Embed Size (px)
Citation preview
Marek Adamczewski
Pieczęć wojewódzka powiatówsieradzkiego i szadkowskiego z roku1792Biuletyn Szadkowski 7, 93-101
2007
B IU L E T Y N SZ A D K O W SK I
Tom 7 2007
M a re k A dam czew ski*
P I E C Z Ę Ć W O J E W Ó D Z K A
P O W I A T Ó W S I E R A D Z K I E G O I S Z A D K O W S K I E G O Z R O K U 1 7 9 2
W zbiorze dokum entów A rchiw um D iecezjalnego w e W łocław ku przechow yw any je s t dokum ent, op ieczętow any p ieczęc ią w o jew ódzką pow iatów sieradzkiego i Szadkow skiego* 1. P osługując się języ k iem dyplom atyki (czyli nauki pom ocniczej historii, analizującej dokum enty, a także funkcjonow anie różnego typu kancelarii), należałoby doprecyzow ać pojęcie d o k u m e n t, użyte w tym m iejscu . Faktycznie ów dokum ent je s t ekstraktem , czyli w yciągiem , o dp isem z K siąg A ktow ych Z iem iańskich , prow adzonych w ostatn ich latach I R zeczypospolitej w Sieradzu. B ieg spraw y sądow ej, o której w iem y z w yciągu, op isany został w ow ych K sięgach A ktow ych Z iem iańskich podczas sesji sądow ej, odbytej 16 kw ietn ia 1792 r., i podsum ow any sen ten c ją w yroku. Procesujące się strony, w zględnie praw ni spadkobiercy tychże, m ogli w ystąpić do K siąg A ktow ych Z iem iańskich z p ro śb ą o sporządzenie odpisu w yroku. O dpis został w ykonany i - ja k m ożna sądzić - w ręczony zain teresow anym , a po latach trafił do A rchiw um D iecezjalnego w e W łocław ku.
Sposób i p rak tyka sądow a sporządzania ekstrak tu nie daje szansy n a p recy zyjne w skazanie chronologii je g o pow stania. D ata, w ystępu jąca w nagłów ku tekstu , a p rzyw ołana w yżej, in form ow ała bow iem o czasie badan ia spraw y przez sędziów , a nie o chw ili sporządzenia w yciągu, choć często obie te czynności podejm ow ano jednocześn ie . W iem y, i ż w celu sporządzenia odpisu sieradzkie K sięgi A ktow e Z iem iańskie czytał C zartkow ski, być m oże Jakub, znany z p e łn iejszych podpisów pod innym i ekstraktam i. Spisy urzędn ików staropolskich
Marek Adamczewski, dr, jest adiunktem w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Łódzkiego.
1 Archiwum Diecezjalne we Włocławku (dalej: ADWłocławek), Dokumenty, sygn. 2661.
94 Marek Adamczewski
w o j e w ó d z t w ł ę c z y c k i e g o i s i e r a d z k i e g o 2 u j a w n i a j ą P a w ł a C z a r t k o w s k i e g o h e r b u
K o r a b , p e ł n i ą c e g o w d r u g i e j p o ł o w i e X V I I I w . f u n k c j e w o j s k i e g o p i o t r k o w
s k i e g o ( 1 7 6 6 - 1 7 7 0 ) , m i e c z n i k a p i o t r k o w s k i e g o ( 1 7 7 0 - 1 7 7 2 ) o r a z b u r g r a b i e g o
s i e r a d z k i e g o . N i e w s p o m i n a j ą n a t o m i a s t o i n t e r e s u j ą c y m n a s J a k u b i e .
P o d t e k s t e m e k s t r a k t u o d c i ś n i ę t a z o s t a ł a p i e c z ę ć . U w i e r z y t e l n i a ł a o d p i s i -
c o n a j i s t o t n i e j s z e - p o ś w i a d c z a ł a , i ż t r e ś ć d o k u m e n t u p o z o s t a w a ł a w p e ł n e j
z g o d z i e z z a w a r t o ś c i ą o d p o w i e d n i e j c z ę ś c i s i e r a d z k i e j K s i ę g i A k t o w e j
Z i e m i a ń s k i e j . B a d a n a p i e c z ę ć ( f o t . 1 . ) j e s t b a r d z o c z y t e l n a w s w e j w a r s t w i e
i k o n o g r a f i c z n e j . S ł a b o z a c h o w a n a j e s t n a t o m i a s t c z ę ś ć l e g e n d y o t o k o w e j .
Z w i e l k ą t r u d n o ś c i ą a r a c z e j w t o k u m o z o l n e j r e k o n s t r u k c j i t e k s t u , w s p a r t e j
w i e d z ą o s t r u k t u r a c h s ą d o w n i c t w a s z l a c h e c k i e g o w P o l s c e p r z e d r o z b i o r o w e j ,
u z y s k a ć m o ż e m y i n f o r m a c j e o ś c i s ł y c h z w i ą z k a c h p i e c z ę c i z p o w i a t e m
s z a d k o w s k i m . P o d e j r z e w a ć m o ż e m y t a k ż e , iż t e k s t l e g e n d y o t o k o w e j k o ń c z y ł a
d a t a , i n f o r m u j ą c a o c h r o n o l o g i i w y k o n a n i a t ł o k a . B y ć m o ż e o k r e ś l a ł j ą r o k
1 7 9 2 . D y s p o n e n t e m p i e c z ę c i , c o w y n i k a ł o b y z o d c z y t u i r e k o n s t r u k c j i l e g e n d y 3,
b y ł o w o j e w ó d z t w o s i e r a d z k i e , a w ł a ś c i w i e d w a j e g o p o w i a t y - s i e r a d z k i
i s z a d k o w s k i .
F o t. 1. P i e c z ę ć z n a jd u ją c a s ię p o d t e k s te m o d p i s u z K s ią g
A k to w y c h Z ie m ia ń s k ic h (dot. wyroku w sprawie odbytej
16 kwietnia 1792 r.)
W y o b r a ż e n i e n a p i e c z ę t n e t w o r z y ł a t z w . h y b r y d a s i e r a d z k a , c z y l i p o ł ą c z e n i e
p o ł o w y l w a i p o ł o w y o r ł a p o d w s p ó l n ą k o r o n ą o t w a r t ą . D o s t w o r z e n i a p i e c z ę c i
w y k o r z y s t a n o z a t e m h i s t o r y c z n y h e r b w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o . J e g o g e n e z a
2 E. Opaliń ski, H. Ż erek-Kleszcz (oprac.), Urzędnicy województw łęczyckiego i sieradzkiego XVI-XVIII wieku. Spisy, [w:] Gąsiorowski A. (red.), Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XU-XVin wieku. Spisy, t. 2, z. 2, Kórnik 1993, s. 249.
3 PIECZEC WOIEWODZKA POWIATOW SIERADZKIEGO I [SZADKOWSKIEGO [1792].
Pieczęć wojewódzka powiatów sieradzkiego i szadkowskiego z roku 1792 95
ś c i ś l e p o w i ą z a n a b y ł a z h e r b e m k u j a w s k i e j , i n o w r o c ł a w s k i e j , d o b r z y ń s k i e j ,
a t a k ż e k r ó l e w s k i e j l i n i i P i a s t ó w .
U k ł a d z w i e r z ą t h e r a l d y c z n y c h , i c h b a r w y , a t a k ż e k o l o r y s t y k a p ó l t a r c z y
h e r b o w e j ( d w u d z i e l n e j w s ł u p ) w h e r b i e s i e r a d z k i m u l e g a ł y p r z e o b r a ż e n i o m 4 .
C h o r ą g i e w z i e m i s i e r a d z k i e j o p i s a n a z o s t a ł a p r z e z J a n a D ł u g o s z a
w R ocznikach, czyli kronikach sław nego K rólestw a P o lskiego p r z y o k a z j i
p r e z e n t a c j i o d d z i a ł ó w p o l s k i c h , s z y k u j ą c y c h s i ę d o b i t w y p o d G r u n w a l d e m .
C z y t a m y t a m o p ł a c i e m a t e r i a ł u , w k t ó r e g o j e d n e j c z ę ś c i z n a j d o w a ł o s i ę p ó ł
b i a ł e g o o r ł a n a c z e r w o n y m p o l u , a w d r u g i e j p o ł o w i e p ó ł p ł o m i e n i s t e g o l w a n a
b i a ł y m p o l u . W K lejnotach K rólestw a Polskiego, p r z y p i s y w a n y c h J . D ł u g o s z o w i ,
z n a j d u j e m y i n f o r m a c j e o t a r c z y n a p ó ł p o d z i e l o n e j , o j e d n y m p o l u z ł o t y m
z p o ł o w ą c z a r n e g o o r ł a i o p o l u d r u g i m , c z e r w o n y m z p o ł o w ą b i a ł e g o l w a . N a d
g ł o w a m i o b u u m i e s z c z o n a b y ł a w s p ó l n a k o r o n a o t w a r t a . B a r w y w t y c h d w ó c h ,
ś r e d n i o w i e c z n y c h o p i s a c h s ą r ó ż n e i m o g ą w y n i k a ć z n i e u k o ń c z o n e g o j e s z c z e
w X V w . p r o c e s u t w o r z e n i a s i ę h e r b ó w z i e m s k i c h , c h o ć n a l e ż y z a u w ^ y ć , iż g o d ł o z i e m s k i e g o h e r b u s i e r a d z k i e g o b y ł o j u ż s t a b i l n e , a p o s z u k i w a n i a
d o t y c z y ł y j e g o k o l o r y s t y k i . Z a k o ń c z y ł y s i ę s u k c e s e m w w i e k u n a s t ę p n y m .
W X V I w . u k a z a ł o s i ę d z i e ł o B a r t o s z a P a p r o c k i e g o 5 p t . H erby rycerstw a po lsk iego . W ś r ó d h e r b ó w z i e m s k i c h , w p r o w a d z o n y c h d o h e r b a r z a s z l a c h t y
p o l s k i e j , z n a j d u j e m y o p i s h e r b u w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o . T w o r z y ć g o m i a ł a
t a r c z a p o d z i e l o n a n a d w i e p o ł o w y w s ł u p . W p o l u p i e r w s z y m , c z e r w o n y m
u m i e s z c z o n o p o ł o w ę o r ł a c z a r n e g o , a w p o l u d r u g i m , ż ó ł t y m - p o ł o w ę l w a
c z e r w o n e g o . N a d g ł o w a m i z w i e r z ą t z a t k n i ę t o k o r o n ę o t w a r t ą . J e d n a k o w o ż o p i s
h e r b u w i s t o t n y m s z c z e g ó l e p o z o s t a w a ł w s p r z e c z n o ś c i z j e g o w y o b r ^ e n i e m ,
u m i e s z c z o n y m t u ż o b o k . D o p e ł n i e n i e g r a f i c z n e t e k s t u H erbarza... u k a z u j e
b o w i e m z w i e r z ę t a w i n n e j k o l e j n o ś c i . P i e r w s z e p o l e w y p e ł n i a ł a p o ł o w a l w a ,
a p o l e d r u g i e - p o ł o w a o r ł a .
T r e ś ć l e g e n d y o t o k o w e j o r a z w y o b r a ż e n i e n a p i e c z ę t n e p i e c z ę c i „ w o j e w ó d z
k i e j ” p o w i a t ó w s i e r a d z k i e g o i s z a d k o w s k i e g o w s p o s ó b j e d n o z n a c z n y ł ą c z ą j ą
z s i e r a d z k ą s y m b o l i k ą z i e m s k ą . J e d n a k o w o ż j e j w y o b r a ż e n i e o r a z t r e ś ć l e g e n d y
o t o k o w e j z d e c y d o w a n i e o d b i e g a ł y o d d o b r z e r o z p o z n a n y c h i k o n o g r a f i i i t r e ś c i
n a p i s ó w p i e c z ę c i z i e m s k i c h , u ż y w a n y c h w s i e r a d z k i c h s ą d a c h z i e m s k i c h d o
1 7 9 2 r . P o w o d y p o r z u c e n i a t r a d y c y j n e j s y m b o l i k i i z a s t ą p i e n i e j e j i n n ą , c h o ć
r ó w n i e w ł a ś c i w ą m u s z ą z a s t a n a w i a ć i p o w i n n y z o s t a ć w y j a ś n i o n e .
O d p i e r w s z e j p o ł o w y X V I w . s ą d y z i e m s k i e w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o
u w i e r z y t e l n i a ł y s w o j e d o k u m e n t y o d c i s k a m i s y g n e t o w y c h p i e c z ę c i z w y o b r a
ż e n i e m n i e k o r o n o w a n e g o O r ł a B i a ł e g o . N a j p r a w d o p o d o b n i e j i s t n i a ł o k i l k a
o d m i a n s i e r a d z k i e j p i e c z ę c i s y g n e t o w e j . D o s t r z e g a m y b o w i e m n i e w i e l k i e
r ó ż n i c e p o m i ę d z y i d e n t y c z n y m i w t r e ś c i p i e c z ę c i a m i , o d c i s k a n y m i p o d
4 S. K. Kuczyń ski, Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993, s. 44-45.5 B. Paprocki, Herby rycerstwa polskiego, wyd. K. J. Turowskiego, Kraków 1858, s. 904.
96 Marek Adamczewski
d o k u m e n t a c j ą , w y t w a r z a n ą p o d c z a s p o s i e d z e ń s ą d ó w w P i o t r k o w i e
T r y b u n a l s k i m 6, S i e r a d z u 7 i S z a d k u 8. P i e c z ę ć z O r ł e m B i a ł y m n i e k o r o n o w a n y m
w r e n e s a n s o w e j t a r c z y h e r b o w e j ( f o t . 2 . ) w y k o r z y s t y w a n o w S z a d k u p r z y n a j
m n i e j o d 1 5 5 3 9 a ż d o 1 6 5 9 r . 10 N i e w i e m y , j a k d ł u g o p i e c z ę ć s z e s n a s t o w i e c z n a
p o z o s t a w a ł a w „ s ł u ż b i e k a n c e l a r y j n e j ” s i e r a d z k i c h s ą d ó w z i e m s k i c h , w t y m
r ó w n i e ż t y c h o d b y w a n y c h w S z a d k u . N i e z n a m y t e ż p i e c z ę c i , k t ó r a m o g ł a j ą
z a s t ą p i ć . P o m i ę d z y o s t a t n i m , z n a n y m u ż y c i e m p i e c z ę c i s z e s n a s t o w i e c z n e j a p o
j a w i e n i e m s i ę k o l e j n e j p i e c z ę c i p o z o s t a j e l u k a b l i s k o s t u l a t , n i e o ś w i e t l o n a , j a k
Fot. 2. Pieczęć z Orłem Białym niekoronowanym w renesansowej tarczy herbowej, wykorzystywana w Szadku od poł. XVI
do poł. XVII w.
W p o ł o w i e X V I I I w . s i e r a d z k i s ą d z i e m s k i z a c z ą ł p o s ł u g i w a ć s i ę p i e c z ę c i ą
s ą d o w ą o z d e c y d o w a n i e b o g a t s z e j i k o n o g r a f i i . W ( l u b t u ż p o ) 1 7 4 6 r . p o w s t a ł
t ł o k p i e c z ę t n y h a r m o n i j n i e g o d z ą c y s y m b o l i k ę k r ó l e w s k o - p a ń s t w o w ą ( O r z e ł
B i a ł y z t a r c z ą d w u p o l o w ą z h e r b e m S a k s o n i i W e t t y n ó w n a p i e r s i ) z h e r b a m i
s z l a c h e c k i m i : Z a r e m b a , K o l u m n a i R o c h 11. W n a j b a r d z i e j z a s z c z y t n e j p r z e s t r z e
n i - p o p r a w e j s t r o n i e O r ł a „ s a s k i e g o ” , u m i e s z c z o n o r o z b u d o w a n ą k o m p o z y c j ę
h e r a l d y c z n ą ( h e r b , j e g o z e w n ę t r z n e e l e m e n t a m i , t r z y m a c z e ) , z b u d o w a n ą w o k ó ł
d o t ą d , ż a d n y m p r z e k a z e m s f r a g i s t y c z n y m .
6 Archiwum Paistwowe w Łodzi (dalej: APŁódź), Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 189, k. 24, 31.
7 APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 36, k. 9, 12; APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 15, 17, 19, 21, 28, 33, sygn. 2, k. 39.
8 APŁódź, Archiwum Walewskich, z Tubądzina, sygn. 2, k. 37, 103, 106, sygn. 157, k. 159, sygn. 189, k. 6, 15.
9 A. Chmiel, Materiały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału Koronnego w Polsce, „Wiadomości Numizamtyczno-Archeologiczne” 1897, t. 3, nr 33, szp. 288.
10 APŁodź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 1, k. 159.11 S. K. Kuczyński, Tłok pieczęci sądu ziemskiego sieradzkiego z połowy XVIII wieku,
„Wiadomości Numizmatyczne” 1968, R. XII, z. 1, s. 24.
Pieczęć wojewódzka powiatów sieradzkiego i Szadkowskiego z roku 1792 97
h e r b u Z a r e m b a s ę d z i e g o s i e r a d z k i e g o S z y m o n a Z a r e m b y . P o l e w e j s t r o n i e O r ł a
u m i e s z c z o n o K o l u m n ę p o d s ę d k a W o j c i e c h a W a l e w s k i e g o , a p o n i ż e j - P o m i a n a ,
p i s a r z a F l o r i a n a Ł u b i e ń s k i e g o 12. P i e c z ę ć , w y p o s ^ o n a w O r ł a B i a ł e g o i t e t r z y
s z l a c h e c k i e h e r b y , m o g ł a s ł u ż y ć s i e r a d z k i e m u s ą d o w i z i e m s k i e m u d o 1 7 5 9 r . , t j .
d o r e z y g n a c j i F l o r i a n a Ł u b i e ń s k i e g o . R ó w n i e d o b r z e j e j w y c o f a n i e z u ż y c i a
n a s t ą p i ć m o g ł o p ó ź n i e j w 1 7 6 4 l u b 1 7 6 7 r . W y m i a n ę p i e c z ę c i ł ą c z y ć m o ż n a
b o w i e m z p r a w i e r ó w n o c z e s n y m w y g a ś n i ę c i e m m a n d a t u d w ó c h k o l e j n y c h
u r z ę d n i k ó w s ą d o w y c h , c o m i a ł o m i e j s c e w 1 7 6 6 r . ( Z a r e m b a ) i 1 7 6 7 r .
( W a l e w s k i ) l u b t e ż z e z g o n e m A u g u s t a I I I W e t t i n a o r a z z e l e k c j ą i k o r o n a c j ą
S t a n i s ł a w a A u g u s t a P o n i a t o w s k i e g o w l i s t o p a d z i e 1 7 6 4 r .
M o d e l p i e c z ę c i z i e m s k i e j , w y p r a c o w a n y w 1 7 4 6 r . , z o s t a ł z a a k c e p t o w a n y
i z a s t o s o w a n y p r z y p r o j e k t o w a n i u i w y k o n y w a n i u k o l e j n e j p i e c z ę c i s ą d u
z i e m s k i e g o s i e r a d z k i e g o 13. W o k ó ł z n a k u k r ó l e w s k o - p a i s t w o w e g o - O r ł a B i a ł e g o
n i e k o r o n o w a n e g o z h e r b e m C i o ł e k S t a n i s ł a w a A u g u s t a P o n i a t o w s k i e g o n a
p i e r s i - i k o r o n y z a m k n i ę t e j , g ó r u j ą c e j n a d t a r c z ą t e g o ż , u m i e s z c z o n e z o s t a ł y
t r z y h e r b y r o d o w e z k l e j n o t a m i . U k ł a d t a r c z h e r b o w y c h w y n i k a ł z g o d n o ś c i
p i a s t o w a n e j p r z e z u r z ę d n i k ó w s ą d u z i e m s k i e g o . P o p r a w e j s t r o n i e o d t a r c z y
z O r ł e m B i a ł y m u m i e s z c z o n y z o s t a ł h e r b J e l i t a s ę d z i e g o s i e r a d z k i e g o J a n a
N e p o m u c e n a K o b i e l s k i e g o , p o l e w e j h e r b G o z d a w a S t a n i s ł a w a K a j e t a n a
S t a w i s k i e g o o r a z p o n i ż e j t a r c z y z O r ł e m B i a ł y m h e r b J a s t r z ę b i e c A n t o n i e g o
S i e m i ą t k o w s k i e g o 14. J a n N . K o b i e l s k i i S t a n i s ł a w K . S t a w i s k i o b j ę l i s w e f u n k c j e
w 1 7 7 8 r . , a l e A n t o n i S i e m i ą t k o w s k i o t r z y m a ł n o m i n a c j ę d o p i e r o w 1 7 8 1 r .
Z t e g o m o ż n a w y w i e ś ć w n i o s e k , iż o p i s y w a n a t u p i e c z ę ć p o w s t a ł a d o p i e r o p o
n o m i n a c j i A . S i e m i ą t k o w s k i e g o .
P r z e g l ą d s i e r a d z k i c h p i e c z ę c i z i e m s k i c h , n a z y w a n y c h t a k ż e - p r z y n a j m n i e j
o d p o ł o w y X V I I I w . - ziem skim i p ieczęc iam i sądow ym i w ojew ództw a sieradzkiego15, d o w o d z i , iż i c h w y o b r ^ e n i a t w o r z y ł w g ł ó w n e j w a r s t w i e
i k o n o g r a f i c z n e j O r z e ł B i a ł y c z ę s t o n i e k o r o n o w a n y , a w w a r s t w a c h u z u p e ł n i a j ą
c y c h , w p r o w a d z o n y c h p ó ź n o , m o ż e w p o ł o w i e X V I I I w . - h e r b p a n u j ą c e g o o r a z
h e r b y u r z ę d n i k ó w , p o w i ą z a n y c h z f u n k c j o n o w a n i e m z i e m s k i e g o s ą d o w n i c t w a
s z l a c h e c k i e g o .
R o d z i s i ę w i ę c u z a s a d n i o n e p y t a n i e o p o w o d y p r z e p r o w a d z e n i a t a k
r a d y k a l n e j k o r e k t y w y o b r ^ e n i a n a p i e c z ę t n e g o p i e c z ę c i z i e m s k i e j s i e r a d z k i e j ,
o p r z y c z y n ę z e r w a n i a d o t y c h c z a s o w e g o z w y c z a j u w y k o r z y s t y w a n i a O r ł a
B i a ł e g o i z a s t ą p i e n i a g o g o d ł e m h e r b u w o j e w ó d z t w a . P y t a n i e t o n a j p r a w
d o p o d o b n i e j z a w i e r a w s o b i e w y m i a r p r z e k r a c z a j ą c y g r a n i c ę r e g i o n u
12 E. Opaliński, M. Żerek-Kleszcz (oprac.), Urzędnicy..., s. 155, 162, 166.13 APŁódź, Archiwum Tarnowskich z Kliczkowa, sygn. 5, k. 2, 90; APŁódź, Archiwum
Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 179v, 183v, 194; sygn. 4, k. 419, 464.14 E. Opaliński, M. Żerek-Kleszcz (oprac.), Urzędnicy..., s. 155, 163, 167.15 SIGILLUM IUDICIJ TERRESTRIS PALATINATUS SIRADIENSIS.
98 Marek Adamczewski
s i e r a d z k i e g o . F o r m u ł o w a ć j e m o żn a t a k że p o d c z a s a n a l i z o w a n i a p i e c z ęc i
z i e m s k i c h w o j e w ó d z t w a ł ęc z y c k i e g o .
S z e s n a s t o w i e c z n a p i e c z ęć z i e m s k a ł ęc z y c k a , n a j p r a w d o p o d o b n i e j w y k o n a n a
w t y m s a m y m o k r e s i e c o p i e c z ęć s i e r a d z k a z O r ł e m B i a ł y m n i e k o r o n o w a n y m ,
w y p o s a żo n a z o s t a ł a w h e r b w o j e w ó d z t w a ł ęc z y c k i e g o - h y b r y d ę ł ęc z y c k ą16.
J e d n a k o w o ż p o d k o n i e c X V I l u b n a p o c z ąt k u X V I I w . s ąd o w n i c t w o z i e m s k i e
ł ęc z y c k i e p o s ł u g i w a ł o s ię p i e c z ęc ią z w y o b r ^ e n i e m O r ł a B i a ł e g o n i e k o r o n o -
w a n e g o 17. T a k że d w i e k o l e j n e p i e c z ęc i z i e m s k i e ł ęc z y c k i e - u ży w a n a p r z e d
1 7 8 4 r . 18 i u ży w a n a o d 1 7 8 4 r . 19 - p o s i a d a ł y p o l a w y p e ł n i o n e O r ł e m B i a ł y m
k o r o n o w a n y m . W p r z y p a d k u t e j d r u g i e j n a p i e r s i O r ł a B i a ł e g o d o s t r z e c m o żn a
h e r b S u l i m a J ó z e f a G a r b o w s k i e g o , p i s a r z a ł ęc z y c k i e g o 20. Z m i a n ę i k o n o g r a f i i
p i e c z ęc i z i e m s k i c h ł ęc z y c k i c h d o k u m e n t u ją o d c i s k i p i e c z ęt n e , u m i e s z c z o n e p o d
e k s t r a k t a m i z a k t s ąd u z i e m s k i e g o w o j e w ó d z t w a ł ęc z y c k i e g o z k o ńc a X V I I I w .
O r ł a B i a ł e g o z a s t ąp i ł a h y b r y d a ł ęc z y c k a - g o d ł o h e r b u w o j e w ó d z k i e g o 21.
H i s t o r i a i k o n o g r a f i i p i e c z ęc i s ąd o w y c h w o j e w ó d z t w a ł ęc z y c k i e g o z a t o c z y ł a
w i ęc p e ł n y k r ąg - p o d k o n i e c X V I I I w . p o w r ó c o n o d o s y m b o l i k i ,
w y k o r z y s t y w a n e j w X V I w . Z m i a n i e w y o b r ^ e n i a n a p i e c z ęt n e g o t o w a r z y s z y ł a
k o r e k t a b r z m i e n i a l e g e n d y o t o k o w e j . W m i e j s c e t e k s t ó w ł a c ińs k i c h ,
a k c e n t u j ą c y c h i p o d k r e śl a j ą c y c h z i e m s k i c h a r a k t e r p i e c z ęc i w o j e w ó d z t w a
ł ęc z y c k i e g o 22, p o j a w i ł a s ię l e g e n d a w j ęz y k u p o l s k i m , p o z b a w i o n a b e z p o śr e d
n i e g o o d n i e s i e n i a d o w o j e w ó d z t w a 23.
P i e c z ęć „ z i e m i a i s k ą” ł ęc z y c k ą z h y b r y d ą ł ęc z y c k ą w p o l u i p i e c z ęć „ w o j e w ó d z k ą” p o w i a t ó w s i e r a d z k i e g o i s z a d k o w s k i e g o z h y b r y d ą s i e r a d z k ą w p o l u ł ąc z ą p r z y n a j m n i e j t r z y o k o l i c z n o śc i . P o j a w i ł y s ię w t y m s a m y m c z a s i e ,
t j . p o d k o n i e c i s t n i e n i a I R z e c z y p o s p o l i t e j . I c h w y o b r a że n i a - h e r b y z i e m s k i e ,
o d p o w i e d n i o h y b r y d a ł ęc z y c k a i h y b r y d a s i e r a d z k a - b u r z y ł y u s t a l o n y p o r z ąd e k
i k o n o g r a f i c z n y w c z e śn i e j s z y c h p i e c z ęc i z i e m s k i c h . H y b r y d y , p o c h o d z ąc e z g o
d e ł h e r b ó w w o j e w ó d z k i c h , z a jęł y m i e j s c e O r ł ó w B i a ł y c h . W r e s z c i e l e g e n d y
o t o k o w e o b u p i e c z ęc i s p o r z ąd z o n o w j ęz y k u p o l s k i m , a t r e śc i , j a k i e i m n a d a n o ,
r ó w n i e ż w y ł a m y w a ł y s i ę z d o t y c h c z a s o w y c h s c h e m a t ó w . T o w s z y s t k o 16 17 18 19 20 21 22 23
16 A. Chmiel,Materiały..., s. 288.17 Archiwum Państwowe w Łowiczu, Zbiór W. Tarczyńskiego, sygn. 167, k. 1; APŁódź,
Archiwum Rzewuskich z Bratoszewic, sygn. 3, k. 63, 70, 75, 78; APŁodź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 24, k. 20, 27, 35.
18 S. K. Kuczyński, Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Łęczyca 1985, nr 9.19 APŁódź, Archiwum Walewskich z Tubądzina, sygn. 24, k. 247; S. K. Kuczyński,
Pieczęcie..., nr 11.20 E. Opaliński, M. Żerek-Kleszcz (oprac.), Urzędnicy..., s. 253.21 APŁódź, Archiwum Wężyków z Bełdowa, sygn. 24, k. 7, 17; Kancelaria kościoła
parafialnego w Waliszewie; S. K. Kuczyński, Pieczęcie..., nr 10.22 SIGILLUM TERRESTRE PALA TINA TU S LANCICIENSIS23 PIECZĘĆ ZIEMIAŃSKA ŁĘCZYCKA.
Pieczęć wojewódzka powiatów sieradzkiego i Szadkowskiego z roku 1792 99
p o w o d u j e , i ż n a l e ż y s z u k a ć i m p u l s u p r a w n e g o , k t ó r y m ó g ł d o p r o w a d z i ć d o
w y k r e o w a n i a n o w y c h s t r u k t u r s ą d o w n i c t w a s z l a c h e c k i e g o , d l a k t ó r y c h
w y k o n a n o p i e c z ę c i e w e d ł u g w s p ó l n e g o w z o r u .
N a j p r a w d o p o d o b n i e j s i ł ą s p r a w c z ą p o w s t a n i a z a r ó w n o p i e c z ę c i
„ z i e m i a ń s k i e j ” ł ę c z y c k i e j , j a k i p i e c z ę c i „ w o j e w ó d z k i e j ” p o w i a t ó w s i e r a d z k i e g o
i s z a d k o w s k i e g o b y ł a r e g u l a c j a p r a w n a z e s t y c z n i a 1 7 9 2 r . S e j m W i e l k i u c h w a l i ł
w ó w c z a s k o n s t y t u c j ę , u s t a n a w i a j ą c ą s ąd z i e m i a ń s k i 24. P o w o ł a n i e t y c h ż e s ą d ó w
z i e m i a ń s k i c h w i d z i e ć n a l e ż y , j a k o e l e m e n t s z e r s z e j r e f o r m y s ą d o w n i c t w a
I R z e c z y p o s p o l i t e j , p r z e p r o w a d z o n e j p r z e z p o s ł ó w S e j m u C z t e r o l e t n i e g o .
K o m p e t e n c j e n o w e g o s ą d u u s t a w o d a w c a o k r e ś l i ł w a r t y k u l e 2 p r z y w o ł a n e g o t u
p r a w a . M i a ł o n w y r o k o w a ć w p i e r w s z e j i n s t a n c j i w e w s z y s t k i c h t y c h s p r a w a c h ,
k t ó r e d o 1 7 9 2 r . r o z s t r z y g a n e b y ł y p r z e z s z l a c h e c k i e s ąd y z i e m s k i e i g r o d z k i e .
P o s ł o w i e o k r e ś l i l i m i e j s c o w o ś c i , w k t ó r y c h s ę d z i o w i e n o w y c h s ą d ó w
r o z s t r z y g a ć m i e l i s p o r y u r o d z o n y c h . D l a w o j e w ó d z t w a s i e r a d z k i e g o
w y z n a c z o n o d w a m i a s t a . W P i o t r k o w i e o b r a d o w a ć m i a ł s ąd , w y r o k u j ą c y
w s p r a w a c h p o w i a t ó w p i o t r k o w s k i e g o i r a d o m s z c z a ń s k i e g o , a w S i e r a d z u -
s i e r a d z k i e g o i s z a d k o w s k i e g o . W w o j e w ó d z t w i e ł ę c z y c k i m p o s i e d z e n i a s ąd u
o d b y w a ć s i ę m i a ł y w y ł ą c z n i e w s t o l i c y w o j e w ó d z t w a , w Ł ę c z y c y . T a m
z g r o m a d z e n i s ę d z i o w i e s w ą j u r y s d y k c j ą o b e j m o w a l i p o w i a t y : ł ę c z y c k i ,
o r ł o w s k i , b r z e z i ń s k i , i n o w ł o d z k i . U s t a w o d a w c a , r e g u l u j ą c y s ą d o w n i c t w o
p o l s k i e w d o b i e r e f o r m S e j m u W i e l k i e g o , z a z w y c z a j w p r o w a d z a ł d o w ó w c z a s
u c h w a l a n y c h k o n s t y t u c j i a r t y k u ł y , o k r e ś l a j ą c e s p o s o b y u w i e r z y t e l n i e n i a
d o k u m e n t ó w s ąd o w y c h . T a k ż e i w p r z y p a d k u p r a w a o s ą d a c h z i e m i a ń s k i c h
z n a j d u j e m y p u n k t , d o t y c z ą c y p i e c z ę c i s ą d o w e j 25. U s t a w o d a w c a n a ł o ż y ł n a s ąd
z i e m i a ń s k i o b o w i ą z e k p o s ł u g i w a n i a s i ę p i e c z ę c i ą z h e r b e m w o j e w ó d z t w a , z i e m i
l u b p o w i a t u , w k t ó r y m f u n k c j o n o w a ł i w y r o k o w a ł . P i e c z ę c i e „ z i e m i a i s k a ”
ł ę c z y c k a i „ w o j e w ó d z k a ” s i e r a d z k o - s z a d k o w s k a s p e ł n i a ł y w a r u n e k p o p r a w n o ś c i
i k o n o g r a f i c z n e j . P o l a o b u w y p e ł n i ł y g o d ł a w ł a ś c i w y c h h e r b ó w w o j e w ó d z k i c h .
D y s k u t o w a ć m o ż n a o z g o d n o ś c i p i e c z ę c i z e w z o r e m w w a r s t w i e t e k s t o w e j .
N o r m a p r a w n a n a k a z y w a ł a , a b y t e k s t l e g e n d y r o z p o c z y n a ł s i ę o d z w r o t u p ieczęć w ojew ództw a ( w z g l ę d n i e z i e m i l u b p o w i a t u ) , a k o ń c z y ł a p o d a n i e m n a z w y t e g o ż .
P i e c z ę ć ł ę c z y c k a o t r z y m a ł a l e g e n d ę , o k r e ś l a j ą c ą c h a r a k t e r i n s t y t u c j i p o p r z e z
p o d a n i e c z ę ś c i j e j n a z w y ( s ąd z i e m i a i s k i - „ p i e c z ę ć z i e m i a ń s k a ” ) . T w ó r c y
t e k s t u p i e c z ę c i s i e r a d z k i e j r ó w n i e ż n i e w p e ł n i z a s t o s o w a l i s i ę d o t r e ś c i i d u c h a
p r z y w o ł a n e j u s t a w y . N a z w a l i p i e c z ę ć w z g o d z i e z w o l ą u s t a w o d a w c y
„ w o j e w ó d z k ą ” , a l e n i e w s k a z a l i j e g o n a z w y , u z n a j ą c , iż j e s t o n a d o m y ś l n i e
24 „V o lu m in a L e g u m ” 1889 , t. 9, s. 3 7 0 -3 7 3 .25 Każdy sąd ziemiański mieć będzie pieczęć z herbem swojego województwa, ziemi lub
powiatu z napisem: PIECZĘĆ WOJEWÓDZTWA, ZIEMI lub POWIATU „N" - „ V o lu m in a L e g u m ” 1889, t. 9 , s. 373.
100 Marek Adamczewski
w y r ^ o n a poprzez podanie pow iatów , objętych działaniem sieradzkiego sądu ziem iańskiego.
K lęska w ojsk polsk ich w w ojnie z R o sją w 1792 r. p rzesądziła o losie K onstytucji 3 M aja, także i innych ustaw , reform ujących państw o, zdecydow ała o kształcie te ry toria lnym Polski. Szlachta sieradzka w sierpniu i w rześn iu1792 r. zg łosiła swe przystąpienie do targow icy. N ajpraw dopodobniej z tego okresu pochodzi ak tow a p ieczęć konfederacji26, akcen tu jąca w treści legendy otokow ej zw iązek z pow iatam i sieradzkim i szadkow skim (fot. 3.). Pole pieczęci w ypełn iło ponow nie godło herbu w ojew ództw a sieradzkiego. W w arstw ie sym bolicznej dopełnione zostało ono szlacheckim herbem O gończyk, um ieszczonym n a p iersiach lw a i o rła sieradzkiego. Jej odciski znane są m. in. z ekstraktów z K siąg K onfederacji W ojew ódzkiej Pow iatów Sieradzkiego i Szadkow skiego, op isu jących czynności sądow e z listopada 1792 i 1793 r.27
Fot. 3. Pieczęć z 1792 r. znajdująca się pod odpisem z Ksiąg Konfederacji
Wojewódzkiej Powiatów Sieradzkiego i Szadkowskiego
Pod koniec istn ien ia I R zeczypospolitej ustaw odaw ca ściśle pow iązał sym bolikę h era ld y czn ą w ojew ództw z pow iatam i tychże. W spółczesne pow iaty często w y korzystu ją god ła p rzedrozbiorow ych w ojew ództw do kreow ania
26 PIECZ: AKTOWA KONFDRACI POWIATOW SIERADZKIEGOI SZADKOWSKIEGO.
27 ADWłocławek, Dokumenty, sygn. 2669; APŁódź, Archiwum Leopoldów z Rzepiszewa, sygn. V10/9, k. 19v.
Pieczęć wojewódzka powiatów sieradzkiego i Szadkowskiego z roku 1792 101
w ł a s n y c h h e r b ó w . W s p o s ó b s y m b o l i c z n y u k a z u j ą s w ó j z w iąz e k z h i s t o r y
c z n y m i p o d z i a ł a m i p a ńs t w a p o l s k i e g o . P o w i a t s z a d k o w s k i n i e p r z e t r w a ł , n i e
o t r z y m a ł s z a n s y n a s t w o r z e n i e w ł a s n e g o , n a m w s p ó ł c z e s n e g o h e r b u . B y ć m o że
i n s p i r a c j ą d l a t e g o d z i e ł a s t a ł a b y s ię p i e c z ęć „ w o j e w ó d z k a ” p o w i a t ó w
s i e r a d z k i e g o i s z a d k o w s k i e g o z 1 7 9 2 r .
Bibliografia
C h m ie l A . , Materiały sfragistyczne. Pieczęcie ziemskie i Trybunału Koronnegow Polsce, „ W ia d o m o ś c i N u m iz a m ty c z n o - A r c h e o lo g ic z n e ” 1 8 9 7 , R . IX , t. 3 , n r 3.
K u c z y ń s k i S. K . , Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, W a r s z a w a 1 9 9 3 .
K u c z y ń s k i S. K . , Tłok pieczęci sądu ziemskiego sieradzkiego z połowy XVIII wieku, „ W ia d o m o ś c i N u m iz m a ty c z n e ” 1 9 6 8 , R . X I I , z . 1.
K u c z y ń s k i S. K . , Pieczęcie i herby miasta Łęczycy oraz ziemi łęczyckiej, Ł ę c z y c a 1 9 8 5 .
P a p r o c k i B . , Herby rycerstwa polskiego, K r a k ó w 1 8 5 8 .
O p a l iń s k i E . , Ż e r e k - K le s z c z H . ( o p r a c .) , Urzędnicy województw łęczyckiegoi sieradzkiego XVI—XVIII wieku. Spisy, [w :] G ą s io r o w s k i A . ( r e d .) , Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII—XVIII wieku. Spisy, t. 2 , z . 2 , K ó r n ik 1 9 9 3 .
„ V o lu m in a L e g u m ” 1 8 8 9 , t. 9.
