Pojęciowa reprezentacja rzeczywistości

(2008) Falkowski, Maruszewski, Nęcka

(1992) Lawrence W. Barsalou

Kategorie

Trzy podstawowe rodzaje kategorii Medin, Lynch i Solomon (2000) :

• (1) Kategorie naturalne: zwierzęta, kwiaty, motyle… (tradycyjna klasyfikacja bytów)

• (2) Kategorie ( sztuczne) funkcjonalne: grabie, młotki, młoty pneumatyczne, lutownice, testy, słuchawki lekarskie ( narzędzia).

• (3) Kategorie nominalne : nazwy przypisane pewnym bytom, spełniającym określone warunki, np..??? (prawnie) - osoba rodzaju męskiego, która przekroczyła 18 lat i nie zawarła związku małżeńskiego.

(kawaler)

Trzy podstawowe rodzaje kategorii Barsalou (1985).

• 1/ kategorie taksonomiczne. Np.: ptaki, ssaki czy ryby…. Kategorie te mają cechy wspólne (choć cechy te nie muszą występować u wszystkich egzemplarzy danej kategorii;

• 2/ kategorie zorientowane na cel. Np.: rzeczy do ubrania w czasie silnego mrozu i śniegu. Przy klasyfikowaniu do tej kategorii jest wykorzystywana zasada ideału — egzemplarz, który w idealny sposób chroni nas przed mrozem i śniegiem.

• 3/ kategorie ad hoc. Kategorie te tworzone są w sposób spontaniczny i zawierają przedmioty przydatne w pewnej specyficznej sytuacji.. karty kredytowe, kosmetyki, kwiaty i czekoladki czy wino (zestaw potrzebny na randce).

Typowość egzemplarzy kategorii

• Np. kategoria „ptaki”

• Który egzemplarz jest bardziej „typowy”

wróbel czy wrona?

wrona czy czapla?

czapla czy marabut?

http://images.google.pl/imgres?imgurl=http://www.kozaczek.pl/img/b/tn_568.jpg&imgrefurl=http://www.kozaczek.pl/tag.php%3Fk%3Dkapelusz&usg=__nQad1su39uLItTeypZhrppU4NCo=&h=100&w=100&sz=4&hl=pl&start=12&tbnid=nHBs6TW8Y6CnhM:&tbnh=82&tbnw=82&prev=/images%3Fq%3Dkapelusze,%2Bwy%25C5%259Bcigi%26gbv%3D2%26hl%3Dpl%26sa%3DG

Funkcje pojęć

• (1) Redukcja różnorodności obiektów do kategorii (bez nazywania!!)

• (2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie

• (3) Wnioskowanie z przynależności do kategorii o właściwościach poszczególnych egzemplarzy

• (4) Komunikowanie: wskazywanie kategorii przez wypowiadanie nazw .

Funkcje pojęć

(1) redukcję różnorodności informacji do kategorii (ekonomia myślenia).

(2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie.

(3) Wnioskowanie.

(4) Komunikacja.

Funkcje pojęć

• (1) redukcję różnorodności informacji do kategorii (ekonomia myślenia). Jeżeli ten płyn to alkohol, więc nadaje się do spożycia ( prawda). Ale tamten płyn to alkohol, więc…

• Nieprawda, to alkohol etylowy – trucizna ( błąd myślenia związany z użyciem stereotypu „alkohol”).

• Redukcja różnorodności poprzez klasyfikację nie ma jednolitego charakteru — poszczególne kultury inne cechy uznają za kryteria klasyfikacji, ponieważ klasyfikacje te mogą służyć różnym celom (Malta, 1995).

Tou Tong - ból głowy; obraz w tradycyjnej medycynie chińskiej

Jean-Claude Brezillon:

• Ból głowy spowodowany przez WIATR-ZIMNEM • Ten typ bólu głowy może być mocny, ale rzadko nie do zniesienia.

Towarzyszą mu klasyczne objawy Wiatru-Zimna: gorączka i dreszcze, osłabienie wzdłuż meridianu Tai Yang (przede wszystkim górnej części pleców i karku), brak pragnienia. Ból potęguje się na skutek zimna. Powierzchnia języka jest biała i cienka. Tętno falujące i napięte).

• Leczenie jest określone według Sześciu Warstw „Traktatu o uderzeniach Zimna).

• Ból głowy spowodowany Wiatrem-GORĄCEM• Ten typ bólu głowy jest z reguły bardzo gwałtowny, często nie do

zniesienia, (pacjent ma wrażenie, że pęknie mu głowa). Towarzyszą mu klasyczne objawy Wiatru-Ciepła: gorączka i dreszcze (gorączka jest z reguły wyższa niż przy Wietrze-Zimnie), pragnienie, zaczerwienione oczy i skóra, również zaczerwienione i bolesne gardło, ciemny mocz. Język czerwony, z żółtym nalotem. Tętno jest falujące) i szybkie.

• Leczenie jest określone według diagnostyki Czterech warstw lub diagnostyki opartej o Potrójny Ogrzewacz, chociaż jest ona rzadko używana.

• (2) Rozumienie sytuacji i wyjaśnianie. Dzięki traktowaniu obiektów wchodzących w zakres pojęcia jako równoważnych można wykorzystywać dotychczasową wiedzę w odniesieniu do nowych obiektów, należących do danej grupy.

• Kiedy mieszkaniec Białegostoku widzi kobiety ubrane w kolorowe spódnice kwieciste chusty, które chcą powróżyć – reaguje obawą i sprawdza, czy nadal posiada portfel, gdyż wie, że takie kobiety kradną.

Nieprawda, nie każdy spełniający te kryteria że spełnia te przewidywania.

• Kiedy Rom widzi kogoś ubranego w czarny dres, w glanach, ostrzyżonego na łyso, pokrytego tatuażami - reaguje obawą, ponieważ wie, że tacy ludzie atakują Romów.

Nieprawda, nie każdy spełniający te kryteria że spełnia te przewidywania.

• (3) Wnioskowanie. Dzięki pojęciom możemy wyciągnąć wnioski z przesłanek.

• (4) Funkcja komunikacyjna. Umożliwia uczenie się poprzez komunikowanie się innym.

• Na przykład, kiedy ktoś rozmawia się ze specjalistą w dziedzinie medycyny, może się dowiedzieć, że tkanki mózgu nie zawierają receptorów bólowych, więc urazy mózgu „nie bolą”. Bóle głowy są związane z receptorami bólu w naczyniach krwionośnych.

Efekty kategoryzacji

• Patrz: efekt kontrastu • Patrz: efekt asymilacji

• Wyostrzanie różnic między egzemplarzami należącymi do różnych kategorii i jednocześnie,

• zamazywanie różnic między egzemplarzami w obrębie tych kategorii.

• Np. Stereotypy dot. agresywność mężczyzn i kobiet.

Teorie pojęć

Dwa rodzaje teorii pojęć

• (1) teorie odwołujące się do zasady podobieństwa; odwołuje się do przetwarzania „z dołu do góry”, ponieważ informacje odbierane na obwodzie (dół) są przetwarzane na piętrach najwyższych (góra), gdzie tworzy się reprezentacje zbiorów obiektów, „jakoś” do siebie podobnych.

•(2) teorie ujmujące pojęcia jako elementy struktury wiedzy; odwołuje się do przetwarzania „z góry do dołu”, od posiadanej przez jednostkę wiedzy (góra), dzięki której docierające z obwodu informacje (na dół) mogą być traktowane jako ekwiwalentne.

Teorie podobieństwa

Teorie podobieństwa Tversky (1977)

• Tversky definiuje podobieństwo na podstawie • liczby cech wspólnych danej grupy obiektów oraz • liczby cech różnicujących te obiekty.

• Każda cecha decydująca o podobieństwie lub o różnicach jest ważona

• ze względu na swoją wyrazistość (salience) lub• ważność (importance).

• Wagi cech są zależne od kontekstu• Np. Wymóg malowanie ochronnego pojazdów

wojskowych sprawia, że korzystna jest zerowa wyrazistość

skutery, motocykle, motorynki

• Np. cechy wspólne: pojazdy jednośladowe, posiadające silnik;

• cechy różne: pojemność silników, moc silników …

wyrazistość ważność

• sylwetka ** *• marka * ***• tradycja *** ****

Co to?

Podział teorii podobieństwaSmitha i Medina (1981)

Kryteriami podziału są

•1/ Czy dany pogląd dopuszcza istnienie jednej lub wielu reprezentacji danego pojęcia

oraz •2/ czy można ustalić (albo nie) cechy, konieczne i wystarczające (definicyjne) do określenia przynależności do zakresu danego pojęcia.

Czy istnieje jedna reprezentacja tego egzemplarza?

Pogląd egzemplarzowy

Pogląd klasyczny

Czy istnieje zbiór cech definicyjnych tego

egzemplarza

Pogląd probabilistyczny

tak

tak

nie

nie

Pogląd prototypowy

Pogląd egzemplarzowyNie istnieje jedna reprezentacja danego egzemplarza

(1992) Lawrence W. Barsalou

Cognitive Psychology: An Overview or Cognitive Scientists

Lawrence Erlbaum Associates, Inc., Publishers

Pogląd egzemplarzowy

• Zgodnie z tym poglądem ludzie reprezentują kategorie przez napotkane w codziennych sytuacjach egzemplarze.

• Np. kategorię „panna” reprezentuje Zuzia z następnej klatki schodowej, Kasia co siedzi z przeciwka przy biurku, itd

• Reprezentacja kategorii „panna” składa się ze wspomnień o spotkanych osobach, skojarzonych ze słowem „panna”.

• Kategoryzacja nieznanych obiektów przebiega przez wyszukanie takiego wspomnienia w pamięci, które jest najbardziej podobne to tego obiektu.

• Jeśli najbliższy egzemplarz przypominający nieznany obiekt to „kawaler”, wtedy obiekt nieznany jest rozpoznawany jako „kawaler”.

• Przebieg poszukiwań jest równoległy, tj. automatyczny i nieświadomy.

• Według tej teorii ludzie nie dokonują abstrakcji cech , aby dokonać generalizacji i stworzyć kategorię abstrakcyjną. Znajomość abstrakcyjnej reguły nie jest konieczna do skutecznej kategoryzacji

Reprezentacja obiektu poprzedza kategoryzację

• Inna droga tworzenia reprezentacji pojęć w poglądzie egzemplarzowym

• Osoba po raz pierwszy może zobaczyć nieznany obiekt – „wyciskarkę do soków” w telewizji, na fotografii, filmie rysunkowym), i informacja o egzemplarzu lub grupie egzemplarzy jest zapisywana w pamięci.

• Te egzemplarze zapisane w pamięci długotrwałej służą jako podstawa kategoryzacji nieznanych obiektów.

• Inaczej reprezentacja poprzedza kategoryzację.

• Można oczekiwać, że im bardziej nieznany obiekt jest podobny do egzemplarza już zapisanego w pamięci, tym bardziej prawdopodobne, że zostanie on zaliczony do danej kategorii.

• Istnieje wiele odmian poglądu egzemplarzowego. Zamiast

• 1/ najbliższego egzemplarza system poznawczy może stosować

• 2/ przeciętną ze wszystkich znanych egzemplarzy• 3/ przeciętną z pierwszych poznanych egzemplarzy• 4/ przeciętną z ostatnio poznanych egzemplarzy• 5. itp..

Egzemplarzowe modele kategoryzacji

Model kontekstowy Medin i Schaffer (1978)

• Wg Medina i Schaffera (1978) kategoryzacja egzemplarza polega na jego porównywaniu ze wszystkimi zapamiętanymi egzemplarzami należącymi do różnych kategorii.

• Bodziec zostanie więc zaklasyfikowany do danej kategorii wówczas, kiedy suma podobieństw tego bodźca do wszystkich egzemplarzy należących do danej kategorii będzie większa od sumy odnoszącej się do egzemplarzy innych kategorii.

• Wskaźnikami typowości egzemplarzy są czasy reakcji i błędy w ich rozpoznawaniu.

NAJBLIŻSZY SĄSIAD

NAJDALSZY SĄSIAD

EGZEMPLARZE CENTRALNE CE

x

x

xx

KATEGORYZACJA EGZEMPLARZY: MODEL KONTEKSTOWY

Trzy różne metody ustalania przynależności do kategorii: osoba wybiera możliwie najkrótszy dystans do kategorii.

Zalety i wady (Barsalou)

• Zalety:• Wyjaśnia łatwość nabywania kategorii niejasno

zdefiniowanych i kategorii „ ad hoc”• Wyjaśnia powstawanie niezliczonych i różnorakich

kategorii.• Wady: • funkcjonowanie takiego systemu kategoryzacji zakłada

istnienie pamięci o wielkiej pojemności aby zachować pamięć poszczególnych egzemplarzy. (Kontr-argumenty)

• Egzemplarze mogą być zapominane. (Kontr-argumenty).• Ludzie ujawniają znajomość abstrakcyjnych cech

odnośnie kategorii, które indukowali z pojedynczych egzemplarzy. (Kontr-argumenty)

Dwie odmiany poglądu egzemplarzowego

• Wersja skrajna, kiedy każdy przypadek traktowany jest jako pojęcie.

Np. „To, co w tej chwili leci nad głową to „ptak”.

Albo

• Wersja umiarkowana oparta na podobieństwie rodzinnym w dotychczas poznanych egzemplarzach. Np. „ptak” jest coś, co możemy określić jako zbiór podobieństw rodzinnych w poznanych dotąd „gołębiach”, „kaczkach”, „bocianach”, i tak dalej (Komatsu, 1992).

Przyswajanie pojęć: Wersja skrajna

• Pojęcie „pies” może zostać przyswojone już po jednorazowym kontakcie z egzemplarzem, nie wymaga kontaktu z wielką liczbą egzemplarzy.

• Np. kiedy dziecko zobaczy jednego psa,• trafnie odróżnia psa od innych zwierząt.• Trafnie nazywa nazwą „pies” (kategoryzuje)

różne psy: jamniki, pekińczyki, teriery…

Przyswajanie pojęć a system wiedzy

• Przyswojenie pojęcia po kontakcie z jednym egzemplarzem może być wskazówką, że

• Pojęcie nie jest nabywane w izolacji ale na tle dotychczasowego systemu pojęć.

• w warunkach naturalnych mogą powstać tylko w obrębie tych struktur.

Diagnoza lekarska: Efekt podobnych egzemplarzy

Brooks, Norman i Allen (1991 • Badanie przeprowadzono na grupie lekarzy ogólnych oraz grupie

dermatologów mających duże doświadczenie kliniczne. • Badanie dotyczyło procesu kategoryzacji materiału znanego lekarzom z

praktyki.

• Część I. Pokazywano im serię 30 slajdów przedstawiających przypadki różnego rodzaju chorób skóry, których diagnozę zarazem podawano.

Część II. Pokazywano im serię 60 slajdów, które trzeba było poddać kategoryzacji

• a) Slajdy, które widzieli w fazie wstępnej — można powiedzieć, że w odniesieniu do tych slajdów sprawdzano jedynie, co badani zapamiętali z fazy wstępnej.

• b) Slajdy, które były podobne do pokazywanych wcześniej;

• c) Slady, które wprawdzie różniły się od pokazywanych wcześniej, lecz należały do tych samych kategorii diagnostycznych, co slajdy pokazywane w fazie początkowej.

Wyniki• Lekarze ogólni i dermatolodzy stawiali najtrafniejsze diagnozy w wypadku tych slajdów,

które znali z serii początkowej. Pierwsii, w fazie wstępnej otrzymali informacje, jaka powinna być diagnoza w danym wypadku. Drudzy, Znali dobrze kategorie diagnostyczne, długo wykonywali swój zawód.

• Jedni i drudzy lekarze byli znacznie bardziej trafni w wypadku diagnozy chorób przedstawionych na nowych slajdach, które przedstawiały objawy podobne do pokazywanych wcześniej.

• Natomiast jedni i drudzy, (tj dermatolodzy o dużym stażu!), byli mniej trafni w wypadku slajdów nowych, różnych do wcześniejszych, ale należących do tej samej kategorii diagnostycznej.

• Zaskoczenie wywołał ten właśnie wynik.

• Wygląda to tak, że po obejrzeniu serii wstępnej na trafność diagnoz dermatologów przestało wpływać wcześniejsze doświadczenie badanych. A wpływały tylko niedawne doświadczenia, oglądanie serii wstępnej.

• Podobieństwo wpływało tak samo silnie na ich diagnozy zarówno wtedy, kiedy mieli ze sobą 5. jak i 49 lat praktyki.

• Opisany efekt utrzymywał się zarówno wtedy, kiedy faza wstępna i faza testowa następowały bezpośrednio po sobie, jak i wtedy, kiedy oddzielone były od siebie dwutygodniową przerwą. .

Pogląd egzemplarzowy a diagnoza lekarska

• patrz wersja umiarkowana poglądu egzemplarzowego

• Kiedy jesteśmy chorzy i idziemy do lekarza, to trafność jego diagnozy mniej zależy od jego doświadczenia (?), a bardziej od tego. z jakimi przypadkami miał ostatnio do czynienia!

Zalety i wady poglądu egzemplarzowego• ZALETY• 1) Dane empiryczne wskazują, proces kategoryzacji, że przebiega bardzo szybko. . • 2) Pogląd egzemplarzowy pozwala na lepsze przewidywanie, bo wcześniej nie wyklucza

cech, które mogą być kryterium klasyfikacji.• 3) Pamięć egzemplarzy zachowuje wiele informacji szczegółowych. To pozwała na

wykorzystanie tych informacji przy rozwiązywaniu nowych problemów (Kolodner, 1993).• 4) Brytyjski i amerykański system prawny w dużym stopniu wykorzystuje podejście

egzemplarzowe. Nie dopasowuje opisu czynu przestępczego do opisu kodeksowego (to przypominałoby wykorzystanie poglądu klasycznego lub probabilistycznego), ale wyszukuje precedensy- egzemplarze.

• WADY1) Ignorowanie zdolności człowieka do abstrahowania oraz do innych złożonych procesów poznawczych.2) Koncepcja ta dopuszcza, że dowolne, nawet przypadkowe cechy mogą być podstawą wykrycia podobieństwa; dopuszczono więc określanie wagi cech stanowiących podstawę oceny podobieństwa.3) ocena podobieństwa, podstawa poglądu egzemplarzowego, zmienia się w zależności od kontekstu oceny podobieństwa. Zastanówmy się nad tym, jak duże podobieństwo cechuje bacę i Kaszuba spotykających się pod Wawelem albo pod Kapitolem. Listy cech podobnych i różnych cechujących bacę i Kaszuba są w obu wypadkach identyczne, obaj widziani w USA będą wydawali się nam bardziej podobni.

zadania

•Badanym polecono przeczytać historyjki opisujące zmiany sorpów i doonów, a następnie proszono ich o dokonanie kategoryzacji.

• Kategoryzacja była dokonywana na podstawie dwóch różnych kryteriów.

• Według zasady „podobieństwa”. Badanych proszono, aby• oceniali podobieństwo między sorpami a ptakami albo • oceniali podobieństwo między doonami a ptakami

• za pomocą dziesięciostopniowej skali szacunkowej.

• Według „istoty.” Badanych proszono o stwierdzenie, czy• czy sorp pasuje do ptaków• czy doon pasuje do ptaków,

• za pomocą analogicznej skali.

Ostra/nieostra definicje pojęć

• Ostra definicja np.: pogląd klasyczny– Każdy egzemplarz posiada wszystkie cechy wspólne z innymi

egzemplarzami, np.. Np.. Szpak rodzi się z jaja o twardej skorupie, ma skrzydła, dziób, ma puste kości, itd. Wróbel rodzi się z jaja …

• Nieostra definicja np.: podobieństwo rodzinne (pogląd probabilistyczny)– Podobieństwo rodzinne: Co najmniej jeden egzemplarz, a

prawdopodobnie kilka z nich, mają jedną lub więcej cech wspólnych z innymi elementami, lecz żadna z tych cech nie jest wspólna dla wszystkich egzemplarzy.

Np. Kasia ma nos ojca, Ela ma oczy ojca … ale żadne z dzieci nie ma wszystkich jego cech.

Pogląd probabilistyczny

Pogląd probabilistyczny a pogląd prototypowy

• Pogląd probabilistyczny zakłada niejasną przynależność egzemplarza do kategorii,

• Np. krzesło to mebel, szafka to mebel, telewizor to ?

• Ludzie przypisują jednym egzemplarzom danej kategorii większe prawdopodobieństwo przynależności niż innym – to egzemplarze typowe (prototypy).

• wróbel to ptak, bocian to ptak, pingwin to ?

• Czyli można traktować pogląd prototypowy jako odmianę poglądu probabilistycznego.

• poglądu probabilistycznego.

Zasada podobieństwa rodzinnego (Rosch i Mervis, 1975).

• Definiuje pojęcie nieostro :

• Twierdzi, że • co najmniej jeden element, a• prawdopodobnie kilka z nich, ma jedną lub więcej

cech wspólnych z innymi elementami, • lecz żadna z tych cech nie jest wspólna dla

wszystkich elementów”

Struktura pojęcia wg poglądu probabilistycznego

• Na reprezentację pojęciową składają się dwa rodzaje cech:

• cechy definicyjne oraz

• cechy charakterystyczne przysługujące egzemplarzom typowym.

• W wypadku poglądu probabilistycznego reprezentacja istnieje, ale człowiek nie potrafi jej ostro opisać.

• O istnieniu tej reprezentacji można wnioskować

na podstawie konsekwentnego sposobu reagowania na pewien zbiór obiektów.

patrz styl Smitha i styl Wilsona

Pogląd probabilistyczny a pogląd prototypowy

• Ponieważ podobieństwo rodzinne zakłada niejasną przynależność egzemplarza do kategorii wraz z zachowaniem wskazującym na istnienie kategorii, przynależność do kategorii nie jest jednoznaczna ale prawdopodobna.

• Ludzie przypisują jednym egzemplarzom danej kategorii większe prawdopodobieństwo przynależności niż innym – to egzemplarze typowe.

Pogląd prototypowy

Jest jedna reprezentacja danego egzemplarza, ale egzemplarz nie ma wszystkich cech definicyjnych

Pogląd prototypowy

• Modele prototypowe zamiast reprezentować kategorię pojęciową przez najbliższe egzemplarze wspomnień reprezentują kategorie przez jedną, uśrednioną reprezentację – prototyp.

• Zgodnie z tym poglądem system poznawczy abstrahuje te cechy, które są reprezentatywne dla wszystkich poznanych egzemplarzy i cala je w prototyp.

• W każdym przypadku, prototypy zawierają informację wyabstrahowaną z napotkanych egzemplarzy, a nie z zapamiętanych egzemplarzy.

• Większość modeli zakłada, że wyodrębnianie i scalanie cech zachodzi automatycznie i nieświadomie.

• Podczas kategoryzacji nieznanego obiektu, system poznawczy porównuje opis strukturalny obiektu z skojarzonymi prototypami wszelkich możliwych kategorii.

• Jeśli jakiś prototyp jest najbardziej podobny do nieznanego obiektu , system poznawczy przypisuje kategorię tego prototypu do tego obiektu.

• Prototyp może zawierać jakąkolwiek wyabstrahowaną cechę, a także jakąkolwiek relacją cech.

Np.. Przeciętną wysokość i ciężar psów;

Np.. Zbiór barw psów np. brązowa, czarna i biała;

Np.. Częstotliwość występowania poszczególnych barw;

Zalety i wady Zalety

1/ Ten model wyjaśnia łatwość nabywania niejasno zdefiniowanych kategorii oraz kategorii definiowanych „ad hoc”. Wszystkie egzemplarze danej kategorii mogą być podobne do prototypu bez pojedynczej definiującej cechy wspólnej.

Wady

1/ Pogląd nie tłumaczy, dlaczego ludzie czasami pamiętają pojedyncze egzemplarze. (Kontr-argument: można włączyć do teorii sub-system zapamiętywania cech pojedynczych egzemplarzy).

2/ W tym poglądzie, proces abstrahowania cech (dla danej kategorii i ewentualne scalania w prototyp) przez system poznawczy nie ma końca. To zablokowałoby system poznawczy. (Kontr- argument: system abstrahuje tylko te cechy, które wiążą się z realizacją bieżącego celu.)

Dostępność pamięciowa: egzemplarze napojówWillingham (2004)

• Podaj przykład napojów:

• 202 Coca Cola• 89 mleko• 21 Pepsi• 11 sok pomarańczowy• 11 herbata• 6 kawa• 5 sok winogronowy

• 3 lemoniada

Typowy „ssak” w ujęciu członków plemiona Itza Maja

• Badania przeprowadzono między innymi na członkach plemienia, żyjącego w tropikalnych lasach Gwatemali ujawniło, że w kategorii „ssaki” prototypowymi egzemplarzami były jaguar, lew górski i tapir.

• Medin i Atran (2004) piszą, że były to zwierzęta „[...] wyróżniające się percepcyjnie, ważne kulturowo i ekologicznie”.

Klasyfikacja wg poglądu probabilistycznego

(Rosch i Mervis (1975) • Podczas procesu kategoryzacji rozmaite obiekty są

porównywane z prototypami. Im większe podobieństwo, tym większe prawdopodobieństwo, że dany obiekt zostanie zaliczony do zakresu pojęcia.

• Prototypem jest najbardziej typowy przedstawiciel danej kategorii.

• Rosch (1978) twierdzi, że kluczowe znaczenie w kategoryzacji odgrywają prototypy, interpretowane jako najczystsze przypadki przynależności kategorialnej. Prototyp nie musi być rzeczywistym obiektem, ale może też być „obiektem idealnym”.

Efekty typowości

• Na przykład wróbel jest bardziej typowym przedstawicielem pojęcia „ptak” niż pingwin.

• im bardziej typowy jest dany obiekt, to• …tym krótszy czas dostępu do egzemplarza danej

kategorii. Np. „Podaj mi przykład motyla: „bielik kapustnik”, „rusałka admirał” …

• …tym wcześniej będzie on wymieniany jako pierwszy przedstawiciel danej kategorii. Np. czy „wrona” czy „czapla”.

• …tym szybsza w milisekundach jest decyzja semantyczna. „Czy jeleń to zwierzę? Versus „Czy koralowiec to zwierzę?”.

Efekt zagnieżdżenia w poglądzie probabilistycznym

• Trzy poziomy hierarchii:• poziom najwyższy, nadrzędny obejmujący pojęcia bardzo

ogólne, charakteryzowane za pomocą niewielkiej liczby cech; • poziom podstawowy, pośredni — obiekty znajdujące się na

tym poziomie mają bogate charakterystyki, a jednocześnie cechy występujące na tym poziomie pozwalają na stosunkowo łatwe odróżnianie obiektów; wreszcie,

• na poziomie najniższym — podrzędnym — występuje wiele cech wspólnych, ale cechy te w znacznym stopniu pokrywają się z cechami charakteryzującymi inne grupy obiektów.

• Obiekty znajdujące się na tym poziomie są dobrze określone, lecz podobieństwo między nimi jest bardzo wysokie.

Pogląd probabilistycznyEfekt zagnieżdżenia

• Pojazdy• Poziom wyższy

• motocykle samochody autobus• Poziom podstawowy

• honda suzuki jawa fiat ford ikarus volvo man • Poziom niższy

Uprzywilejowanie poznawcze poziomu podstawowego

• Ludzi najpierw podają obiekty poziomu podstawowego;

• Rodzice ucząc dzieci posługiwania się nazwami, jako pierwsze wymieniają nazwy pochodzące z poziomu podstawowego.

• Nazwy obiektów z tego poziomu opanowywane są jako pierwsze w trakcie rozwoju osobniczego;

• W języku migowym większość stanowią obiekty z poziomu podstawowego (Rosch, 1978).

Poziom podstawowy jest tylko względnie stały inter- i intra- indywidualnie

(Johnson i Mervis, 1997; Tanaka i Taylor, 1991)

• Eksperci (na przykład kynolodzy, obserwatorzy ptaków) potrafili wyodrębnić więcej cech różnicujących poszczególne obiekty na najniższym poziomie hierarchii, a niekiedy wprowadzali także kategorie pod-podrzędne.

Np.:• Na poziomie podstawowym umieszczane są psy i koty. . • W kategorii „psy” wyodrębniamy poszczególne rasy, na

przykład teriery i owczarki. • Wtedy na poziomie niższym znajdą się Foksteriery,

Airedale teriery, Welsh teriery i tak dalej.

• Zwierzęta

• Psy koty ……• Poziom podstawowy

• teriery owczarki dachowce persy• Poziom niższy

• Foksteriery Airedale teriery Welsh teriery• Poziom pod-niższy

Zalety i wady poglądu probabilistycznego ZALETY:

1/ zwrócił uwagę na niejawnie zdefiniowane kategorie pojęciowe. Ludzie potrafią posługiwać się kategoriami w sposób konsekwentny, choć nie są w stanie podać cech definicyjnych na jakich się opierają.

• 2/ zwrócił uwagę na kategorie „naturalne”, których istnienie wskazuje, że jesteśmy wstępnie zaprogramowani do wykrywania porządku już na poziomie percepcyjnym, a także na poziomie pojęciowym (Gibson (1966) oraz Neisser (1994).

WADY:• 1/ trudno jest wyjaśnić pojęcia złożone. Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia z

pojęciem „ptactwo domowe”. Typowe „ptak” to „wróbel, typowe „coś” przynależne do domu to „komin” , Stąd mogłoby wynikać że „ptactwo domowe” to „uskrzydlony komin”. Inaczej mówiąc, na podstawie prototypowości pojęć prostych nie można przewidzieć prototypowości pojęcia złożonego (Smith i Medin, 1981).

• 2/ Osoby posiadające dużą wiedzę częściej posługują się egzemplarzami idealnymi niż egzemplarzami średnimi.

•3/ Prototypy wykazują silną zależność od kontekstu. Na lekcji biologii uczniowie mogą uznawać pomidory za „owoce”, natomiast w domu za „warzywa”. W następstwie, typowość obiektów w pewnej klasie może ulegać znacznym zmianom (Roth i Shoben, 1983).

• 4/ Nie wiadomo, kiedy prototypy stanowią tendencję centralną w danej kategorii, a kiedy przypadek idealny dla danej kategorii (Barsalou, 1985; Maruszewski, 1984). Wiadomo jednak, że pewną rolę odgrywa tu wiedza danej jednostki.

• 5/ Prototypowość może mieć charakter nie -umysłowy, a być związana z ładunkiem emocjonalnym, jakim obdarzone są pewne pojęcia. Na przykład prototyp „kobieta” jest dla wielu mężczyzn nie tyle reprezentacją „przeciętnej kobiety”, co reprezentacją kobiety idealnej.

Interpretacja efektów typowościSmith, Shoben i Rips (1974)

• Czy meduza to zwierzę?

• Podejmowania decyzji opiera się najpierw na pytaniu o cechy charakterystyczne. To proces szybki.

• Czy to ma cztery nogi i ogon? (Typowe „zwierzę”). Po udzieleniu odpowiedzi twierdzącej proces podejmowania decyzji się kończy.

• Jeśli odpowiedź jest przecząca, uruchamiany jest drugi etap przetwarzania, w którym sprawdzane są cechy definicyjne.,

• Czy oddychają, czy są cudzożywne? i tak dalej. • Ten proces trwa dłużej.

Decyzje w kategoryzacji pojęciowej

• Czy ma cechy charakterystyczne (typowe)?

• Tak nie

Czy ma cechy definicyjne?

• Tak nie

Pogląd klasyczny

Co to?

Co to?

To nie są trójkąty w znaczeniu klasycznym

Pojęcie trójkąta

• Trójkąt topłaska, zamknięta figura geometryczna, mającą trzy boki i trzy kąty.

• Trójkąty Euklidesa a• Trójkąty Riemanna• Trójkąty Łobaczewskiego

Ogólne właściwości pojęć

• 1/ Funkcja kategoryzacji obiektów tj. redukcji różnorakości

• 2/ Zakres ogólności: • (ten dom),• dom (w ogóle)

• 3/ Hierarchiczność: • nadrzędne • podrzędne

• 4/ rozwój w ontogenezie: wczesne pojęcia dzieci

• 5/ Kontekst powstania: typowe desygnaty pojęć a środowisko geograficzne jego powstania np.

• typowa „ryba” raf koralowych Polinezji , • typowa „ryba” jezior północnej Europy

• 6/ arbitralność etykiety

• 7/Ekonomia poznawcza – tworzenie reprezentacji zbiorów różnorodnych obiektów redukuje obciążenie poznawcze.

Pogląd klasyczny

• Wedle tego poglądu, pojęcie jest taką reprezentacją klasy przedmiotów, która obejmuje wszystkie jej istotne właściwości.

• Kryterium istotności jest powtarzalność — cechą istotną jest taka cecha, która charakteryzuje wszystkie obiekty należące do tej klasy, czyli mówiąc inaczej, jest to cecha wspólna dla tych obiektów (Maruszewski, 1983).

• Cechy istotne stanowią warunki zarazem wystarczające i konieczne do stwierdzenia przynależności danego obiektu do zakresu danego pojęcia.

• Np.. Trójkąty, pojęcie trójkąta i jego cechy istotne

• Cechy istotne są cechami definicyjnymi — zbiór wszystkich cech istotnych stanowi definicję pojęcia.

• Cechą wtórną, wynikającą z istnienia zbioru cech definicyjnych, jest to, że granice pojęcia są ostre.

Pojęcie trójkąta

• Trójkąt jest • płaską, • zamkniętą figurą geometryczną, • mającą trzy boki i • trzy kąty.

• Trójkąty Euklidesa

• Ale• Trójkąty Łobaczewskiego

Pojęcia sztuczneBruner, Goodnow, Austin (1956)

Istota pojęcia (core) i procedura identyfikacyjna

Smith i Medin (1981) • Autorzy ci wyodrębnili istotę pojęcia (core) i procedurę

identyfikacyjną.

• Istotą pojęcia jest zbiór jego abstrakcyjnych właściwości, pozwalających na określenie relacji danego pojęcia wobec innych pojęć (na przykład i

• Istotę pojęcia „owoc” stanowi to, że jest to ta część rośliny, która osłania nasiona i ułatwia ich rozsiewanie).

• Procedura identyfikacyjna zawiera te cechy, które pozwalają na zaliczenie pewnego obiektu do jakiejś klasy.

• Owocem jest więc coś, co rośnie na drzewie, ma ogonek, skórkę, pestki i tak dalej.

Niespójność cech istotnych i cech obserwacyjnych stosowanych w

procedurze identyfikacji

• Bardzo rzadko wykorzystuje się w identyfikacji płci cechy zawarte w istocie pojęcia (jednym z takich nielicznych wyjątków są analiza chromosomów XX i XY w badaniach sportowców).

• Zwykle procedura identyfikacyjna płci odwołuje się do wtórnych cech płciowych, które są determinowane przez oddziaływania genetyczne.

Efekt zagnieżdżenia• Polega on na tym, że pojęcia podrzędne stanowią pewien podzbiór w

pojęciach nadrzędnych.

• Odpowiednio cechy charakteryzujące pojęcie podrzędne zawierają cechy charakterystyczne dla pojęcia nadrzędnego oraz cechy typowe dla tego niższego poziomu hierarchii pojęciowej (Cantor, Smith, French i Mezzich, 1980).

• Pojęcie figury geometrycznej: pojęcie nad nadrzędne poziom III• pojęcie czworoboku: pojęcie nadrzędne poziom II• Pojęcie kwadratu jest pojęciem podrzędnym, poziom I

• Efekty zagnieżdżenia dowodzą, że kategorie mają strukturę hierarchiczną.

• Czystych pojęć klasycznych jest niewiele.

Pogląd klasycznyEfekt zagnieżdżania

• figury geometryczne

• pięciokąty czworokąty trójkąty

• Kwadrat Romb Prostokąt, Równoległobok, Trapez, Czworobok nie…

• W eksperymentach nad pojęciami „laboratoryjnymi”, tworzonymi specjalnie na użytek badania, bardzo trudno odróżnić od siebie istotę i procedurę identyfikacyjną. W wypadku zaś pojęć naturalnych istota i cechy identyfikacyjne to zupełnie różne rzeczy. Kiedy lekarz rozpoznaje chorobę, posługuje się jedynie objawami, anie istotą. W badaniach nad pojęciami sztucznymi psychologowie ograniczają się do procedury identyfikacyjnej.

• Pojęcia sztuczne nie mają swojej istoty, która byłaby źródłem obserwowalnych cech, analogicznie jak w cytowanym wcześniej przykładzie, gdzie drobnoustroje chorobotwórcze są źródłem obserwowalnych symptomów2

Zalety i wady poglądu klasycznego• Zalety:

(1) Możliwość określenia ostrych granic pojęcia. (2) Łatwe określanie relacji między pojęciami — pojęcia mają przecież ostre granice. (3) Możliwość przekazywania wiedzy werbalnie.

• (4) użyteczne w dziedzinie matematyki czy logiki

• Wady(1) Utożsamianie pojęć z atrybutami percepcyjnymi. Np.. Kategoryzacja płci po ubiorze

•(2) Pogląd klasyczny nie potrafi wyjaśnić efektu typowości. Dlaczego wrona jest bardziej typowa niż czapla?

• (3) W badaniach nad pojęciami „sztucznymi” rzadko badano pojęcia z dwóch poziomów ogólności, a niemal wcale pojęciami z trzech lub większej liczby poziomów.

• (4) W potocznym funkcjonowaniu poznawczym ludzie rzadko posługują się pojęciami o ostrych granicach, a granice wielu ważnych pojęć np.. prawnych nie są ostre.

•

Pojęcia jako teorie naiwne

Używając innej terminologii, zwolennicy poglądu egzemplarzowego podkreślali, że pojęcia nie są izolowanymi reprezentacjami, lecz są pochodne względem systemu wiedzy jednostki.

Kategoryzacja poprzez odwołanie się do identyfikacji/ do rdzenia

Identyfikacja cech spostrzeżeniowych:

To co lata, to ptak motyl to ptak

To co duże i lata, to ptak nietoperz to ptak

Identyfikacja cech spostrzeżeniowych nie wystarczy do kategoryzacji „X to ptak”

Trzeba rozpoznać w obiekcie cechy rdzenia pojęcia

Co stanowi istotę jakiegoś pojęcia? Eksperyment Lance Ripsa (1989)

• Rips przedstawiał badanym historyjki opisujące dwa gatunki zwierząt. Każdy z tych gatunków został oznaczony za pomocą nazwy bezsensownej. Jeden z nich nazwano „sorpem”, drugi ‘doonem”.

• W historyjkach przedstawionych badanym sorpy miały cechy ptaków, doony zaś cechy owadów.

Sorp

• Sorp jest zwierzęciem żywiącym się nasionami i niektórymi jagodami. Sorpy mają skrzydła i dwie nogi. Budują swoje gniazda na konarach drzew.

• Jeden z sorpów zbudował gniazdo zbyt blisko fabryki produkującej toksyczne substancje chemiczne. Zatrucie środowiska spowodowało, że zaczął się stopniowo zmieniać — jego skrzydła się zmniejszyły i stały przezroczyste. Wyrosła mu dodatkowa para kończyn. Kończyny te miały coś w rodzaju przyssawek, dzięki którym sorp mógł się poruszać po spodniej stronie liścia w czasie burzy.

• Pewnej wiosny sorp skojarzył się z normalną samicą i po dwóch tygodniach małe sorpy rozbiły skorupki jaj i wykluły się.

Doon

• We wczesnym okresie rozwoju życie doona przypomina życie sorpa.

• Żywi się on nasionami i jagodami. Ma dwa skrzydła z piórami i porusza się na dwóch nogach. Zyje wśród gałęzi drzew, w zbudowanym przez siebie gnieździe.

• Po kilku tygodniach doon rozwija swoje skrzydła zbudowane z przezroczystej błony. Opuszcza gniazdo i wtedy wyrasta mu dodatkowa para nóg z przyssawkami.

• Doon zaczyna żywić się niemal wyłącznie nektarem kwiatowym. Późnym latem Doony łączą się w pary. Samice składają jaja na roślinach.

Podobieństwo jako zasada budowy naiwnych, potocznych teorii pojęć

• Argumenty przemawiające na rzecz takiej tezy pochodzą nie tyle z kontrolowanych eksperymentów psychologicznych, co z koncepcji antropologicznych.

• James Frazer (1996) wymienia dwie zasady, jakimi posługują się ludzie w tworzeniu teorii potocznych.

• Pierwsza to zasada magii sympatycznej. Głosi ona, że „podobne wywołuje podobne” albo — mówiąc inaczej — że istnieje zasadnicze podobieństwo między przyczyną a skutkiem.

• Gdy przyczyna jest niepodobna do skutku, ludzie nie potrafią zaakceptować tezy o związku między nimi.

• Druga zasada to zasada „zarażenia”. Zgodnie z nią musi zachodzić bezpośredni kontakt między przyczyną a skutkiem. Nie może być tak, żeby jakaś przyczyna działała na odległość.

• Zbliżona zasada to bezpośrednie następstwo czasowe. Odroczone w czasie działanie przyczyny wydaje się mało prawdopodobne.

Wyniki

• Grupa kontrolna, (czytająca I część każdej z opowieści) oceniła podobieństwo jak i dopasowanie miedzy sorpami a ptakami jako maksymalne

• grupa eksperymentalna, (czytająca całość dwóch opowiadań) wysoko oceniała podobieństwo sorpów (zmiana przypadkowa) a nisko doonów (zmiana istotna) do ptaków;

• Także grupa eksperymentalna wyżej oceniała dopasowanie sorpów niż doonow do kategorii ptaków.

• Wyniki potwierdziły tezę naiwnych teorii pojęć, że ludzie w kategoryzacji mogą kierować się istotą (cechami istotnymi -core) pojęcia, a pomijać podobieństwo percepcyjne.