prowadzić refleksji nad marginalizacją i wykluczeniem społecznym bez normatywnej koncepcji uczestnictwa w społeczeństwie i społeczeństwa jako takiego

• Zorganizowana i regularna społeczność sama zobowiązała się do wykorzenienia ubóstwa absolutnego i złagodzenia ubóstwa relatywnego w duchu idei „społeczeństwa dla wszystkich”. Trzeba jej tylko o tym przypominać.

Instytucjonalizacja procesu inkluzywnej integracji

• Rada Integracji Społecznej• Strategia Integracji Społecznej• Plan Integracji Społecznej• Obserwatorium Integracji Społecznej

Warunki powodzenia m.in.• Koordynacja działalności różnych podmiotów polityki

społecznej• Partnerstwo międzysektorowe i upodmiotowienie

wykluczonych• Odpowiednie finansowanie i kadry• Realne kompetencje Rady w zarządzaniu całym

procesem

Koniec