www.savarkarsmarak.com

िवज्ञानिन ठ िनबंध

© ीमती िहमानी सावरकर

सावरकर भवन, राजा ठाकूर पथ, शिनवार पेठ, पुणे.

दरू वनी :+९१२०२५५४४७५१

इंटरनेट अिधकार :- वा. सावरकर रा ट्रीय मारक

वा. सावरकर मागर्, दादर, मंुबई ४०००२८.

प्रक प संचालक : रणिजत िवक्रम सावरकर प्रक प सम वयक : अशोक रामचंद्र िशदें

हे पु तक आसामी, बंगाली, इंग्रजी, गुजराथी, िहदंी, क नड, म याळम, मराठी, ओिडया, पंजाबी, तिमळ, तेलुगु या भाषांम ये उपल ध आहे.

www.savarkarsmarak.com

िवज्ञानिन ठ िनबंध भाग १ ला

१. मनु याचा देव आिण िव वाचा देव! वाह या नदीत काठी आपटली असता या नदी या अखंड धारेचे पळभर दोन भाग

झालेले भासतात. सं याकाळी अधंुकले या अखंड आकाशात मधेच कुठे जी पिहली चांदणी लकुलकूु लागते ती तशी चमक यासरशी या अखंड आकाशाला एक गणनिबदं ु िमळून या या चारीकड ेचार बाज ूच कन वेग या झा याशा भासतात.

या पदाथर्जातीतही मनु या या जािणवेची चांदणी चमकू लागताच याचे अक मात ्दोन भाग पडतात. उभे िव व, अनंता या या टोकापासनू या टोकापयर्ंत चरकन ्कापले जाऊन दभुगं होऊन पडते. सु प आिण कु प, सगुधंी आिण दगुर्ंधी, मजंळु आिण ककर् श, मदृलु आिण कठोर, िप्रय आिण अिप्रय, चांगले आिण वाईट, दैवी आिण राक्षसी, ही सगळी वं वे मनु य हा या य चयावत ् िव वाचा, व तुजातीचा, कद्र कि प यामळेुच, म यिबदं ुसमजला जाताच, अक मात ्उ प न होतात. मनु यास जो सखुद तो िव वाचा एक भाग, मनु यास जो दःुखद तो दसुरा. पिहला चांगला, दसुरा वाईट.

याने िव वाचा मनु यास सखुद होणारा हा चांगला भाग िनिमर्ला तो देव; मनु यास दःुख देणारा तो दसुरा वाईट भाग िनिमर्ला तो राक्षस.

मनु या याच लांबी ं दीचा गज घेऊन िव वाची उपयुक्तता, बरेवाईटपणा, मोजला असता या मोजणीचा हा िनकाल फारसा चुकत आहे असे काही हणता येणार नाही.

िव वाची उपयुक्तता आप या मापानेच मनु याने अशी मापावी हेही अपिरहायर्च होते. िव वाचे रस प-गधं पशार्िद सारेच ज्ञान मनु याला या यापाशी असले या पाच ज्ञानिद्रयांनीच काय ते कळू शकणार. िव वातील व तुजात एकेकी गणून, ितचे पथृक्करण क न, ते घटक पु हा मोजनू या अमयार्द यापाची जतं्री करीत रािह याने िव वा या असीम महाकोषातील व तुजातीचे मोजमाप्रकरणे केवळ अशक्य असे समजनू आप या प्राचीन त वज्ञा यांनी, आप या पाच ज्ञानिद्रयानीच या अथीर् हे सवर् िव व के हाही जे काही आकळले जाऊ शकणारे आहे ते जाऊ शकते, या अथीर् याचे ‘पंचीकरण’ करणे हाच वगीर्करणाचा उ कृ ट मागर् होय असे जे ठरिवले ते एका अथीर् क्रमप्रा तच होते. इतकेच न हे, तर तो यां या अप्रितम बुिद्धम तेचा या काळचा एक आ चयर्कारक िवजयच होता. ज्ञानिद्रयेच जर पाच तर िव वाचे य चायावत ् व तुजात यां या या पाच गणुांपैकी कोण यातरी एका वा अनेक गणुांचेच असणार. अथार्त ् या पाच गणुां या त वांनी,

www.savarkarsmarak.com

पंचमहाभतूांनीच, ते घडलेले असणार. या िव वदेवाचा आ हाशी जो काही सवंाद होणे शक्य आहे तो या या या पाचमखुांनीच काय तो होणार हणनूच तो िव वदेव, तो महादेव पंचमखुी होय! आप या ज्ञानिद्रयांनी िव वा या गणुधमार्ंचे आकलन कर याचा मनु याचा हा य न िजतका अपिरहायर् िन सहज, िततकाच वतः या अतंःकरणाने या िव वाला िनिमर्णार् या देवा या अतंःकरणाची क पना कर याचा मनु याचा य नही साहिजकच होता. यातही मनु याला सखु दे यासाठीच को या दयाळू देवाने ही सिृ ट िनिमर्ली असली पािहजे, या मानवी िन ठेला अ यंत प्रबळ असा पािठंबा ही सिृ टदेवीच प्रितपदी, प्रितपली ितला तशी लहरच आली की सारखी देत राही, आजही देतेच आहे!

खरोखर, मनु या या सखुसोयीसाठी या दयाळू देवाने ही सृ टीची रचना िकती ममताळूपणाने केली आहे पहा! हा सयूर्, हा समदु्र - िकती प्रचंड ही महाभतूे! पण मनु या या सेवेस यांना देखील या देवाने लावले. दपुारी तहान तहान करीत मलेु खेळून दमनू येतील ते हा थंडगार िन गोड पाणी िमळावे हणनू आई सकाळीच िविहरीचे पाणी भ न ‘कु या’त घालनू गारत ठेवते, तशा ममतेने उ हा याने न या सकूुन जा या या आधीच हा सयूर् या समदु्रातले पाणी िकरणांचे दोर खोलखोल सोडून भरतो, मेघां या ‘कु या’तून साठवून ठेवतो, आिण तेही म यंतरी अशी काही हातचलाखी क न, की समदु्रात असताना त डी धरवेना असे खारट असणारे ते पाणी िकरणां या काल यातून या आकाशा या िव तीणर् सरोवरात साचताच इतके गोड िन गार हावे की जे पाणी िप यासाठी देवां याही त डास पाणी सटुावे! पु हा समदु्राचे खारट पाणी माणसासाठी गोड क न दे या या धांदलीत साराचा सारा समदु्र गोड कर याची भलतीच चुकीही न होईल अशी तो दयाळू देव सावधिगरीही घेविवतो - एका वषार्त हवे िततकेच पाणी गोड क न आटिव याइतकीच शिक्त सयूर्िकरणात आिण साठिव याइतकीच शिक्त मेघात ठेिवली जाते. नाहीतर सारा समदु्रच गोड झा याने मनु यास मीठ िमळणे बंद होऊन याचा सारा ससंार अळणी हावयाचा!

हे पशु पहा! मनु यां या सेवेला आिण सखुाला हवे तसेच िविवध, हवे िततकेच बुिद्धमान, वाळवंटातील ते मनु याचे ता - हणनू काटे खाऊन पा यावाचून मिहनोगणती चाल याची युिक्त या उंटाला िशकिवली. तो घोडा िकती चपल! या यावर वारी भरणार् या मनु यास भर रणांगणाताही सभंाळून वहा याइतकी िन मनु याशी अ यंत प्रामािणकपणे वाग याइतकी बुिद्ध याला देवाने िदली. पण मनु यावरच वारी भर याइतकी बुिद्ध मात्र िदली नाही! ही गाय पहा. एका बाजलूा सकेु गवत ढकलावे िन दसुर् या बाजलूा याचे बनलेले याचे ताजे जीवनप्रद दधू चर या भरभ न काढीत बसावे! असे ते आ चयर्कारक रासायिनक यंत्र या देवाने घडिवले तो खरोखरच िकती दयाळू

www.savarkarsmarak.com

असला पािहजे! आिण पु हा प्र येक वेळी जुने यंत्र मोडताच नवे घड याचे मसदु्धा मनु याला पडू नयेत अशी सोय यातच केलेली; पिह या यतं्रातच गवताचे दधू क न देता देताच तसलीच नवीन अजब यंत्रे बनिव याचीही यव था केलेली!

एक ग हाचा दाणा पेरला की याचे शंभर दाणे या जगात होऊन उठतात; एक आंबा! रसाने, वादाने, स वाने कोण भरपूर भरलेले ते देवफळ! पण तरीही ते इतके सपुीक की एक आंबा जिवला की याचा वकृ्ष होऊन प्रितवषीर् हजार हजार आंबे याला लागावे िन असा क्रम वषार्नुवष चालावा; फार काय सांगावे; एका आं या या फळापासनू होणारी ती लाखो फळे सगळीची सगळी जरी मनु यांनी खा ली तर पु हा आं याचा तोटा हणनू पडून नये, यासाठी आं या या झाडा या फांदीचीच कलमे क न यां या आंबरायां या आंबराया भरभराट याची सोय या जगात देवाने केलेली आहे; एका कणाचा मण होणारी ही तांदळू, बाजरी, ज धळे प्रभिृत नानािवध स व थ धा ये, एक बी पेरले की एका िपढीस सह ाविध रसाळ फळे पुरिवणारी ही फळझाड;े हे फणस, पपनस, अननस, द्राके्ष, डािळंबे, या गवतासारख्या उगव हणताच उगवणार् या अित चकर बहुगणुी, िविवधरस शाकभा या, फळभा या; या जगात पु न उरताहेत, याचा गाभाच गोड आहे, तो साखरे या पाकाने ओतप्रोत भरलेला ऊस देखील या जगात इतका िपकतो की याचे मळेचे मळे माणसांना नकोसे झाले हणजे बैल खाऊन टाकतात. या जगास िनिमर् यात देवाने मनु यावर जी अमयार्द दया केली आहे तीिवषयी मनु य याचा उतराई होणार तरी कसा!!

तशीच ही मनु या या देहाची रचना! पाया या तळ यापासनू तो म जातील सू माितसू म िपडंानुिपडंापयर्ंत या शरीराची रचना मनु याला सखुदायी होईल अशीच ससुवंादी करताना हे मनु या या देवा, तू जी केसानुकेसागणीक काळजी घेत आला आहेस ती कुठवर सांगावी! मनु याचा हा एक डोळा जरी घेतला तरी, िकती युगे, िकती प्रयोग, िकती अनवरत अवधाने क न तू हा आज आहे तसा घडवू शकलास! प्रथम प्रकाशाला िकंिचत ्सवंादी असा एक नुसता विग्बंद;ु प्रकाशाला न हे तर या या सावलीला तेवढा जाणणारा; अधेंर िन उजेड इतकाच फरक काय तो जाणणारा तो पिहला विग्बंद;ु या यात सधुारणा करता करता िकती प्रयोग क न, िकती र क न, पु हा प्रयोग रचता रचता शेवटी आज मनु याचा सुदंर, टपोरा, पाणीदार, मह वाकांक्षी डोळा तू घडिवलास! इतका मह वाकांक्षी डोळसपणा या मनु या या डो यात मसुमसुत आहे की, देवा, तु याच कलेत तुझाच पाडाव कर यासाठी दिुबर्णीचे प्रितनेत्र िनमूर्न तो तु या या आकाशातील प्रयोगशाळेचेच अतंरंग पाहू इ छीत आहे! न हे, तुलाही या दिुबर्णी या ट यात गाठून कुठेतरी प्र यक्ष पाहता येते की नाही याचे प्रयोग क हणत आहे!!!

www.savarkarsmarak.com

आिण या मनु या या डो यास प्रसादिव या तव स दयार्चा िन सरंुगाचा जो महो सव तू ित्रभवुनात चाल ूकेलास याची आरास तरी काय वणार्वी? हे पािरजातीचे सकुोमल फूल, ते सोनचा याचे सवुासम त समुन! हा मोराचा िपसारा पहा, एकेका िपसाची ती ठेवण, त ेरंगकाम, ती िजवंत चमक, ते तरल नटवेपण! आ य कलाव त! तशा अनेक सुदंर िपसांचा तो िपसारा पस न तो तुझा मोर जो जो आनंदाने उ म त होऊन नाचू लागतो तो तो देवा, तुझी लिलत कलाकुसरी पाहून ‘ध य, देवा, ध य, तुझी! वारे वा!’ असे वारंवार उ गारत माझ े दयही नाचू लागते! आिण जसा िपसारा मनु यासही त ूका िदला नाहीस हणनू िकंिचत सहूी लागते! हे नयना हादक रंगांचे िन वणा हादक गोड लकेर् या घेणारे शताविध प याचे थवे या थवे या जगात मंजळू आनंदाचे िकलिबलाट करीत आहेत; गलुाब, चमेली, बकूळ, जाईजईु, चंपक, चंदन, केतक, केव यांची बनेची बने सुदंर फुलांचे सड ेपाडीत आहेत आिण सगुधंाने सारा आसमतं दरवळून सोडीत आहेत; माणसातून या प्रीितरित आिण मानसरोवरातून या कमिलनी, कुमिुदनी िवकसत िवलसत आहेत; या जगात रात्री चांद या आहेत, उषःकाल गलुाबी आहेत, ता य टवटवीत आहे, िनद्रा गाढ आहे, भोगात िच आहे, योगात समािध आहे-देवा! ते हे जग या तू आ हा मनुजांना इतके सखुमय होऊ िदलेस, होऊ देत आहेस, या त ू त े आम या सखुासाठीच असे िनिमर्लेस असे आ हास का वाटू नये? आ हाला, जशी आम या लेकरांची माया आहे हणनूच आ ही यां या सखुासाठी जपतो तसेच आम या सखुासाठी इतके जपणार् या देवा, तुला आ हा मनु यांची माया असलीच पािहजे. आ ही माणसे, देवा, तुझी लेकरे आहोत. त ूआमची खरी आई आहेस! आईला देखील दधू येते-तू िदलेस हणनू! आ ही मनु ये तुझ ेभक्त आहोत, आिण देवा, तू आ हा मनु यांचा देव आहेस.

इतकेच न हे, तर तू आ हा मनु यांचाच देव असनू तु यावाचून दसुरा देव नाही! हे सारे जगत ्तू आम या सखुसोयीसाठीच घडिवले आहेस! !

मनु या या इ छेस जळेुशी ही िवचारसरणी, स यास जळेुल अशीही ठरली असती-जर या जगातील प्र येक व तु िन प्र येक व तुि थित मनु याला सखुकारक िन उपकारक अशीच असती तर! पण मनु या या ददुवाने या सार् या जगातील तर राहोतच, पण या पृ वीस तो मनु य प्रथम प्रथम तरी ‘सारे जग’ हणनू वाभािवकपणेच सबंोिधत होता, िजला िव वंभरा, भतूधात्री, अशा नावाने तो अजनूही गौरिवतो, या पृ वीवरील व तुजातही वा व तुि थितही मनु यास सवर् वी अनुकूल नाही; इतकेच न हे, तर उलट अनेक प्रकरणी मारकच आहे.

या सयूार्चे िन समदु्राचे मनु यावर झालेले उपकार आठवून आठवून आताच यांची तोत्रे गाइली तो सयूर् िन तो समदु्रच पहा! उ हाने तापून चक्कर येऊ लागले या अवश

www.savarkarsmarak.com

वाटस वर, लाठी या पिह या दोनचार तडाख्यांनी अधर्मेला होऊन गेले या सापावर आपण जसा शेवटचा टोला मा न तो साप पुरता ठार करतो तसा-हा सयूर् आप या प्रखर िकरणांचा शेवटचा तडाखा मा न या मनु यांना िठक या िठकाणी ठार कर यास चुकत नाही! या भारतात या सयूार्स लक्षाविध ब्रा मण, सकाळ सं याकाळ अघ्यर् दे यास उभे असत, याच भारतात, या धमर्शील काळीही दगुार्देवी या दु काळाचा सकुाळ क न बाराबारा वष आपली प्रखर आग सारखी वषर्त लाखो जीवास िजवंत भाजनू काढीत आला आहे! कुराणात, तौिलदांत, भािवक पैगबंरांनी तुित केली आहे की ‘मनु यासाठी, हे देवा, हे िकती असखं्य मासे, िकती चकर अ नाचा हा केवढा अखंड साठा तू या समदु्रात ठेवला आहेस!’ पण तोच समदु्र मनु यास जशाचा तसाच िगळून पचवून टाकणार् या अज त्र ससुरींना आिण प्रचंड िहं माशांनाही तसेच िनःपक्षपाताने पाळीत आहे! मनु यांची तारवे पाठीवर वाहून नेता नेता, सदय वाटा याचे स ग घेऊन चाललेला वाटमार् या जसा भर रानात याच बायाबाप या वाटस ं वर उलटून यांचे गळे कापतो तसा हा समदु्र अक मात हजारो माणसांनी भरलेली ती तारवे िन या प्रचंड िटटािनका बोटी आप या पाठीव न फेकून आप या भयंकर जब यात ढकलतो- ग कनी िगळून टाकतो! एखादी राक्षसीण रागावली तर एका या लेकराची मानगटुी नदीत दाबून, याचा गदुम न जीव जाईतो धरील! एखादी िहं ससुर फार तर दोनतीन सरेुख कुमािरकांना नदीत उत न लाजत लाजत नान करीत असता यांचे काकडीसारखे कोवळे लसुलशुीत पाय दातात ध न िहसडून गटकन ् िगळून टाकील; पण ही गगंामाय, ही जमनाजी, ही देवनदी जाडर्न, हा फादर थे स, हजारो कुमारींची-मलुालेकरांची-मान एका मानेसारखी, आप या पा यात यांचा अवश जीव गदुम न ठार होईतो दाबील, नगरेची नगरे यांचा पाया िहसडून िगळून टाकील.

अिजलकुराणािदक धमर्ग्रथंात भाबडी भिक्त िलहून गेली की, बोकड, क बडी, ससा, शेळी, हिरण हेही नानािवध प्राणी मनु यांना पु कळ मांस िमळावे हणनू, हे दयाळू देवा, तू िनिमर्लेस! पण यां या चकर मांसाने, मरणाने त डास पाणी सटुले या या भक्तीस याचे अगदीच कसे िव मरण पडते की याच जगात याच देवाने मनु याचेही मांस खा यासाठी िसहं, वाघ, िच त,े लांडगे हेही िनिमर्लेले आहेत. हे दयाळू देवा, तू माणसांची कोवळीकोवळी मलेु अशाचसाठी िनिमर्लीस की, आ हास काकडीसारखी मखुशुिद्ध सदोिदत िमळावी अशी मनु यास फाडून िचरफाडून खा यानतंर यां या हाडांवर ढेकरा देत बसले या िसहंा या िन लांडग्यां या रक्ताळले या त डातली कृतज्ञ तुितही याच देवास पावत आहे! आिशया आिण आिफ्रका यांस जोडणारे खंड या खंड या िदवशी महासागरात, या खंडावरील वर माला घेऊन उ या असले या लक्षाविध कुमािरकांसह, दधूपाज या

www.savarkarsmarak.com

आयालेकरांसह, अधर्भकु्त प्रणयी जनांसह, पुजांजिल वाह या भक्तांसह, याच देवाची तुती चालले या लाखो देवालयांसह ते खंड या खंड याच देवाने या िदवशी या महासागरात गणपित डबकन ्बुडवावा तसे बुडिवले, या या दसुर् या िदवशी हीच उषा, हीच वेदांनी गाइलेली उषा, असेच गोड गलुाबी हा य हसत या शुकशुकाट याकड े पहात होती! कुराणात हटले आहे की, ‘चंद्र िनिमर्ला, अशासाठी की, मनु याला िनमाज पढावया या वेळा कळा या!’ पण जो जो िनमाज पढे या या इ लािमयांची, या मु लामौलवी मिशदीसदु्धा क तल क न, या खिलफा या घरा याची राखरांगोळी उडवून या लाखो मिु लमां या कापले या डोक्यां या िढगावर या िदवशी तो िनमाजाचा कट्टर शत्र ूचिगझखान चढून जाऊन शांतपणे बसला, या रात्री या बगदाद नगरी हाच चंद्र या चिगझखानालाही या या वेळा पले पले मोजनू असाच िबनचूक दाखवीत शांतपणे आपली कौमदुी िवचरीत होता!

ही सगुधंी फुले, हे सु वर पक्षी, तो मनोहर िपसारा पस न नाचणारे हे सुदंर मोरांचे थवे, रानचे रान अक मात ् पेटून भडकले या वण यात, चुलीत वांगे भाजावे तसे फडफड करतात न करतात तोच भाजनू राख क न टाकतो-तो कोण? गाय िदली तो दयाळू, तर याच गाईचे दधू िपऊन ित याच गो यात बीळ क न राहणारा तो िवषारी साप, या गाईचे दधू देवा या नैवे यासाठी काढावयास येणार् या त थ सा वीला कडकडून डसनू ितचा जीव घेणारा तो साप, तो याने िदला तो कोण? प्र येक भोगामागे रोग, केसागणीक ठणठणणारे केसतोड, नखानखांचे रोग, दातादातांचे रोग, ते क ह, या कळा, ती आग, या साथी, ती महामारी, ते लेग, ती अितविृ ट, ती अनाविृ ट, ते उ कापात! िज या मांडीवर िव वासाने मान ठेवली ती भईुच अक मात ्उलटून मनु यांनी गजबजलेले प्रांतचे प्रांत पाताळात िजवंत पु न गडपक न टाकणारे ते भिूमकंप!! आिण कापसा या राशीवर जळती मशाल कोसळावी तसे या पृ वी या अगंावर कोसळून एखा या गवता या गजंीसारखी भडभड पेटवनू देणारे ते दु ट धूमकेतु- ते कोणी केले?

जर या िव वातील य चयावत ्व तुजाती या मळुाशी यांना धारण करणारी, चालन करणारी, िकंवा िज या क्रमिवकासाचे ते पिरणाम होत आले आहेत अशी जी शिक्त आहे ितला देव हणावयाचे असेल तर या देवाने हे सारे िव व मनु यास याचा म यिबदं ुक पून केवळ मनु या या सखुसोयीसाठीच िनिमर्ले ही भावना अगदी भाबडी, खुळी आिण खोटी आहे असे मान यावाचून वरील िवसगंतीचा उलगडा होऊच शकत नाही.

कोण या हेतनेू वा हेतूवाचून हे जग याळ िव व पे्रिरत झाले ते मनु याला तिकर् ता देखील येणे शक्य नाही. जाणता येणे शक्य आहे ते इतकेच की, काही झाले तरी मनु य हा या िव वा या देवा या िखसगणतीतही नाही, जशी कीड, मुगंी, माशी, तसाच या

www.savarkarsmarak.com

अनािद अनंत काला या असखं्य उलाढालीतील हा मनु यही एक अ यंत ता पुरता आिण अ यंत तु छ पिरणाम होय. याला खायला िमळावे हणनू धा य उगवत नाही, फळे िपकत नाहीत. कोिथबंीर खमगं झालेली नाही. धा य िपकते हणनू तो ते खाऊ शकतो, इतकेच काय ते. याला पाणी िमळावे हणनू न या वाहत नाहीत. न या वाहतात हणनू पाणी िमळते इतकेच काय ते. पृ वीवर जे हा नसु या प्रचंड ससुरीच ससुरी नांदत हो या िन मनु याचा मागमसूही न हता ते हाही न या वाहत हो या, झाड े फुलत होती, वेली फुलत हो या, मनु यावाचून तर काय, पृ वी न हती ते हांही हा सयूर् असाच आकाशात भटकत िफर यास भीत न हता, आिण हा सयूर्ही जरी या या सार् या ग्रहोपग्रहांसदु्धा हरवला तरी, एक काजवा मेला तर पृ वीला िजतके चुकलेसे वाटते िततके देखील या सिुवशाल िव वाला चुकलेसे वाटणार नाही. या िव वा या देवाला एक पलाचेही सतुक, असे शंभर सयूर् एखा या साथीत एका िदवसात जरी म लागले तरी धरावे लागणार नाही!!

तरीदेखील या कोण या हेतूने वा हेतूवाचून ही िव वाची प्रचडं जग याळ उलाढाल चाल ूआहे तीत एक अ यंत ता पुरता िन अ यंत तु छ पिरणाम हणनू का होईना, पण मनु याला, या या लांबी ं दी या गजाने मापता यावे असे, या या सखं्येत मोजता यावे असे, इतके सखु िन इतक्या सोयी उपभोिगता येतात हा मात्र आिण एवढाच काय तो या िव वा या देवाचा मनु यावर झालेला उपकार होय! मनु याला या जगात जे सखु िमळू शकते तेवढेही िमळू न दे यासारखीच जर या िव वाची रचना या िव वा या देवाने केली असती, तर याचा हात कोण धरणार होता! हे सगुधं, हे सु वर, हे सखु पशर्, हे स दयर्, हे सखु, या िच, या सोयी आहेत, याही अमपू आहेत! या योगायोगाने मनु यास या सवर् लाभत आहेत या योगायोगाला शतशः ध यवाद असोत! या िव वशक्तींनी कळत न कळत असा योगायोग जळुवून आणला यांना या अशंापुरते मनु याचा देव हणनू सबंोिध याचे समाधान आप यास उपभोिगता येईल, उपकृत भक्तीचे फूल वाहून यास पूिजताही येईल!

परंतु या पलीकड े या िव वा या देवाशी, वाट या िभकार याने सम्राटाशी जोडू पहावा तसा कोणचाही बादरायण सबंंध जोड याची लचाळ हाव मनु याने आमलूात ्सोडून यावी हेच इ ट! कारण तेच स य आहे! आपले चांगले ते देव करील, देव चांगले करील तर मी स यनारायण करीन, ही आशा, हा अवलबं, अगदी खुळचट आहे! कारण तो अगदी अस य आहे. या या सकंटातून आपणास सोडिवले हणनू आपण देवाचा स यनारायण करतो या या सकंटात प्रथम आपणास ढकलतो कोण? तोच स यनारायण, तोच देव! जो प्रथम आपला गळा कापतो आिण नंतर यास मलम लावतो याची मलम लाव यासाठी पूजा

www.savarkarsmarak.com

करावयाची तर प्रथम गळा का कापलास हणनू याची आधी यथे छ शोभाही करावयास नको काय? िव वा या देवा या ठायी या दो हीही भावना अनाठायी िन असमजंस आहेत.

ती िव वाची आ यशिक्त या काही ठरािवक िनयमांनी वतर्ते आहे ते ितचे िनयम समजतील ते समजनू घेऊन यात या यात आप या मनु यजाती या िहताला िन सखुाला पोषक होईल तसा यांचा साधेल िततका उपयोग क न घेणे इतकेच मनु या या हातात आहे. मनु यजाती या सखुाला अनुकूल ते चांगले, प्रितकूल ते वाईट. अशी िनती-अनीतीची प ट मानवी याख्या केली पािहजे. देवास आवडते ते चांगले आिण मनु यास जे सखुदायी ते देवास आवडते या दो ही समजतुी खुळचट आहेत; कारण या अस य आहेत. िव वात आपण आहोत पण िव व आपले नाही; फार फार थो या अंशी ते आपणास अनुकूल आहे; फार फार मो या अशंी ते आपणास प्रितकूल आहे-असे जे आहेत ते नीटपणे, धीटपणे समजनू घेऊन याला बेधडकपणे त ड देणे हीच खरी माणसुकी आहे! आिण िव वा या देवाची खरी खरी तीच पूजा!!

www.savarkarsmarak.com

२. ई वराचे अिध ठान हणजे काय? साम यर् आहे चळवळीचे। जो जो करील तयाचे।

परंतु तेथे भगवंताचे। अिध ठान पािहजे।। - ीरामदास वामी.

िशवकालीन महारा ट्रातील क्रांितकारक अशा असामा य पुढार् यांत आप यापरी असामा य थान पावले या समथर् रामदास वामींची ही ओवी िवजेची एक योत आहे! इतकी तेज वी! िशवकालीन महारा ट्रा या प्रचंड कतृर् वशक्तीची िन िहदं ु वातं य-समराची केवळ रणघोषणा!

ित यातील शेवट या दोन चरणात जे सांिगतले आहे की, ‘परंतु तेथे भगवंताचे अिध ठान पािहजे’ या श दांनी समथर् रामदासां या मनात कोणचा अथर् यक्तिव याचे उि ट होते ते आता नक्की सांगणे य यिप दघुर्ट आहे, तथािप यांचा अथर् काहीही असला तरी या ओवींचे तेज वी कायर् ती क न गेली. या पिरि थतीत मसुलमान धमर्वेडा या उ मादाची नांगी ठेच यास समथर् होईल असे चैत य महारा ट्रात सचंरिव यास या काळी ती कारण झाली, हे ितचे समथर्न पयार् त आहे. या तव ितचा आज जो एक अथर् सवर्साधारणपणे समजला जातो िन या अथार् या योगे रा ट्रात आज अनथर्कारक अशी एक विृ त उ प न होत आहे या अथार्स िनषेिध याम ये या ओवीचा वा ित या या तेज वी िन कमर्योगी िनमार् याचा लवलेशही अनादर घड याचा दोष सभंवत नाही. या ओवीचा मळूचा अथर् काय होता हा प्र न या लेखात आम यापुढे नसनू या ओवीचा आज केला जाणारा अथर् आज या पिरि थतीत िकती अनथर्कारक आहे िन ित यात जे त व अनु यतू केलेले आहे हणनू साधारणतः समजले जाते, ते ऐितहािसक िन ताि वक

या िकती अत य आहे हे काय त ेया लेखात आ ही दाखवू इि छतो. चळवळीचे, हणजे मानवी प्रय नांचे साम यर् िकती जरी वाढिवले तरी या

चळवळीला भगवंताचा पािठंबा नाही ती चळवळ अयश वी झालीच पािहजे या त वाचा अथर् नक्की करताना भगवंताचा पािठंबा हणजे काय, ते ई वराचे अिध ठान हणजे काय याचा प्रथम प ट उलगडा झाला पािहजे. जर भगवंता या अिध ठानाचा इतकाच अथर् असेल की, ऐिहक आिण मानवी उपायां या हातीच यशाची िक ली नसनू मनु या या ज्ञाना या िन शक्ती या पलीकड े या अनेक अज्ञात, अजे्ञय, प्रचंड अशा अमानुष िव वशिक्त आहेत, यां या आघाताप्र याघातां या टकरीतही या यशाचा वा अपयशाचा सभंव असतो, तर तो अथर् बरोबरच आहे! अ यंत क्षुद्र अशा गवता या काडी या

www.savarkarsmarak.com

हल यापासनू तो भकंूपा या, सयूर्मालां या प्रलयंकार उ पातापयर्ंत या िव वशक्ती या उलाढाली िन टकराटकरी चालले या आहेत, या सार् या बलाबलांचे यापुरते फिलत (Resultant) हणजेच कोणतीही घटना होय. या ताि वक अथीर् कोण याही चळवळीचे यशापयश हेही एक फिलतच अस यामळेु मानवी उपायां या पलीकडील या अमानुष शक्तींचा यापार हेच यांचे महाकारण होय. यास जर ई वराचे अिध ठान हणावयाचे असेल तर मानवी उपाय िन साधने ही प्र यक्ष कारणेच कोण याही यशाची अशेष कारणे नसनू ती अमानुष िव वशक्तीची गुतंागुतं, ते ‘दैव चैवात्र पचंमम,्’ तो योगायोग, हे यांचे मह कारणही अनुकूल असले पािहजे हे हणणे यथाथर् आहे. मानवी चळवळ िकतीही साम यर्सपं न असली आिण ती िकतीही यश वी झाली तरी या यशाचे सवर् यश मनु यकृत प्रय नांसच नसनू अितमानुष शक्तींचा यापारही यास अनकूुल असाच घडत गेला; दैवाचा फासाही तेच दान देणारा पडत गेला; आिण या दैवास देवाची इ छा हटले तर देवाचे, ई वराचे, अिध ठान यास लाभले हणनू ते यश आले, ही जाणीव यक्तिव याचाच जर या ओवीचा उपदेश असेल तर ित यातील ते त व अगदी यथात य आहे यात शंका नाही. िकंबहुना याला आपण आप या मानवी समजतुीसाठी य न वा मानवी उपाय हणत, तेही वा तिवक पाहता या अितमानवी शक्तीचाच एक प्रादभुार्व आहे.

परंतु या ओवीचा अथर् अशा ताि वक अथीर् क्विचतच कोणी घेत असेल! सामा यतः ितचा अथर् असाच घे यात येतो की मनु य याला या या या यापरी नीित वा अनीित हणतो, याय िन अ याय हणतो, दैवी सपंत ् वा आसरुी सपंत ् हणतो, धमर् वा अधमर् हणतो, यापैकी पिहले ते स य िन दसुरे त ेअस य असनू जी चळवळ या मानवी स या या पायावर उभारलेली असते, या मानवी यायाची पोषक असते, या मानवी धमार्चे ब्रीद िमरिवते; तीच काय ती यश वी होते! ई वर ित यावरच कृपा करतो अशा अथीर् ई वराचे अिध ठान िजला लाभत नाही, ती चळवळ िकतीही प्रबळ असली तरी ती यश वी होत नाही. या तव चळवळ करणारांनी प्रथम ते भगवंताचे अिध ठान सपंािदले पािहजे, ई वराची कृपा अिजर्ली पािहजे. आिण ही ई वराची कृपा सपंािद याचा मागर् कोणता? तर अथार्तच पंचािग्नसाधन, पा यात उभे राहून वादशवािषर्क नामजप, योगसाधन, उपासतापास, एकशेआठ स यनारायण, एक कोटी रामनाम जप, सतंत धारेची अनु ठाने, रेड ेवा बोकड मारणारे नवस, हजार वाती लावणे, लक्ष दवुार् वाहणे, नानसं या, जपजा य, नामस ताह, पुर चरणे-पारायणे, गोग्रास, ब्रा मणभोजने, यज्ञयाग, दिक्षणादाने प्रभिृत जे शताविध उपाय ुतीपासनू शिनमाहा यापयर्ंत देवास सतंोषिव या तव विणर्लेले

www.savarkarsmarak.com

आहेत यास आचरणे हा होय. या अथीर् िजला तप या हणतात ती आधी, मग मानवी चळवळ.

वरील मत खरे की खोटे हे पाह यापूवीर् इतके प ट सांगनू टाकतो की, वर उ लेिखले या जपतपािद साधनांची आ मशुिद्ध वा पारलौिकक मोक्ष प्रभिृत जी फळे आहेत यांचा ऊह या लेखात आ ही करीत नसनू जो यांची फळे प्र यक्ष अनुभवात के हाही िनि चतपणे िमळालेली नाहीत ती यांची फळे न हत इतकेच येथे िवशदावयाचे आहे. या साधनांिवषयी िकंवा यां या आ यािमक वा पारलौिकक पिरणामांिवषयी यास जसा आदर िन िन ठा असेल तसे यांनी यास सखेुनैव आचरावे. यापासनू लाभणारा आ मप्रसाद हा भौितक अशा कोण याही आनंदाहून िन पम आंतिरक सखुाची जोड यास देऊ शकतो यांनी यास सखेुनैव आ वादावे. परंतु तशा अथार् या ई वरी अिध ठानावर, वरील ओळीत या रा ट्रीय उ थानािदक भौितक चळवळीं या ऐिहक यशाचा उ लेख केलेला आहे, ते यश

वा अपयश बहुधा मळुीच अवलंबून नसते; तर मखु्यतः ित या भौितक साम यार्वर अिधि ठत असते, इतकेच येथे दाखवावयाचे आहे.

महारा टे्रितहासा या एका पाना या दोन बाज ूमसुलमानां या हातून हा िहदंु थान देश सोडिव यासाठी िहदंपुदपादशाहीचे जे प्रचंड

वातं ययुद्ध आ ही िहदंूंनी ठाणले िन िजकंले या याच पुरा याने या काळी रच या गेले या वरील ओवीतील अथार्वर हे भा य नेहमी कर यात येते की, ती प्रचंड रा ट्र यापी उठावणी, ती चळवळ, यश वी हो याचे मखु्य कारण ित या मळुाशी असलेले ई वरी अिध ठान हेच होय. नाना साधुसतं हिरनामाचा जो अखंड घोष महारा ट्रात दमुदमुवीत रािहले, ज्ञाने वरांसारख्यांनी यौिगक िसिद्ध सपंािद या, अलौिकक चम कार करणारे सह ाविध पु यपु ष जी जपतपअनु ठान तवैक यािद प्रकारांनी ई वरी कृपा सपंािद या तव जी तप या करीत होते तीमुळे भगवंत प्रस न झाले. ते तशा अथार्चे ई वरी अिध ठान िमळाले या तव ती चळवळ समथर् आिण यश वी ठरली. अशा कोिटक्रमाने िहदंपुदपादशाही तव आ ही िहदंवुीरांनी झुजंून तो जो जय िमळिवला या जयाचाच िन या झुजंीचाच पुरावा या अथीर् या ई वरी अिध ठाना या िसद्धा तास दे यात येतो या अथीर् याच काल या इितहासाची छाननी क न आ ही तो पुरावा िकती लगंडा आहे हे दाखवू इि छतो. िकंबहुना ती िहदंपुदपादशाही या साधनांनी िकंवा तशा ई वरी अिध ठानाने िजकंली गेली नसनू, तो भौितक िवजय, अशा वातं ययुद्धास जी भौितक साधने सपंाद ूशकतात तशा भौितक साधनांनीच आ हीही सपंाद ूशकतो हे िसद्ध कर यास या काळासारखे दसुरे समपर्क उदाहरण सापडणे दिुमर्ळ अस यामळेु तेच आ ही आम या वतीचा पुरावा हणनू आपण होऊन िनवडतो.

www.savarkarsmarak.com

साधारणतः सन १३०० ते १६०० पयर्ंत या कालास महारा ट्रा या इितहासाचे, भारता या इितहासाचे का हणाना, एक पान कि पले तर यात या ई वरी अिध ठाना या ि टकोनातून केवढे आ चयर् िदसनू येते ते पहा! प्रथमदशर्नीच ज्ञाने वरांसारख्या महायोग्याचे दशर्न घडते. जर कधी तप येने, योगाने, पु याईने कोणा मनु यत भगवंताचे अिध ठान सु यक्त झाले असेल तर ते या अलौिकक पु षात होतेच होते. रे याकडून यांनी वेद हणिवले; िभतंीना चालिवले, हिरनामा या गजराने महारा ट्र दणाणनू सोडले; ते ज्ञाने वर, ते िनविृ त, ते सोपान, ती मकु्ता आप या अलौिकक दैवी सपं तीची महारा ट्रभर नुसती लटू करवीत होते. िजकड े ितकड े दैवी चम कार! यां या मागोमाग नामदेव, जनाबाई, गोरा कंुभार, दामाजीपंत, सावता माळी, रोिहदास चांभार, चोखा महार, सारे जीव मुक्त, सार् यांस प्र यक्ष पांडुरंग प्रस नपणे भेटीगाठी देत आहेत, घेत आहेत. यां या मागोमाग ते एकनाथ, ते तुकाराम ब्रा मणवा यापासनू महारवा यापयर्ंत महारा ट्रात घरोघर साधसुतं, घरोघर यौिगक िसिद्ध, घरोघर देवाचे येणे-जाणे, प्र यही सकाळी को यातरी अलौिकक चम काराची ताजी बातमी! आज काय रेडा वेद बोलला, उ या दामाजीपंतांसाठी प्र यक्ष देवाने िवठू महाराचा वेष घेऊन बादशहा या भरदरबारी दंडा या द्र या या राशी या राशी ओत या! तोच नवीन बातमी की, ते द्र य बादशहा पशूर् लागताच यांची फुलांची रास झाली! कधी देव रोिहदासा या घरी जोड ेिशवीत आहेत, कधी एकनाथा या घरी पाणी भरीत आहेत, कधी जनाबाईचे दळण दळीत आहेत, कधी नामदेवा बरोबर जेवीत आहेत, कधी पंढरीचे देऊळचे देऊळ गरर्कन िफरत आहे, आज चोख्या महारा या पंगतीस बसून पांडुरंग पे्रमभावाने िमटक्या मारीत आहेत, उ या चोख्यास गाडीला बांधून फरफटत ठार मार याची िशक्षा दु ट लोकांनी िदली असता वतः ीकृ ण येऊन ते ज ूहातांनी ध न अडवीत आहेत. कोणा या दाराशी द तात्रेय आपली कुत्री घेऊन उभे आहेत तर कोणा या हाती ग्रथं िलिह यास िवठोबा लेखणी उचलनू देत आहेत. मेलेली माणसे िजवंत होत आहेत, तर िजवंत माणसे िजवंतपणी पु न घेऊन समािध थ होत आहेत. माणसामाणसांशी देव बोलत आहेत, हसत आहेत, जेवत आहेत. मिूतर्मान ्प्र यक्ष रामचंद्र कथा ऐकत आहेत, मिूतर्मान प्र यक्ष हनमुान सतंामागे उभे राहून कथेस साथ देत आहेत! या काळची ही सतंचिरत्राची बाज ूवाचीत असता असे वाटते की, ही महारा ट्र भिूम या काळी माणसांची भिूम नसनू देवांचीच भिूम झालेली होती. महारा ट्र हेच या काळी देवांचे राहते घर झालेले होते, वैकंुठ न हते!

परंतु पु यशील, जपतपयोगयागांनी पिवत्र अलौिकक चम काराचे जे युग, देवा या कृपेची जी छायाच, जे ई वराचे मिूतर्मतं अिध ठान अशी ही महारा ट्रा या इितहासातील या पानाची सवुणार्क्षरात िलिहलेली बाज ू वाचून आपण जो याच पानाची दसुरी बाज ू

www.savarkarsmarak.com

उलटतो तो काय आढळते? भगवंतांचे अिध ठान जर कशात वरील अथीर् अस ूशकत असेल तर ते या पु यतम काळी महारा ट्रात होतेच होते. आिण जर भगवंता या अशा अिध ठानामळेुच रा ट्राचे भौितक साम यर्, रा य, वातं य ही यश वी होत असतील तर या काळ या महारा ट्रीय वातं याची िन रा याची प्रबळता अ िवतीय, दघुर्षर्, अिजकं्य अशीच असावयास पािहजे होती. पण सवुणार्क्षराने िलिहलेली ही या पानाची देवािधि ठत बाज ू उलटताच दसुरी बाज ूजी िदसते ती देवां या भौितक िवजयाची नसनू राक्षसां या िवजयाची होय!! या देवा या अिध ठानाने ससुपं न काळातच महारा ट्राचे असलेले वातं य िन रा य धुळीस िमळवून या देवा या अिध ठानावर राक्षसां या रा याची टोलेजंग उभारणी झालेली आढळते! पु यशील अशा या देवां या लाडक्या लोकांवर जय िमळाला तो या पापी पण प्रबळ अशा मसुलमानी अ याचारास!!

हाय हाय! काय दु ट योगायोग पहा! परमयोगी ज्ञाने वरमहाराजांनी ज्ञाने वरी िलहून आपली लेखणी खाली ठेवली न ठेवली, तोच अ लाउ ीन िखलजी अवघ्या दहापंधरा हजार सै यात घेऊन या को याविध िहदंूंनी गजबजले या दिक्षणेस, बकर् यां या कळपात वाघ घसुावा तसा घसुला! ज्ञाने वरां या भगवतंा या अिध ठानाचा पणूर् पािठंबा असणार् या यां या आ यदा या या रामदेवरावास अ लाउ ीन िव ं यािद्र उत न आ याची बातमी देखील पुरती कळली न हती तोच याने थेट देविगरीवर चढाई केली िन रामदेवरावा या हिरभक्त अशा िहदंूं या अफाट सै याचा या हिर वे याने चक्काचूर उडिवला, याचे िहदंरुा य बडुिवले, ते परत थापू िनघाले या परमशूर शंकरदेवास िजते ध न अगंाचे कातड ेसोलनू ठार मािरले! ज्ञाने वर, िनविृ त, सोपान, मकु्ता, नामदेव, गोराकंुभार प्रभिृत सतंमहंत घरोघर देवाशी हसत, जेवत, बोलत असता, भगवंताचे अिध ठानच काय पण महारा ट्र भगवंताची प्र यक्ष राजधानी झालेली असता ितकड ेिबहार-बंगाल-अयो या-काशीत िहदं ु रा य ी मसुलमानां या घो यां या टापाखाली तुडिवली जात होती. रजपूत वीरां या झुडंी या झुडंी रणांगणात क तल के या जात हो या. आज का उ या येवढाच प्र न, पण िव ं यािद्र उत न तो मसुलमानी प्रलय दिक्षणेवर कोसळणार हे प ट झाले होते. ज्ञाने वरां यापुढे ऋिद्धिसिद्ध हात जोडून उ या असता रे या या मखेु ते वेद बोलवू शकले, पण ‘रामदेवराजा, अ लाउ ीन तु यावर चालनू येतो आहे बघ’ हणनू टपालवा यालाही जी सचूना देता आली असती ती मात्र ज्ञाने वरांना रे या या त डून वा वतः या त डून रामदेवरावास देता आली नाही!! ज्ञाने वर िनजीर्व िभतंी चालवू शकले, पण सजीव माणसे आप या मतं्रबळे चालवून िव ं याद्री या िखडंीत अ लाउि नाचा मागर् रोख यासाठी उभी क शकले नाहीत!! सन १२९४ त अ लाउि नाने दिक्षणेत पिहला पाय टाकला आिण इतक्या वेषाने मसुलमानांनी रणांगणात िहदंूंना िपटले, यां या राजधा या, रा ये, सै ये, देवदेवता

www.savarkarsmarak.com

उ व त करीत इतक्या दधुर्षर् वेगाने ते पुढे घुसले की, १३१० या आत यांनी रामे वरापयर्ंत सारे रा य िनिहर्द ुक न रामे वरला मशीद बांधली! इकड ेिवठूरायाची नगरी भगवंता या नामघोषाने दणाणतच होती, सतंांचे जाळे गावोगाव पसरत होते, यां या घरात प्र यक्ष देव येऊन जोड े िशवीत होते, मडकी घडवीत होते, दळणे दळीत होते-बादशहाची खंडणी भरीत होते! जपजा य, तवैक ये, योगयाग, नामस ताह, नानसं या यांचा नुसता पवर्काळ गजबजला होता! ितकड ेमसुलमानां या एक सोडून पाच पादशा या िहदंुं या उरावर नाचत हो या! िहदंुं या घरांतनू ‘देवलदेवी’ रावण पळवीत बाटवीत होते. पण प्र येक देवास दोह पेक्षा जा त हात असनूही यांपैकी एकानेही अ लाउि नाचा वा मिलकंबराचा हात धरला नाही! बादशहाची खडंणी भरली पण ‘तू हिर वे टा! मा या हिरभक्तांपाशी खंडणी मागणारा तू कोण?’ हणनू गजर्त दाढी ओढून यास िहदं ुिसहंासनाव न खाली खेचले नाही! जनाबाईचे दळण दळणार् या कनवाळू देवाने या दळणापेक्षाही कोिटपटीने िहदंरुा ट्रास या दळणाची आव यकता होती ते दळण दळ यास सरसावून या हिर वे यां या राजस तेसच आप या क्रोधा या जा यात दळून भरडून िनदार्ळून टाकले नाही! पु यपु ष एकनाथ भगवंताचे अिध ठान सपंािदलेले; यां या त डावर जाता येता पापी यवन थुकें! िहदंुंची हजारो त ण मलेुमलुी गलुाम होत असता, राजक या िद ली या राजवा यात मसुलमानां या दासी झा या असता, रोिहदासा या घरी जोड े िशवीत बसणार् या कृपाळू देवास यांची क णा आली नाही! जे जे देऊळ काशी रामे वरापयर्ंत पाडले, याची मिूतर् मिशदीची पायरी केली! पण देवास या मसुलमानी अ याचाराचा राग आला नाही! पण इकड ेकोणी िहदं ुएखादा नारळाचा नवस जरी फेडायचा िवसरला ना, िकंवा एखादा िहदं ुगाव बिहरोबास वािषर्क बोकड मारावयास चुकला ना, की तोच देव काय रागावे! या िहदं ुमाणसाचा कुळक्षय होई वा या गावावर महामारी या गाढवाचा नांगर िफरे!

रामदेवराव गोब्रा मणप्रितपालक होता, यायी होता; या या पक्षाला स य होते, भगवंताचे अिध ठान या या रा याचे अिध ठान होते; पण या या रा याचा चक्काचूर उडिवला! कोणी? जो अ यायी होता, याचा पक्ष आ यंितक अस याचाच पक्षपाती, जो केवळ गोब्रा मणिव वंसक, यज्ञिनदंक, मिूतर्भजंक, भगवंता या अिध ठानी आ ही जी पंचमहापातके समजतो ती ब्र मह यािद पंचमहापातके हीच यांची पंचमहापु ये या भगव िवदेषी, मसुलमानी अ याचाराने या भगवंता या अिध ठानावर उभारले या सदाचारी, नानसं याशील िहदं ुसाम्रा या या, ठोकरीसरशी िठकर् या उडिव या! जी गो ट मसुलमानांची तीच गो ट िकिर तावी पोतुर्गीजांची! आ ही यास भगवंताचे अिध ठान समजतो ते यां या चळवळीत कुठले असणार! उलट आम या देवाचा िव वेष

www.savarkarsmarak.com

ते यां या चळवळीचे अिध ठान! पण यश यांना िमळाले! कुठे पोतुर्गाल! तेथून मठुभर लोक येतात काय, गोमांतकात घुसतात काय, आिण घो या या एका फेरफटक्यासरशी सार् या देशभर, नगरोनगरी यां या रा याचे झड ेलावतात काय! मारहाण, जाळपोळ, धर की बाटीव, नाकारले की कर ठार अशी या चांडाळांनी िहदंवुर धािमर्क छळाची नुसती आग पाखडली! शेकडो िपती लेकरे, त ण क या, दास क न युरोप-आिफ्रके या बाजारी बाजारी भाजीसारखी िवकली. मुजंी, लग्ने, पूजा, सारे िहदं ुसं कार दंडनीय ठरले. जीव घेऊन, लोकच न हते तर देवही आप या मिूतर् भगं ूनयेत हणनू, ीमगेंश, शांतादगुार् प्रभिृत देवही पळाले, आिण तेही आप या भक्तास सरुिक्षतपणे आप या खां यावर घेऊन आप या पायांनी न हे, तर भक्तां याच खां यावर आप या पालख्या लादनू!

मिु लम िख्र चनां या व गना! ‘अगदी बरोबर!’ वरील िववेचन वाचून प्र येक मौलवी आिण िमशनरी हणेल,

‘शाबास! िहदंचुा भगवान खोटा पडला हे अगदी बरोबर आहे! जपजा यािदक िहदं ुपुराणां या साधनांनी देव पावत नाही, हा पुराणाचा पराजय इतकेच िसद्ध करतो; आिण कुराण बायबलांचा िवजय िसद्ध करतो की देवाचे अिध ठान मिूतर्भजंक धमार्सच असते; कुराण बायबलातील िनमाज, रोजा, क्रॉस, िख्रसमसािदक साधनांनीच देव पावू शकतो!’ भगवंता या अिध ठाना या अशा व गना पीरपा यांनीही हजारो वेळा के या हो या. पण यां या इितहासांनी याही तशाच खो या पाड या! कशा ते पहा.

मसुलमानी धमार् या उदयासरशी अरब लोकांस आ चयर्कारक िवजय एकामागनू एक िमळत गेले. ते िमळाले यां या ‘चळवळीतील’ साम यार्ने, ‘भौितक’ साम यार्ने आिण यां या शत्रू या भौितक दबुर्लतेने. पण ते समजले की कुराणातील मिूतर्भजंक धमार्चाच हा पिरणाम आहे. अ ला मसुलमानास साहा याथर् देवदतूांची सै ये गु तपणे धाडतो; काफर वा िकिर ताव मिु लमांपुढे के हाही िटकू शकणार नाही! अशा भावनेने ते भारले होते. पोतुर्गालपासून पेिकनपयर्ंत ते प्रलयासारखे भरभराटत गेले; पण यां यापेक्षा भौितक साधनां या, िश त, िशशा या गो या, तडफेची िन तरवारीची धार यां या साहा याने ससु ज होऊन मिु लम नसलेले लोक जे हा उठले ते हा कुराणास खोटे हणणार् या पॅिनश िकिर तावांचाही िवजय झाला! मसुलमानांसही यां या कुराणातील भगवंताचे अिध ठान असनू नसनू सारखेच झाले. िनमाज पढणार् या लोकां या सरसकट क तली िनमाजास पाखंड हणणार् या ‘काफरांनी’ ही के या. िख्र ती भौितक साम यार्ने दबुर्ल होते, ते हा मिु लमांनी िख्र यांना िजकंले; मिु लम आपसातील फाटाफूट, अज्ञान, भी ता यांनी दबुळे होताच िख्र यांनी मिु लमांस िजकंले, कुराणा या शा त्रास िख्र यांनी लटके पाडले. िन िख्र यां या बायबलास कुराणाने लटके पाडले. फार काय ‘माझाच जेहोवा सग यांवर

www.savarkarsmarak.com

िवजयी होतो’ हणनू गजर्णार् या यूंची जी गत मिु लम िख्र चनांनी केली तीच गत ‘मिूतर्पूजकाला कधीही िवजय देणार नाही’ हणनू गजर्णार् या िख्र ती मिु लमांची मरा यांनी केली. कारण सन १६०० पयर्ंत िहदंुंचा धु वा उडिवणार् या याच पोतुर्गीजां या, मिु लमां या रा यांपेक्षा िहदंनुी सन १६०० या पुढे आपली सघंटना, िश त, तडफ एकंदरीत वरचढ के याने, चळवळीला अव य ते साम यर् सपंािद याने, भौितक साधने जी प्र यक्ष सृ टीत यश देतात यांची जळुवाजळुव ठाकठीक के याने, कोठारातील दा कोरडी, हातातील तरवार ितखट, भा याचे पाते टोकदार, वाघनखे झाकलेली, अशी भौितक स जता मिु लमांहून वरचढ के याने सन १६०० पासनू सन १८०० पयर्ंत महारा ट्रातील िहदंनुी अिहदंसू, रणांगणात चोपून काढले! याच मिूतर्पूजक िहदंनेू, कुराणातील िन बायबलातील ‘मिूतर्भजंकास जय िमळतो’ हणनू सांगणारी सारी शा त्र ेलटकी पाडून, मिूतर्भजंक िख्र ती वा मिु लम िजथे भेटला ितथे िपटला. पुराण पूवीर् कुराणाने खोटे पाडले; आता पुराणाने कुराणास खोटे पाडले. केवळ चळवळी या भौितक साम यार्नेच उभारले या या महारा ट्रीय िहदंपुदपादशाहीवर अिहदंचूी इराणापासिून िफरंगाणपयर्ंत शत्रचुी उठे फळी ।

िसधंुपासनुी सेतुबंधपयर्ंत रणांगणभ ूझाली ।।१ तीन खंिड या पुंडांची या परंतु सेना बुडवीली । िसधंुपासनूी सेतुबंधपयर्ंत समरभ ूलढवीली ।।२

आिण आ चयर् हे की जो जो नानसं याशील देवांचे अिध ठान सटुत चालले, महारा ट्रात सतंमहंताचे पीक हटत चालले, धािमर्क उपायांपेक्षा भौितक साधनांवरच अिधक भर पडत चालला, देवांचे अिध ठान कमीकमी होऊ लागले, तो तो यशाचे माप पदरी भरभ न पडत चालले.

सारांश, या महारा ट्रीय इितहासाला उ लेखून ही समथार्ंची ओवी रचली गेली याच िहदंमुसुलमानां या महायुद्धाचा पुरावा असे दाखिवतो की, ‘साम यर् आहे चळवळीचे, जो जो करील तयांचे,’ इतकेच काय ते खरे आहे. ऐिहक यश या चळवळीस हवे ितने ऐिहक, भौितक, प्र यक्ष सृ टीत उपयोगी पडतील तेवढी साधने सपंादनू िवपक्षावर ‘साम यार्’त मात केली की ती चळवळ बहुधा यश वी होते. मग ितला या या या या धािमर्क पो यांतील क पनांप्रमाणे यायाचा, पु याचा, नान-सं याशील उपायांनी िमळिव या जाणार् या भगवंता या आ याि मक अिध ठानाचा पािठंबा असो वा नसो! हीच गो ट जगातील पारशी, िख्र ती, मसुलमानी, यहुदी प्रभिृत य चयावत ्धमर्ग्रथंातील वचनांची िन यां या इितहासांची आहे. या प्र येक ग्रथंास ई वरद त हणनू या या लोकांनी मानले. यात या एकाचा देव तो दसुर् याचा राक्षसही अस ूशके. तो तो देव या या ग्रथंात वारंवार

www.savarkarsmarak.com

गजर्त राही की, मी मा याच भक्तांना ‘काफरा’वर, ‘पाखंडा’वर हणजेच या ग्रथंातील कमर्कांडाचे अनुसरण न करणारांवर सदोिदत िवजय देईन. या आप या देवा या अिध ठानाचे साहा य आपाप या उठावणीस िमळावे हणनू या या लोकांनी या या ग्रथंातील, बहुधा अ यतं पर परिव द्ध धािमर्क कृ ये केली. कोणी गोवध क न भगवंताचे अिध ठान सपंाद ू गेले, तर कोणी गाईला तर काय पण ित या गोमयगोमतू्रालाही पिवत्र मानून! पण ऐिहक यश असे यापैकी कोणालाही अशा या भगवंता या अिध ठानाने िमळू शकले नाही!! या या चळवळीत अतरांहून अव य या भौितक साधनांचे ‘साम यर्’ अिधक होते ते यापुरते ऐिहक िवजय िमळवू शकले. ते भौितक साम यर् लोपताच यां या यां या देवांसदु्धा नाश पावले! मनु यांनी आपाप या लहरीप्रमाणे या, धमार्धमार् या याया याया या, पापपु या या बर् यावाईट क पना के या यांचा ‘देवास’ काही एक पक्षपाती अिभमान िदसत नाही. ते हा यांना यांना आप या चळवळीस ऐिहक यश हवे, याने याने आम या पक्षास याय आहे, आम या पक्षास देव आहे, स य आहे या तव तो आमचा पक्ष िवजयी होणारच अशा व गना कर याचे आिण आंध या िन ठेत िनि चत रहा याचे ०सोडून धािमर्क अथीर् भगवंता या अिध ठाना या नादी न लागता ‘साम यर् आहे चळवळीचे, जो जो करील तयाचे,’ इतकेच काय ते खरे मानावे आिण वैज्ञािनक साम यर्शाली, प्र यक्ष िन ठ अशा ऐिहक साधनांनी िवपक्षाहून वरचढ हो याचा य न करावा. ऐिहक िवजयाचा मागर् हाच! अ यायी, परोपद्रवी, हावे असे न हे; तर याय झाला तरी तो ‘समथर्’ नसेल तर यथर् होय- समथर् अ याय या यावर कुरघोडी के यावाचून राहणार नाही. दबुर्ल पु याईही पंग ुहोय, हे िवस नये. नुस या एकशेआठ तर काय पण अकराशेआठ स यनारायणां या पूजा के या तरी ऐिहक यश िमळणार नाही. कारण ते चळवळी या भौितक साम यार्वरच काय ते अवलबंते! अस यनारायणाचे पूजकही या जगात वारंवार यश वी होतात. फार काय, सारे जग िनदव क िनघालेला रिशया आज ऐिहक या परम बिल ठ हणनूच यश वी झालेला आहे की नाही? ‘िनदव’ हणनू याचे वैभव िटकणार नाही हणाल तर ते ‘सदैव’ अशाही कोणाचे िटकले नाही!! ीकृ णाची वारका समदु्रात बुडाली; प्र यक्ष मिदनेतील मशीद घोडशाळा बनली; ‘जेहोवा’

चे सवुणर्मिंदर तडकले; जीजसला रोमने फाशी िदले-कु्रिसफाय केले!!!!’ ‘अ पृ यता काढता हणनू िबहारचा भकंूप झाला’ हणणारा सनातनी समाज, आिण ‘अ पृ यता ठेवता हणनू तो भकंूप झाला’ असे बजािवणारा सधुारकी ढ गीपणा हा िजतका खुळचट आहे िततकाच कोिट रामनाम जपाने वा िनमाजपढाईने रा ट्रावरील भौितक सवार्िर ट शांत क िनघालेला भाबडपेणाही खुळचट आहे! रामास हराम समजणारेही ऐिहक साम यार्स सपंादनू वैज्ञािनक बळाने जे ऐिहक यश िमळवू शकतात ते ऐिहक यश यास हवे, याने ते अ ययावत ् वैज्ञािनक साम यर् सपंादावे. चळवळीत ते साम यर् असले तर भगवंता या

www.savarkarsmarak.com

अिध ठानावाचून काही अडत नाही. ते साम यर् नसले तर भगवंता या अिध ठानासाठी कोिट कोिट जप केले तरी ऐिहक यश िमळत नाही, हाच िसद्धा त!

www.savarkarsmarak.com

खरा सनातन धमर् कोणता? आज चाल ूअसले या सामािजक आिण धािमर्क चळवळी या दंगलीत सुधारक हणजे

जो सनातन धमार्चा उ छेद क पाहतो तो, अशी ‘सनातनी’ हणिवणार् या पक्षा या पिरभाषेत सधुारक या श दाची पिरभाषा ठ न गेली आहेसे िदसते. लोकांसही लहानपणापासनू सनातन हणजे जीिव द्ध ब्रही न काढता ती िशरसावं य मानणे हे धािमर्क कतर् य आहे अशी आज्ञा वा िढ होय असे समज याची सवय लागनू गेलेली अस यामळेु एखादी िढ यवहारात अगदी ढळढळीतपणे हािनकारक होत आहे हे कळत असताही ती सनातन आहे इतके हणताच ती मोड याचे यां या िजवावर येते आिण ती मोडू पाहणारा सधुारक काहीतरी अपिवत्र, धमार्िव द्ध अकमर् क िनघाला आहे, असा यांचा एक पूवर्ग्रह सहजच होऊन बसतो. लोकसमाजाचा हा पूवर्ग्रह दरू कर यासाठी आिण आम या सनातनी बंधूचंी ती याख्या िकती योग्य वा अयोग्य आहे हे दोघां याही प टपणे यानात यावे हणनू या वादग्र त प्रकरणातील ‘सनातन धमर्’ या दोन मखु्य श दांचा अथर्च प्रथम िनि चत करणे आव यक झालेले आहे. नुसते हा सनातनी आिण तो सधुारक असे ओरडत राह यात काही अथर् नाही. आ ही वतःस सनातन धमार्चे अिभमानी समजतो आिण िक येक सनातनी आप या आचरणाने पु कळ सधुारणास उचलनू धरताना आढळतात. अशा ग धळात सनातन धमर् हणजे काय याची आ ही आप यापुरती जरी िनि चत पिरभाषा ठरिवली तरी अनेक मतभेद नाहीसे हो याचा आिण जे राहतील ते का, कोण या अथीर् उरतात त े उभयपक्षां या प टपणे यानात ये याचा बराच सभंव आहे. या तव या लेखात आ ही सनातन धमर् या श दास काय अथीर् योजतो, या कोण या अथीर् धमर् आ हास सनातन या पदवीस योग्य वाटतो ते थोडक्यात िनःसिंदग्धपणे सांगणार आहोत.

या अथीर् आज ते श द योजले जातात ते अथर् इतके िविवध, िवसगंत िन पर परिव द्धही असतात की, ते आहेत तसेच वीकारणे अगदी अयुक्त हावे. िुत-मिृतपासनू तो शिनमहा यापयर्ंत या सार् या पो या आिण वेदां या अपौ षेय वापासनू तो वांग्या या अभ य वापयर्ंतचे सारे िसद्धा त सनातन धमर् या एकाच पदवीस पोचलेले आहेत. उपिनषदांतील परब्र म व पाचे अ युदार िवचार हेही सनातन धमर्च आिण िव तवापुढे पाय ध न शेकू नये, कोव या उ हात बस ूनये, लोखंडाचा िवक्रय करणार् यांचे अ न कदािप खाऊ नये, रोगिचिक सक वै यभषूणाचे अ न तर घावातील पुवाप्रमाणे असनू सावकारी करणार् या, याजबट्टा घेणार् या गहृ थांचे अ न िव ठेप्रमाणे अस यामळेु या या घरी वा सांगाती के हाही जेऊ नये (मनु. ४-२२०); गोरसाचा खरवस, तांदळुाची खीर, वड,े घारगे आिण िनिषद्ध असनू लसणू, कांदा आिण गाजर खा याने तर िवज

www.savarkarsmarak.com

त काल पितत होतो (पते िवजः! मनु ५-१९); परंतु ाद्धािनिम त केलेले मांस जो कोणी हट्टाने खात नाही तो अभागी एकवीस ज म पशुयोिन पावतो. (मन ु ५-३५) ‘िनयकु्त तु यथा याय यो मांस नाि त मानवः। स पे्र य पशुता याित सभंवानेकिवसितम!्!’ हे सारे सनातन धमर्च. ाद्धाम ये भातापेक्षा ब्रा मणास वराहाचे वा मिहषाचे मांस जेऊ घालणे उ तम, कारण िपतर या मांसा या भोजनाने दहा मिहने तृ त राहतात आिण वाध्रीर्णस बोकडाचे मांस ब्रा मणांनी जर का खा ले तर भरभक्कम बारा वषपयर्ंत िपतरांचे पोट भरलेले राहते- ‘वाध्रीर्णस य मांसेन तिृ त विदशवािषर्की!’ (मनु ३, २७१) हािह सनातन धमर्च; आिण कोण याही प्रकारचे मांस खाऊ नये, ‘िनवतत सवर्मांस य भक्षणात!्’ मांसाशना तव प्रािणवधास नुसते अनुमोिदणारा देखील ‘घातक’ महापापी होय. (मनु ५, ४९-५१) हाही सनातन धमर्च! त डाने अिग्न फंुकू नये, इंद्रधनु य पाहू नये, ‘ना नीया भायर्या साधम’् त्रीसह जेऊ नये, ितला जेवताना बघू नये, िदवसा मलमतु्रो सगर् उ तरािभमखुच करावे, पण रात्री दिक्षणािभमखु (मनु ४-४३) इ यादी हे सारे िविधिनषेध िततकेच मननीय सनातन धमर् होत की, िजतके ‘सतंोषे परमा थाय सखुाथीर् सयंतो भवेत,् सतंोषमलू िह सखु दःुखमलू िवपयर्यः। (मन ु ४-१२) प्रभिृत उदा त उपदेश हे मननीय सनातन धमर् आहेत!!

या अनेक प्रसगंी अगदी पर परिव द्ध असणार् या िविधिनषेधांस आिण िसद्धा तास सनातन धमर् हाच श द लुगेंसुगें भाबड े लोकच लावतात असे नसनू आप या सार् या मिृतपुराणातील सनातन धमर्ग्रथंांतनूच ही परंपरा पाडलेली आहे. वरील प्रकार या सार् या मो या, धाक या, यापक, िविक्ष त, शतावधानी, क्षिणक आचारिवचारां या अनु टुपा या अतंी अगदी ठसठशीतपणे ही एकच राजमदु्रा बहुधा ठोकून िदलेली असते की, ‘एष धमर् सनातनः!’

आप या धमर्ग्रथंातच ही अशी िखचडी झालेली नसनू जगातील इतर झाडून सार् या अपौ षेय हणिवणार् या प्राचीन आिण अवार्चीन धमर्ग्रथंांचीही तीच ि थित आहे. हजारो वषार्ंपूवीर् या मोसेस पैगबंरापासनू तो अगदी आजकाल या अमेिरकेतील मोमर्न पैगबंरा-पयर्ंत सवार्ंनी, मनु या या उठ याबस यापासनू, दाढी-िमशा-शडी या लांबी ं दीपासनू, वारसां या, द तकां या, लग्ना या िनबर्ंधापासनू तो देवा या व पापयर्ंत आप या सार् या िवधानांवर ‘एष धमर् सनातनः’ हीच राजमदु्रा आिण तीही देवां या नावाने ठोकलेली आहे! हे सारे िविधिनषेध देवाने सार् या मानवांसाठी अपिरवतर्नीय धमर् हणनू सांिगतले आहेत! सवर् मानवांनी सुतंा केलीच पािहजे हाही सनातन धमर् आिण त्रवैिणर्कांनी तसे भलतेसलते काहीएक न करता मुजंच करावी हाही सनातन धमर्च! लाक्षिणक अथीर्च न हे तर अक्षरशः या सार् या अपौ षेय, ई वरी धमर्ग्रथंात एकाचे त ड पूवस तर एकाचे पि चमेस वळलेले

www.savarkarsmarak.com

आहे! आिण तेही अगदी प्राथर्ने या पिह या पावलीच! सकाळीच पूवकड ेत ड क न प्राथर्ना करणे हाही सनातन धमर् आिण सकाळी देखील प्राथर्ना हटली की ती पि चमेकडचे त ड क न केली पािहजे हाही मनु यमात्राचा सनातन धमर्च! एकाच देवाने मनूला ती पिहली आज्ञा िदली िन महंमदाला ही दसुरी िदली! देवाची अगाध लीला; दसुरे काय? िहदंमुसुलमानांचे दंगे करवून आपण अगं राखून दु न मौज पहात बस याचा आरोप शौकतअ लीवर उगीच कर यात येतो. हा खेळ चाल ूकर याचा पिहला मान यांचा नसनू असे अगदी पर परिव द्ध प्रकार अपिरवतर्नीय सनातन धमर् हणनू या दोघांसही सांगनू यांची झुजं लावून देणार् या गमती वभावा या देवाचाच तो मान आहे! ही मळुची याची लीला! आिण याची नसेल तर या या नावावर हे ग्रथं चापून लादनू देणार् या मनु या या मखूर् द्धेची!

सारे रोम जळत असताना सारंगी वाजवीत ती गमंत पाहणारा असा देवाला कोणी नीरो समज यापेक्षा मानवी मखूर्पणावरच वरील िवसगंतीचा दोष लादणे आ हास तरी अिधक सयुिक्तक वाटते. या सार् या िवसगंत आिण पर परिव द्ध गो टीस सब घोड ेबारा टक्के भावाने ‘सनातन धमर्’ ही एकच पदवी दे यास मानवी बुिद्धच चुकली आहे. सनातन धमर् या श दांचा हा ढ अथर्च या िवसवंादाला कारण झाला आहे, आिण या श दां या मळू अथार्ची छाननी क न याला सवंादी असणार् या गो टीसच तो श द लावीत गे याने या मतामतां या गलब यात खरा सनातन धमर् कोणता ते िन चयपूवर्क िन पु कळ अशंी िनःसदेंहपणे सांगता येते अशी आमची धारणा आहे. या श दां या अथार्ची ती छाननी अशीः

सनातन श दाचा मखु्य अथर् शा वत, अबािधत, अखंडनीय, अपिरवतर्नीय धमर् हा श द, इंिग्लश ‘लॉ’ या श दाप्रमाणेच आिण तसाच मानिसक प्रिक्रयेमळेु पु कळ अथार्ंतरे घेत आला आहे.

(अ) प्रथम याचा मळूचा यापक अथर् िनयम. कोण याही व तू या अि त वाचे िन यवहाराचे जो धारण, िनयमन करतो तो या व तूचा धमर्. सृ टीचे धमर्, पा याचे धमर्, अग्नीचे धमर् प्रभिृत यांचे उपयोग या यापक अथीर्च होतात. सिृ टिनयमांस ‘लॉ’ श दही लावतातच, जसे ‘लॉ ऑफ गॅ्रि हटेशन.’

(आ) याच यापक अथार्मळेु पारलौिकक आिण पारमािथर्क पदाथार्ं या िनयमांसही धमर्च हण यात येऊ लागले. मग ते िनयम प्र यक्षागत असोत वा तसे भासोत! वगर्, नरक, पूवर्ज म, पुनजर् म, ई वर, जीव, जगत ् यांचे पर परसबंंध, या सार् यांचा समावेश धमर् या श दातच केला गेला. इतकेच न हे तर हळूहळू तो धमर् श द या या या

www.savarkarsmarak.com

पारलौिकक िवभागाथर्च िवशेषेक न राखून ठेव यासारखा झाला. आज धमर् श दाचा िवशेष अथर् असा हाच होतो, की या अथीर् धमर् हणजे ‘िरिलजन.’

(अ) मनु याचे जे ऐिहक यवहार वरील पारलौिकक जगतात यास उपकारक ठरतीलसे वाटले, या पारलौिकक जीवनात याचे धारण करतील असे भासले, तेही धमर्च मान यात आले. इंिग्लशम ये मोसेस, अब्राहाम, महंमद प्रभिृत पगैबंरां या मतृीतही अशाच ख चून असले या सार् या कमर्कांडास ‘लॉ’च हटले आहे. या अथीर् धमर् हणजे आचार.

(उ) शेवटी वरील आचार वगळून मनु या-मनु यांतील जे केवळ ऐिहक प्रकरणीचे यवहार असतात या यक्ती या वा रा ट्रा या वतर्निनयमांसही पूवीर् धमर्च हणत. मतृीत युद्धनीित, राजधमर्, यवहारधमर् प्रभिृत प्रकरणातून हे गोवलेले असतात. पण आज यांपैकी पु कळसा भाग मिृतिन ठ अपिरवतर्नीय धमर्स ततेून िनघनू आप या इकडहेी पिरवतर्नीय मनु यकृत िनयमां या कक्षेत, शा त्रीपंिडतांनाही िनिषद्ध न वाटावा इतक्या िनिवर्वादपणे समािव ट झालेला आहे. जसे गाडी हाक याचे िनबर्ंध, िशवीगाळ, चोरी, इ यादीकांचे दंडिवधान तो िनबर्ंधशासनाचा (कायदेशासनाचा) प्रदेश होय. आप या इकड ेधमर् श द आज जसा ‘िरिलजन’ या िवशेषाथीर् राखीव झाला आहे, तसाच इंिग्लशम ये ‘लॉ’ हा श द िवशेषाथीर् या िनबर्ंधशासनास आज वािहला जात आहे. या प्रकरणी धमर् हणजे िनबर्ंध (कायदा ‘लॉ’).

या लेखास अव य तेवढा सनातन आिण धमर् या श दां या अथार्चा उलगडा असा के यानंतर आता धमर् श दा या या वरील िवभागांपैकी कोण या िवभागास सनातन हा श द यथाथर्पणे लावता येईल हे ठरिवणे फारसे अवघड जाणार नाही. सनातन धमर् याचा वर दाखव याप्रमाणे आम यापुरता तरी आ ही िनि चत केलेला अथर् हणजे शा वत िनयम, अपिरवतर्नीय, जे बदल ूनयेत इतकेच न हे तर जे बसलणे मनु या या शक्ती या बाहेरची गो ट आहे असे अबािधत जे धमर् असतील, िनयम असतील, यासच सनातन धमर् ही पदवी यथाथर्पणे देता येईल. हे लक्षण वर धमार्चा जो पिहला िवभाग पाडलेला आहे या सिृ टिनयमांस तंतोतंत लाग ूपडते. प्र यक्ष अनुमान आिण यांना सवर् वी िव द्ध न जाणारे आ तवाक्य या प्रमाणां या आधारे िसद्ध होऊ शकणारे आिण यािवषयी कोणीही यथाशा त्र प्रयोग केला असता या या कायर्कारणभावा या कसोटीस जे पूणर्पणे के हाही उत शकतात असे मनु या या ज्ञाना या आटोक्यात जेजे सिृ टिनयम आिण जी जी वैज्ञािनक स ये आज आलेली आहेत यास यासच आ ही आमचा सनातन धमर् समजतो. िनःशेष पिरगणना तव न हे तर िदग्दशर्नाथर् हणनू खालील नामो लेख पुरे आहेत. प्रकाश, उ णता, गित, गिणत, गिणत योितष, विन, िव यतु, चुंबक, रेिडयम,

www.savarkarsmarak.com

भगूभर्, शरीर, वै यक, यंत्र, िश प, वान प य जनै, आिण त सम जी प्रयोगक्षम शा त्रे (साय सेस) आहेत यांचे जे प्र यक्षिन ठ आिण प्रयोगिसद्ध िनयम आज मनु यजातीस ज्ञात झालेले आहेत तोच आमचा खरा सनातन धमर् होय. त े िनयम आयार्ंसाठी वा अनायार्ंसाठी, मिु लमांसाठी वा काफरांसाठी, इ ाइलांसाठी वा हीदनांसाठी अवतीणर् झालेले नसनू ते सवर् मनु यमात्रास िनःपक्षपाती समानतेने लाग ूआहेत. हा खरा सनातन धमर् आहे. इतकेच न हे तर हा खरोखर मानवधमर् आहे. हा केवळ ‘कृते तु मानवो धमर्ः’ नाही तर ित्रकालाबािधत मानवधमर् आहे; हणनूच यास सनातन हे िवशेषण िनिवर्वादपणे लागू पडते. सयूर्, चंद्र, आप, तेज, वायु, अिग्न, भिूम, समदु्र प्रभिृत पदाथर् या, कोणी लोभा या लहरीप्रमाणे प्रस न वा ट होणार् या देवता नसनू या आम या सनातन धमार् या िनयमांनी पूणर्पणे बद्ध असणार् या व तु आहेत. ते िनयम जर आिण या प्रमाणात मनु यास ह तगत करता येतील तर आिण या प्रमाणात या सवर् सिृ टशक्तींशी याला रोखठोक आिण िबनचूक यवहार करता आलात पािहजे-करता येतोही. भर महासागरात तळाशी भोके पडलेली नाव सोडून मग ती बुडू नये हणनू जरी या समदु्रास प्रसादिव या तव नारळांचे ढीग यात फेकले आिण अगदी शुद्ध वैिदक मतं्रात जरी टाहो फोडला की ‘त मा अरं गमाव वो य य क्षयाय िज वथ। आपो जनयथा चनः ।’ तरी तो समदु्र आम या ‘जनां’ सह या नावेस बुडिव यावाचून हजारात नउश ेन या णव प्रसगंी राहत नाही, आिण जर या नावेस वैज्ञािनक िनयमांनुसार ठाकठीक क न, पोलादी प यांनी मढवून ‘बेडर’ बनवून सोडली तर ित यावर वेदांची होळी क न शेकणारे आिण पंचमहापु ये समजनू दा पीत, गमांस खात, म त झालेले रावणाचे राक्षस जरी चढलेले असले तरी या बेडर रणनावेस हजारांत नउशे न या णव प्रसगंी समदु्र बुडवीत नाही; बुडवू शकत नाही. ितला वाटेल या सवुणर्भमूीवर तोफांचा भिडमार कर यासाठी सखु पपणे वाहून नेतो! जी गो ट समदु्राची तीच इतर महद्भतूांची. यास माणसाळिव याचे महामतं्र श दिन ठ वेदांत वा झदावे तात, कुराणात वा पुराणात सापडणारे नसनू प्र यक्षिन ठ िवज्ञानात (साय सम ये) सापडणारे आहेत. हा सनातन धमर् इतका पक्का सनातन, इतका वंयिसद्ध िन सवर् वी अपिरवतर्नीय आहे की, तो बुडू नये, पिरवतर्न पावू नये, हणनू कोणताही सनातन धमर्सरंक्षक-सघं थाप याची तसदी किलयुगात देखील घ्यावयास नको. कारण या वैज्ञािनक सनातन धमार्स बदलिव याचे साम यर् मनु यात कोणासही आिण कधीही येणे शक्य नाही.

हीही गो ट आ ही जाणनू आहोत की, हे सनातन धमर्, हे सिृ टिनयम, सपंूणर्पणे मनु याला आज अवगत नाहीत-बहुधा के हाही तसे अवगत होणार नाहीत. जे आज अवगत आहेसे वाटते यािवषयीचे आमचे ज्ञान िवज्ञाना या िवकासाने पढेु थोड ेचुकलेलेही

www.savarkarsmarak.com

आढळेल; आिण अनेक नवीन नवीन िनयमां या ज्ञानाची भर तर यात िनि चतपणे पडले. जे हा जे हा ती भर पडले वा तीत सधुारणा करावी लागेल ते हा ते हा आ ही आम या या वैज्ञािनक मतृीत न लाजता, न लपिवता िकंवा आज या लोकां या अथार्ंची अप्रामािणक ओढाताण न करता नवीन लोक प्रकटपणे घालनू ती सधुारणा घडवून आण,ू आिण उलट मनु याचे ज्ञान वाढले हणनू या सधुारणेचे भषूणच मानू.

आ ही मतृीस सनातन, अपिरवतर्नीय, समजत नाही तर स यास सनातन समजतो, अपिरवतर्नीय समजतो. मिृत बदला या लागतील हणनू स यास नाकारणे हे घर वाढवावे लागेल हणनू मलुांमाणसांचीच क तल कर यासारखे वेडपेणाचे आहे.

धमर् या श दा या पिह या िवभागात मोडणार् या सिृ टधमार्स सनातन हे िवशेषण पूणर् यथाथर्तेने लाग ूशकते हे वर सांिगतले. आता या धमर् श दाचा जो दसुरा िवभाग आ ही वर पाडला आहे या पारलौिकक आिण पारमािथर्क िनयमांचा िवचार क . या प्रकरणासच आज सनातन धमर् हा श द िवशेषतः लाव यात येतो. ई वर, जीव, जगत यां या व पाचे िन पर परसबंंधाचे अि त प िकंवा नाि त पकाही ित्रकालाबािधत िनयम असलेच पािहजेत. याचप्रमाणे ज ममृ यु, पूवर्ज म, वगर्नरक यांिवषयीही जी कोणची व तुि थित असेल ती िनि चतपणे सांगणारे ज्ञानही ित्रकालाबािधत हणवून घे यास पात्र असणारच. या तव या पारलौिकक प्रकरणींचे िसद्धा तही सनातन धमर् हणजे शा वत, अिपवतर्नीय धमर् होत यात शंका नाही.

परंतु या प्रकरणी जी मािहती िन िनयम मनु यजाती या हाती आज असले या य चयावत ्धमर्ग्रथंातून िदलेले आढळतात, यातील एकासही सनातन धमर्, अपिरवतर्नीय, िनि चत िसद्धा त असे हणता येत नाही. िनि चत झाले या वैज्ञािनक िनयमांप्रमाणे धमर्ग्रथंातील हे पारलौिकक व तुि थतींचे वणर्न प्र यक्षिन ठ प्रयोगां या कसोटीस मळुीच उतरलेले नाही. यांची सारी िभ त बोलनूचालनू एक या श दप्रामा यावर, आ तवाक्यावर, िविश ट यक्तीं या आतंर अनुभतूीवर अवलबंून असते. यातही फारसे िबघडले नसत.े कारण काही मयार्देपयर्ंत प्र यक्षानुमािनक प्रमाणास अिव द्ध असणारे श दप्रमाण, आ तवाक्य, हेही एक प्रमाण आहेच आहे. पण केवळ या प्रमाणा या कसोटीस देखील या धमर्ग्रथंातील पारलौिकक िवधान लवलेशही उतरत नाही. प्रथम आ त कोण? -तर आम या इकडचे धमर्ग्रथंच हणतात की, िच तशुद्धीने स वोदय झालेले ज्ञानी भक्त आिण समािधिसद्ध योगी चालेल; या पूणर्प्रज्ञ आ तात शंकराचायर्, रामानुज, म व, व लभ यांचा तरी समावेश केला पािहजे ना? महाज्ञानी किपलमिुन, योगसतू्रकार पतंजिल यांनाही गाळणे अशक्य. उदाहरणाथर् इतके आ त परेुत. आ तवाक्य, श दप्रमाण असेल तर यांचा या या िविश ट व तुि थतीचा अनुभव एकच असला पािहजे. पण पारलौिकक आिण

www.savarkarsmarak.com

पारमािथर्क स याचे जे व प आिण जे िनयम ते प्र येकी सांगतात ते प्र येकी िभ नच न हेत तर बहुधा प्र येकी पर परिव द्ध असतात! किपलमिुन सांगणार-पु ष िन प्रकृित ही दोनच स ये आहेत; ई वरबी वर हम कुछ नही जानते! समािधिसद्ध पतंजिल सांगतात- ‘तत्र पु षिवशेषो ई वरः!’ शंकराचायर् सांगतात-पु ष वा पु षो तम ई वर हे मायोपािधक आिण मायाबािधत असनू ‘ब्र म स य जगि म या जीवो ब्र मवैनापरः’ अ वैत हेच स य! रामानुज सांगतात-साफ चूक आहे; हा प्र छ न बौद्धवाद! िविश टा वैत हे स य! मा व-व लभ हणणार, जीव आिण िशव भक्त आिण देव, जड आिण चैतन एक हणता तरी कसे? वैत हेच स य! अशा या महनीय साक्षीदारां या वानभुतू श दांसरशी ग धळून बुिद्ध जर उ गारली -

पािहयले प्र यक्षची । किथतो पािहयले याला । वदित सारे । आ तिच सारे । मानू कवणाला ?।।

तर यात ितचा काय दोष? तरी आ ही या योगिसद्धां या साक्षीत या परम योगिसद्धाची- या तथागत बुद्धाची साक्ष काढली नाही! देविवषयक हा य चयावत ्िवधानसमहू या या समािध थ वानुभतूीत िन वळ ‘ब्र मजाल’ हणनू टाकाऊ ठरला! समािधमय ज्ञान, वानुभिूत ही या पारलौिकक व तुि थतीस अबािधत िन िव वासाहर् प्रमाण कसे होऊ शकत नाही, िनदान अजनू शकले नाही, ते असे पािह यावर इतके सांगणे पुरे आहे की, श दप्रामा याचीही ि थित वरील आ तप्रमाणासारखीच आहे. अपौ षेय वेद या कारणासाठी अपौ षेय मानावे याच कारणासाठी तौिलद, इंिजल, बायबल, कुराण, अवे ता, वणर्ग्रथं-एक का दोन! जगात जवळ जवळ जे प नासएक ग्रथं तरी आजही ई वरद त हणनू प्रख्यात आहेत, तेही सवर् औप षेय मानणे भाग पडते. आिण या प्र येकात देवाने प्र येक तिदतर अपौ षेय धमर्ग्रथंातील पारलौिकक व तुि थती या िदले या मािहतीशी िविभ न, िवसगंत िन िव द्ध मािहती िदली आहे. वेद सांगतात, वगार्चा इंद्र हाच राजा! पण बायबला या वगार्त इंद्राचा प ता टपालवा याला देखील माहीत नाही. देवपुत्र येशू या कंबरेस सार् या वगार्ची िक ली! देव िन देवपुत्र दोघे एकच Trinity in Unity, Unity in Trinity! कुराणातील वगार्त ‘ला अ ला अि लला आिण महंमद रसलु ला!’ ितसरी गो ट नाही. रेड इंिडयनां या वगार्त डुकरेच डुकरे, घनदाट जगंले! पण मिु लम पु यवंतां या वगार्त असली ‘नापाक चीज’ औषधाला देखील सापडणार नाही! आिण या प्र येकाचे हणणे हे की, वगर् मी सांगतो तसाच आहे. प्र यक्ष देवाने हे सांिगतले; न हे, महंमदािद पैगबंर तर वर जाऊन, राहून, वतः ते पाहून, परत आले िन यांनीही तेच सांिगतले! तीच ि थती नरकाची! पुराणात मिूतर्पूजक िन यािज्ञक तर काय, पण यज्ञात मारलेले बोकड देखील वगार्तच जातात असा यांचा

www.savarkarsmarak.com

मे यानंतरचा पक्का प ता िदला आहे. पण कुराण शपथेवर सांगते की, नरकात या जागा, िकतीही दाटी झाली तरी, जर कोणाकिरता राखनू ठेव या जात असतील तर या या मिूतर्पूजक आिण अिग्नपूजक स जनांसाठीच होत! मे यानंतरचा यांचा नक्की प ता नरक! श दाश दांत भरलेली अशी िवसगंित कुठवर दाखवावी! हे सारे धमर्ग्रथं अपौ षेय या तव खरे धरावे तरीही यात सांिगतलेली पारलौिकक व तुि थित श दाप्रमाणेच देखील िसद्धा तभतू ठरत नाही-अ यो य याघातात!् ते सारे मनु यकि पत हणनू खोटे मानले तर ती िसद्धा तभतू ठरत नाहीच नाही- वदतो याघातात! आिण काही खोटे मानावे तरीही त ेतसे िन हे असे का, हे ठरिव यास यां या वतः या श दावाचून दसुरे प्रमाणच नस यामळेु, ती िसद्धा त ठरत नाही ती नाहीच- वतंत्रप्रमाणाभावात!्!

या तव प्र यक्ष, अनुमान वा श द यांपैकी कोण याही प्रमाणाने पारलौिकक व तुि थतीचे आज उपल ध असलेले वणर्न हे िसद्ध होत नस यामळेु यास सनातन धमर् ित्रकालाबािधत िन अपिरवतर्नीय स य, असे हणता येत नाही. तशा कोण याही िवधेयास तसे िसद्धा त व प येता तेही आम या सनातन धमार् या मतृीत गोवले जाईलच; पण आज तरी तो िवषयच प्रयोगाव थेत आहे आिण आ तांची या अपौ षेय ग्रथंांचीही त िवषयक िवधाने िसद्धा त नसनू क्लिृ त (हायपॉथेसीज) आहेत, फार तर स याभास आहे; पण स य न हे! त ेजाण याचा प्रय न यापुढेही हावयास पािहजे, तथािप यािवषयी शक्य या क्लिृ त योजनू ते वगीर्य ऋत आिण अनतृ प्रा त क न घे यासाठी इतका अितमानुष प्रय न क न, इतक्या िदक्षांना तरी यांचा प ता लागत नाही हे िसद्ध के यािवषयी आिण आप या देवतु य अवतारांनी अिखल मानव जातीचा कुसवा ध य के यािवषयी निचकेतापासनू तो नानकापयर्ंत या पु य लोकाचे आिण पे्रिषतांचे, या तुींचे आिण या मतृींचे, आ हा मानवांवर जे नानािवध उपकार झालेले आहेत ते मात्र के हाही फेडता येणार नाहीत; ही कृतज्ञ जाणीव येथे यक्तिव यापासनू आ हास पुढचे अक्षर िलहवतच नाही!

शेवटी राहता रािहले धमार्चे शेवटचे दोन अथर्. आचार आिण िनबर्ंध. या दो ही अथीर् धमर् श दास सनातन हे िवशेषण लावता येत नाही. मनु याचे जे ऐिहक यवहार या या पारलौिकक जीवनास उपकारक आहेत असे समजले जाई, यास आ ही आचार हा श द योजतो. अथार्त ्वर दशर्िव याप्रमाणे पारलौिकक जीवनासबंंधी अि तपक्षी वा नाि तपक्षी अजनू कोणताही नक्की िसद्धा त मनु यास कळलेला नस याने याला कोणता ऐिहक आचार उपकारक होईल हे ठरिवणे अशक्य आहे. िहदंूं याच न हे तर मिु लम, िख्र चन, पारशी, यहुदी प्रभिृत झाडून सार् या धमर्ग्रथंांतील कमर्कांडाचा पाया असा वाळू या िढगावर उभारलेला आहे. ‘क्ष’ भ ूहे बेट की गाव, रान की वैराण, पूवस की उ तरेस, की आहे की नाहीच हेच िजथे िनि चले गेले नाही ितथे या ‘क्ष’ भमू ये सखुाने नांदता यावे हणनू

www.savarkarsmarak.com

कोण या वाटेने जावे आिण कोणची िशधािशदोरी ितथे उपयोगी पडले याचे बारीकसारीक अपिरवतर्नीय िनयम ठरिवणे िकती अनमान धपक्याचे काम! तसेच हे; या तव अमकु ऐिहक आचाराने परलोकी अमकु उपयोग होतो असे सांगणार् या कोण याही िनयमास आज तरी सनातन धमर् हणजे शा वत अपिरवतर्नीय िन अबािधत िनयम असे मळुीच हणता येणार नाही. बाकी प्र न उरला िनबर्ंधाचा (काय याचा); आिण मनु यामनु यातील िश टाचाराचा. यासही मतृीत जरी ‘एष धमर् सनातनः’ हणनू हटलेले असले तरी ते सवर्थैव पिरवतर्नीय होते आिण असले पािहजे. मतृीतही स यािद युगातील सनातन धमार्ंपैकी काही किलवजर् हणनू पुढे या य ठरिवले. हणजे काय? याचप्रमाणे बहुतेक ‘एष धमर् सनातनः’ पुढ याच अ यायातून आपद्धमार् या अनु टुपाने खरडून टाकले जातात. हणजे काय? हणजे हेच की आप वा सपं प्रसगंी िकंवा युगभेदाने पिरि थितभेद झाला की हे िनबर्ंध बदलणेच इ ट होय. अथार्त ् ते अपिरवतर्नीय सनातन नसनू पिरवतर्नीय होत. मननेू राजधमार्त युद्धनीतीचा सनातन धमर् हणनू जो सांिगतला यात चतुरंग दलाचा सिव तर उ लेख आहे; पण तोफखा याचा वा वैमािनक दळाचा नामिनदशही नाही. आिण सै या या अग्रभागी शौरसेनी लोक असावेत असे जे सांिगतले ते मनू या काळी िहतावह होते हणनूच सांिगतले असले तरीही या िनयमांस अपिरवतर्नीय सनातन धमर् समजनू जर आमचे सनातन धमर्सघं आजही केवळ धनुधर्रांना पुढे घालनू आिण आठघोडी रथ सजवून एखा या युरोप या अवार्चीन महाभारतात शत्रसू थरारिव यासाठी-अगदी ीकृ णाचा पांचज य फंुकीत चालनू गेले तर पांचज य करीतच यांना परत यावे लागेल, हे काय सांगावयास पािहजे? िहदंसेुने या अग्रभागी मनुिनिदर् ट शौरसेनीय प्रभिृत सिैनक होते तोवर िहदंूंस मसुलमान धूळ चारतच पुढे घुसत आले; पण मनु मतृीत यांचे नावगावही नाही ते मराठे, शीख, ते गरुखे जे हा िहदंसेुने या अग्रभागी घुसले ते हा याच मसुलमानास तीच धूळ खावी लागली! आचार, िढ, िनबर्ंध हे सारे मनु यामनु यातील ऐिहक यवहाराचे िनयम पिरि थित पालटेल तसे पालटीतच गेले पािहजेत. या पिरि थतीत जो आचार वा िनबर्ंध मनु या या धारणास आिण उद्धारणास िहतप्रद असेल तो याचा या पिरि थतीतील धमर्, आचार, िनबर्ंध. ‘न िहसवर्िहतः कि चदाचारः सपं्रवतर्ते । तेनैवा यः प्रभवित सोऽपरो बाधते पुनः।। (म. भा. शांितपवर्.) सारांश (१) जे सिृ टिनयम िवज्ञानास प्र यक्षिन ठ प्रयोगा ती सवर्थैव अबािधत, शा वत, सनातन असे आढळून आले आहेत तेच काय ते खरे सनातन धमर् होत. (२) पारलौिकक व तुि थतीचे असे प्रयोगिसद्ध ज्ञान आपणास मळुीच झालेले नाही. या तव तो िवषय अ याप प्रयोगाव थेत आहेसे समजनू यािवषयी अि त प वा नाि त प काहीच मत क न घेणे अयुक्त आहे. या पारलौिकक प्रकरणी नाना क्लिृ त सांगणारे कोणचेही

www.savarkarsmarak.com

धमर्ग्रथं अपौ षेय वा ई वरद त नसनू मनु यकृत वा मनु य फूतर् आहेत. यां या क्लिृ त प्रमाणहीन अस याने यास सनातन धमर्, शा वत स य असे हणता येत नाही. (३) मनु याचे झाडून सारे ऐिहक यवहार, नीित, रीित, िनबर्ंध हे यास या जगात िहतप्रद आहेत की नाहीत या प्र यक्षिन ठ कसोटीनेच ठरिवले पािहजेत, पाळले पािहजेत, पिरवितर्ले पािहजेत. ‘पिरवितर्िन ससंारे’ ते मानवी यवहारधमर् सनातन असणेच शक्य नाही, इ ट नाही. महाभारताम ये हटले आहे तचे ठीक की, ‘अतः प्र यक्षमागण यवहारिविध नयेत।्’

www.savarkarsmarak.com

४. यज्ञाची कुळकथा मनु याला हवा ते हा िन हवा िततकाच अिग्न जे हा कृित्रमपणे उ पािदता आला

ते हा िनसगार्वर एक अ यंत मह वाचा िवजय याने सपंािदला. बा प वा िव यतु ् वा रेिडअम या शोधांनी मनु या या सं कृतीचे जसे एकेक नवे युगचे युग प्रवितर्ले, तसेच अग्नी या शोधानेही मनु या या प्राथिमक अव थेत प्रगतीचे एक म वंतर घडवून आणले. अवार्चीन ऐितहािसक काली बा प वा िव युत ्िकंवा रेिडअम यांचा शोध िजतका अलौिकक िततकाच या प्राचीन पौरािणक कालातील हा अग्नीचा शोधही एक अलौिकक आ चयर् होते!

या तवच या अग्नीचा शोध या या बुिद्धमान पु षांनी लावला यांना यांना या या प्राचीन लोकांत महिषर्पदाचा वा देव वाचा मान िमळाला. आप या वैिदक आयार्ंत काही ऋषींना अग्नीचे शोधक हणनू वैिदक शिक्तशाली मतं्र यासमान गौरिवले जाते. प्राचीन पारिसकात आिण प्राचीन िचनी लोकातही अग्नीचे शोधक, अग्नीची युिक्त काढणारे, अग्नीस प्रकटिवणारे हणनू या वा या पु षांस यां या यां या धमर्ग्रथंांतून देवक प थान प्रा त झालेले आहे. धमर्ग्रथंांतील या आख्याियकांव नही अग्नीची ‘युिक्त’ मनु यात कोणीतरी ‘शोधून’ काढली असली पािहजे हेच िसद्ध होते.

मनु यास, अगदी प्राचीन काळी अग्नीची यिुक्त सचु याचे दोनच मागर् सभंवनीय असावेत. या िव तीणर् रानावनातून तो मनु य या या पशकु प व याव थेत िहडं,े यात जे बोलता बोलता झाडावर झाड ेघासनू प्रचंड वणवे पेट घेत, ते सू मपणे अवलोकीत असता यांचे ‘घषर्ण’ हे कारण मनु या या लक्षात हळूहळू आले असावे. आिण या या लाकडांवर ती ती लाकड ेघासनू पाहताच िठणगी उड यावाचनू राहत नाही हा िनयम यास कळला असावा. आज अ यंत तु छ िन उपेक्षणीय वाटणारे ते हे य जे हा मनु यास िदसले ते हा यास या प्राथिमक बुद्धी या यगुात केवढे आ चयर् वाटले असेल! या लाकडास पेटताक्षणीच तो जाळूम भ म करतो, तोच अिग्न या लाकडा या पोटात व थपणे राहतो, केवड ेआ चयर्! मनु या या पाठीवर थापट मारताच याचा त क्षणी वाघ होऊन उठावा िन माणसे खात सटुावा असे काही घडताच आज िजतके आ चयर् वाटेल, िततकेच या वेळेस ते अद्भतु वाटले असले पािहजे! दसुरा सभंव हणजे गारगोटीवर गारगोटी सहजग या आपटता आपटता िठणगी उडून खाली पसरले या पालापाचो याने पेट घे याचा आिण वारंवार तेच घडता घडता अग्नी या उ प तीचा तो िनयम यानात यावयाचा. होय ना होय, व याव थेत मनु यास या दो हीपैकीच कोण या तरी एका िनयमाचा प ता लागनू अग्नीचा ‘शोध’, अग्नीची ‘युिक्त’ सापडली असली पािहजे. आिण याने ती प्रथम काढली िकंवा ती माहीत नसले या लोकांत प्रथम प्रचारली तो मनु य,

www.savarkarsmarak.com

आज आपणास बा पशक्तीचा वा िबनतारी तारायंत्राचा शोधक वाटतो याहून िकतीतरी अिधक पटीने या या युगातील व य िन अप्रबुद्ध मनु यास ‘अलौिकक’ वाटला असला पािहजे.

माग या व य युगातील अ यंत पुढारले या पण आज या वैमािनक युगा या मानाने अ यंत मागासले या अशा या रानटीतील रानटी जाित आज सापडतात यां यात अिग्न उ पािद याची युिक्त हणजे वरील दो हीपैकी कोणची तरी एक वा दो ही तेव याच सापडतात. ितसरी युिक्त यास ठाऊक अस याचे बहुधा आढळत नाही. या पुरा याव नही वरील तकार्सच बळकटी येते.

यातही विैदक आयार्ं या वेदकाळापूवर् पिरि थतीत जे हा के हा अग्नीची यिुक्त सापडली ते हा ती वलनगभर् का ठां या घषर्णाचीच असली पािहजे हा तकर् आप या यज्ञसं थेतील अिग्न उ पािद याची जी िक्रया अ यंत ध यर् मानलेली आहे तीव नही समिथर्ला जातो.

धमर्सं कारात या या िक्रया धािमर्क हणनू िचर थािय व पावतात, या बहुधा या या काळचा इितहास असतात. भगूिभर्त तरांतून जशी या या काळची सिृ टि थित िन समाजि थित िचरेबंद क न टाकलेली असते, तसेच धािमर्क सं कारातून या या काळचे ज्ञान िन अज्ञान अि थ-ि थर (Fossilized) िचरेबंद िन िचरंतन क न ठेवलेले असते. उदाहरणाथर्, िववाहा या वेळी आप या महारा ट्रीय कुमािरका नेहमीप्रमाणे कासोटा न घातला या धािमर्क िवधीपुरते िबनकासो याचे व त्र नेसतात. कारण जे हा हा िववाहिवधी रचला, ते हा या आयर्कुमािरकात कासो याची चाल नसावी. उ तरेकड ेमळू ‘आयार्वतार्त’ उ च वणार् या ि त्रयात आजही कासोटा बहुधा नसतो. लग्नािद कायीर् महूुतार्ची नक्की शुभ वेळ साधणे अ यंत मह वाचे वाटत असताही तशी वेळा अचूकपणे दाखिवणारे अगदी अ यतन घ याळ कोणीही उपा याय या धािमर्क िवधीत या घिटकापात्र-पूजनात पजूणार नाही, याला ते थान घेऊ देणार नाही. या धािमर्क घिटकालयाचा मान या गगंाळात ते भोक पाडलेले घिटकापात्र टाकून बनिवले या अ यंत अडाणी घिटकापात्रालाच िमळणार! कारण? हेच की जे हा हे िववाहिविध रचले वा ढावले ते हा आप या लोकांचे अ यंत सधुारलेले घ याळ हणजे गंगाळाचेच होते. यावर ‘धमार्’चा छाप पडताच ते जे ‘अि थि थर’ होऊन बसले ते बसले. तीच गो ट िवजे या वा ग्यास या आज या अ यावत ्प्रदीपाची! देवळात वा घरात या लखलखीत िद यास देवपणाचा, पिवत्रतेचा मान काही िमळणार नाही. यांना सं याकाळी कोणीही ‘दीपो योितनर्मोऽ तु ते’ हणनू नम कार करणार नाही-तो दीपदेवतेचा मान िमळणार या िमणिम या पंथीला वा समईला; कारण आप या पजूाप्रभिृत धािमर्क आचारांची ठेवण जे हा घडली गेली, ते हा या काळ या

www.savarkarsmarak.com

सधुारले यात सधुारलेला िदवा होती ही पंथी वा समई; धमार्ंचा छाप पडला ित यावर यासरशी ितचे पािव य ‘अि थि थर’ होऊन बसले. ‘धमार्चा’ िदवा या सनातन पथंीचा; असा िमणिमणा, काजळलेला, उजेड थोडा-धूर फार! िवज्ञानाचा िदवा िवजेचा! अ यतन!!! प्राचीन समाजि थतीची सांगाडा प्राचीन धमर्-सं कारातील तंत्रातूनच बहुधा गाडलेला सापडतो, या िनयमा या अनुसधंानाने अग्नीची युिक्त वैिदक आयार्ं या अ यंत प्राचीन पूवर्जांस कशी सापडली याचा प ता यां या अिग्न चेतिव या या पुरातन धािमर्क तंत्रात-हणजेच यज्ञिवधीत-सापड याचा पु कळ सभंव असणारच आिण या अथीर् यज्ञातला पिवत्र अिग्न हटला हणजे तो का ठावर का ठ घासनूच उ पादावा लागतो, या अथीर् या यज्ञीय तंत्रास रचणार् या प्राचीन युगात अिग्न चेतिव याची उ कृ ट युिक्त का ठावर का ठ घासनू िठणगी पाडणे ही आिण हीच असली पािहजे. आता याहून अनेक पटींनी सधुारलेला आगपेटी वा वीजबटने जरी िनघाली आहेत, तरीही धािमर्क अिग्न, समतं्रक वैिदक अिग्न चेतिव याचा मान या अ यतन साधनास के हाही िमळणार नाही. तो या पाच हजार वषार्ंपूवीर् या हणजेच पाच हजार वषार्ंनी मागासले या का ठावर का ठ घाशीत बस या या रीतीलाच िमळणार. कोणाचेही अज्ञान वा अपकृ ट प्रघात यावर धािमर्क छाप पडला की कसे ‘सनातन’ होऊन बसतात, पिवत्र होऊन बसतात याची ही माननीय उदाहरणे होत. अ यतन आगपेटीने पेटिवलेला अिग्न जरी अिग्नच, तरी तो के हाही यज्ञीय पू यता पावणार नाही. यज्ञीय पू यतेला पात्र असा अिग्न हटला की तो या पुरातन रानटी पद्धतीने का ठावर का ठ घाशीत बसनूच पाडला पािहजे!

अिग्न हवा ते हा पेटिव याची ही युिक्त मनु यास सापडताच या या जीवनावर केवढा क्रांितकारक पिरणाम झाला असेल! याचे खाणे, िपणे, राहणी, गिति थती य चयावत ् प्रकरणी केवढे प्रगितपर म वंतर झाले असेल ते क पनेने आपणास सहज जाणता येते. का याकिभ न म यरात्रीस एक प्रितसयूर्, ‘उगव’ हणताच उगव याचे साम यर् मनु यात आले! ज मांध काळोखास डोळा फुटला-िदस ू लागले! या अग्नी या कृपेने जे पचिवता येत न हते ते अ न मनु य पचवू लागला, िवतळिवता येत न ह या या धातु िवतळवू लागला, काळोखातील भयंकर भीतीला हणजतेच भतुांना चक्क उजेडा या ती ण तरवारीने कापून नाहीसे क लागला. अशा या अ यंत तेज वी असताही मनु यास एखा या सु दाप्रमाणे हाकेसरशी पावणार् या महास वािवषयी मनु यास अ यंत कृतज्ञता वाटावी आिण मनु याने सार् या ‘चकाकणार् यांत,’ देवात याला अ यंत िप्रय िन पू य मानावे हे अगदी साहिजक होते.

अग्नीची युिक्त सापडली तरी ती फार सोिय कर न हती. भर रात्री चटकन ् िदवा लावायचा तर का ठावर का ठ घासनू, िठणग्या ध न, िव तव करणे लांबणीचेच काम, ती

www.savarkarsmarak.com

अडचण गारगो यां या युक्तीत. अथार्तच एकदा के हातरी सवडीअतंी पेटवून ठेवलेला िव तव तसाचा तसाच पेटलेला ठेवणे, धा यासारखाच ते िशजिवणार् या िव तवाचाही ि थर साठा घरात नेहमीचाच स ज असणे हीच सोई कर. या काळी घासलेटासारखी वालाग्राही िन आगपेटीसारखी शीघ्रचेतन साधने जवळ न हती. ते हा घरात िव तव सारखा पेटलेला ठेवणे िकती सोयीचे िन अव य असे, ते अगदी तीसचाळीस वषार्ंपलीकड या अ यंत आधुिनक काळातील गिृहणीही घरोघर सांग ू शकतील. कारण या प्रौढा िपढी या बालपणापयर्ंत घरातील चुली मिहनोगणती सारख्या पेटले याच ठेव या जात. िदवसा सपैाक सपंला की, राखेखाली गोवर् यांची खांड ेखुपसनू िशलगलेली ठेवायची; तीच हवी ते हा ढोसनू पु हा भडकवायची. रात्रीचा सपैाक झाला की पु हा राखेत गोवर् यांची खांड ेिशलगत रात्रभर ठेवायची, सकाळी पु हा भडकावून चुलीवर सपैाक चाल.ू असा क्रम सतत घरोघर चालला अस याने बहुतके घरी चारचार मिह यांपूवीर् के हातरी पेटिवलेला िव तव म ये मळुीच न िवझता मिहनोगणती सारखा िजवंत रािहलेला असे. जर तीस वषार्ंपूवीर् ही ि थित, तर तीनचार हजार वषार्ंपूवीर् िव तव सारखा िजवंत ठेवणे िकती सोईचे िन अव य वाटत असेल ते सहज यानात येत.े

अग्नी या अ यंत उपयुक्ततेमळेु ते दैवी तेज जसे देवातील अ यंत िप्रय िन पू य देव झाले, तसेच अिग्न सतत पेटत ठेव याची, या देवाचे अि त व िन उपि थित आपाप या गहृात सतत शक्य कर याची ही िक्रयाही ित या अ यंत उपयुक्ततेमळेुच एखा या दैिवक, धािमर्क, पिवत्र, िक्रयेसारखी कतर् य होऊन बसली, सं कार होऊन बसली, अिग्नहोत्रपद पावली! पारिसकात पूजेचा अिग्न िप यान ् िप या िवझ ू िदला जात नसे. पडपणजोबांनी का ठावर का ठ घासनू वा गारगोटीने एकदा जी िठणगी पाडली ितची अ याहत वंशपरंपरा, तो अिग्न, के हाही न िवझता चार चार तर काय, पण चौदा चौदा िप याही सारखा िजवंत ठेव यात येई-तीच उपि त आम या अिग्नहोत्रा या सं थेचीही असावी.

चूल वा िचलीम पेटिवणार् या यावहािरक आगीचे देवीकरण हणजेच अिग्न देव, यज्ञीय अिग्न! आिण चुलीत ती आग सारखी पेटत ठेव याची यावहािरक सोयीची जी िक्रया, ितचे देवीकरण हणजेच अग्यारी, अग् यागार, वा अिग्नहोत्र. एक प्राकृत, घराऊ, ऐिहक यवहाराचा श द, दसुरा सं कृत, देवाल,ु पारलौिकक धमार्चा श द; इतकाच काय तो या दोन श दांत असलेला भेद सोडला तर सदा िशलगलेली चूल हीच अिग्नहोत्रीच वा अग्यारीची आई आहे.

यातही घरात वा झोपडीपाशी आगोटी सदोिदत पेटलेली अस याची आव यकता शीत प्रदेशात राहणार् या लोकांतच जा त असणार. आजही इंग्लडं, जमर्नी, रिशयासारख्या

www.savarkarsmarak.com

देशांतून बैठकीत, बंग यात, सभागहृात, देवालयात, ना यगहृात बसाल ितथे एकेक जनुी शेकोटी िकंवा अ यतन पद्धतीचे टो ह िकंवा गरमपा याचा नळ इ यादी साधनांनी कृित्रम उ णता नेहमी ठेवावी लागते. साठस तर वषार्ंपवूीर् शेग या िन आगो याच सवर्त्र पेटवून ठेवले या असत. अशा शीत प्रदेशात सदा धगधगले या अिग्नहोत्राचे िन अग्यारींचे सवर्कालीन साि न य धािमर्क कतर् य हणनूच न हे तर ऐिहक आव यकता या टीनेही, सखुप्रदच वाटणारे होते. उ ण देशातही अ यंत उपयुक्त असलेला अिग्न नेहमी

प्र विलत ठेवणे या व य िन अधर्सं कृत ि थतीत आव यक असेच, पण उ ण देशात ती आव यकता होती तर शीतप्रदेशात सतत प्र वाळले या अग्नीचे साहचयर् ही केवळ आव यकताच नसनू आवडही असे. यामळेु उ ण देशात आगीचे तोम इतके न माजता ते शीत प्रदेशातच माजणे अिधक सभंवनीय होते. यातही िहमप्रदेशात तर आग-उ णता हणजेच जीवन होते! जीभ बाहेर काढताच गारठून चाटाय या पदाथार्ंसच िजथे िचकटून बसावयाची अशा भयंकर रक्त गोठणार् या थंडीत िहममय प्रदेशात अग्नीचे मोठमोठे िढगारे व ती या नाक्यानाक्याव नही पेटवीत रािहले तरी ते हवेसेच होते, आवडणारेच होते, आव यकही होते. उ ण प्रदेशात आधीच अगंाला उका याने घामा या िजथे धारा लागणार-ितथे मोठमो या हो यांस गावातून िन शेको यांस घरातून आवडीने कोण पेटवू इि छणार? याव न असे अनुमान सहज िनघू शकते की, अिग्नपूजा, अिग्नहोत्र,े अग् यागारे, आिण मिहनोगणती, वष गणती सारखे भडकलेले मोठमोठे यज्ञ या सवर् धािमर्क सं था को यातरी िहम प्रदेशात िकंवा शीत प्रदेशातच यात या यात प्रथमतः अ यंत िप्रय िन पू य मान या गे या असा या, ‘धमर्’ होऊन बस या असा या. प्रथम आव यकता, नतंर आवड, िन शेवटी, देवीकरण-धमीर्करण अशा परंपरेने अिग्नपूजा- ‘यज्ञ’ ही सं था िहमप्रदेशातच उद्भवली गेली अस याचा फार सभंव वाटतो. ितला एकदा दैवी, धािमर्क, पारलौिकक व प िमळा यानंतर मग ती या िहम वा शीत प्रदेशातील जे दसुर् या देशात वसत गेले ते लोक, या यज्ञािदक अिग्नपूजेची आव यकता वा सखुद साहचयर् या िठकाणी वा काळी िततके उरले न हते ितथेही याच सं थांस धमर्सं था हणनू थािपले झाले, यांना अधं द्धेने उ ण प्रदेशातसदु्धा िततका उपयोग नसताही िततकचं िचकटून रािहले असावे.

आम या या तकार्स आज उपल ध असलेला प्राचीन सं कृतीची इितहास आणीत असेल तर बळकटीच आणतो. उ ण प्रदेशात ज्ञान काळा या अगदी आरंभापासनू िनवसणार् या राक्षस (िनग्रोप्रभिृत) लोकांत यज्ञसं था ज मली नाही इतकेच न हे तर ती कळली ते हाही ती यांना के हाही आवडली नाही. िहमप्रदेशात िवकसले या सं कृती या पारिसक िन भारतीय अनुयायांतच ती अिग्नपूजा मखु्य वे क न जिटल कमर्कांडाचे

www.savarkarsmarak.com

धािमर्क कद्र होऊन बसली. िहम वा शीत प्रदेशात आयर् लोक असता अग्नीचे सतत साहचयर् अपिरहायर्च न हे, तर सखुकरही वाटणे साहिजकच होते. मोठमो या हो या इंग्लडंम येही काही धािमर्क सणात पेटिवतात असहनीय शीतऋतूत गावोगावी या सखुकरच होतात. या आयर्प्रभिृत जाित उ ण प्रदेशात आ यानंतरही ती अिग्नपूजा िन यज्ञसं था जी असखुोदकर् असताही सोडू शकले नाहीत तो ित या देवीकरणाचा-धािमर्कीकरणाचा पिरणाम.

स यःकाली यज्ञाचे यावहािरक लाभ यज्ञसं थे या या कुळकथेव न जर काही प ट होत असेल तर ते हेच की, या

आव यकतेमळेु ती अिग्नपूजा वा यज्ञसं था िनमार्ण झाली आिण यावहािरक टीने उपयुक्त ठरली यातील एकही आव यकता आज उरली नस यामळेु आप या िहदंु थानसारख्या उ ण प्रदेशात तर ती अगदी अनव यक, अपायकारक अतएव ऐिहक

या तरी टाकाऊच ठरते आहे. अथार्त ितची आज जरी आव यकता नसली तरीही मनु य जातीस पूवीर् एकदा होती हे मात्र िवसरता कामा नये. आिण या या सं थेस या पूवर्सेवेिवषयी ितचे आ ही सदैव कृतज्ञच रािहले पािहजे. या प्राचीन पूवर्जांना ती अ याव यक िन अितिप्रय वाटली, यां या पिरि थतीत ती तशीच वाटणे साहिजक अस याने ितला सगंोिप यात ते हा या पद ठरत नाहीत; पण ती पिरि थित आमलूाग्र बदलली असताही या काळचे सृ ट पदाथार्िवषयीचे अज्ञान आज पु कळ अशंी नाशले असताही, आजही या अज्ञानासच धमर् समजनू याची पूजा करीत राहणे आमचा मखूर्पणा होय. हा या पद आ ही ठरत आहोत उपयुक्त यज्ञा या कुळकथेत प ट झालेले ितचे उपयोग आज अनव यक न हेत तर अगदी टाकाऊ कसे ठरतात ते पहाः-

(१) या कोणी थोर िन बुिद्धमान शोधकांनी या अ यतं अडाणी युगात कृित्रम अग्नीचा शोध लावला यांचे मनु यजातीवर उपकार आहेत. यांचे उतराई हावयाचे हणजे इतकेच करावयाचे की, या गारगो यातून चमक पाडणार् या युक्तीपासनू तो आज या दरूदशर्क (Television) यंत्रापयर्ंत या थोर थोर शोधकात, या अिग्नकोषात, या अिग्नशोधक हणनू पुरातन ग्रथंात कीितर्ले या ऋषींची गणना क न यांची मिृत कृतज्ञपणे अमर ठेवावी. परंतु अिग्न पेटिव याची युिक्त यांना या अ यतं अडाणी यगुात सचुली एवढेच काय ते ितचे खरे मह व असता या युक्तीचा एवढा बडजेाव आजही करावयाचा की ित यापुढे आज या अिग्निवषयक सार् या कळी, यंत्रशोध िन शा त्रे कुचकामाची ठरवायची, केवळ ‘मानवी’ मानायची-आिण आज अगदी रानटी ठरणारी ती लाकडांवर लाकड ेघासनू िठणग्या पाड याची रीत तेवढी एकदम ‘दैवी’ ठरवायची, वेदां या पिवत्र मतं्रांवाचून जे आचरणे पाप असा ‘धािमर्क’ ‘सं कार’ मानावयाचा-हा िनभळ खळेुपणा

www.savarkarsmarak.com

न हे काय? वा तिवक पाहता का ठावर का ठ िन गारगोटीवर गारगोटी घासनू िठणगी पाडणे हा अिग्निव येतील िबगरय तेचा धडा. कुठे ती िठणगीची युिक्त िन कुठे आजची ती भर काळोख्या रात्री प्रितसयूार्समान भर म या ह क न सोडणारी शोध योतीची (Search Light) कळ! ितला मानवी हणणे िन गारगोटी घास यास ‘दैवी’ पािव य समजणे, शोध योतीचा मह प्रकाश ओवळा िन तो िचलीम पेटिव यासाठी खेडवळ जी िठणगी पाडतो ती सोवळी मानणे, शोध योतीचा उद्भावक साधा माणसू, लाकडावर लाकूड घासनू िठणगी पाडणारा तो ‘ऋिष’ ‘देव’ मानीत राहणे हणजे िबगरय ते या पतंोजीला भा कराचायार्ंहूनही थोर अशी गिणतशा त्रपारंगततचेी पदवी येव यासाठी देणे होय की याने प्रथम िशकिवला हणनू मला बे अेक बेचा पाढा तेवढा ई वरीय गिणत! भा कराचायार्ंचे सारे गिणतशा त्र केवळ मानवी तु छ गिणत!! सनकाडीने पवूीर् िदवा लावीत नंतर आगपेटी िनघाली; या तव देवाचा िदवा हटला की, सनकाडीने लावावयाचा, आगपेटी अपिवत्र! वा तिवक या आगपेटीने अिग्न पेटीत दास क न ठेवला ितनेच यज्ञाचा अिग्न चेतवावयास हवा. यज्ञात या लाकडास घासनू िठणगी पाडतात याची तुित करणारी तोत्रे आहेत! -पण आगपेटीला फुलाची पाकळीदेखील वाहात नाहीत. याचे कारण इतकेच की, यज्ञ िनघाले ते हा या ‘ित्रकालदशीर्’ मतं्रद्र यांस साधी आगपेटीची युिक्त िदसली नाही. जर यावेळी आगपेटी असती तर ित यावर दोन चार ऋचा रच या जाअून घंटेची, कलशाची, फार काय पण शंखाचीदेखील िजथे पूजा असते या िवधीत आगपेटीची पूजाही असती. ती कला ते हा माहीत न हती हा यांचा दोष न हे; पण आज ती कला माहीत झाली असताही पु हा आपले पिवत्र अिग्न हटला की तो लाकड ेघास या या रानटी पद्धतीनेच पाडला पािहजे ही समजतू आ हीही उराशी धरणे हणजे रानटी अज्ञान हेच ई वरी ज्ञान, पिवत्र ज्ञान असे मान याचा मखूर्पणा करणे होय.

(२) जी ि थित गारगो यां या िठणगीची, सनकाडीची तीच पुढे आगपेटीचीही. आगपेटी िनघाली ते हा तो शोध इतका अपूवर्, उपयुक्त िन महाग होता की इंग्लडंात बरीच वष वीसपंचवीस पयाला आगपेटीचे एक डझन िमळत असे! पुढे ित याहूनही सोिय कर युक् या िनघा या आिण आज हातात आगपेटी घेअून र याने रात्री जाणारा माणसू िवरळा होअून या या या या हाती हातचमक (Hand battery) िन घरी खो याखो यांतून वीजबटन झळकू लागले; आगपेटी दीडदमडीची व तु झाली. पण आगपेटी या आिव क यार्चा स मान हणनू जर कोणी अवार्चीन धमर्पंथ हातचमक वा वीजबटन याला अपिवत्र व तु मानू लागला िन दैवी अिग्न हटला की, देवाचा िदवा हटला की, तो आगपेटीनेच पेटिवला पािहजे हणनू सांग ूलागला तर तो आगपेटीपूजक धमर्पंथ जसा

www.savarkarsmarak.com

अडाणी ठरेल तसाच हा प्राचीन गारगोटी वा लाकूडघाशी पंथही आज अडाणीच मानला पािहजे; सोडून िदला पािहजे.

(३) अिग्न हवा ते हा पेटिवणे कठीण होते ते हा तो घरात वा गावात सतत पेटता ठेवणे सोयीचे होते हा जो अिग्नहोत्रीचा यावहािरक उपयोग िन उगम तोही आता मागासलेला पक्ष, जनुा अकं (Back Number) झाला आहे. कारण आता अिग्न हवा ते हा काडी ओढली की पेटिवता येतो, फंुकर घालताच िवझिवता येतो. मतं्र नको की तंत्र नको, ते सारे अगडबंब अिग्नहोत्र आज एक टीचभर आगपेटीत क बून िखशात वा कोना यात माणसाळवून ठेवता येते. सारखे सपर्ण ढोशीत यास पोस याची मळुीच आव यकता नाही. कंुडातील वा चुलीतील अिग्नहोत्रास सारखे पेटलेले ठेव यात याच अिग्ननारायणाने भडकून घर वा यजमानच जाळून टाक याचा जो अपघात हो याचा सभंव होता तो आगपेटीत फार कमी. आिण आगपेटीत जी भीित होती ती िबनधोक आगपेटी (Safety Match) िनघा या-पासनू तर मळुीच उरली नाही. यातही आता अग्नीचेच यावहािरक मह व गॅस िन वीज यां या माणसाळिव यामळेु मळुातच घटले आहे. अिग्नहोत्र प्रथम आगपेटीत अतंधार्नले िन नंतर आगपेटीही वीजबटनात अतंधार्नली! टो हची राजवट चाल ू होताच या धुरकट चुलीचे ितरसट सासबूाईपण नाहीसे झाले िन आता तर आगीचा धुराचा क्विचत ्उ णतेचािह त्रास नामशषे करणार् या ‘प्रकाशचुली’ सयूर्िकरणा या योगेच चालणारे टो ह िनघू लागले आहेत. आता लवकरच सूयर्िकरणां या वा प्रकाश िकरणां या कद्रीकरणाने रात्री वा िदवसा चटकन ् पेटणारा िन पटकन ् िवझणारा टो ह िनघत आहे. याला तेल नको, गॅस नको, अग्नीही नको-मग धुराची गो टच दरू. या प्रकाशचुलीवर हवा तेवढा वयंक करावा. िकरणास िविश ट पद्धतीने कद्रिवणार् या काही काचा यात असा जुळिवले या असतात की, सयूर्प्रकाश असो वा नसो तो पेटतो िन वयंक होऊ शकतो. आजवर अिग्न मनु याचा वयंकी होता, आता सयूर् वयंकी होणार आहे. या सयूार्ची लहर लागावी हणनू मतं्र हणत, गायत्री जपत, अ यर् देत या सयूर्नारायणास आरािध याने न हे तर एखा या िनजीर्व पदाथार्सारखा सिृ टिनयमानुसार नुसता राबिव याने! वेदांपेक्षा िवज्ञानाने हे सयूर्, अिग्न, प्रकाश, वीज, म त,् सोम कसे त काळ िबनचूक िन हटकून माणसाळले जातात ते पहा! वयकं करणार् या या एका ‘प्रकाशचुलीने’ या प्राचीन शंभर शंभर अिग्नहोत्रांनी पावता ना, तसा अिग्न पावणार आहे, ‘होती ना’ तशी सोय होणार आहे िन या आम या चुलीपासनू िकंवा अिग्नहोत्रापासनू साडी पेटिवणारा वा घर जाळणारा धोका, डोळे धुराने लाल करणारा त्रास, िन फंुकणीची फंू फंू िन लाकड ेढोस याची खटपट साफ नाहीशी होणारी आहे.’

www.savarkarsmarak.com

वयंकास टो ह िन प्रकाशचूल, उजेडास िबनधोक आगपेटी, वीजबटणे, हातचमक्या (Hand Batteries), गॅस िन शोध योित (Search lights); गतीस पेट्रोल िन वीज, उबेस त तजला या वा िवजे या घरभर िफरिवले या निलका; फार काय अ यंत कडक िहवा यातही अगंाची उ णता हवी िततकी मोजून ठेवता यावी अशी आगतार दोर् यासारखी िवणलेली व त्रेिह िनघ याचा उ कट सभंव. ही सारी या िवज्ञानयुगात मनु या या सेवेसाठी हात जोडून दासांसारखी मनु यापुढे उभी राहात आहेत, या िवज्ञानयुगात अग्नीचे ते प्राचीन वैिदकयुगातील तोम साफ नाहीसे झालेले आहे. आता अग्नीचा मनु सपंला असनू िव युत रेिडयमचे म वंतर चाल ू आहे. अिग्नपूजेपासनू प्राचीन काळी होणारे यावहािरक लाभ आता मळुीच होणारे नस यामळेु आिण याची िनजीर्व भावनाशू य िन िनयमबद्ध जड द्र यात गणना झा यामळेु यांचे देव वही न हे तर राक्षस विह न ट झाले आहे. ितथे या अग्नीची पूजा कसली, प्राथर्ना कसली, नसती पवार् कसली!

(४) अग्नी या उपयुक्ततेतून अिग्नपूजा िनघाली आिण अिग्नपूजेतून यज्ञसं था, हे वर िदले या यज्ञा या कुळकथेव न उघड होते. पैकी अग्नीचे जे अन यसामा य उपयोगी िन दलुर्भ व वैिदक यगुात होते ते आता मनु यास वैज्ञािनक प्रगतीमळेु या वैज्ञािनक युगात रािहलेले नाही हे वर दाखिवलेच आहे. यातही िहमप्रदेशात वा शीतभभूागात अग्नीचे जे साहचयर् सखुकर वाटते ते आज या या िहदंु थान या उ ण भभूागात अ यंत असहनीय झालेले आहे. घरात अगदी अव य हणनू तास अधार् तास पेटलेली चूल देखील िजथे सहन होत नाही, नुस या बस याउठ या या हालचालीनेही अगंातून घामा या धारा या अ यु ण वायुमानात िनघतात िन उ हा या ितरपीसरशी माणसे मरतात अशा देशात

िन ऋतुमानात हौसेने अिग्नहोत्रा या हो या घरोघर पेटवनू ठेवणे िकंवा सावर्जिनक यज्ञां या आगीचे ड ब मिहनोगणती मदैानातून भडकवीत बसणे केवळ अस य िन तामस धमार्चार होत. असला ‘धमर्म यसखुोदकर् लोकिवकृ टमेव च।’ अधमार्सारखा या य होय. मग या केवळ यावहािरक टीनेच आपण या अग्नीकड े पाहात आहोत, या यावहािरक टीने तर उ ण प्रदेशात अ यतं क टप्रद असणारी ही चाल ती पूवीर् िहमप्रदेशात सखुकर होती हणनूच केवळ आजही िन कारण पाळीत बसणे हणजे लहानपणी लाकडी घो यावर बसनू भागे हणनू मोठेपणीिह खर् या घो यावर बस या या प्रसगंी लाकडी घो यावर बसनू पहा यासारखे खुळचटपणाचे आहे.

(५) यज्ञसं थेने भतूकालात आप या भारतीय आयार्ंवर एवढी छाप जी पाडली याचे आणखी एक या काळी प्र यक्ष फलदायी वाटलेले िन काही प्रमाणात खरोखरीच तसे असलेले कारण हे होते की या यज्ञसं थेने आप या वैिदक काळ या आयर्रा ट्रा या सघंटनेस, सं कृतीस आिण िदिग्वजयास फारच मोठे सा य िदले होते. म व णसयूर्प्रभिृत

www.savarkarsmarak.com

सिृ टशक्तीप्रमाणे अिग्न ही एक भावनाशील सजीव परमशिक्तमान ् देवता आहे अशी यांची प्रामािणक िन ठा असे. या काळ या मानवी ज्ञानानुसार िन ठा तोच िसद्धा त वाटणे साहिजकच होते. या िन ठेने बद्ध असले या, उ फूतर् झाले या, या आयार्ंचे पुरोिहत, योद्धे, कार थानी राजे, प्रजा-सारे रा ट्र या यज्ञसं थेभोवती जमत, या यज्ञाग्नीचे तजे आम यात सचंरो हमनू प्राथीर्त िन या देवते या भावनामय आशीवार्दास म तकी ध न शत्रूवंर तुटून पडत-आिण यास अनायार्िदक अयािज्ञक रा ट्रांवर िवजयामागनू िवजय िमळत. अिग्न पुढे पुढे जसजसा जाई, तसतसे या या मागोमाग आयार्ंचे वीयर्, पराक्रम, रा य, सं कृित पुढे पुढे सरत, नवनवे देश पादाक्रांत करीत. िवदेहात अिग्न पुढे गेला. आयार्ंचे प्रभु वही पुढे गेले, अशी जी उ फूतर् यशोवाक्ये आप या प्राचीन मतं्रांतून सकंीित र्लेली आहेत ती एकदा घडलेली घटना नसनू शंभरदा तशाच घटना घड या! मोठमो या यज्ञांची प्र थे पडलेली असताना शा त्रां या चचार् चालत, त वज्ञानां या पिरषदा भरत, दरूवर पसरलेली आयर् रा टे्र ितथे प्रितिनिधली जाऊन रा ट्रीय ऐक्या या भावनेने पुनःपुनः सघंिटत होत, आयर्सं कृतीत एकसतू्रता िन एकजीव, एक पता िन एकप्राण पुनःपुनः सचंरला जाई. आयार्ं या ज्ञानाचे, पराक्रमाचे, वािण याचे, रा याचे, आयर्रा ट्राचे िन रा ट्रसघंाचे ही यज्ञसं था प्र यक्ष दयच झालेली असे! परािजत रा टे्र अयिज्ञय, िवजेते आयर्रा ट्र यज्ञीय. या िवरोधाने या या आयार्ंची भावना सहजच अशी झाली, असा कायर्कारणाभाव या साहचयार्ने सहजच सचुला की यज्ञ ितथे जय, िजकडे अिग्न ितकड े िवजय. अथार्त ्आयार्ंना जो िवजय बहुधा हटकून िमळे, तो अिग्नदेवतेची कृपा होय, यज्ञाचा प्रताप होय, अशी भावना बळावली. यज्ञ ितकड ेजय, अिग्न ितकडे िवजय, हे साहचयर् या वैिदक काळी भारतीय आयार्ंपुरते तरी एकंदरीत खरे होते. पण याकाळ या धािमर्क भावनामय युगात अनुभवा या अभावी यां या हे यानात आले नाही वा येऊ शकणेच कठीण होते की यज्ञ ितकड ेजय हे केवळ साहचयर् होते; कायर्कारण भाव न हे.

अिग्नपूजक यज्ञप्र थ भारतीय आयार्ंना वैिदक काळी, एकंदरीत, यां या शत्रूवंर जयामागनू जय िमळत ही गो ट खरी. पण ते जय अिग्नपूजेमळेु िमळत नसनू या काळ या यां या शत्रहूून ते आयर् अिधक सघंिटत, ससुं कृत िन वीयर्शाली होते हणनू. ऐिहक श त्रा त्रिव या प्रभिृत भौितक साधनांनी सपं न होते हणनू. अनायार्ंहून ते या काळ या रा ट्रशासनशा त्रप्रभिृत िवज्ञानात या मानाने े ठ होते या मानानेच विर ठ िन गिर ठही ठरते. अ ययावत ् िवज्ञानाने अिग्न ही देवता नसनू भावनाशू य िन जड अशा सृ ट पदाथार्तील एक पदाथर् आहे हे जसे िसद्ध केले आहे तसेच अ ययावत ्इितहासाने हेही िनिवर्वाद िसिद्धले आहे की यज्ञ िन यश, अिग्नपूजा िन पराक्रम यांचा

www.savarkarsmarak.com

काहीएक कायर्कारणसबंंध नाही, ऐिहक िवजय ऐिहक साधनांनीच िमळतात, आिण जे हा के हा या साधनां या भरीस य छा हणजेच आपण मानवास अजनू अज्ञात वा आप या क यात नसले या कारणांची काय उभी राहतात ते हा ते हा देखील तो योगायोग अिग्नपूजकां याच वतीने जळूुन येतो असे मळुीच नाही. आयर् अनायार्वर वैिदक काळी जे जय िमळवीत ते जर अिग्नपूजेचे फळ होते, आयर् सािग्न, यांचे शत्र ू िनरिग्न हणनू आयार्ंना अिग्न िवजय देई, आयर् यश पावत कारण ते यज्ञपूजक होते आिण यांचे शत्र ुअपयश पावत कारण ते यज्ञ वंसक असत; असेच जर असते तर वैिदक, यज्ञीय िन आयर् अशा पौरस राजाला या अवैिदक ल छाने कसे िजकंले? रणांगणात य छा, दैव हणनू जे असते या योगायोगास जर भगवंताचे अिध ठान, अग्नीची कृपा हणावयाचे तर अलेक्झांडर या अलौिकक चिरत्रात ते दैव या याच बाजनेू िततके वेळा कसे अनुकूल झाले की आयार्ंतही हण पडावी ‘ याचे दैवच िशकंदर!’ िशकंदराचे श त्रबळ िन भारतीयांचीच फूट हे पौरसा या नाशाचे ऐिहक प्र यक्ष कारण! तीच फूट न पडू देता िशकंदराहून सवाई श त्रबळ भारतीयांनी सपंादताच चंद्रगु ताने याच ल छास दाती तणृ धरिवले, पौरसापेक्षा चंद्रगु त हा काही यज्ञाचा अिधक एकिन ठ भक्त थोडाच होता? उलट तो यज्ञ यागी िनरिग्न जनै मतास अवलिंबता झाला होता असेही िदसते. अ यंत िव ततृ, प्रबल िन मरणीय असे आयार्ंचे ऐितहासीक भारतीय साम्रा य होते. अशोकाचे-एका यक्तयज्ञ, िनरिग्न, वेदबा य बुद्धवीराचे! हे तर नुसते यक्तयज्ञ होते पण यज्ञ वंसक हूणांनी िन मसुलमानांनी भारतािद आयार्ंवर जे जयांमागनू जय िमळिवले ते कसे? जे अग्नीस पजूीत ते िवझनू गेले आिण जे यज्ञ वंसक तमाचे पूजक-ते प्रकाशले! कशाने? पराक्रमाने, ऐिहक साधनांनी! दैव हणजे जर भगवंताचे अिध ठान असेल तर तो भगवंत यज्ञ वंसकास कसा िमळाला? रामदेवाचा पराभव झाला यास हणे भगवंताचे अिध ठान न हते! हे असे ‘ज्ञानमिंदरात’ एका लेखकाने िलिहले आहे! पण यात या यात यज्ञाचा, अग्नीचा, वेदाचा, आयर् धमर् यास ‘भगवंत’ हणतो या भगवंताचा रामदेव हा मसुलमानांपेक्षा तरी अिधक अिभमानी िन पूजक न हता काय? िबचारा रामदेवराजा! लढाईला जावया या आधी देवास, अग्नीस, गाईस, ब्रा मणांस िकती आदराने पजुनू, काकुळतीने हे ‘धमर्रा य रक्षा’ अशी क णा भाकून मसुलमानांशी लढू गेला ते दय हालवून सोडणारे वणर्न या लेखक महाशयांनी जु या बखरीतून एकदा वाचावे. जर या िततक्या भक्तीनेही भगवंताचे अिध ठान यास िमळाले नाही हणनू अपयश आले, जर रणांगणातले यश भगवंता या अिध ठानावर अवलबंते, तर अ लाउि नाला यश आले तर या याकड े भगवंताचे अिध ठान होते हणनूच आले असेही मानलेच पािहजे. मग काय अ लाउि न रामदेवापेक्षा अिधक यज्ञभक्त होता, अिग्नपूजक होता? वेदब्रा मणांचा भक्त होता? कोटी कोटी रामनाम, ित्रकाळ नान आचरी? अिग्नहोत्री होता होय तो अ लाउि न? हणनू भगवंत

www.savarkarsmarak.com

रामदेवास आपले अिध ठान न देता ते अ लाउि नास यावर बसावयासाठी देता आला? अहो, जो गोभक्षक, यज्ञ- वंसक, ब्र मह यारी, देवशत्र,ू भगव द्रोही- यास यश आले ते जर भगवंता या अिध ठानामळेु असेल तर तस या या अभद्र भगवानाला प्रसादिव याचा खरा मागर् हा मिूतर्पूजक िहदंधुमर् िन यज्ञपूजा नसनू तो मिूतर्भजंक यज्ञ वंसक मसूलमानी धमर्च होय असे हणावे लागेल! तसे बरळायचे नसेल तर ऐिहक यशापयश िन रा ट्रीय बलाबल हे ऐिहक साधनां याच बलाबलावर िन योगायोगावर अवलबंून असनू ती ऐिहक िन भौितक प्र यक्ष साधने वा ती अप्र यक्ष य छा, योगायोग, ही अिग्नपूजा वा अिग्निनदंा, पुराणीय मतं्रतंत्र वा कुराणीय िश याशाप यावर अवलबंत नसतात असे तरी िनि चतपणे मानावे लागेल!

जड अग्नीची पूजा हा जसा धमर् न हे अज्ञान आहे, तसेच जड अग्नीची िनदंा, यज्ञाचा िव वंस यांनाच देविप्रय धमर् समजणे हेही धमर् न हे-दु टपणा आहे; अिग्नपूजेने देव पावत नाही, अिग्निनदेंनेही पावत नाही, अिग्निनदंक, यज्ञ वंसी िन कुराणानयुायी मसुलमानांसही पिह या बाजीरावा या तरवारीचा िवळा कुरणासारखा सपासपकापीत गेला-अिग्नहोत्रािद तो पूजीत होता हणनू न हे तर तरवारीची धार परजीत होता हणनू! तेच शेवटले बाजीराव पहा, पिह या बाजीरावापेक्षा पंचमहायज्ञाचे िकतीतरी अिधक अिभमानी, पण तरवारीचा िढला-रा य बुडिवले!

आज तर बोलावयासच नको. अग्नीचे आजही यात या यात कटे्ट उपासक असलेले ते पारिसक आिण प्र यही अजनूही कुठे ना कुठे दोनतीन तरी यज्ञ िन शेकडो अिग्नहोत्र ेपुजणारे हे आ ही भारतीय आ ही दोघेच जगताचे पददिलत! आिण उ या आयु यात, युगानुयुगात, िसगारेटवाचून दसुरी सिमधा यांनी कधी पेटिवलीच नाही आिण आ पलपोटपणा या कंुडांतील जठराग्नीवाचून इतर कोण याही आहवनीय अग्नीत आहुित हणनू यांनी िदलीच नाही-ते ते सारे जग रा यपदािधि ठत!

ते हा अिग्नपूजेचे यश होते, यज्ञाने सतंित, सपंि त, रा य, साम्रा य प्रभिृत ऐिहक लाभ होतात ही गो ट इितहासा या अ वयी आिण यितरेकी पुरा याने साफ खोटी ठरत आहे. िवज्ञानाने ठरत आहे की अिग्न ही देवता नसनू एक जड सृ ट पदाथर् आहे. प्राचीन काळी अिग्नपूजेपासनू होतात असे वाटलेले िन काही अशंी झालेले लाभ आज मळुीच होत नाहीत, होणारे नाहीत, वैज्ञािनक िन यावहािरक टीने त ेयज्ञाचे अडाणी प्रपंच आता अगदी खुळचटपणाचे ठरत आहेत. अनाव यक आहेत. इतकेच न हे तर अज्ञानाची पूजा ठरत आहेत. हे झाले ऐिहक यावहािरक टीचे िववेचन, परंतु पारलौिकक टीने, द्धे या टीने, यज्ञाचे काहीच लाभ नसतात काय? ते िववेचन िन या िवषयाचा समारोप

आता क .

www.savarkarsmarak.com

ऐितहािसक टीने यज्ञाची कुळकथा सांगनू आ ही असे दाखिवले की, या कारणासाठी िन लाभासाठी अ यंत प्राचीन काळी मनु यातील अनेक रा ट्रांस यज्ञ, अिग्नहोत्रप्रभिृत अिग्नपूजेचे प्रकार अ यंत िप्रय झाले, या कारणांपैकी िन लाभांपैकी एकही गो ट आज या पिरि थतीत उिचत वा उपयोगाची ठरत नाही. यासाठीच रोम, ग्रीस, बौद्धप्रभिृत रा ट्रांत िन पथंाच अिग्नपूजा नामशेष झाली असताही यास यामळेु कोणताही उणीव भासत नाही. आपणा भारतीय वैिदक िहदंनूािह भास याचे कारण नाही. याचे त्रोटक प टीकरण असे-

(१) अग्नीची युिक्त काढणार् या शोधकाची सशंोधक प्रक पक (Inventor) वगार्त गणना क न यास स मािनले की यांचे आपण अनणृी झालो. यास देव वा देवता कि पणे यथर्. याहून अनेक आ चयर्कारक असे बा प, िव युत,् रेिडयम प्रभिृत शक्तींचे िन युक्तीचे सशंोधक आज प्र यही िनघत असता यास जसे अितमानुष वगार्त ढकल याचे भोळेपण िकंवा या युक्तीस दैवी कृपेचे चम कार हणनू समज याचे वेडपेण आ ही करीत नाही, तसेच अिग्न िन यास वे छेनुसार प्रकटिव याची युिक्त काढणारा संशोधक यां याही प्रकरणी आपली समज वैज्ञािनक कसोटीचीच असली पािहजे.

(२) मानवी यवहारात अग्नीपासनू जे आ चयर्कारक उपयोग पूवीर् झाले, याहूनही अिधक प्रमाणात िन अिधक सोयीचे उपयोग बा प, िव यतु,् रेिडयम प्रभिृत शक्तीं या यवहारीकरणाने आज मनु यास गित, प्रकाश उ णताप्रभिृत प्रकरणी होत आहेत. या अनुभवामळेु अित प्राचीन काळी अग्नीचे जे अपूवर्पण िन अ िवतीयपण वाटले त ेआता वाट याचे कारण नाही. अग्नीचे मह वही आता या काळापेक्षा प्र यक्ष यवहारात पु कळ कमी झाले आहे. आिण बा प, िव युत,् रेिडयम प्रभिृत अनेक शिक्त जशा देवता नसनू अगदी ठरािवक िनयमांनी ठरािवक काय करणार् या जड दयशू य, भावनाहीन सृ ट पदाथर् आहेत हे िवज्ञानाने ठाम ठरिवले आहे, तसाच अिग्न हाही एक पदाथर् आहे हेही आता अनुभविसद्ध झाले आहे. यास ताजी ताजी तुपाची धार िन ओदन मोहन भोगाचे ढीग अिपर्ले काय िकंवा रखरखीत कोळशाचे तोबरे िदले काय, तो अिग्न जळायचा िततकाच िन तसाच जळतो, जाळावयाचे तेच जाळतो. याला सं कृत मुळीच येत नस यामळेु वेद वा अवे ता जी कळकळीची गौरवपूणर् तुित करतात ितने तो भाळत नाही. यजमाना या िहताथर् यात समतं्रक बोकड घातला तरी तो जसा जाळतो तसा बोकडा या िहताथर् यजमानाला जरी यात ढकलले तरी तो यज्ञािग्न या यजमानाचीही राख क न टाक यास सोडीत नाही. यास अरेबी, वा िहबू्रही येत नस याने कुराणीय वा तौिलदीय अिग्निनदेंचे िश याशाप देणारे मतं्र हटले तरी यासही तो अिग्न भीक घालीत नाही. अनेक मु लां या िन पिरसीझां या दा या याने जाळ या आहेत. खिलफां या राजधा यां या राजधा यांची

www.savarkarsmarak.com

याने गवता या गजंीसारखी होळी केली आहे. सारांश, अिग्नपूजक, वेद-अवे तातील यज्ञप्र थांची तुित िकंवा अिग्निनदंक कुराण बायबल तौिलदािदकांतील यज्ञपाखंडाची िनदंा ही धािमर्क खुळे यावहािरक या आज साफ चुकीची, भल याच भाबडपेणावर उभारलेली धमर्वेड ेठरली आहेत. यां या पाळ याने अग्नीचे यावहािरक पिरणाम लवलेश बदललेले आढळत नाहीत. अग्नीचे जे ठरािवक वैज्ञािनक सिृ टिनयम आहेत यां या अनुरोधे याचा मनु यिहतास जो उपयोग क न घेता येतो तो क न घेत राहणे हाच मागर् या वैज्ञािनक युगातील खरी िन प्र यक्ष फलदायी अिग्निव या होय. या उयोगा तव या जड, मनु यभावनाहीन, िन ज्ञि तहीन सृ ट पदाथार्ंची कृतज्ञता वा उपकार मान याचेही काहीएक कारण नाही. आगगाडी या इंिजनाचे आभार मान याचेही जसे कारण नाही, िगरणी या बंबाची पूजा जशी खुळी, तशीच यज्ञकंुडाची वा अग्यारीची.

(३) मानवी तुितिनदेंने अग्नी या यापारात जसा कोणताही फरक होत नाही तसाच यज्ञसं थेपासनूही आज या युगात पूवीर्चा एकही रा ट्रीय लाभ होत नाही. पवूीर् अिग्न चेतिवणे दघुर्ट हणनू का ठघषर्णाने चेतिवलेला अिग्न सतत पेटत ठेवणे उपयुक्त असे. या िक्रयेचे धािमर्कीकरण हणजे अिग्नहोत्र. पण आता आगपे या वीजबटणेप्रभिृत साधने झटपट अिग्न चेतिवतात, या तव अिग्न सतत पेटत ठेव याचे कारण नाही. आता अिग्नहोत्राचे आगपेटीकरणच युक्त! तसेच ती सतत पेटलेली अग्यारी, ती यज्ञाग्नींनी मिहनोगणती भडकलेली यज्ञकंुड,े या हो या हे सवर् अिग्नपूजेचे प्रकार िहम वा शीत प्रदेशात सखुकर होते; पण आज या भारतीय उ ण वायुमानात अस य उ णता उ पािदणार् या या चाली अितशय तापकारकच होत. िहमप्रदेशातही थंडीपुरते लागलेच तर िव युतािद साधने िन युक् या हो याहून अिधक सोयी या अशा िकतीतरी िनघाले या िन िनघ यासारख्या असता आता लाकडांवर लाकड े घाशीत आग भडकावून तीत तुपा या न या, नानाप्रकारचे मतं्रतंत्र हणता हणता घामाघूम हो साते, ओतीत राह यात काय अथर् आहे!

(४) ‘वेदात आहे हणनू आ ही यज्ञ करणार’-उपयोग असो वा नसो-’ असे हणणार् या ‘वचना प्रवृ ती’ चा अथर् िजतका ससुगंत वाटतो, िततकादेखील या यज्ञप्रभिृत धािमर्क प्रथांचे समथर्न या आजही उपयुक्त आहेत, हणनू आजही आचरणीय आहेत, अशा यावहािरक टीनेही क पाहणार् या अधर्वट आधुिनकांचे हणणे ससुगंत िदसत नाही. यज्ञ का करावा, तर हणे चंदनािद द्र ये जाळ याने वाय ुसगुिंधत राहतो, तूप जाळ याने ि नग्ध होतो. पण ते कायर् घरोघर एक धुपाळे िन एक तुपाळे ठेवूनही होईल. मिशदीत, चचार्ंम ये, बुद्धिवहारात वातावरण काय सगुधंी नसते! युरोपािद पुढारले या जगात काय यज्ञीय आयार्वतार्हून शतपट अिधक आरोग्यबल तेजओज आज नांदत नाही? पु हा हे वाय ु

www.savarkarsmarak.com

ि नग्ध कर याचे कायर् धूप िन तूप जाळ यास समिथर्ते-यज्ञां या या मतं्रतंत्रजिटल अगडबंबास न हे!

(५) चांग या चांग या आचायार्ंकडूनच न हे, तर आजकाल या काही याख्या यांकडूनही यज्ञाचे समपर्क कारण हणनू सांग यात येते की, ‘यज्ञा भवित पजर् यः!’ मोठमो या यज्ञांनी उ प न होणार् या तापामळेु वातावरणात मेघ जमतात अशी क्लिृ त आिण एकटदकुट वेळा येत गेलेला काकतालीय अनुभव यांहीक न प्राचीन काळी मनु यास असे वाटणे साहिजक होते की, यज्ञाने पजर् य पडतो हा भौितक याही एक सिृ टिनयम आहे. परंतु वा तिवक पाहता या भगव गीतेसारख्या िवचारपिर लतु ग्रथातही उ लेिखले या समजतुीचे मळू कारण धािमर्क िन ठा होय. इंद्र हा पजर् यांचा-जलांचा’ िवमोचक पजर् य तो पाडतो; आिण यज्ञाने तो सोमिप्रय इंद्र प्रसादतो. या दोन िन ठा वेदां या मतं्रःमतं्रातून यक्त होतात. या धािमर्क िन ठेतच ‘यज्ञात ्भवित पजर् यो’ या िनयमाचे मळू आहे. ही मळूची एक िनभळ, प्र यक्ष पुरा याची अपेक्षाच न ठेवणारी, पोथीजात समजतू. पण प्र येक पोथीजात समजुतीला, पूवीर् वैिदक पोथीवर अधं िव वास न ठेवणार् या बुद्धािदक, अवैिदक लोकां या िन आता या भौितक िवज्ञानवा यां याही गळी उतरिव यासाठी ती धािमर्क समजतू सिृ टिवज्ञाना या प्र यक्ष कसोटीलाही उतरते हे िसद्ध कर या या मोहामळेु ित यावर हे वैज्ञािनक पटूही चढिव यात आले की, इंद्र यज्ञाने प्रसादनू पाऊस पाडतो. ही नुसती आमची श दिन ठ क पना न हे, तर हा एक प्र यक्ष अनुभवास येणारा वैज्ञािनक िनयम आहे. आमचा ‘धमर्’ िवज्ञान या स य आहे. यज्ञाने वातावरणात तपमान वाढते, यायोगे मेघीभवन होऊन पाऊस पडतो हे सिृ टिवज्ञानाचे त व आम या महषीर्स ठाऊक होते. असे समिथर्ले जाऊ लागले. आिण आजही बेधडकपणे मोठमोठया िव वानां या त डी ते जे वाक्य ळून गेले ते तसेच ळलेले आहे.

पण ही समजतू पोथीजातच काय ती असनू ितला मनु या या अनुभवाने साफ खोटी पाडली आहे. प्र यक्ष भारतात यज्ञभगवान ् िन दगुार्देवीचे दु काळ हातात हात घालनू युगोयुगे नांदत आले आहेत! यज्ञसं थेचे पुर कत समदु्रगु तािदक सम्राटही रा यातील दु काळिनवारणाथर् मोठमोठे कालवे बांधवीत; मोठमोठे नुसते यज्ञ िठकिठकाणी पेटवून व थ बसत नसत! जर यज्ञांनी पाऊस, सिृ टिनयमा या िनि चततेने िनरपवाद पडते तर जगातून यज्ञसं था लु त हो याचे जे महान भय शा त्रीमडंळास पडले आहे ते न पडता जगातून आजला दु काळ लु त झाले असते! या देशात यज्ञ िन अिग्नपूजा युगोयुगात कधी झाली नाही इतकेच न हे तर अिग्नपूजा करील तो नरकांत जातो असे कंठरवाने, सांगणारे ‘धमर्’ प्रचिलत आहेत; दिक्षण अमेिरकेपासनू तो दिक्षण आिफ्रकेपयर्ंत या पृ वीवर दु काळाचे प्रमाणे सारखे हटत आहे वैज्ञािनक साधनां या प्रभावामळेु! आिण वादशवािषर्क

www.savarkarsmarak.com

सत्रांपासनू तो दोन वषार्ंमाग या कु ं दवाड या यज्ञापयर्ंत या भारतात यज्ञकंुड े सारखी धगधगलेली आहेत, या भारतात दु काळा या खाईही सारख्या धगधगले या आहेत! आज युरोपम ये िन अमेिरकेत, या यज्ञ वंसी रा ट्रात दु काळा या नावाचा दु काळ पडत असता दु काळाचेच प्रमाण न हे, तर दु काळात मृ युमखुी पडणार् या लक्षाविध मनु यांचे प्रमाण जर कोण या भभूागात अिधक असेल तर ते आहे या यज्ञीय भारतातच! मोठमो या न यांचे कालवे काढून दु काळ प्र यक्षपणे हटिवता येतात, सकुाळातील प्रदेशांतून धा य आणनू दु काळातील प्रदेशातील माणसांचे जीव जसे िनि चतपणे वाचिवता येतात तसे, जोवर प्र यक्षपणे, िनयिमतपणे, िनि चतपणे यज्ञ करताच िनदान ते यज्ञकंुड िवझिव यापुरते तरी पाणी आकाशातून घळाघळा वषर्त नाही तोवर या काकतालीय िन वळ पोथीजात िन का पिनक ‘यज्ञात ् भवित पजर् यः’ला, ‘प्रातःकाले िशवं वा िनिशपापं िवन यित । आज मकृतम या ने साया ने स तज मिन’ या मिृतपेक्षा िकंवा ‘पा यात पािहले तर दात पडतात अ?ं’ या अभर्कास पढिव या जाणार् या आजीबाई या सतू्रापेक्षा सिृ टज्ञाना या टीने दमडीचेही अिधक मू य देता येत नाही. यज्ञाने पाऊस पडून दु काळ हटतो, यापेक्षा जर मनु यास कोणता अनुभव रोख ठोक येत असेल तर तो असले नसले धा य िन तूप अग्नीत जाळून टाक याने दु काळ या या प्रमाणात वाढिवला मात्र जातो हाच होय!

सदा यज्ञ होतात या रा ट्रात बारा वष दु काळ पडावे इतका पावसाचा अभावही होतो-मळुीच यज्ञ नसतात ितथे पाऊस, कुठे बारा मिहनेसदु्धा यथावत ् पडतो, या अ वय यितरेकी उभयिवध अनुभवाने ‘यज्ञात ्भवित पजर् यः’ हे वचन साफ खोटे पाडले आहे. यातही यज्ञाने वातावरण ताप यामळेु मेघीभवन पावते असे समथर्न क्षणभर िकंिचदंशी गहृीत धरले तरी यामळेु पजर् याचे कारण उ ताप असे िसद्ध होईल; पजर् याचे कारण यज्ञ असे काही िसद्ध होणार नाही. उ ताप यज्ञानेच काही होत नाही. मोठमो या युद्धात तोफा प्रभिृत अग् य त्रां या धमुधडाक्याने वातावरण उ त त िन क्षु ध होऊन पाऊस पडतो असे क्विचत ्आढळते. हणनू काय जी माणसे जगावयासाठी पाऊस हवा, तीच लक्षाविध माणसे युद्धात मारवून तो पाऊस पाडायचा? उ तापच हणाल तर तो शेकडो यज्ञ पेटवून होतो तसाच लेगम ये लक्षाविध िचतांचे भडाग्नी भडकतात ते हाही होतो. मग काय िचताग्नीने पाऊस पडतो असे सतू्र बांधून टाकायचे? उ तापाने पाऊस पडत असला तरी ते समथर्न कोण याही उ तापो पादक साधनांचे होईल-या इतक्याच िवटा अशाच रचा, इथे उठा, ितथे ओणवे हा, इथे हा मतं्र, ितथे हे मतं्र, इथे बोकड बांधा, असा बोकड बुकला, असा मटामट खा, या जिटल यज्ञीय अगडबंबाचे न हे!!

www.savarkarsmarak.com

दरू वनी या (टेिलफोन या) क यार्ला हाती घेतले की वाटेल या मनु याचा विन वाटेल िततक्या लांब जसा मोजनू मापून िनरपवाद धाडता येतोच येतो तशा िनि चतीने ‘पड पावसा’ हटले की पाऊस पडलाच पािहजे अशी वैज्ञािनक जी युिक्त रिशयािदक देशांतील प्रयोगामळेु िनघ या या बेतात आली आहे ितलाच काय ते पजर् याचे वैज्ञािनक सतू्र हणता येईल. अथार्तच आता या पूवीर् या काळी खर् या वाटले या पोथीजात सतू्राला अनुभवा ती खो यात काढून, पण पूवीर् या लोकांची तशी समजतू असणे या काळ या ज्ञानात साहिजक होते, इतकेच न हे यांनी ती उपपि त िन तो प्रयोग उपयोजनू पािहला हणनूच आज आपणास तो चुकीचा आहे असे ठाम सांगता येऊन खर् या कारणाकडे वळता आले, यािवषयी या प्राचीन प्रयोगाचे कृतज्ञ राहून, आपण आता ‘यज्ञात ्भवित पजर् यो’ या सतू्रा या ठायी ‘िवज्ञानादेव पजर् यो’ हे सतू्र थािपले पािहजे.

(६) वरील सवर् कारणांसाठी यज्ञापासून प्राचीनकाळी होणारे िकंवा होतात असे भासलेले प्र यक्ष लाभ आज अप्रा य आहेत ही गो ट यांना मनातून पटलेली असते अशा आधुिनक गहृ थांपैकी देखील िक येकांना यज्ञ हे तरीही मधून मधून हावे असे वाटते. त ेएव यासाठी की, यज्ञसं था ही आप या प्राचीन सं कृतीचे कद्र, प्राचीन सं कृतीचे मिृतिच ह हणनू तरी ती रिक्षणे उक्तच. परंतु या यां या सिद छ युिक्तवादात मखु्य हे वाभास हा की, प्राचीन सं कृतीतील सवर्च गो टी आज ‘सं कृत’ समजता येत नाहीत. प्राचीन सं कृतीतील यज्ञसं था जरी घेतली तरी नयृज्ञ हाही यातील एक प्रकार होता. मग याची ओळख बुज ूनये हणनू आज मधून मधून नरमेधही सांगोपांग करीत बसावयाचे की काय? पवूीर् शा त्रात वराहाचे मांस ब्रा मणास खाऊ घालीत. िकती प्रकारचे मांस, मासे, पक्षी ‘ ाद्धीय’ याची िटपणीच मनु मतृीत देऊन ‘िनयुक्त तु यथाशा त्र यो मांस नाि त मानवः। स पे्र य पशुतां याित सभंवाने-किवशंितम’् ाद्धात मांस न खाणारा ब्रा मण पितत होतो, एकवीस ज म पशुयोिन पावतो, असा भयंकर शापही िदला आहे! मग आज या प्राचीन ‘सं कृितरक्षणाथर्’ तशा ाद्धात डुकरांचे मांस, मासे ब्रा मणांनी खात बसावयाचे का? प्राचीन काळी िनयोग असे. यूत खेळता खेळता रा येची रा ये पणास लावणे, राजप नीही शेवटी बटीक हणनू हरणे, धमर्राजही क्षित्रयांचा धमर् मानीत. मग आजही काही िनयोग सावर्जिनकपणे घडवून, काही राजांनी, िनदान काही धमार्िभमानी स जनांनी तरी वषार्काठी दोनदा तीनदा तसे यूत खेळून शेवटी वभायार्ंचीही पैज लावावी की काय? सनातन सं कृत ग्रथंांचा लोप होऊ नये हणनू?

www.savarkarsmarak.com

सं कृितरक्षणाचा खरा अथर् सं कृितरक्षणाचा खरा अथर्, प्राचीन काळी वेळोवेळी या या उलटसलुट प्रथा या

काळ या ज्ञानाज्ञानाप्रमाणे ‘सं कृत’ वाट या या सार् यांची तशी या तशी पुनराविृ त करणे, या िढ आज यथर् वा िविक्ष त वा िवघातक ठरत अस या तरीही या तशाच चाल ू ठेवणे, हा न हे. जी वेदकाळची िढ िकंवा आचारा मक धमर् आज िवज्ञाना या िद यतर प्रकाशात समाजघातक रोगाणूनंी लडबडलेला िदसतो ती ती िढ वा आचार आज या सं कृतीत न मोडता दु कृतीतच मोडला पािहजे. मग तो प्राचीन काळी लोकांना परवडला असो वा नसो, सं कृत वाटला असो वा नसो. आज जे सं कृत हणनू अिभमानाने रक्षावयाचे ते, प्राचीनातले आजही सं कृत ठरणारे, मनु यास िहतकारक असणारे, तेवढे तेवढेच काय ते होय.

प्राचीनातले जे आजही उ तम अनुकायर्, उदा त, अपेक्षणीय, प्रगत िन प्रबुद्ध ठरते ते ते आजचे सं कृत, ते ते रिक्षणे हणजे खरे खरे सं कृितरक्षण होय. तसे प्राचीन सं कृितरक्षण हे आजचे कतर् य होय, प्राचीन कृितरक्षण हे न हे.

या सं कृितरक्षणा या कतर् याहूनही पुढचे कतर् य हणजे सं कृितिवकसन! प्राचीनातले जे आज या िवज्ञानातही सं कृत वाटते ते रकू्षनच चालणार नाही तर यात नवीन स याची िन त याची भर टाकून सं कृितवधर्न केले पािहजे. ते मखु्य कतर् य! यास जे अडथळा करील, या कसोटीत जे िहणकस ठरेल यास यािगणे हणजे सं कृितरक्षण, सं कृितिवकसन.

यज्ञसं था या कसोटीस आज िहणकसच ठरते. लाखो मनु ये नाच या या आंिबलीचा भरुकाही िमळेना हणनू या रा ट्रात पटापट भकेुने मरताहेत या रा ट्रात प्र यक्ष लाभात अगदी कुचकामा या ठरले या या यज्ञसं थेस सं कृित हणनू आगीचे ड बाळे भडकावून यात खंडोगणती अ नाचे ढीग िन मणोगणती तुपाचे हौद समतं्रक, समारंभपूवर्क जाळीत बसणे हणजे, नकळत आगलावेपणा होत आहे; सं कृितरक्षण न हे! तरीही यज्ञाचे कमर्कांड होते तरी कसे इतकेच ऐितहािसक टीने िव म यावयाचे नसेल तर ऐित य सगं्रहालयात ब्रा मणे िन मीमांसािदक ग्रथंरक्षण केले की पुरे. याहीपेक्षा प्र यक्ष यज्ञ सदा पेटवलेला िन मतं्रघोष चाललेला िप यान ्िप या दाखिव याचीही उ कृ ट सोय िवज्ञानाने आज केली आहे! एकेका यज्ञाचा एकेक बोलपट एकदा के हातरी काढून ठेवला की पु हा तुपाचा एक िबदंहुी न दवडता वाटेल ते हा यज्ञ चाललेला प्र यक्ष पाहता येईल!

www.savarkarsmarak.com

यज्ञाचे पारलौिकक लाभ

ऐिहक टीने यज्ञसं थेपासनू जे जे प्र यक्ष या लोकी िमळणारे लाभ हणनू आजवर कि पले गेले िकंवा जे प्राचीन काळी काही अशंी झाले, यांची छाननी इतका वेळ आपण केली. यज्ञसं थेची ही छाननी करताना इतका वेळ केवळ ऐितहािसक िन ऐिहक कसोटीच आ ही वापरली.

परंतु या आम या अनेक िहदंबुांधवांची द्धा यज्ञा या पारलौिकक फलांवरही असेल ते, यांना वरील कोिटक्रम पटला तरी िवचारणारच की, ‘यज्ञापासनू आज या वैज्ञािनक यगुात वैिदककाळाम ये आप या रा ट्रास जे ऐिहक लाभ होऊ शकत िकंवा होतातसे वाटत, ते जरी होणारे नसले तथािप पारलौिकक लाभ तरी होतात की नाही? यासाठी तरी यज्ञसं था रक्षणीय आहेच आहे!’

या आम या द्धाशील धमर्बंधूंना यां या द्धामय कसोटी या टीनेही आ ही प्रथम असे िवनवू इि छतो की, यज्ञाची प्रिक्रया यथावत ्पार पाडली तरच ते पारलौिकक लाभ पदरात पडणारे अस यामळेु आिण ती प्रिक्रया नक्की कशी आहे यािवषयीच अ यंत श दिन ठ स जनांतही ती मतभेद अस यामळेु ते पार पारलौिकक लाभ पदरात पाडून घे याचाही यज्ञ हा अ यंत सदेंहा पद िन अनमानधपक्याचा मागर् ठरत आहे. यज्ञापासनू ऐिहक लाभ तर िन चयपूवर्क आता िमळत नाहीत; आिण पारलौिकक लाभ वचनात ्प्रवृ ती या कसोटीनेदेखील सवर् वी अिनि चत आहेत. कसे ते उदाहरणाथर् एका पशुहनन-प्रिक्रये या प्र नाव नच पहा.

पु ट पशु की िप ट पश ुपशुयज्ञात पशु मारावा लागतो हणनूच यज्ञ ग यर् होय असे आ ही मळुीच मानीत

नाही. जर पशुहननाने मनु यजातीचा ऐिहक वा पारलौिकक यथाप्रमाण लाभ होत असेल तर एक सोडून एक हजार पशु यज्ञात मारावे लागले तरी मारले पािहजेत. यातही मनु या या पोटासाठी सह ाविध पश ुप्र यही कसाईखा यात मारताना यास दःुख करावेसे वाटत नाही यांना, पोटासाठी जरी दहापाच बोकड यज्ञात मारले तरी कांगावा कर याचा काय अिधकार आहे? जे िप यान ् िप याचे मांसाशनी यांनी सागतुी या वासाचे भपकारे टाकणार् या आप या त डांनी काही ब्रा मणांनी के हातरी एकदा एक बोकड मा न खा ला हणनू भतूदये या गो टी बोलणे हणजे अट्टल चोराने अ तेयावर याख्याने झोडीत चोर् या करीत राह यासारखाच बेरडपणा होय. शभंर शंभर गाईंचे कळप िमरवणकुी काढून उघड उघड क तल करिव यात प्रस न होणारे देव या मनु यजातीस अजनू खपतात ितने

www.savarkarsmarak.com

अिहसें या टीने बोलायचे तरीही एका बोकडा या आलभनानेच सतंोषणार् या देवा या पायाचे तीथर्च घेतले पािहजे. पशसू आ माच नाही हणनू चक्क प्रितज्ञा करणार् या िख्र चनास िकंवा प्र यही पशूं या मांसावर िपडं े पोसणार् या िन येता जाता देवा या पुढे कुरबानी या सरु् याने पशूं या रक्ताचे पाट वाहिवणार् या मसुलमानास ‘यज्ञात मारले या पशूचा आ मा उ तम गतीस जातो’ असे सांगणार् या िुत- मतृीतील लोकास हसताना वतःचीच लाज वाटली पािहजे! इतकेच न हे, तर पशु हननपर एकेका लोका या खंडनाथर्

‘मा िहं या सवर्भतूािन’ हणनू टाहो फोडणारी िन प्र यक्ष आचरणात मनु यास शक्य ती अिहसंा यवहारिव यास कारणीभूत झालेली जी शंभर शंभर वचने िहदंूं या ुित मितशा त्रात सापडतात, याहीक न देवाला शक्य िततके खरेखरेच देवलसी क न

सोडले या िन भतूदये या येयास याव छक्य तो या िहसंामय सृ टीतही यवहायर् क न सोड याचा य न करणार् या िहदंधूमार् या सिद छेपुढे तरी जगताने वतःचे म तक नमिवलेच पािहजे.

इतक्या प्रय नांनीही जर काही ना काहीतरी िहसंा आचरली जाणे अपिरहायर्च असेल तर तो बुद्ध, जनै, वै णव प्रभिृत िहदंरुा ट्रा या अनेक पंथोपपंथां या दयाशील सिद छेचा वा प्रय नां या पराका ठेचा दोष नसनू याने ही सिृ ट मलूतःच ‘जीवो जीव य जीवनम’् याच मखु्य सतू्रा या पायावर रचली याचा, या आिदशक्ताची वा शक्तीचा दोष आहे!

या तवच भतूदयेची याि तही मनु यास मनु यजातीबाहेर फारशी नेता येणे शक्य नाही, इ ट नाही. ‘चलानामचला भ या दंि ट्रमाम यदि ट्रणः। सह तानामह ता च शूराणां चैव भीरवः’ हे जे सतू्र मनु भगवानांनी सांिगतले ते ित्रकाळ स य आहे. मनु यिहतास अव य ती िहसंाच मनु यधमर्! मनु यिहतास अनुकूल िततकीच भतूदया िन िततकीच अिहसंा ेय कर, इ ट, उिचत; मानवनीित ती इतकीच!

या टीने मनु याचे ऐिहक वा पारलौिकक िहत जर यज्ञात पशुहननाने खरोखरीच साधत असेल तर यथाप्रमाण अव य िततके पशु यज्ञात बळी देणेच िहतप्रा त, अतएव ध यर् ठरते. पशुिहसेंमळेुच यज्ञसं था ग यर् ठरत नाही.

पण यज्ञाचे पारलौिकक फळ िमळते असे गहृीत धरले तरी याची प्रिक्रया िनःसदेंह िबनचूक कळली तरच िमळणार हे शा त्रिसद्धच आहे. आिण अडचण ती इथेच आहे. पशुहननाचाच प्र न घेतला असता वेदांतील या वाक्यांचा अथर् मोठमोठे आचायर् अनेक प्रकारचा करीत आहे. पशूंचे हनन असे करावे; वपा, नसी, मद,ु म जा, रस, रक्त प्रभिृत अगंोपागां या छेदन, अपर्ण, दहन, भक्षण, प्रभिृत, प्रिक्रया काही वेदभागात इतकी प ट आहे की, प्र यक्ष पशु मारणेच या वेदमतं्रात िविहत आहे यात शंका उरत नाही. पण इतर

www.savarkarsmarak.com

वेदभागात िकंवा अधेमधे असे उलट अथार्चे मंत्र िन प्रिक्रया येतात की, पशुहननाची ती िनदंाच होय हेही प ट िदसते. मग प्र न येतो सम वयाचा, की फावलेच मतभेदास! योगाने अतींिद्रय ज्ञान पावले. यांचा साक्षा कार झा याचा यांचा िव वास, तस या आचायार्ंचा, मिृतकारांचा, न हे प्र यक्ष मतं्रद्र या ऋषींचा तो मतभेद! कोणा लुगं्यासुगं्याचा न हे! काही हणणार पशु मार याचे कारण नाही, नुसता देवास वाहून सोडून यावा. पण इतर मतं्रांत पिर फुटपणे विणर् याप्रमाणे देवांना तो पशु नुसता गो यात बांध यापुरता नको असनू खावयास हवा असतो! याचे िनरिनराळे मांसाचे आपापले पुरोडाश खा याचीच लालसा उ प न झाली असेल तर, तो पशु यज्ञात नुसता यांना दाखवून सोडून िद याने केवढी देवांची िनराशा होईल, न हे, यांना केवढा राग येईल! बुंदी िजलबी या भोजनाचे आिमष दाख न भकेुले या ब्रा मणास वा पाहु यास जेवावयास बोलवावे आिण यास नुसते तुपाचे बुधले िन साखरपीठ-मसा याची पोती दाखवावी, हात जोडून हणावे हेच सवर् आपण बुंदी-िजलबी या ठायी ‘क य ताम!्’ आिण लगेच ती सारी सामग्री या वा याकडून आणली या वा या या घरी धाडून यावी! नाहीतर ‘ या पाहु या या’ नावे गावात या इतर लोकानांच वाटून टाकावी! असले ‘आलभन’ हणजे या आमिंत्रतांना बळाने पाडलेले कडकडीत लघंनच नसनू जसा या आमिंत्रतांवर केलेला एक अपमानाचा अ याचारच होईल, तसेच देवास ‘पशूचे िचर मांस देतो या, या, या’ हणनू वेदमतं्रांनी आवाहनावर आवाहने क न, मांसा या या मसालेदार अपेक्षेने त डास पाणी सटुलेले ते देव येताच यास पशु नुसता दाखवून सोडून देणे िन सांगणे की ‘यावे आता! या आलभनालाच भोजन हणतात!’ ही िन वळ चे टा होणारी आहे.

िप टपशूचा िवक प तर याहूनही! पशु सोडून देणे ही जर चे टा तर िप ट पशु िन वळ वंचना! पशू या पायाचे, काळजाचे, म जाचे, पाठीचे, अशा िनरिनरा या ची या मांसा या लालसेस सतंोषिव याचे वेदमतं्रपूवर्क गंभीर वचन देऊन बोलािवले या देवतांसमोर िपठाचा गोळा ठेवायचा आिण हणायचे ‘पशू समजनू हे पीठ खा!’ ‘पशु’ हा श द तेवढा या दो ही पदाथार्स लाव याने मसाला घातले या मांसाची िन ितखटमीठ देखील न घातले या या िपठा या गो याची बरोबरी होईल काय? देव काही ‘पशु’ हा श द खावयास आलेले नसतात. मग पु ट पशू या ठायी िप टपशु दे याने यांची वंचनाच होईल, नाही का? दधुासाठी हपापले या द्रोणाचायार्ं या मलुास ‘दधु देतो आं’ हणनू िपठांत पाणी कालवलेले पेय िदले; ते हा लहान मलू हणनू फसले िन दधूच िमळा यासारखे िमटक्या मा लागले. पण सु िचर िन सपं न मांसाची िच शतऋतूत िमटक्या मारमा न आ वािदलेले देव तसे का फसणार आहेत? लहान मलुांहून तरी अिधक चाणाक्षपणा देवात असतो हे गहृीत धरणे बरे न हे काय?

www.savarkarsmarak.com

ही सगळी आपि त टाळावयास जे मळुीच ठासनू सांगतात की, ‘वेदात पशुहनन मळुी सांिगतलेलेच नाही; मांस हणजे माष-डाळीची एक जात! ती पशुहनन प्रकरणी सारी पक आहेत!’ या तसा अथर् करणार् या थोरथोर आचायार्ंचे हणणे प्रमाण समजावे तर िततक्याच थोर असणार् या दसुर् या आचायार्ंचे हणणे अप्रमाण का मानावे ते ठरिव यास वतंत्र साधनच नाही! प्र यक्ष सृ टीतील प्रकरणी दोघा थोर पु षांचा मतभेद झा यास समक्ष पुरा याने तो िनवारता येतो. ‘लडंन हे नगर आहे’ ‘लडंन हे एक केवळ सरोवर आहे’ अशी िभ न मते दोघा अतींिद्रय हणिवणार् या समयोग्य आचायार्ंनी बस या बस या िदली तर लगेच लडंनला जाऊन दहा जणां या डो यांसमक्ष िन डो यांनी ते पाहून त ेनगरच आहे हे िसिद्धता येत.े पण मरणाने डोळे िन याचे िमट यानतंरच जे िदसणार िन जे तसे िदसते की नाही हे सांग यास परत ये याची मळुीच सोय नाही, ते वगार्िदक प्रकरणीचे समज्ञानी आचायार्ंचे मतभेद िमटणार तरी कसे? इतर प्रकरणीचे मतभेद, श दिन ठ द्धा हणजे ते गहृीत धरले तरी, वेदवचन िमटिवणार. पण वेदवचनच काय हणते या प्रकरणीचा मतभेद िमटिव यास द्धलेादेखील, ित याच श दिन ठ प्रितजे्ञप्रमाणे बुद्धीवाचून दसुरे साधन नाही!

वेद फुरिवणार् या ई वराने जोवर अशी सोय केलेली नाही की, वेदाचे श दही एकच िन यांचा मनु यबदु्धीत प्रतीतणारा अथर्ही एकच; दसुरा अथर्च बुद्धीत प्रतीतणे अशक्य, तोवर वेदवचनांिवषयीच होणारा इतका सवर् वी पर परिव द्ध मतभेद, आिण सवर्कालज्ञानी हणिवणार् या साक्षा कारी अिधकारा या आचायार्ंमधला!- के हाही िमटणे शक्य नाही. सम वयही सदोिदत सशंया पदच राहणार. कारण सम वयािवषयीच ती तर मतभेद शा त्रकारांत होत आलेले आहेत.

ते हा सपशहुनन, पशुिवसजर्न, िप टपशुहनन, िकंवा अपशुहनन यांपैकी कोणची प्रिक्रया खरी हे सदा सशंया पद राहणारे अस यामळेु यज्ञ हा के हाही िनःसशंयपणे, यथािविध पार पाडता येणे दघुर्टच असणार! अथार्त ् या या यथािविध सांगतेवरच अवलबंणारी पारलौिकक फळेही सदा सशंया पदच राहणार, इतकेच न हे, तर या चारांपैकी कोण या तरी तीन वेदांिव द्ध चुकाच होणार् या अस यामळेु वेदिविध एका अक्षरानेही अयथावत ्होताच ‘इंद्रशत्र’ु यायाचे घोर पिरणाम मात्र िबचार् या यजमानािदक यज्ञक यार्स भोगावे लाग याचा सभंव ित पट असणार! वगार्िदक फलप्रा तीचा एकेरीही सभंव सशंया पद!!

पु हा हे सािग्न थूल यज्ञ िहणकस ठरिवणारी आिण यज्ञाची याहून प्रिभ न अशी िनरिग्न साि वकतर नाना पे िन प्रकार सांगणारी वेदवचने भरपूर सापडतात ती काय उगीच समजायची? तीही वेदवचनेच! जपयज्ञ आहे, तपयज्ञ आहे, ज्ञानयज्ञ आहे, द्र ययज्ञ

www.savarkarsmarak.com

आहे. फार काय, कामयज्ञही आहे! कामािग्न हाच अिग्न, योिन हेच यज्ञकंुड, असे विणर्ता विणर्ता लावणीतही सांगता येत नाही इतक्या फुटतेने कामसभंोगा या प्रिक्रयेवर यज्ञ-प्रिक्रयेचे पक विणर्णारे कामयज्ञाचे प्रशंसक मंत्र आहेत! जेवण हाच यज्ञ, जीवन हाच यज्ञ, जठरािग्न, कामािग्न, सयंमािग्न, नाना प्रकारचे असे अिग्न विणर्ले आहेत. यातून काय िनवडायचे? आिण िनवड जर वेदिविहत आहे तर ती कोण या कसोटीने करायची?

सवर् धमर् हे ‘धारणाद्धमर्िम याहुः धम धारयित प्रजाः। त मात ्धारणसयंुक्तं तं धमर् वेद त वतः’ याच कसोटीने परीिक्षले पािहजेत, हेच शा त्रे प्रितपािदत अस यामळेु या नाना प्रकार या यज्ञात िनवड कर याचीही तीच कसोटी श दिन ठ द्धे या टीनेही यात या यात अिधक िनरपवाद मानली पािहजे.

या कसोटीस लावता या अिग्नपूजेपासनू प्र यक्ष ऐिहक िहत काडीचेही आता या वैज्ञािनक यगुात साधणे शक्य नाही; उलट समाजाची भाबडी प्रविृ त जोपाशीत रािह याने बुिद्धह या के याचा दोष पदरी पडून द्र याचा, कालाचा िन क टांचा अप यय होऊनही प्राचीन अडाणीपणास िचरंतनिव याची हािनच हािन घडते; आिण पारलौिकक याही यांची फळे िमळिवणे सांग प्रिक्रये या प्र नी वेदमतं्राचा कोणचाही िनि चताथर् ठरिवता

येणे मानवी बुद्धीस अशक्य झा यामळेु सवर्दा िन सवर्था सदेंहा पदच असते; ती यज्ञािग्नपूजा आता ‘किलव यार्तथ ढकलनू ते सारे यज्ञसािह य या अग्नीसह यज्ञसं थेने प्राचीन काळी आप या रा ट्रावर केलेले उपकार मम वपूणर् कृतज्ञतेने वारंवार सं मरत, भगवान बुद्धाप्रमाणे गगेंत िवसिजर्णे हेच रा ट्रिहता या टीने ेय कर आहे!!

यातही जी वगर्, सतंित, सपंि त प्रभिृत ऐिहक, पारलौिकक का य फळे सािग्न यज्ञापासनू लाभतात हणनू सांिगतले आहे तोच िन याहूनही क्विचत इ टतर फळेच जपतपनसेृवाज्ञान प्रभिृत व पाचे िनरिग्न-यज्ञ आिण इतर साधने यांनीही िमळतात असे िनःसदेंहपणे ुित मिृतशा त्रे वचन देत आहेत. वगार्िद पारलौिकक फलप्रा तीचे साधन सािग्नयज्ञ हेच नसनू याहून भिक्त, याग, सेवा, दया, ज्ञान, जनिहतरतता प्रभिृत अनेक साधने वेदात िन शा त्रात भरपूर आहेत. यज्ञामळेु जे वगार्त गेले हणून कीितर्ले आहेत, यां यापेक्षा शतपटीने अिधक साधक िन िसद्ध या यज्ञ यितिरक्त साधनांनीही क्षमशील वगर्पद पावले इतकेच न हे तर अक्ष य, मोक्षपदही पावले, असे नामावलीसह याच वेदशा त्रपुराणांतून िन अवार्चीन सतंकथांतून आपणास सकंीित र्लेले आढळते.

या यज्ञदानतपोभिक्त इ यािद नाना साधनांनी द्धे या शा त्राप्रमाणेच, जे काही पारलौिकक लाभ िमळतात ते, या साधनांनी तो ‘यज्ञतपसाम’् भोक्ता िन फलाफुलांचा िनयंता तो भगवान, जो नारायण, तोच सतंोषून अिपर्तो न हे काय? आिण

www.savarkarsmarak.com

यज्ञज्ञानतपांनाही या या योगेच ध यर्पण येते या लोकधारण तापेक्षा, नारायणाची यात या यात अ यतं उ कृ ट यिक्त जो नर या मनु यजाती या उद्धाराथर् िझज यापेक्षा नारायणास सतंोषिवणारा दसुरा कोणचा यज्ञ, कोणचे त, कोणते तप, अस ूशकणार आहे बरे? यज्ञापासनू होणारे जे कोणचे पारलौिकक लाभ आहेत ते, द्धे या िन शा त्रा या टीनेही, या अथीर् परोपकारी जनसेवेपासनू िनःशंकपणे होणारे असलेच पािहजेत आिण या अथीर् यज्ञापासनू आज जे मळुीच होत नाहीत ते ऐिहक लाभ तर मनु यजाती या पदरात या परोपकारी जनसेवा ताने रोखठोक येथ या येथेच मोजनू टाकता येतात या अथीर् आ ही नरांची सेवा तीच नारायणाची सेवा समजून या सेवायज्ञावाचून इतर सािग्नयज्ञाचे िन याचे िवसजर्न करणेच खरा धमर् आहे, खरे कतर् य आहे.

अगदी आज या िहदंरुा ट्रा या पिरि थतीत एकेक अनाथालय हे एकेक अ वमेध यज्ञाइतके पु यप्रद आहे

यज्ञ करणारा, सह ाविध स यनारायण तर स यनारायण करीत राहणारा आिण यात लक्षाविध पये खचर्णारा जो वगर् आज भारतात वा महारा ट्रात आहे तोही धमार् मा िन िहदंरुा ट्राचा अिभमानी वगर्च आहे. यास लेखा या शेवटी आमची िवनतंी अशी की, आज िहदंरुा ट्रा या अि त वावर जे धािमर्क भ्र टीकरणाचे आक्रमण होत आहे ते धमर् याच अ यंत भयकंर िवघातक अस यामळेु यांनी याचे तरी िनवारण कर याचे त आधी घ्यावे. शुद्धीकरणाची कामिगरी या या िहदंसुभा करीत आहेत यांचा हाच अनुभव आहे की, आज भारताम ये तर राहोच, पण महारा ट्रातही एखादे दसुरेसदु्धा आिथर्क सपं नते या पायावर बळकटपणे उभारलेले िहदं ुअभर्कालय नस यामळेु ल छां या तावडीतून वाचिवता ये याची सिंध आली तरी हजारो िहदं ुअभर्के पाळणे अशक्य झाले असून मसुलमानां या हाती ती पड याने अिहदं ु धमार् या िशकवणीने िहदंरुा ट्रा या शत्रूचंी सखं्या िन बळ आमचीच िहसडून नेलेली अभर्के वाढवीत आहेत-वाढिवताना डोळे िमटून पाहत बसावे लागत आहे. इतर सवर् कतर् ये राहोत, ध यर् िवषयाशी याचा अ यंत िनकट सबंंध पोचतो ते एक कतर् य तरी या स जनांनी जशा तातडीने यांनी स यनारायणसह के वा यज्ञ पार पाडला तशा तातडीने पार पाडावे. आमची या िवषयानरुोधे अशी िवनंती आहे की, यांनी प्र येकी एकेक िहदं ुअभर्कालय, िवशेषतः अिहदंूं या हातून िहदंसुभांनी सोडिवले या अभर्कांस पालनपोषण-िशक्षण यांनी िहदंरुा ट्राचे सिैनक बनिवणारी ही उद्धारालये त काल सकं प सोडून थापावी. यज्ञात वा स यनारायणात जो अ नाचा एका दहापाच िदवसात फडशा पडतो, गे या दोन वषार्त जे लाखो पयांचे द्र य यापायी इंदरू, कु ं दवाड, केडगाव, मोशीर् प्रभिृत िठकाणी यय झाले याच द्र यात प्र येकी एकेक अभर्कालय थापता आले

www.savarkarsmarak.com

असते, तर शंभर वष तरी िटकणारी एक न दीव (रिज टडर्) सं था काढ याचे पु य लाभते! असे िहदं ु धमार् या िन िहदं ु रा ट्रा या अि त वास आज अ यंत अव य असलेले िहदं ुअनाथालय हे पारलौिकक यादेखील, एका यज्ञाने वा हजार स यनारायणांनी सतंोषिवला जातो याहून या नारायणास नरां या उद्धाराचे धमर्कृ य हणनू अिधक सतंोषवील हे द्धेलादेखील नाकारता येणार नाही; आिण िहदंरुा ट्रा या अिभमानास जागिवणारे िन

जगिवणारे सारे ऐिहक लाभ तर यज्ञािदकांहून या धमर्कृ याने येथ या येथे रोखठोक पदरात पाडून घेता येतील.

मसरूकर महाराजांनी गोमांतकात दहा हजार ओधव जे अिहदंूं या सां कृितक बंदीत आज तीन शतके िखतपत पडले होते यास सोडिवले िन िहदंूं या छावणीत परत आणले िन यास िहदं ुधमार्चे अिभमानी क न सोिडले, तो आज या पिरि थतीत या िहदं ुरा ट्रधमार्ची एक खरी कामिगरी पार पाडणारा यज्ञच न हे काय? नारायणाची पूजा दहा हजार घरी पु हा चाल ूझाली! िहदंरुा ट्राचा जो कोणी अिभमानी देव असेल तो या अशाच यज्ञाने अिधक सतंोषेल आिण यज्ञाची हणनू जी पारलौिकक फळे िमळणे ती, िमळत असतील तर, अिधक िनि चतीने िमळा यावाचून कधीही राहणार नाहीत. जेव या द्र यात हे दहा हजार लोक अिहदंूं या बदंीतून सोडिवले, ल छांची तीन शतकांची कारवाई िवफल केली, यांचे उटे्ट काढले, तेवढीच मोठी रक्कम कु ं दवाडास एक बोकड मार या या कायीर् खचीर् पडावी हा काय देशकालपात्रिववेक? का िहदंधुमर्रक्षण? याचा िवचार शांत िच ताने आम या िहदं ुबांधवांनी करावा.

या पिरि थतीत िहदंरुा ट्रा या धारणास िन उद्धारणास जे कृ य प्र यक्षपणे लाभदायक िन अव य असेल ते सपंािदणे हाच या पिरि थतीतील यज्ञ, िहदं ु धमर्! मनु यजातीस िहतप्रद-तो मनु यधमर्!

www.savarkarsmarak.com

५. गोपालन हवे, गोपूजन न हे ! गाय हा पशु िहदंु थानसारख्या कृिषप्रधान देशाला अ यंत उपयुक्त अस यामळेु अगदी

वैिदक काळापासनू आपणा िहदं ु लोकांस तो आवडता असावा हे साहिजकच आहे. गाईसारखा व सल, माणसाळू, बापडा, सरेुख, दधुाळ पशु कोणास आवडणार नाही? आई या दधुाखालोखाल ितचे दधु आप या देशात तरी मलुास मानवते, मगृयाशील युग ओलांड याइतका सधुारताच या प्राचीन काळापासनू मनु याची जी गाय आज यगुानुयुगे अ यंत प्रामािणक सोबतीण झालेली आहे आिण शेतीचे खालोखाल िज या दधूदहीलोणीतुपावर मनु याचा िपडं आजही पोसला जात आहे, या अ युपयुक्त पशूचे आ हा मनु यास एखा या कुटंुबीयाइतके मम व वाटावे हे अगदी माणुसकीस ध नच आहे. अशा या गाईचे रक्षण करणे, पालन करणे, हे आपले वैयिक्तक िन कौटंुिबकच न हे तर आप या िहदंु थानपुरते तरी एक रा ट्रीय कतर् य आहे.

इतकेच न हे, तर जो प्राणी आपणास इतका उपयुक्त आहे यािवषयी मनात एक प्रकारची कृतज्ञ भावनाही उपजणे, िवशेषतः आपणा िहदंूं या भतूदयाशील वभावास, अगदी साजेसे आहे.

आपणास गाय ही उपयकु्त आहे हणनू िप्रय वाटते ही गो ट इतकी िनिवर्वाद आहे की, जे गोभक्त ितला कृतज्ञते या भरात देवी मानून ितला पुजतात, यास देखील ती पूजा योग्य आहे का, असे िवचारताच, ते या पूजे या समथर्नाथर् गाय ही देवता आहे, इतकेच कारण सांग या या आधी चटकन ती गाय आपणास िकती उपयुक्त आहे, हेच सांग ूलागतात. ित या दधुापासनू तो शेणापयर्ंत या सवर् पदाथार्ंचे मनु यास िकती िभ न िभ न प्रकारचे ऐिहक उपयोग होतात, याचाच यथाप्रमाण वा अितप्रमाण पाढा वाचू लागतात. अथार्तच, जे या गाईला देवता मानतात, ते देखील ती गाय मनु यास इहलोकी सदु्धा उपयुक्त आहे हणनूच देवता होय. मनु यास ती गाय िसहंासारखी जर या जगात खाऊ लागती, दधू देऊन पोष या या ठायी सापासारखेच िवष दंशून ठार मारती, तर ती गाय आ ही अशी देवता हणनू मानली नसती, पुजलीच असती तरी कृतज्ञतेने न हे, तर मरीआईस पुजतो तशा त्रािसक भीतीने; हे स य ते गोपूजक गोभक्तदेखील कळत वा नकळत पण अपिरहायर्पणे मानून जातात.

ते हा, गाय हा पश ुमनु यास या जगी उपयुक्त आहे हणनू पालनीय आहे असे हणणारे आिण गाय ही मनु यास इहलोकीसदु्धा इतकी उपयुक्त आहे की, ती एक पूजनीय देवता आहे, असे हणणारे या दो ही पक्षात मनु यास गाईंपासनू या जगात

www.savarkarsmarak.com

पु कळ उपयोग होतात, हणनू ती पाळावी िन पुजावी हे िवधेयच काय ते िनिवर्वाद मा यता पावलेले असते.

मग उभयपक्षास अगदी िनिवर्वादपणे मा य असले या या िवधेयास (पॉअटंला) अनुस न जर तेच स य यवहािरले जाताना यातील या मखु्य उि टाची अिधकात अिधक पूतर्ता हावी, या हेतूने अशा सतू्रात सांिगतले की, मनु यास ितचा या योगे अिधकात अिधक ऐिहक उपयोग होईल, अशा रीतीनेच गाईचे पालन िन पूजन केले जावे, यायोगे या गाईपासनू मनु या या िहतास उपयोग तर नाहीच पण उलट हािन होते,

माणसुकीस कमीपणा येतो, अशा गोरक्षणातील मखु्य हेतूसच िवफलिवणारा गोरक्षणातील अितरेक या य होय, तर ते सतू्र य चयावत ्गोरक्षण कायर्क यार्ंस मा य हावयास काय बरे हरकत आहे? िनदान इतके तरी िनिवर्वादच आहे की, मनु यास गाईचा यायोगे अिधकात अिधक उपयोग ऐिहक यादेखील होईल, असेच आप या रा ट्राचे गोिवषयक धोरण िन यवहार असला पािहजे, हे सतू्र कोणास आवडले नाही तरी नाकारता येणे शक्य नाही. कारण, गोपालनाचेच न हे, तर गोपूजनाचेही समथर्न गोभक्तही गाय ही मनु यास या जगात सदु्धा अ यतं उपयुक्त आहे, याच कोिटक्रमावर मखु्य भर देऊन करतात.

आता या कसोटीने गाईिवषयीचे आपले सारे यवहार िन भावना परीकू्ष जाताच पिह या धक्यासच आप या यानात येते की, मनु याला गाईचा अिधकािधक प्र यक्ष उपयोग जर क न घ्यायचा असेल तर, देवता समजनू गोपूजनाची भावना सवर् वी या य आहे हे आपणास मानावे लागेल. याची काही कारणे अशी (१) देवकोिट ही मनु यकोिटहून उ चतर अशा वा तव वा कि पत भावजातांची असते; मनु याहून स गणुांचा, स छक्तींचा, सद्भावांचा िवकास यात एकंदरीत प्रकषर्लेला असतो तो देव वा देवता, परंतु पशु ही मनु याहून हीनतर कोटी. अितमानुष ती देवता, देव. अपमानषु तो पशु, कीटक. गाय ही धादांत एक पशु. मनु यातील अगदी िनबुर्द्ध माणसाइतकी बुिद्ध देखील यात नाही अशा कोण याही पशूला देवता मानणे हणजे माणसुकीचाच अपमान करणे आहे. मनु याहून स गणुात वा सद्भावात उ चतर अशा प्रतीकास एक वेळ देव मानता येईल, पण अणकुचीदार िशगें िन ग डदेार शेपूट यांवाचून या पशूत मनु याहून अिधक िनराळे असे सांग यासारखे कोणचेही आिधक्य नाही. मनु याला उपयकु्त हणनू काय तो याचा थोडाफार गौरव िन मम व मनु यास वाटावे अशा गाईस काय िन कोण याही पशूस काय, माणसाने देवता हणनू मानणे हणजे माणसुकीसच न हे तर देव वासही पशूहून कमी लेखणे होय.!

गो यात उ या उ या गवत कडबा खात असले या, एकीकड े खाताखाताच उ या उ या दसुरीकड ेमलमतू्रो सगर् िनःसकंोचपणे करणार् या, थकवा येताच रवंथ करीत याच

www.savarkarsmarak.com

मलमतू्रो सगार्त वे छया बैठक मा न बसणार् या, शेपटी या फटकार् याने वतः या शेणमतू्राचा तो िचखल अगंभर उडवून घेणार् या, दावे सटूुन थोडा फेरफटका कर याची सिंध िमळताच अनेक समयी कोठेतरी जाऊन घाणीत त ड घालणार् या िन तसेच ओठ चाटीत गो यात आणनू बांध या जाणार् या या गाईस, शुद्ध िन िनमर्ळ वसने नेसले या सो वल ब्रा मणाने वा मिहलेने हाती पूजापात्र घेऊन गो यात पुजावयास जावे िन ित या शेपटीस पशूर्न आपले सोवळे न िवटाळता उलट अिधक सो वळले आिण ितचे ते शेण िन ते मतू्र चांदी या पे यात घोळून िपताना आपले जीवन अिधक िनमर्ळले असे मानावे! त ेसोवळे की जे आंबेडकर महाशयांसारख्या महनीय वधमर् बंधू या े ठ मनु याची सावली पडताच िवटाळावे, ते ब्रा मक्षात्र जीवन की जे तुकारामासारख्या सतंा या नुस या पकं्तीस बसनू स व थ दहीभात खा ला असताही भ्र टावे! ते सोवळे िन ते ब्रा मक्षात्र जीवन या गो यात या अमगंळखाऊ गाई या मलमतू्रात लडबडले या शेपटीस िशवता सो वळावे, गोमयगोमतू्र िपता िनमर्ळावे, पिवत्रावे!! पशु तो देव, देवासारखा माणसू तो पशु! या दो ही िढ धमर् िन सदाचार हणनू एकसमयीच एकत्र गौरिवणार् या व तुि थतीहून, धमार्चा छाप पडताच केवळ िवसगंत मखूर्पणा, ससुगंत शहाणपणा, स छील पिवत्रपणा वाटू लागतो, मनु याची कशी बुिद्धह या होते, याचे आणखी दसुरे समपर्क उदाहरण ते कोणते यावे?

(२) परंतु पशूला देवता मान याने माणसुकीसच हा जो असा कमीपणा येतो, तो नुसता ताि वक िकंवा लाक्षिणकच असता तरीही या अितरेकाचा इतका ितटकारा आला नसता. पण ‘गाय ही देवता आहे, गाय ही गोमाता आहे’ या वाक्यास केवळ आलकंािरक भाषा न मानता अक्षरशः स य मानून तोच धमर् समजनू मनु या या िहतास प्र यक्ष यवहारातही या गोपूजे या वेदीवर बळी दे यास जे हा ही गोभिक्त चुकत नाही, ते हा तर तीस िनषेिधणे हे एक रा ट्रीय कतर् य होऊन बसते. गाय देवता हटली, गोपूजन हे कतर् य हटले की मनु य हा गाईसाठी आहे अशी द्धा उ प न होणारच होणार; पण मनु यास गाईचा उपयोग आहे हणनू ितचे पालन करणे उिचत इतकाच गोपालनाचा अथर् प टपणे मयार्िदलेला असला की मनु यास उपयुक्त हो या या ठायी गाय ही रा ट्रहानीस कारणीभतू होत आहे असे पाहताच अशा पिरि थतीत गोरक्षण हेच या य, िन ं य, पाप होणारे आहे हे न िशकिवताही आपोआप समाजास समजतच असते. गाय ही मनु यासाठी असनू मनु य हा गाईसाठी नाही या सतू्राप्रमाणे मनु याचे, रा ट्राचे एकंदर िहत साधत असेल तर गोह याही कर यास कोणीही कचरणार नाही.

समजा, उ या आप या िहदं ु रा ट्राचे को या अिहदं ु रा ट्राशी िनकराचे युद्ध जुपंले. पु यासारख्या वा िद लीसारख्या िहदंरुा ट्रा या राजधानीस वा सिैनकिक लीच असले या

www.savarkarsmarak.com

एखा या मह वा या िक यास शत्रचूा वेढा पडला, अ न सपंून गेले. परंतु आणखी काही िदवस जर ते थान िहदं ुसै य लढवू शकले तर बाहे न न या िहदं ुसै याचे साहा य येऊन ते बाणीचे िठकाण शत्रू या हातून सोडिवणे शक्य आहे; तसा िटकाव न धरता ते िठकाण शत्रू या हाती पडू देणे एकंदर िहदंरुा ट्रा या अपजयास कारण होणारे आहे. अशा ि थतीत या शत्रू या वे यात गवसले या िहदं ुसै यास अ नाचा पुरवठा कर यासाठी जे पशु लढाईत गुतंलेले नाहीत ते मा न खाणेच रा ट्रीय या अ यंत पिवत्र गो ट होय. अशा आिणबाणी या वेळा इितहासात प्र येक रा ट्रास आले या आहेत. अशा वेळी गाय हा उपयुक्त पशु आहे, मनु यास अिधकात अिधक उपयोग क न घे यासाठीच गोपालन कतर् य असते, आज या वे यात सापडले या िहदूं या राजधानी या या दगुार् या सरंक्षणासाठी तेथील बा या िन यदु्धाथर् अनाव यक अशा गाईही मा न यांचे मांस खाणे हाच यास िहदंरुा ट्रास उपयुक्त क न घे याचा खरा मागर् आहे असे आढळताच िहदं ूसै याने या गाई मा न खाणे िन या बळावर िहदंरुा ट्रा या शत्रशूी झुजंत राहणे हाच िहदूंचा खरा धमर् ठरणार! गोपालन न हे, तर गोह या हीच पु यप्रद होणार!

परंतु जर गाय ही देवता, ितचे पूजन हाच धमर् अशा भावनेस अक्षरशः स य मानणारे गोभक्त िहदं ु या सै यात असतील तर त ेतशा गोह ये या बातमीसरशी ‘धमर् बुडाला’ हणनू खवळून या िहदं ु सेनापती याच िव द्ध बंड उभारतील, न हे त ेरा ट्रीय शक्तीचे कद्र िहदं ुशत्रूं या हाती पडू देतील! रा ट्रह या करतील पण गोह या करणार नाहीत! कारण गाईला माता िन बैलाला िपता मानणार् या या आजकाल या भा ड पो या गोह या हे महापाप आहे हे शताविध अनु टुप ओ यातून सांगत असताना वरा ट्रह या हे याहूनही सह पटीने मह तर पाप आहे, प्र यक्ष या लोकीच या पापी मनु यास पचवीत राहणारा महानरक आहे, हे िवधान मात्र चुकूनही फारसे करीत नाहीत!

गाईला देवता मान या या यःकि चत ्एका देवलसी प्रवृ तीचे पिरणाम इतके भेसरू िन रा ट्रिहतघातक होतात हे केवळ अितशयोक्त वणर्न आहे, असे सहजग या वाटणार् या वाचकांनो, तु हांला हे ऐकून आ चयर् वाटेल की, गाय ही मनु यासाठी नसनू मनु य हा गाईसाठी आहे ही भाबडी भावना गोपूजनाचा, गाईचे देवीकरण क न सोड याचा, अव यंभावी पिरणाम आहे. हे नुसत ेतकर् ट नसनू आप या इितहासात अनेक समयी तसे पिरणाम प्र यक्षपणे घडलेले आहेत. गाईपायी िहदं ु रा ट्रा याच पायात पारतं याची बेडी ठोक यासही हातभार लाव यास ही भाबडी भावना नकळत मखूर्पणाने कचरली नाही. मसुलमानां या इितहासातही िहदूं या या भाबडपेणाचा उ लेख आहे. आप याही इितहासकारांनी या घटना उ लेिख या आहेत. मसुलमानांची आक्रमणे प्रबळ वेगाने जे हा िहदंु थानावर चाल ूझाली, ते हा या या िहदूं या अ यंत भाब या काळात प्राण गेला तरी

www.savarkarsmarak.com

िहदं ुलोक गाईवर हात उगारणार नाहीत ही गो ट ठाऊक होताच काही प्रसगंी मसुलमान सै याने वतः या यूहापुढे गाईं या कळपांचे गोल बांधून यांस पुढे रेटीत िहदूं या सै यावर चढून यावे. ते पाहताच श त्रा त्रस ज िहदं ु सै याने अक मात ् एकही बाण सोड याचे वा एकही ह यार चालिव याचे नाकारावे! कारण मसुलमानांवर तसा बाण सोडताच वा ह यार चालवू जाताच प्रथमतः शत्रपूुढ या गाईवरच याचा मारा होणारा अस यामळेु गोह येचे महापाप घडणारच घडणार! कोणताही िहदं ु गोह ये या पापाचा अिधकारी होऊ धजेना! रणांगणावर मसुलमानांशी झुजं यासाठी दळबळासिहत चालनू आलेले ते िहदं ुसै य िसहाचा पंजा अक मात लळुा होताच िसह जसा गाय बनतो तसे गाय बनून रणांगणातून मागेमागे हटू लागावे! लढाई न लढताच मसुलमानांनी िजकंावी आिण या िवजयाचा उ सव याच गाई कापून यां या मांसावर ताव मारीत साजरा करावा! जी गाईची गो ट तीच देवळांची. मलुतानवर प्रबळ िहदं ु सै य चालनू येताच मसुलमानांनी धाक घातला की, ‘तेथील िवख्यात िन पिवत्र सयूर्मिंदर पाडून टाकू एक पाऊल पुढे याल तर!’ या पापास िभऊन मलुतान मसुलमानां या हातून सोडिव याचे अ यंत मह वाचे िन या प्रसगंी या प्रबळ िहदं ुसै यास दघुर्ट नसलेले रा ट्रकायर् तसेच टाकून िहदं ुमाघारे िफरले! ‘ ी’ सोडवावी’ (काशी वतंत्र करावी) हे वाक्य, ही तळमळ पिह या बाजीरावापासनू तो नानामहादजीपयर्ंत सवार्ंना सारखी लागलेली पत्रोपत्री उ लेिखत आहे. पण म हारराव होळकरांनी काशीवर अचानक छापा घालनू िहदंपुदपादशाहीचा तो मकुुटमिण ह तगत करायचा य न करताच मसुलमानांनी धाक घातला, ‘देवळे पाडू, ब्रा मण मा न टाकू, तीथर् बाटवू!’ यासरशी काशी या िहदं ु नागिरकांनी या मसुलमानांचेच दात ितथ या ितथे पाड याचे सोडून उलट म हाररावांपुढे दात िवचकले, धरणे धरले, शपथा घात या, की काशी मसुलमानांकडचे राहू यावी नाहीतर तीथर्क्षेत्र त ेबाटिवतील; िहदं ुधमार्स कलकं लावणार् या महापापाचे खापर म हाररावां या माथी फुटेल! शेवटी काशीचेच नागिरक मसुलमानां या पक्षास िमळालेले पाहून छा याचा बेत दघुर्ट हणनू मरा यांस सोडून यावा लागला!!

दहा देवळे, मठूभर ब्रा मण, दहापांच गाई मार याचे पाप टाळावे या तव रा ट्र म िदले! गोह येचे पाप टाळावे हणनू रा ट्रह या घडू िदली! रा ट्राहून रा ट्रातील एक पशु े ठ मानला! रा ट्र वातं य पडले तरी िचता नाही, एक देऊळ पड याची िचतंा! असा

एखादा जरी प्रसगं इितहासात घडता, तरीही ‘धमार् या’ भाबडपेणास अधमार्हूनही नरकगामी ठरिवता. मग िजथे असे प्रसगं महंमद गजनवी या काळापासनू तो दसुर् या बाजीरावा या काळापयर्ंत या वा या पाने वारंवार घडलेले आढळतात, ितथे या पोथीिन ठ, िववेकशू य, रा ट्रघातक ‘धमर्भोळे’पणाचा आ हांस अ यंत ितटकारा यावा यात कोणाचा

www.savarkarsmarak.com

दोष बरे! आ हां उपयुक्तता-वा याचा का या रा ट्रबुडाऊ धमर्भोळेपणाला अजनूही िचकटून राहू पाहणार् या आम या भाब या पोथीवा यांचा!

हे पाप! हे पु य! ब स, इतकीच अरेरावी आज्ञा पोथी सोडते! ते पापकां, पु य कां, यांचा हेतू काय, कोण या पिरि थतीत िकती कालाविध; तो प्र न देखील ती िवचा देत नाही, िवशदीत नाही! गोह या पाप, गोपूजन पु य; ब स! गोह याच पापका, हैसह या वा गाढवह या कां नाही? रा ट्रह या िन गोह या असा िवक प उपजता यां या तरतमभावाची कसोटी काय ते पोथी सांगणार नाही, िवचा देतच नाही. यामळेु या मळू उपयोगासाठी गोह या पाप ठरली या हेतूचीच ह या ती गोह या टाळ यासाठी वारंवार अशी घडावी हे पोथीिन ठां या प्रकरणी अपिरहायर् होऊन बसत.े परंतु िवज्ञान नुसते हे ‘पाप’ हे ‘पु य’ अशी अरेरावी आज्ञा न देता तसे कां, याचा हेतु काय, तरतमभाव कोणता, कसोटी कोणती ते प्र येक प्रकरणी प टपणे ऐिहक प्र यक्षाचे पुरावे देऊन िवशिदते. मनु यास गाय हा एक उपयुक्त पशु आहे, या तव तो मनु यास तसा उपयुक्त असेतो मा नये, उपयुक्त न होता हािनकारकच या पिरि थतीत होईल, या प्रसगंी गोह याही अव य, असे िवज्ञान रोखठोक उ तरते. यामळेु कोण याही प्रसगंी िवज्ञानिन ठ मनु यास आपले कतर् य पोथीिन ठ मनु यापेक्षा यात या यात अिधक अचूकपणे ठरिवता येते.

वर उ लेिखले या ऐितहािसक प्रसगंी जर या वजै्ञािनक उपयुक्ततेची कसोटी लावता आली असती तर या या िहदं ु सिैनकास िन सेनापतीस आपले कतर् य िदवसासारखे ढळढळीतपणे िदस ूलागते. जे िहदं ुधमर्च उ छेद ूआले, िहदूंचे रा यच बुडवू िनघाले, या दै यां या पढेु असले या या गाईं या कळपास या िहदं ु सै याने चराचर कापून या प्र येक गाई या ह येचे प्रायि च त हणनू यां याप्रमाणे यां यामागे दडले या या शतशत ल छां या रक्तात आपले हात धुवून टाकले असते. कारण या रणप्रसगंी या मठूभर गाई वाचिव यासाठी मसुलमानां या मठुीत आप या िहदं ु वातं याचेच नरड ेकरकचू िद याने अशी एक गाय, एक देऊळ, एक तीथर् वाचिव यासाठी एकेक लढाई मसुलमानांस िजकू िद याने, एकेक िहदं ु रा य बुडवू िद याने, एकेक मसुलमानी बादशाहीच उरावर चढवनू घेत याने, शेवटी उ या िहदंु थानातील सार् याच देवळां या मिशदी होतील, सारीच तीथर्ं भ्र टतील, प्र येक दहादहा हजार गाईंची क तल करणारे कसाईखाने शतकोशतक याच िहदंु थानात की यात एकही गाय अ नासाठी अशी कापली जाणे दघुट होते, याच िहदंु थानात िन याचे उघडले जातील आिण शेवटी ‘देवमात्र उ छेिदला। िज यापरीस मृ यु भला।’ अशी सगळी िहदं ुपृ वी आंदोळून उठेल हा आपला भीषण पिरणाम या काल या िहदं ुसेनानींस िन िहदं ुजनतेस ढळढळीतपणे िदस यास एक क्षणाचाही िवलबं लागता ना! मलुतानचे एक सयूर्मिंदर पाड याचा धाक मसुलमानांनी

www.savarkarsmarak.com

घालताच पोथीने अधंळलेला िहदं ुनसता तर याने त काळ उलट प्र यु तिरले असते की ‘पाड ते सयूर्मिंदर; पण ले छा, समजनू ऐस की, ही िहदं ुसेना आता परती न जाता ते मलुतान तु या हातून सोडवून काबूलपयर्ंत िजतकी हणनू मशीद िदसेल ित या ित यावर गाढवाचा नांगर िफरवून दे यास सोडणार नाही! आिण या काबूल या शाही मिशदी या िशळां याच पायावर मलुतानचे सयूर्मिंदर पु हा उभारले जाईल!’ म हारराव होळकर पुढे आले तर काशीचे एकही तीथर्, देवालय, ब्रा मण उ देणार नाही हणनू अयो ये या नबाबाने काशी या ब्रा मणािदक िहदूंस धरणी ध न धाकिवताच ते उ तरले असते, ‘पाड त ेदेऊळ! औरंगजेबाने या िव वे वराचे देऊळ अध पाडून पवूीर् मशीद बनिवलीच आहे- तू बाकीचे पाड! िन काप ही आमची मठूभर ब्रा मणांची िशरे! पण यानात धर की आज तुझी गाठ िद ली गदगद हालवून सोडणार् या मरा यांशी आहे िन ितकड ेपु यास आज आहे ‘ब्रा मणी रा य जोरावर. घो यावर वार, लाख्खो िशपाई!’ ते या एका काशी या देवळाचा सडू घे यासाठी महारा ट्रात तरी मशीद हणनू उ देणार नाहीत. र ते साफ क न मिशदी िन वा ये हा प्र नच आम या पुढ या िप यांना त्रास दे यास मागे ठेवणार नाहीत! राजकीय ल यांत धमर् थाने न अवमान याची आ हां िहदूंची विहवाट; शनवारवा यातदेखील एक पीर सरुिक्षत ठेवला; पण जर तु ही ल छ ती विहवाट पु हा तोडाल तर िहदंहुी ितला ठोक न देतील; कारण आज तरी िसधंूपासनू सेतुबंधापयर्ंत मरा यांचे श त्र हेच शा त्र आहे. महारा ट्रात तुम या मिशदी यां या पायावर उ या नाहीत तर आम या दयेवर!’ पोथीने अधंळलेले नसते तर ते िहदं ु या नबाबास असे धमकावते िन धमकावणी खरी क न दाखिव याचे साम यर्ही िहदं ुख गात या वेळी होते. पण यांनी अधं या पोथीिन ठेसाठी मठूभर गाई मार याचे ‘पाप’ घडू नये हणनू रा ट्र बुडवून लक्षाविध गाई शतकोशतके मारणार् या कसाईखा यांची ताम्रपत्रे ल छास िदली. देवाचे एक देऊळ उ छेद ूनये हणनू देवाचे रा यच उ छेद ूिदले!! हैस, घोडा, कुत्रे; फार काय गाढवदेखील आपाप यापरी गाईसारखेच मनु यास उपयुक्त आहे.

वरील िववेचनाव न हे प ट होईल की, मनु याला अिधकािधक उपयोग यायोगे होईल अशा प्रकारच गाईची जोपासना करावयाची असेल तर तो हेतु साध यास गोपालन हे रा ट्राचे कतर् य होय असे सकू्त रा ट्रापुढे ठेवले पािहजे. गोरक्षण हा धमर् आहे, ते ऐिहक िन पारलौिकक पु य आहे, गाय ही देवता आहे, इतकेच न हे, तर ित यात एक सोडून तीस कोटी देवता राहतात प्रभिृत बा कळ क पनांवर अनु टुपे रचून गोपूजन हाच िहदं ुधमर् आहे हे सतू्र रा ट्रापुढे ठेव याने गाईचे रक्षण तर हवे तसे होत नाहीच, पण भाबडपेणाची प्रविृ त रा ट्रात वाढून गोभक्तीपायी रा ट्रभक्तीचेच खोबरे होते, मनु या या िहताचाच बळी गाईपुढे दे यात येऊन गोरक्षणातील मळू हेतूलाच धक्का पोचतो. िकतीही उपयुक्त असला

www.savarkarsmarak.com

तरी तो एक पशु, या गाईला देवता मान याने सामा य लोक ितची जोपासना उ कटपणे करतील हणनू ितला देवता मानावी, गोपूजन हा धमर् मानावा, ही समजतू अशी खुळचट ठरते, समाजा या बुिद्धह येस कारणीभतू होते. कारण उपयुक्तते या टीनेदेखील गाईचे इतके तोम माजिवणे चुकीचे आहे. घोडा आिण कुत्रे हे दोन पशु तरी गाईहून आधी, िनदान गाईबरोबरच मनु याचे अ यंत प्राचीन काळापासनू अ यंत एकिन ठ सेवक झालेले आढळतात. कृिषयुगा या िन गोपालन-युगा या आधी या मगृयायुगात मनु य भटकत होता ते हादेखील गाईपेक्षा कुत्रे िन घोडा हेच या या जीवास जीव देणारे सवंगडी असत. मगृयेत सावज पकडताना आप या ध या या िजवासाठी िह त्र पशूंवरही चाल क न जाणारा, घरा वाराचे चोरािचलटा-पासनू रात्रिंदवस रक्षण करणारा, धनी िनजला तरी आपण जागे राहून म यरात्रीही आलोचन पहारा देत राहणारा, या गाईस आ ही देवता हणनू गौरवतो ित या िख लारांसही अनेक प्रसगंी या या ितखटपणामळेुच िनभर्यपणे रानावनात चरता येते, आजवर जो प्राणी पोिलसांची

सबुुद्ध कतर् येही युरोपसारख्या देशात क लागनू मनु यसमाजाची जवळजवळ सेवा करीत आहे, या कु याचा उपयोग मनु यजातीस काय थोडाथोडका झालेला आहे? गाईने दधू िदले तर कु याने अनेक प्रसगंी मनु यास जीवदान िदलेले आहे. मलुांचा िमत्र, मगृयेची बंदकू, घराचे कुलपू, पडतो दाराशी, खातो भाकरीचे तुकड,े क न घेतो सार् यांची हड हड, नुसते यू हटले की चटकन ् याने पाय चाटू लागावे इतका िवनम्र, सकंटात जीवास जीव दे याइतका कृतज्ञ िशवाय शेतकर् यांपासनू शाहू सम्राटांपयर्ंत याचा याचा एकिन ठ चाकर! या कु याला स मान कोणता, वेतन काय? तर याचे नाव ही एक िशवी; जात अ पृ य. उपयुक्ततेत घो याची योग्यताही तशीच िन सीम. उ या रा ट्राचे जीवन वा मरण अनेक समयी या या घोडदळा या शक्तीवर िन स जतेवर अवलबंून होते. मरा यांपाशी भीमथडीची तटे्ट होती हणनू िहदंपुदपादशाहीस केवढे साहा य झाले. िहदंधुमार् या रक्षणाचे ते केवढे अमोघ साधन ठरले! गाई या िख लारां या बळे अटकेपयर्ंत िहदं ुधमार् या शत्रूसं मरा यांनी ‘दे माय धरणी ठाय’ केले नाही तर घोडदळा या बळेच होय. गाय तर उपयुक्त आहेच आहे, पण प्रसगंी गाई या दधुाचा तुटवडा िततकासा भास याचे कारण नाही; हैस ती उणीव पु कळ प्रमाणात भ न काढते. पण रणांगणासारख्या प्राणसकंटातही रा ट्राचे रक्षण करणारा, प्रतापिसहासारख्या रा ट्रवीराचे प्राण हळदीघाटा या सगं्रामातून वाचिवणारा, झांशी या राणीस इंग्रजासारख्या अिहदूं या कडोिनकड पाठलागातील बंदकुां या सारख्या भडकणार् या आगीतून का पीपयर्ंत एका दमात पोचवून, वातं यसमरा या देवतेचे प्राण वाचिव याचे मह कायर् सरताच आपण या मे गतप्राण होऊन पडणारा तो घोडा, याची उणीव, दसुरा कोणता पशु भ न काढील? घोडाच काय, काही देशांत गाढवही मनु याला

www.savarkarsmarak.com

आप या इकड ेगाय आहे िततकेच उपयुक्त ठरलेले आहे. या लोकांत गाढवाला मनु याचा इतका एकिन ठ सेवक समजत की, याचे नाव उपयुक्ततेचे उपमान होऊन बसावे. येशू िख्र त जे हा ईषपे्रिषता या अिधकाराने जे सलेमम ये आपला पिहला िवजयप्रवेश करते झाले, ते हा यांनी तशा धमर् िन दैवी कायार्ंस साजेलसे वाहन हणनू गाढवाची योजना केली. ‘अशा िवजयायात्रसे पिवत्र वाहन गाढव! तर जा िन एक पांढरे व छ गाढव घेऊन या!’ हणनू याने िश यास आज्ञािपले आिण या शुभ्र गदर्भावर बसनू तो देवदतू िख्र त जे सलेमम ये आपला िवजयप्रवेश करता झाला! अनेक देशात गाढव हे प्र यहीचे आबालवदृ्धां या वारीचे वाहन आजही आहे. िसधं देशात आपले िहदंहूी बसावयास गाढव इतके िनःसकंोचपणे वापरतात की, ब्रा मणां या मलुी सासरीमाहेरी जाता येता गाढवावर बसनू तशाच हौशीने डुलताना आढळतात की, जशा बैलगाडी छक यातून जाताना आम याइकड.े िक येक जातीची सारी उपजीिवका चालते गाढवावर; यांचे मखु्य धन गोधन नसनू गाढवे; घरात या एखा या माणसासारखे ते िबचारे घरध यासाठी राबते, ओझी वाहते आिण असते िकती व त! याचा पगार हणजे गावचा उिकरडा फंुकून जे काय पोट भरता येईल ते. गाई या दधुानेही बरे होत नाहीत, पिवत्र पचंग यानेही क्षालन होत नाहीत अशा काही रोगां या वेळी ब्रा मणां या मलुांसही गाढवीचे दधू उपयोगी पडते. पण गाढव इतके उपयुक्त िन इतके प्रामािणक, इतके सोसाळू असते, हणनू यास पशु न मानता आजवर कोणी याची देवता बनिवली; िकवा एखादी गाढव-गीता रचून गाढवपूजनाचा सपं्रदाय काढला आहे काय? कंुभारदेखील गाढव पाळणे इतकेच आपले कतर् य समजतो, गाढवपूजन न हे! घोडा हा अ यंत उपयुक्त रा ट्रीय पशु हणनू याचाही एक घोडदेव क पून या यािवषयीची कृतज्ञता यक्तिव या तव वषार्काठी चातुमार् यभर तरी मनु याने घो यावर वारी न भरता घो यासच मनु यावर समारंभपूवर्क वारी क यावी असे एखादे त कोणी प्रचलिवले आहे? कुत्रा अित उपयुक्त, प्र यक्ष द तात्रेयाचा आवडता; हणनू कु यासच देवता कि पली, वानह या हे ‘पाप’ ठरिवले आिण उ या एखा या ल छ शत्रू या रणतरी (Battle-ships) भारतावर चढाई क न आ या असता यावर असणारी कुत्री मरतील, वानह या घडले, या पापभी शंकेने िहदं ुसिैनकानंी या शत्रू या रणतरीवर गोळीबार कर याचे नाकारले आिण यांस िहदंु थानात सरुिक्षतपणे उत देऊन लाखो िहदं ु त्रीपु षांची क तल उडवू िदली तर ते कृ य कृतज्ञतेचे तु य प्रदशर्न समजले जाईल का बा कळपणाचा वेडाचार? मग गाय हा उपयुक्त पशु आहे, या तवच याची देवता क पून आपण हे सारे वेडचेार जे गाई या प्रकरणी करतो तेही िन वळ बा कळपणाच, मखूर्पणाच हणावयास नको काय? घोडा, कुत्रा, गाढव, या उपयुक्त पशुत गाईत आहेत हे वां छनीय गणु नसले, तर

www.savarkarsmarak.com

यां यात जे मनु यास अ यंत आव यक गणु आहेत ते गाईत नाहीत. देवता क पून यास पूजले नाही हणनू काय यांची जोपासना कमी होते? ते उपयुक्त पशु आहेत, यामळेुच हैस, घोडा, कुत्रा, यांची योग्य ती जोपासना जशी होतेच आहे, तशीच गाईचीही, ितला देवता न मानले तरीही, ित या उपयुक्तते या बळावरच होईल हे नक्की. इतकेच न हे, तर ितला देवता के यापेक्षा अिधक उपयुक्त प्रकारे आिण पशसू आवडले अशा पशू या प्रमाणातच होऊन गोपजूनामळेु होणार् या रा ट्रा या बुिद्धह येचे पापही टळेल. परंतु गोपालन इतके कतर् य नसनू गोपूजन हा िहदूंचा ‘धमर्’ आहे, ते ऐिहकच नसनू पारलौिकक ‘पु य’ आहे, ते अशा भाब या भावनेपायी आ ही गाईस देखील नकोसे हावे असे ितचे कोण तोम माजवून ठेिवले आहे पहा! गोग्रास

बोलनूचालनू गाय िबचारी पश;ु ितला िहरवेचार गवत खा यातच खरा आनंद. आिण मनु या या पक्वा नापैकी ितला जर कोणचे पक्वा न यात या यात आवडत असेल तर एका भक्कम घमे यात पंगतीतले सारे उ टखरकटे एकत्र क न घातलेले मसालेदार ओखटवाणी! तो ितचा आवडता गोग्रास. पण ितला देवता कर या या खुळापायी ितला नको तेच ित या दैवी आ ही बळे बळे बांधणार. शुिचभूर्त ब्रा मणा यापुढे ठेवावे तसेच एक केळीचे पान कापनू यावर व या कोिशिबरी एका बाजसू, भा या दसुर् या बाजसू, िलबू-मीठ-खीर, भाताची मदू, वरण, लाडू सु यवि थपणे वाढून, घरची मलुमाणसे जेव या या आधी ते पान गोमाते या पुढे ठेवायचे! इतके बरे झाले की, नुसत ेदेवांपुढ यासारखे वाढलेले पानच तेवढे ित यापुढे ठेवायचे हणनू पोथी सांगते. को या गोभक्ताने दहापांच सं कृत अनु टुपे तीत घुसडून जर का असे सांिगतले असते की गाईस नैवे या या वेळी गो यात न बांधता देवघरात बांधावे, एक चंदनी पाट मांडून तीवर तीस दहापांच माणसांनी ध न साडीचोळी चढवून माग या पायांची मांडी घालनू बसवावे िन पुढ या पायांनी ितला जेवता न आले तर आप या हातांनी रीतसर भरवावे, तर पोथीत आहे हणनू आ ही तोही बा कळपणा करावयास सोडतो ना! गगेंस महापुरात सा याचो या आ ही वहातोच की नाही! पण पोथीत तेवढे गळ यामळेु देवब्रा मणांसारखे ते वाढलेले केळीचे पान आ ही गोमातेस पण गो यातच नेऊन नैवे य अिपर्तो! पण हणनू ितला काही याची जाणीव? छ , ित या पशुधमार्चा तो एक अपमानच वाटून की काय न जाणो - ती गाय प्रथम खीर, मग हळूच तूप ओतून वरणभात कालवून पान हाल ून देता देवतेसारखी अनुक्रमे जेवाय या ठायी, िजकडून लग्गा लागेल ितकडून जी िजभेचा ल फा मारते ती मीठ, खीर, भ याची भाजी, वडा, कोिशबीर, लाडू, वरण सारे लपालप सापडले तसे मचमचीत या सार् या सो वळ पदाथार्ंचे ितला हवे ते ओखटवाणी क न

www.savarkarsmarak.com

सोडते - के हा के हा तर भाताची मदू फोडून कालिव या या आधीच ते िहरवेगार केळीचे पान पाहूनच ित या त डास अिधक लाळ सटु यामळेु पानच िजभेने उलटन ओरबडून खाऊ लागते - पक्वा न, आमटी, तूप सारे भईुवर ित यापुढ या शणेस यात सांडते!

यापेक्षा सगु्रास मनु ययोग्य अ न मनु यास तेवढे देऊन पशसू िप्रय िन पशुयोग्य त ेपंगतीतील उ टे खरकटे, िशळेपाके तेवढेच ओखटवाणी घमे यात गाईपुढे ठेवून ितला िजभेचे लफ यथे छ मा दे यात ितलाही बरे, िन यथर् जाणारे उ टे कारणी लाग याने मनु यासही बरे होईल, न हे काय? पशूइतकीच िन पशूसारखीच जोपासना के याने गोपालन अिधक चांगले कसे होते याचे हे एक उदाहरण पुरे आहे.

पण दसुरे हवेच असेल तर गाईंची ि थित िन प्रगित अमेिरकेत िकती उ कृ ट रीतीने होते ती पहा. िहदंु थानाइतकीच अमेिरकेतील काही कृिषप्रधान भागात गोधनाची आव यकता आहे. पण मनु यास उपयुक्त असा एक पशु इतक्याच टीने ते ितकड ेपाहत अस यामळेु, गोपालन इतकेच कतर् य मानले जात अस याने, गोपूजनाचा भाबडपेणा हा माणसुकीस हीनता आणणारा आहे ही जाणीव यास अस यामळेु तो पशु यायोगे मनु यास अिधकािधक उपयुक्त करता येईल या याच उपायांनी िन प्रमाणात ितची जोपासना कर यात येत.े ित या दधुात जे िवशषे गणु ते कसे वाढतात याचे वैज्ञािनक प्रयोग क न, ितची वीण, वाढ, दधुाळपणा या चारावैरणीने वाढते याचे सप्रयोग को टक क न ती ती चारावैरण ितला दे यात येते. ितचे गोठे पशूं या आरोग्यास अव य या प्रकाश, व छता, कीटघ्न औषधप्रभिृत साधनांनी या पशूस िहतकारक असे बांध यात येतात. ित या जाित कोण या, उ कट पैदाशीसाठी िनवडक वळू कोणते, ऋतु कोणते, ते वैज्ञािनक प्रयोगांनी ठरवून गाईंची िनपज प्र येक िपढीस अिधक सरेुख, दधुाळू, ध टपु ट अशी करिवली जात आहे. भागवतातील गोकुळांमध या गोधनाचे जे का य ती आज अमेिरकेतील व तुि थती आहे! ती याची िहरवीचार िव ततृ चराऊ राने, ती एकाहून एक सुदंर, उंच, सिु ल ट, एकही गोचीड अगंावर नसले या, िवशाल नेत्रा या, हं याएव या कासे या, दधुाळ, सव स िन िनरोगी गाईंची शेकडो िख लारे, उ तम गाईची प्रदशर्नांतून लागलेली चढाओढ आिण या मदो कट डरका या फोडीत चालले या, बळकट वषृभां या झुजंी, ते दहीदधू लो याचे िवशुद्ध िन स व थ क्षीरसागरोपम हौदचे हौद! खरोखरच आजवर कुठे भागवतातील गोकुळ पृ वीवर नांदत असेल तर ते गोमांसभक्षक असताही गाईस एक उपयुक्त पश ुमानूनच काय ती ितची जोपासना करणार् या गोपालक अमेिरकेत होय आिण गाईस देवता हणनू पोसणार् या, ितचे शेणमतूही िप यात पु य मानणार् या भारतात कोण या गोसं था नांदत आहेत? मुख्यतः पांजरपोळ आिण कसाईखाने!

www.savarkarsmarak.com

ते हा आमची सार् या गोरक्षक सं थांस अशी िवनिंत आहे की, यांनी गोपालक बनावे, वैज्ञािनक साधनांनी मनु यास या पशूचा अिधकािधक उपयोग कसा करता येईल याच काय या टीने ितची अमेिरकेसारखी सकस िन सरेुख वीण वाढवून, दधू वाढवून, आरोग्य वाढवून जोपासना करावी, गोरक्षण करावे, रा ट्राचे गोधन वाढवावे. परंत ु या नादात भाबडपेणाची भेसळ होऊ देऊन पशूला देव क न पूज याचा मखूर्पणा क नये. गाईचे कौतुक करायचे तर ित या ग यात घंटा बांधा. पण कु या या ग यात आपण पट्टा घालतो या भावनेने, देवा या ग यात आपण हार घालतो या भावनेने न हे! हा प्र न एका फुटकळ धमर्समजतुीचा नाही. अशा धािमर्क छापा या या शेकडो खु या समजतुी आप या लोकांची बुिद्धह या करीत आहेत या भाकड प्रवतृींचा आहे. ितचे एक उपलक्षण हणनू आ ही गाईची गो ट तेवढी िनवडली!

आम या ‘गाई’ वरील लेखाचा या आम या गोभक्त बांधवास राग आला असेल यांनी असा शांतपणे िवचार करावा की, आ हीं िहदूं या सं कृतीचा उपहास जर कोणचा कागद करीत असेल तर तो आम या लेखाचा नसनू गाईत तेहतीस कोटी देवता कशा नांदतात हे दाखिवणारा तो सवर्त्र आढळणार् या िचत्राचा कागद होय!

पंढरपूर या यात्रे या रामरगा यां या िदवसात ितसर् या वगार्तील आगगाडी या ड यात वारकरी जसा धर की क ब चालू होते, तसे या गाई या शरीरात देवांची रगडारगडी, क डमार झालेली आहे! िव ण,ु ब्र मा, चंद्र, सयूर्, यम, कोणी कंठात कोणी दातांवर, कोणी नाकात याला िजथे साधेल ितथे तो लगटला. पृ ठवंशात तर इतकी दाटी की, कुणी सनातनीही रागाने जे हा उनाड गाई या पाठीत दोहताना ितने लाथ झाडताच हटकून एक काठी घालतो ते हा दहापांच देव तरी लबें झा यावाचून राहूच नयेत! नाकात डातील आ वा य रसात लडबडले या देवांची तर क णाजनक ि थित आहेच; पण यात या यात या िबचार् या म त ् िन व णावर! जागा िमळ या या रेटारेटीत शेवटी ‘अपाने तु म ेवो योनौ च व णि थितः।।’ - आिण मतू्रे गगंा!! हे काय िचत्र की िविचत्र!!! आप या िहदं ुसं कृतीचे िवडबंन आज या िवज्ञानयुगात जर कोणी करीत असेल तर ते आमचा लेख नसनू देवांनाच पशुहून पशू क न सोडणारी ही असली भाकड सं कृत अनु टुपे होत; आिण आम या आचाराचे िवडबंन ते पंचग य!!

गाईस एक वेळ गोमाता हणा, लाक्षिणक अथीर् ते क्षणभर चालेल; पण ते अक्षरशः खरे मानणे न हे याहीपुढे जाऊन आईचे देखील जे पदाथर् असे य मानायचे ते देखील गाईचे से य मानून, पावन माननू, ितचे शेण िन गोमतू्र समारंभपूवर्क यायचे हा का आचार की अ याचार? काय हणे गोमतू्राने हे अमके तमके रोग बरे होतात आिण शेण हे उ तम खत आहे! इतकेच असेल तर या रोगांनी पछाडले या रोग्यांस ते गोमतू्र िपऊ

www.savarkarsmarak.com

या. घो याचे मतू्र, गाढवीचे दधू, क बडीची िव ठा हीही उपयुक्त औषधे आहेत. मनु यमतू्रातही काही गुण आहेत. या या रोगावर ती घेतात तसे गोमतू्र घ्या. पण क बडीची िव ठा सपर्दंशावर उतारा मानतात हणनू ाद्धा या िदवशीही चटणीसारखी थोडी थोडी सेवावी की काय! शेण खत आहे तर शतेात घाला. पोटात कशाला? शेण खत आहे तर िव ठाही खत आहे. मेलेले उंदीर गलुाबास उ तम खत. पण हणनू मेलेले उंदीरच गलुाबासारखे नाकाशी ध न हंुगायचे की काय? ते हा गाईचे शेण िन गोमतू्र यात अमकु गणु आहेत अशी िकतीही लांब टाचणे गोभक्तांनी प्रिसिद्धली तरी यायोगे या रोग्यापुरते वा उपयोगापुरते ते उपसेिवणे समथर्नीय ठरेल. पण गोमतू्र िपणे िन शेण खाणे हे पु य कसे ठरेल? आ मशुद्धीचा सं कार हणनू, पिवत्र हणनू, जे पंचग य यायले जाते याचे समथर्न कसे होईल? खरी गो ट मळुातच ही आहे की, या भाब या प्रवृ तीमळेु गाईसारख्या एका धादांत पशूची एक देवता बनिवली याच धमर्भो या भाबडपेणाने ितचे गोखूर दाराशी काढणे शुभ मानणे, ितची शेपटी डो यांव न िफरिवणे क याणकारक मानणे, ितला पुजणे धमर् मानणे आिण शेवटी वेडचेारांचा कळस होऊन ितचे शेण िन गोमतू्रही पिवत्र ठरिवणे, त खा याने िन या याने आ मशुिद्ध होते, पापक्षालन होत, अहरपलोकी पु य लागत, इतका भाबडपेरा अितरेकास गेला !

आप या थोर िहदं ु सं कृतींचे िवडबंन जर कोणी करीत असेल तर या आप या अस या पु य हणनू शेण खाणार् या िन गोमतू्र िपणार् या भाब या चाली होत. या पोथीिन ठ मखूर्पणाचा िनषेध आम या सनातनी बंधूंनी त िवडबंन नको अस यास करावा; तो मखूर्पणा आहे अस आप या लोकांस समजून सांगणार् या आम या लेखाचा न हे !

आता आता पंचग याची एक उपपि त सांगावीशी वाटते. ती कुठेही आढळत नाही. आ ही िसद्धा त हणनू न हे तर सचूना हणनूच सांगतो. आ हांस अस वाटत की, गाईचे शेण खाणे िन मतू्र िपणे ही पूवीर् के हातरी एक उपमदर्कारक िनदंा यंजक िशक्षा िदली जात असावी. पा याची िमशी काढणे, गाढवावर बसिवण इ यािद िधडव यांप्रमाणे याला दंड हणनू गाईंचे शेणमतू खाण भाग पाडले जात असावे. प्रायि च तांतनू गोमयोगमतू्राच ठळकपण हेच दाखिवते, पुढे या िशक्षेचाच सं कार हणजेच धमीर्करण झाले आिण यायोगे पापिनविृ त होते ते पु यकारक या सहजभावानुक्रमे गाईच शेण खाणे िन

गोमतू्र िपण ह वयंमेवच पु यकारक होय, अशा धमर्भो या मताला अगदी सहज असलेली समजतू होऊन बसली. कारण हा पंचग याचा, िकंवा नुसते गोमत्र हणनू आचिम याचा प्र न सोडला तर अजनूही यवहारात ‘शेण खाणे, मतू्र िपण’ ही िशवी आहे. सं कार न हे !

www.savarkarsmarak.com

६. साधुसतंांचे बोलपट कसे पहावे ? महारा ट्रात साधुसतंां या बोलपटांचा ऋतु सदा बहरलेला असतो. या बोलपटांना

सह ाविध त्री पु षांचा समाज लोटावा हे अगदी साहिजक आहे. हे बोलपण पािहले असता यापासनू होणारे लाभ िन करमणकू पदरात पाडून घेऊनही

भल याच टीने ते पािहले असता समाजाची जी अपिरिमत हािन होणारी आहे, तो शक्यतो कशी टाळता येईल यािवषयी काही सचूना िदग्दशर्नाथर् हणनू देत आहो.

साधुसतंांचे बोलपण आज कसे पहावे ह सचुिवताना साधुसतंांची चिरत्रच मळुी कशीं वाचावीं, मननावीं, त सांिगतले पािहजे.

सतंांचे बोलपण पाहताना मखु्य गो ट जी यानात ठेवायची ती ही की ती चिरत्र ऐितहािसक नाहीत, तर आहेत दो हीं अथीर् िन वळ ‘चम कारीक’! सतंांची जीं चिरत्र आज उपल ध आहेत तीं आहेत तशीं तरी आजपयर्ंत िजवंत ठेवली हे मिहपतीसारख्या सतंचिरत्रकारांचे उपकारच आहेत.

या काळ या समाजा या भावभावना तरी कशा असत हा सामािजक इितहाताचाच एक भाग आहे. तो तरी यांनी हणनूच िजवंत ठेवला. परंतु यापलीकड े या चिरत्रात ऐितहािसक स य काय ते िनि चतपणे सांगण फारच दघुर्ट झालेल आहे. इतकेच न हे, तर या आज उपल ध असणार् या चिरत्रािवषयी जर काही िनि चतपणे सांगता येत असेल तर ते हेच की ती चिरत्रे भाबडट कथांनी िन अनैितहािसक प्रमादांनी ख चनू भरलेली आहेत. पु हा जु या ऐिहक बखरींतील वृ त पडताळून पाह याची इतर साधनेही सतंिवजय, भिक्तिवजय प्रभिृत दैिवक ग्रथंांची कसोटी पाह यास सवर्थैव अपुरी पडतात. सतं हे बहुधा वभावतःच यवहारपराडःमखु; अनेक असे की यां या हातची, सा या घडामोडीची वा पत्र यवहाराची बोटभर िचठ्ठीसदु्धा बहुधा धाडलेली नसावयाची, सापडणे याहून िवरळा.

दसुरे साधन परकीय इितहासातील उ लेख परंतु आप या राजकारणी पु षांिवषयी परकीय िलखाणात भरपूर उ लेख आढळत असताही. ज्ञाने वर, एकनाथ, नामदेव, तुकारामािद सतंांिवषयी तर काय, पण प्र यक्ष रामदास, ब्र मद्रािवषयीही, जे उ लेख यांची चिरत्रे पडताळून पाह यास उपयोगी पडतील, असे धुंडाळताही सापडणे कठीण जाते. या सतंांनी अनेक वेळा मुसलमानी बादशहांना नाकी नव आण याचे जे ‘चम कार’ यां या चिरत्रात विणर्लेले आढळतात, यांचा मागमसूही मसुलमानी वा इंग्रज, डच, फ्रच यां या समकालीन िलखाणात सापडत नाहीत. बरे, मसुलमान, युरोिपयनांना ते यांचे आम या सतंानी केलेले पराभव ल जा पद वाटतात हणनू मलुसमानािदकां या िलखाणात आलेले नाहीत असे हणावे तर मसुलमानािदकांचा अनेक सगं्रामातून िहदं ु वीरांनी जो वारंवार

www.savarkarsmarak.com

बोजवारा उडिवला यांची वणर्ने या वा या प्रकारे पण परकीय इितहासात भरपूर सापडतात, उ लेख असा तर सहसा टाळलेलाच नाही. तुकारामां या कीतर्नप्रसगंी िशवाजीराजे आले असता यांना पकड यासाठी आले या मिु लमानांनी वेढा िदला. या वेळी तुकारामां या भक्तीचा चम कार होऊन िजकड ेितकड ेिशवाजीच िशवाजी िदस ूलागले िन या ग धळात राजे िनसटले - हा तुकारामांचा चम कार मलुसमानांनी यां या अिसहासात यांना अपमानकारक हणनूच गाळला असे हणावे तर तेच िशवाजीराजे औरंगजेबा या हातावर तुरी देऊन िद लीहून जे िनसटले या मिु लमां या पराभवाची वणर्ने मिु लमांनी िदलेली आहेत.

सतंांचे चम कार हे सतंाजी या चम कारांइतके परकीयांना खरेखुरे वाटले नाहीत िकंवा खरेखुरे न हते िकंवा तु छिवले जा याइतके भाकड भासले, या तवच परकीयांनी यां या चम कारांचा तर काय, पण सतंां या अि त वाचासदु्धा मह वपूवर्क असा उ लेख फारसा केलेला नाही असे हणा, वा हण ूनका पण ते उ लेख नाहीत हे काही नाकारता येणे शक्य नाही. यामळेु सतंांची चिरत्रे पडताळून पाह याचे तेही साधन मळुीच उपल ध नाही.

सतंांचे वतःचे ऐिहक पत्र यवहार वा िलखाण आिण यां यािवषयीचे परकीय शत्रिुमत्रांचे उ लेख ही दो ही ऐितहािसक साधने अगदी िवरळ अस या या अशा अडचणीतच ितसरी अ यतं मह वाची अडचण जी या प्रकरणी इितहाससशंोधकांना अडते ती यां या असले या मिहपतीप्रभिृत चिरत्रकारां या चिरत्रांतील अतंगर्त ससुगंित- िवसगंित-तुलनेची. इतर पु षां या ऐिहक पु षां या ऐिहक या िलिहले या चिरत्रांतील पु कळ गो टी यां या वणर्नांतील िवसगंतीव न के हा के हा त काळ खो याखर् या ठरिवता येतात. समजा, एखा या बखरीत असे वणर्न आले की, ‘‘िचमाजीअ पांनी वसई घेताच थोर या िशवाजीमहाराजांनी यांना रायगडावर बोलिवले; ‘पोतुर्िगजांचा सडू उगवलास, परशुरामक्षेत्री धमर् राखलास!’ असे गौरिवले आिण ीपतराव प्रितिनधीकडून प्रधानपद काढून िचमाजीअ पांना िदले.’’ -तर या वाक्यांतील िवसगंित थलकालपात्र या त काळ िसद्ध क न देता येते. िशवाजीमहाराज हणजे शाहूमहाराज असावे अशी काही चुकी काढून सधुा न या िवसगंतीतही अतंगर्त पुरा या या पाने जे स य असते ते पाखडून काढता येते कारण ती चिरत्रे बोलनूचालनू ऐिहक बिुद्धवादाचा, मानुषीय तकार्चा िवषय हे सवार्ंनी गहृीतच धरलेले असते. पण सतंचिरत्राचे मळू गहृीत (axiomatic assumptionच) आ याि मक, दैिवक, अितमानुष असते. जी घटना िजतकी िवसगंत, िततकीच यात सगं्रा य. ‘चम कार’ नसला तर ते सतंचिरत्र सांग यासारखेच न हे ! यामळेु यातील घटना दैिवक वा आ याि मक भाषेत तकार्तीत, हणजेच ऐिहक वा बौिद्धक भाषेत तकर् शू यच असणार! ही सतंचिरत्रे हणजे बोलनू चालनू असभंव

www.savarkarsmarak.com

अलकंाराची उदाहरणे ! समजा, वर िशवाजी महाराज िचमाजीअ पांना भेटले वा ीपतरावांचे प्रधानपद िचमाजीअ पांस िदले गेले ही जशी िवपयर् त िवधाने केली आहेत

तशी एखा या सतंचिरत्रात जर िवधाने आली, की ीधर वामींना ज्ञाने वरमहाराज भेटले िन यांचा पांडवप्रताप ग्रथं ते ज्ञाने वर वाचीत बसले, िकंवा मिहपतीचे अ याय नामदेवांनी िलिहले, तर ती तशी ऐितहािसक या धडधडीत चुकीची ठरणारी िवधानेसदु्धा चुकीची हणनू भिक्तपंथीयांना पटवून देणे अशक्य आहे ! कारण थलकाल, सभंवासभंव प्रभतृींवर उभारले या मानुषीय तकार्ची कसोयी यांना मळुी लागतच नाही हे तर सतंचिरत्रकारांचे आ य िन अशंकनीय गहृीत (Axio) ! ते हणणार, ‘ज्ञाने वरांची योगिसिद्धच तशी होती िकंवा िवठ्ठलाला अशक्य ते काय? याने ज्ञानदेवांची भेट ीधरांशी, नामदेवांची भेट मिहपतींशी करिवली!’ अशा प्रकारची अनेक अनैितहािसक उदाहरणे या सतंचिरत्रांतनू सापडतातही! ‘अलौिकक िसिद्ध’, ‘नामप्रताप’, ‘देवाची करणी’अशा तकार्तीत हणजेच ऐितहािसक भाषेत तकर् शू य असले या गहृीतांमळेु सतंचिरत्रांतून ऐित य असे ठामपणे काढणे िन पटवून देणे हे, इितहाससशंोधनाचे जे अतंगर्त पुरा याचे ितसरे लौिकक साधन, या या साहा यानेही दघुर्ट ठरते. िहदंचूच न हे तर िख्र चन, मिु लम, यहुदीप्रभिृत धमर्छाप असे जे जे सतंवाडःमय जगात आहे या सार् यालाच ही गो ट लाग ूआहे !

अनेक ‘चम कार’, लाक्षिणक भाषा श दशः खरी समज यानेच काय ते चम कार बनून त डीत डी वाढत गेलेले असतात. कोण याही ऐित यसशंोधना या साधनांनी पडताळून न पाहता येणारी ही आज उपल ध असलेली सारी सतंचिरत्र ेऐितहािसक या के हाही जशीची तशीच खरी मानता येणारी नाहीत. हीच गो ट, आणखी एका पुरा यानेही लक्षात येऊ शकते. या चम कारात अनेक ‘चम कार’ केवळ लक्षािणक वणर्ने श दशः खरी समजणार् या भक्तमडंळी या क पनेचे प्रपंच आहेत. सतंांची भावना सवर् काही भगवान करिवतात ही! यांची विृ त िनरहंकारी जे वतः करावयाचे ते वतः केले हणनू न सांगता भगवंताने केले अशी भाषा या भावने या लाक्षिणक अथीर् वापर याचा यांचा प्रघात. ीधर वामी रामिवजयािद ग्रथं िलिहताना िकंवा मिहपती भिक्तिवजय िलिहताना वारंवार हणतात,

‘मी मदंमार्त, ग्रथं कसा रचणार? पण पांडुरंगान लेखणी हाती िदली िन हटल ंिलही, िलहिवता तो ! तो सांगेल तस ंिलहल ं! अ.’

सतंां या अभगंात, ओ यांत, ग्रथंांत ही भाषा वरील लाक्षिणक अथीर् येई. पण यां यापुढील भक्तगण ती भाषा श दशःच व तुि थित समजनू प्र यक्ष पांडुरंग अवतरले, लेखणी व तुतःच उचलनू यांनी सतंां या हाती िदली िकंवा सतं सांगत ते पांडुरंग िलहीतः वा पांडुरंग वतःच सांगत जात, ते सतं िलिहत; िकंवा सतं कीतर्न करीत, िन हनुमतं

www.savarkarsmarak.com

मागे साथ देत वतःच प्र यक्षपणे उभे राहत, अशी वणर्ने संत चिरत्रांतून घालीत चालले. िपढीमागे िपढी, कीतर्नकारामागनू कीतर्नकार या वणर्नात अिधकािधक भडक रंग भरीत चालले, लक्षाविध भक्तजन तो ‘चम कार’ अक्षरशः घडला असे प्रामािणकपणे समजत चालले. सतंजन हणत ‘सोने आिण माती । आ हां समान दो हाती ।।’ िकंवा ‘वैराग्याचा परीस मा या हाती आला, आता दगडदेखील सोने झाले, सोनेसदु्धा दगड झाले ।’ रामकृ णाची एक साधना अशी होती, की एका हातात सोने घ्यावे, एकात माती, आिण या व तु या हातातून या हातात वाटेल तशा चाळवीत सोनेमाती मातीसोने असे उलटसलुट तोवर हणत बसावे की जोवर कशात माती िन कशात सोने त े यानातही येऊ नय - सो याला माती श द लागावा, मातीला सोने ! पण अशा प्रखर वैराग्या या लाक्षिणक श दांना सतं जे उ चािरत, ते पुढे पुढे त डात डी सतंचिरत्रलेखक, भक्तगण िन कीतर्नकार श दशः खरे समजनू िन तीत मन मानेल तसे रंग भ न याचे अनेक ‘चम कार’ क न सोडीत. खर् या खर् या मातीचे अमक्या सतंाने खरे, खरे सोने केले िकंवा ीनामदेवांनी दगड उचलिवले ते परीत झाले. परीस हणनू यांनी हपापून ते घेतले यांचे

दगढ झाले इ यािद चम कारही या वगार्तीलच होत. उलटपक्षी, श दशः खरी घडलेली घटना लाक्षिणक अथीर् सांगताच चम कार बने, हा

दसुरा वगर्. तुकारामा या जाड पुठ्ठय्ां या वाणीछाप व या पा यात बुडिव या या फुगनू वर आ या - ही घटना खरी पण साधी. तुकोबासारख्या परम द्धाळू िन िनरहंकार भगवद्भक्ताने साहिजकपणेच हटले, ‘िवठ्ठलाने माझी अभंगवाणी परत िलहली!’ तीच भावना बळावून, याच लाक्षिणक रंगात ती साधी घटना रंगत रंगत आज ितची एक िकती अद्भतु कथा होऊन बसली आहे ! सा या घटनेचा एक दैवी चम कार बनला ! दामाजीपंतां याही कथानकाची अशीच फोड कागदपत्रां या आधारेच राजवा यांनी केलेली आहे ! दामाजीपंतांचा दंड िवठू नावा या महाराने भरला आिण यांना बंिदगहृातून सोडिवले ही खरी पण साधी गो ट. परंतु या महारांचे नांव होते िवठू आिण दामाजी होते सतं ! यायोगे भािवक जनांनी िवठूचा बोलता बोलता िवठ्ठलच क न सोडला !

खर् या नांवावर नुसते लेष क न यावर अद्भतु चम कारां या रचले या या िन वळ का पिनक कथा तो चम कारांचा एक ितसरा प्रकार आहे !

जाट हे जातीचे खरे नांव. यावर लेष सचुला िन याची एक अद्भतु उ पि तकथा यावर रचली गेली की, ‘महादेवा या जटेपासनू ते उ प न झाले हणनू यांना जाट नांव पडले!’ हा याचे नांव नािभक असे क पून यावर लगेच कोटी लढिवली गेला की, त ेब्र मदेवा या नाभीपासनू ज मले, ब्रा मण मखुातून िन क्षित्रय बाहूपासनू ज मले या सुदंर पकाला अक्षरशः स य मान या या भाबडपेणाइतकाच हावी - नािपक - नािभक हे

www.savarkarsmarak.com

ब्र मदेवा या नाभीपासनू प्रकटले ही िव वासही भाबडट ! कणार् या नांवावर लेष झाला. लगेच याचा एक अद्भतु चम कार बनला की कणर् हा कंुतीदेवी या कणार्तून - कानातून - ज मला हणनूच याचे नांव कणर् ! पु हा, अलौिकक पु षांचा ज मही अलौिककच असला तर शोभतो या खु या आदरापायी अनेक थोर पु षांना ईशसभंव वा अयोिनसभंव कि प याकड ेसामा य जनांचा, जगात कुठेही गेलात तरी भारी कल! जीजस हा सतुाराचा मलुगा नसनू कुमारी मेरीला ई वरी गभार्पासनू झाला ही िख्र चन कथा पहा. तीच गो ट सतं नामदेवांची. ीनामदेव अलौिकक सतं, यांचा ज मही अलौिकक असला पािहजे ! तो शोध लाव याचे काही साधन? - हो हो !ते िशपंी होते ना ? अथार्त ्तो िशपंी श दच त गढू उकलवू शकेल ! या भावनेने िशपंी श दाची लगोलग फोड केले गेली. िशपंी हणजे िशपेंतला, िशपेंतून उद्धवलेला. पुराणकथा हो याच तशा काही. या सा यात ढाळताच ही कथाही एक अद्भतु चम कार होऊन बाहेर पडली. नामदेवां या मातािपतरांना एक दैिवक िशपं सापडली. घरी आणनू पाहतात तो ित यात एक अद्भतु बालक ! हणनू नामदेवांना िशपंी हणतात !!

चम कारांचा एक चौथा गट आहे. यास ि थरटंकीय हण.ू सारे एकठशी काम एका सतंा या अनुययांनी याचा एक चम कार विणर्ला की दसुर् या सतंा या अनुयायांनी तोच चम कार आप याही गु या चिरत्रात जसा या तसा ठोकून िदलाच हणनू समजावे. नामदेवाने देऊळ िफरिवले, तशीच नानकांना मिशदीतून काढून बाहेर घालिवले ते हा मशीद िफर याची कथा ! तशीच इतर सतंांची गो ट. जनाबाईपाशी पांडुरंगाचा शेला सापडला, तीवर बड यांनी चोरीचा आळ घातला, ितला सळुावर चढिव याची िशक्षा झाली. तसेच अगदी चोखामे यांचे घडले. या यापाशी पांडुरंगाचा हार सापडला, बड यांनी चोरी आळ घेतला, याला गाडीला बांधून ठार मार याची िशक्षा झाली. दो ही प्रकरणी पांडुरंग धावून आले, भक्तांना सोडिवले. पण या भक्तांवर जीव कासावीस क न टाकणारे िन यां या आ त टांना यां या मृ युदंडामळेु भयंकर दःुख तळमळिवणारे हे सकंट पांडुरंगाने मळुातच का आणले, अस या जीवघे या िविचत्र लीलांची खोड पांडुरंगास लागलेली आहे हे विणर् यात दयाळू देवाला आपण िकती उपद्रवी िन िनदर्य बनवीत आहोत हे काही या अद्भतु कथा आळवून आळवून सांगणार् या भक्तजनां या िन सतंचिरत्रकारां या यानी आले नाही !

वरील िदग्दशर्नाथर् सचुिवले या सवर् कारणांसाठी आज उपल ध असलेली सतंचिरत्रे श दन ्श द यथाथर् असलेले ऐितहािसक स य न हे, फार फार तर एक ऐितहािसक का य आहे असे समजनूच ती वाचली पािहजेत, यांचे बोलपट तर ते एक िन वळ ‘चम कारीक’ नाटक आहे या एकाच भावनेने पािहले पािहजेत.

www.savarkarsmarak.com

सतंचिरत्रे आहेत तशीच वाचली जावीत, िचत्रे नटिवली जावीत आज उपल ध असलेली सतंचिरत्रे ऐितहािसक टीने, आिण ते अक्षर िन अक्षर स य

आहे अशा भाकड द्धनेे पाह याचे वा वाच याचे तेवढे टाळले की मग ती आहेत तशीच रंगिवली जा यात काही िवशेष धोका नाही. आ ही तर असे हण,ू की या सतंचिरत्रांची मोडतोड क न यांतील चम कारािदकांना फाटा देऊन, या भो या िन साधुशील मह यांचे यथाथर् व प लपवून, यां या जु या भिक्तिवजयाची िन सतंलीलामतृाची नवी सधुारलेली आविृ त काढणे हे अगदी चुकीचे, लु चेिगरीचे िन अरिसकपणाचेच योतक होईल. यां या या भो या भावा या, अद्भतु चम कारां या, टाळिचप यां या वातावरणातच ही आमची सतंमडंळी खुलनू िदसतात. यांना अ यवत ् बनिवणे हे एक अस य िवडबंन होईल. नामदेव, तुकारां या या वंदनीय िन लोभनीय मिूतर् या पागो यात, या नामघोषात, या तुळसीमाळांत, या बुक्क्यात, या अगंरख्याताच शोभतात. नामदेवांना आज या दचुाकीवर बसिवणे िकंवा तुकोबारायांना आज या सटुाबुटात जखडणे हा बुिद्धवेडाचा मखूर्पणा आहे, कारण मिहपतीचिरत्रांतून या काळचे जे वातावरण िन भावभावना हो या या जशा यथावत ् यक्तिव या जातात, तशा यात आ हांस हवी तशी गाळागाळ के याने के हाही यक्तिव या जाणार नाहीत. या काळचे समाजदशर्न यथावत ्घडिवणे हही एितहासाचच एक कतर् य आहे. आिण मिहपतीप्रभिृत कवींचे का य हाही या अथीर् एक इितहासच आहे.

दसुरे असे, की सतंां या या बोलपटांतून वा चिरत्रांतून या चम कारािदकां या वातावरणानेच अद्भतु रसाचा उ कृ ट पिरपोष होऊ शकतो. आिण अद्भतु रस हा एक अ यंत आ वा य रस आहे. या रसासाठी जशा आपण कादंबर् या वा अरेिबयन नाइटस ्वाचतो केवळ तशाच टीने ते चम कार पहावे.

ितसरी गो ट अशी की सतंचिरत्रातील बहुतेक चम कार जरी लाक्षिणक िकंवा अिव वनीय िकंवा बनावट असेच असले तरीही यामळेु या साधुपु षां या खर् या थोरवीस काहीच बाध येत नाही. कारण - सतंांची खरी थोरवी ही चम कारात नसनू यां या पिवत्र वाणीत, ग्रथंांत आिण परोपकारी िन उदा त चािर यातच साठिवलेली आहे.

जोवर ती ज्ञाने वरी, ते तुक्याचे अभंग, ते एकनाथनामदेवािदकांचे अ यु ा त चािर य आप या डो यांसमोर आहे तोवर यां यािवषयी वाटणारा आदर िन पू यता ही उणाव याची भीितच नको. पण जर तो आदर िन पू यता बुिद्धपूवर्क िन यथाप्रमाण वाटावयास हवी असेल, तर यांची ती जनुी चिरत्र ेआहेत तशीच राहू देणे अव य आहे.

www.savarkarsmarak.com

या सवर् कारणांसाठी स या या बोलपटात सतंचिरत्र े आहेत तशीच िन यां या काळ या बर् यावाईट पण खर् याखर् या वातावरणातच िचत्रपटिवली जावी.

पण सतं हटला, की तो सवर्ज्ञ िकंवा सवर् शिक्तमान िकंवा देव या या अ यार् वचनात आहे असा असलाच पािहजे ही समजतू मात्र खोटी िन खुळचट आहे ! हे तेवढे पे्रक्षकांनी, वा वाचकांनी के हाही िवसरता कामा नये. भक्तीचा आनंद आ याि मक आहे. यायोगे यावहािरक अशी कोणतीही िवशेष यग्यता वा सिृ टिनयमांचे ज्ञान िकंवा रा ट्रा या ऐिहक उ कषार्ला उपयोगी पडले अशी कोणतीही गो ट, िवशेष शिक्त वा युिक्त सतंां या, योग्यां या वा भक्तां या अगंी येत नाही. िक येक सतं अगदी िनरक्षण होते. ‘नामा या मिह याने’ यांना ीगणेशादेखील आपण होऊन आला नाही मग सवर्ज्ञतेचे नांवच नको ! िक येक अगदी भोळे, जगा या तर काय पण देशाचा भगूोल माहीत नाही, इितहास नाही, राजकारण नाही. यां या प्र येक सकंटी देव पावे ही गो ट तर यांची आहेत तीच चिरत्र ेखोटी पाडतात. चोख्याला सनात यांनी जोखडास बांधले, ते हा पांडुरंग येऊन याचा प्राण वाचिवते झाले; पण या चोखामेळा सतंाला जे हा मलुसमानी बादशाहाने वेठीस ध न नेले िन नगराची वेस बांध यास जुपंले, ते हा पांडुरंग ितकड ेिफरकलेसदु्धा नाहीत! तीच वेस बांधता बांधता कोसळली आिण याखाली तो सतं चोखामेळा िचरडून मेला, हे सतंचिरत्रचे सांगतात ! मग ते हा पांडुरंग कां दयावले नाहीत? नामदेव, तुकारामािदकां या घरी बायकामलु अ न अ न क न मेली. ‘ त्री एकी अ ना न क न मेली !’ हा तुकारामांचाच बोल आहे! ‘नामाचा मिहमा’ एक प्रकारचा आ याि मक आनंद या यक्तीला देऊ शकला तरी या यक्ती या वा रा ट्रा या यवहारात या नामा या मिह याची कवडीची पत नाही; हे आ ही प टपणे यानी ठेवावे.

सतं यां या इतर गणुांनीच थोर आहेत. यांचा िकंवा भिक्तपंथाचा असा नसता बडजेाव के यानेच यां या चिरत्रांचा बोजवारा उडालेला आहे. त े कसे हे पहावयाचे अस यास एक उदाहरण हणनू अजागळ भक्तांनी गायलेला आिण सतं नामदेव महाराजां या नांवावर चापलेला हा खुळचट चम कार पहा !

जु या मिहपतीने न हे, तर अगदी आज या आजगावकरांसारख्या लेखकाने द्धापूवर्क ‘िनभीर्ड’ या फेब्रवुारी या अकंातून विणर्ला आहे तो थोडक्यात असा ! एका ब्रा मणाने नामदेवांना बेदरास ने याचा आग्रह केला, नामदेव जाईनात. ते हा पांडुरंगाने आज्ञािपले - जा. (साधी गो ट हणजे नामदेवांना जावेसे वाटले. पण कतार् करिवता देव ! या ताि वक भाषे या सा यात ती गो ट सांगताच तच अक्षरशः स य समजनू चम कार झाला; ‘प्र यक्ष पांडुरंगाने सांिगतले, जा!’) ब्रा मणांचा मोठा तांडा घेऊन भजनाचा घोष करीत, नामदेव

www.savarkarsmarak.com

बेदर नगरात प्रवेशू लागले. इकड ेबेदरचा सलुतान महाला या ग चीवर बसला होता. याने तो िदं यांपताकाचा मेळा पाहून आपले प्रधान काशीपंत यांकड ेवळून हटले.

‘हे कोणाचे सै य, आप या राजधानीवर चालनू येत आहे !’ काशीपंताने सेनापतीस बोलावून सांिगतले,

‘ते सै य कोणाचे, कुठं चालल ंआहे, इकड ेये यात उ ेश काय याचा शोध करा.’ याप्रमाणे बरेच पठाण सै य घेऊन सेनापित वेशीकड े गेला िन नामदेवा या भजनी

मडंळास वेढा िदला. ब्रा मण भयभीत झाले. पांडुरंगाचा धावा केला. नामदेव पुढे होऊन यवन सेनापतीस हणाले,

‘त्रलैोक्यनाथ जो पंढरपूरचा पांडुरंग याचा मी सेवक. हे ब्रा मण याचक, उ सहाथर् इथे आली. पण उ म त बादशहा, यात्रेक िन लढाऊ सै य यातला भेद यास कळेनासा झाला! तु ही वेढा उठवा, मागर् या ! यासरशी सेनापतीने वेढा उठिवला. (पािहलेतना वणर्न! सारा अरेिबयन ् नाइटचा खाक्या. बादशहा ग चीव न बोलतो ‘हे मोठे सै य’ येत अस याची बातमी न लाग याइतकी सलुतानी रा याची यव था या वेळी िढली न हती ! नामदेवासांगाती फार तर दोनशेतीनशे ब्रा मणािदक मडंळी होती ! हे कथेतच प टपणे सांिगतले आहे ! पंचापागोटी पताकांचा तो मठूभर गबाळ समाज बादशहाला, पण ख ग, बंदकुा, तोफा असा काही प्रकार न िदसताही ते याला मोठे सै य भासले ! बरे काशीपंत प्रधानालाही प ता नाही. अशा प्रकरणी चौकशी करणे तर कोतवालाला बोलावतात का एकदम सेनापतीला? तो सेनापतीही इतका गबाळ की यालाही ‘हे मोठे सै य’ आ याचा सगुावा ग चीव न बादशहा बघेतो नाही ! सेनापित काही ग चीवर कधी बसत न हता वाटते ! पु हा, सग यात आ चयर् हे, की सेनापित पठाणाचे दसुरे मोठे सै य घेऊन गेला, ते हा समक्ष पाहत असताही एकसदु्धा ख ग, बंदकू, तोफ, नसले या, पंचापागोटीपताकांचा भजनकतार् तो मेळावा याला मोठे ‘सै यच’ वाटतो ! सेनापित डो यांवर िन कानांवर पट्टय्ा बांधून गेला होता की काय? पुढे तो वेढा देतो ते हा ब्रा मणािदक वारकरी भयाने थरथर कापतात ! ‘पांडूरंग त्रलैोक्याचा नाथ, याचे हे सेवक!’ असे नामदेव हणाले. ते जर खरे, तर या त्रलैोक्या या नाथाने आधी या ‘उ म त’ बादशहाचाच कान िपळून याला ग चीवरच कां सांिगतले नाही की हे वारकरी आहेत, सै य न हे हणनू ! िबचार् या वारक्यांना भयाने घाबरगुडंी उडतेो पांडुरंगाने उपद्रव कां होऊ िदला ? नामदेवाने वेढा उठव असे सांगताच हणे सेनापतीने वेढा उठवला ! िकती भाबडपेणाची कथा ही ! सेनापित बादशहाचा बंदा होता. बादशहाची आज्ञा येईतो थांबता, का नामदेवां या आजे्ञसरशी एवढा घातलेला सश त्र वेढा उठवता?)

www.savarkarsmarak.com

सेनापती बादशहाकड े येऊन ते वृ त सांिगतले. बादशहा रागावला. नामेदवांना मडंळींसह पकडून आणले. ती सारी ब्रा मण मडंळी दोनशे होती. यांना गार यांकडून मारवीत मारवीत बेदर या बाजारातून चालिवले. िहदं ु लोक हळहळू लागले. परंतु बादशहा या जलुमास आळा घाल याचे यांना साम यर् कोठे होते?

(हा प्र न िवचारणारे आजगावकर वतःलाच दसुरा प्र न का िवचारीत नाहीत की, या नामदेवाचे धनी जे ‘त्रलैोक्याचे नाथ’ ते या या या िबचार् या शेकडो भक्तांची अशी मारहाण िन पायम ली चालली असताना नुसती पाहात बस याइतके कठोर वा अनाथ कसे झाले? पांडुरंगानेच या ब्रा मणांसह नामदेवांना ‘जा’ हणनू सांिगतले होते. मग ते हाच ितकड े या बादशहा याही हातापाया या मसुक्या बांधून िनदान या िदवसापरुते तरी याला कैचीत का ठेवले न हते ? एक तर बेदर या बादशहापेक्षादेखील हा आपला पांडुरंग पंग ुठरतो िकंवा शक्त असताही वतः या सतंांची पायम ली िन छळ िन कारण चाल ूदे याइतका खोडसाळ. तरी ठरतो ! या अस या भाकडकथा आप या देवाचीच अशी िवटंबना करतात हे आम या भक्तां या धनीमनीही नसते ! भाबडट तारत यशू यतनेे आजगांवकर िलिहतात याचा सारांश असा -) ‘ या सवर् भक्तांना बादशहापुढे मढरांसारखे उभे केले, एक गाय आणनू ितचा बादशहाचे वध करिवला. ते हा नामदेवाने देवाचा धावा केला, गाय उठली. बादशहाने नामदेवांना सा टांग नम कार घातला. भगवंताने भक्ता या हाकेला उडी घालनू िहदं ुधमार्ची लाज राखली.

(लाज राखली की लाज घेतली? हा नामाचा मिहमा की लिधमा? जर देव आले, तर िहदंूंचा इतका छळ करणार् या या उ म त बादशहालाच खाटका या हाती सोपवून सगळाच िनकाल लावायचा का एक गाय तेवढी िजवंत करावयाची आिण पनुः पु हा िन प्र यही शताविध गाई मा न खा यास िन िहदंूंना छळ यास या मसुलमानी बादशहास िजवंत ठेवावायचे? तेव याच बादशा या थो याच िदवसांत िवजयनगर या रामरायाचे डोके कापणार, सह त्राविधा िहदंूंची तािलकोटास क तल करणार, िहदं ुराजक यािदक मिहलांना बला कारणार, मिंदरांवर नांगर िफरिवणार, हे न कळ याइतका त्रलैोक्यनाथ सवर्ज्ञानी पांडुरंग राजकरणां या िबगरय तेत होता की काय? मग एक गाय तेवढी उठवून िहदंधुमार्ची लाज ती काय राखली? पण भक्त िजतके दबुळे, िततकेच देव दबुळे. भक्त िजतके राजकारणात याड वा भाबडट िततकेच यांचे देव! गाय िजवंत उठिवली या घटनेला ऐितहािसक पुरावा बळकट असा नाहीच. बरे ते खरे समजले तरी यायोगे नामाचा मिहमा वा सतंांचे साम यर् अद्भतु ठरत नाही. जर मेलेले िजवंत कर याचे साम यर् हटकून नामदेवां या अगंी वा नामा या मिह यात असते, तर एक गाय तेवढी जपिव यापेक्षा या िपढीत स जन असा मरावयास नको होता. सतं चोखोबा वेशीखाली िचरडून मेले, नामदेव

www.savarkarsmarak.com

हळहळले, यांचे पे्रत शोधीत या िढगार् यांतून यांची हाड ेनामदेवांनीच काढली, - पण ितथे पु हा नामाचा गजर क न यांना चोख्याला िजवंत करता आले नाही! या गायीपेक्षा तो सतं चोखा नामदेवांना सह त्रपटीने यारा होता. या या मृ यूमळेु ते अ यंत क टी झाले होते. मग याला का जमिवले नाही?

रामदासांनी िचतेवर जात असले या एका पे्रतास आशीवार्द देवून उठिवले असाही चम कार िलिहला आहे. िचतेव न पे्रते अनेक प्रसगंी जीवनशक्तीचे यंत्र पु हा चाल ूहोऊन उठतात ही यवहारात के हा के हा घडणारी गो ट, पण रामदासां या बोलाफुलास गाठ पडताच तो चम कार ठरला इतकेच! नाहीतर समथार्ंना सजंीवनीचे अचूक साम यर् खरोखरीच असते तर बाजी देशपांड े पावनिखडंीत िकंवा तानाजी िसहंगडी पडता आिण िशवाजीराजे िव हळता, रामदासां या आशीवार्दासरशी तसले िहदं ुरा ट्राचे मोहरे तरी िजवंत केले गेले नसते का? प्र यक्ष िशवाजीराजे गडुघी रोगाने आस नमरण असलेले समथार्ंना कळले, समथर् अ यंत हळहळले, ते हा िशवाजीला तरी जगवायचे होते! िशवाजी या मृ यूची समथार्ंना हौस न हती, उलट धा ती होती. ‘राजे आ हांस सोडून गेले’ हणनू समथर् इतके दःुखी झाले की यांनी प्रायोपवेशन वीकारले! एका यःकि चत ्बाईसाठी ित या नवर् याला िजवंत हो हणताच हटकून िजवंत कर याचे साम यर् अगंी असताही बाजी, तानाजी, िशवाजी या प नीना आिण प्र यक्ष महारा ट्र रा यल मीला वैध यांत लोट याइतके समथर् खुळचट ह, नामदेव दु ट हेते असे तरी हणा िकंवा रामदासांचे वा नामदेवाचे, हे यःकि चत ् गाय वा माणसू उठिव याचे नाममिह याचे ‘चम कार’ भाकड आहेत ती बोलाफुलाची गाठ होती वा फार फार तर सशंया पद योगायोग होता असे तरी हणा! आिण काही झाले तरी नाममिह याने जगात वाटेल ते करता येते िकिवा सतंां या ई वरी अिध ठानावाचून काही एक यश भौितक राजकारणा येणार नाही असली पंग,ू खुळचट नी भाबडी भाषा तरी सोडा! बरे, िहदंूंना छळणार् या या बादशहांचा हातच छाट यात अनमान करणारा तो देव काही सासाळू वा मवाळू होता अशी शंकासदु्धा घेता येत नाही. कारण आजगावकर पुढे ठासनू सांगतात-)

या नामदेवािदक सतंां या छळाचे प्रायि चत बेदर या बादशहाला लगेच भयंकर रीतीने भोगावे लागले! या या प्रजाजनांसही भोगावे लागले. कारण थो याच िदवसांत सलुताना या वा यात िन नगरातील घरांतून असखं्य सपर् िनघाले आिण शेकडो माणसांना यांनी दंिशले. सपर् दंिशतांना खाटेवर घेऊन शेकडो लोक राजवा यास मखु आले!

काळे, िपवळे, आरक्तवणर् । गजुग हाले लबंायमान।। भरोिन िनघाले घर आंगण। सप रोिधली अवधी धिरत्री।।

www.savarkarsmarak.com

पाय ठेवावा कोठेतरी। ह ती घोड ेराव ल कर।। सप रोिधले अवघे अबंर।।

(ही धडधडीत किवक पना आहे. स याचे गालबोटसदु्धा नाही ितला. सवर् पृ वी िन अवघे अबंर सपार्ंनीच भरले असे हण यापेक्षा कवी या मदतू मात्र सपर्च सपर् या वेळी भरलेले होते असे हणणे यात या यात खरे होईल. या सपार्ंचे रंगदेखील िदलेले! जणू काय दोन िप यांनंतर झाले या मिहपतीने ते समक्ष पाहून न दले होते! अशा किवते या पुरा यावर असे अद्भतु चम कार हणे स य माना, हणे ‘िसद्ध’ होतात!)

नंतर सलुतान घाबरले. काशीपंतांना नामदेवाकड ेधाडले. ‘सतंमहाराज, महावै णवा या छळाचे प्रायि चत आपण सलुतानाला िदलेत, आप या शापाने िकती लोकांचे प्राण हरले ते पहा! या मतृांची िन यां या बायकामलुांची आपणास या आली नाही, तर प्र यक्ष भगनासदु्धा यांचे रक्षण क न शकणार नाही. तरी दया करा िन आपले सपार् त्र आव न घ्या! नामदेव या वेळी ब्र मानंदात रंगनू गे यामळेु बेशुद्ध होते. पण यां या पाठीमागे असले या पांडुरंगाने यांना सावध केले. ते हा ती पे्रते िन त ेबायकांमलुांचे हाहाकार पाहून ते द्रवले, ‘देवा, हा हाहाकार बंद करा’ हणनू पांडुरंगास प्रािथर्ले. ते हा ती सवर् पे्रत ेखाडकन ्उठून बसली िन सपर्ही जाग या जागी अ य झाले!

(अपराध केला सलुतानाने, पण देवाने जे सपार् त्र सोडले याने हालहाल होऊन तेले शताविध प्रजानन. मिु लमच न हेत तर नुसते ‘प्रजानन’ हणजे िहदंूंसदु्धा! बायकापोरे घरोघर हाहाकार करीत रािहली िहदंूंची, लोकांची, पण या दु टाने अपराध केला, सतंांचा छळ केला, या सलुतानाला मात्र या लाखो सपार्ंतून कोणी चाटूनसदु्धा गेला नाही, याने क्षणभर तरी भमूीवर गडबडा लोळावे इतका एक चावासदु्धा घेतला नाही. न यासची वतःची बायकांमलेु दंिशली! सतं तर ब्र मानंदा या बेशुद्धीतच होते, पण याने हे सपार् त्र सडू घे यासाठी सोडले तो देवही शदु्धीवर न हता हणायचा! या पांडुरंगात जर काही राम असता तर याने प्रथम तो रावण गाठला असता, पिहला सपर् जो सोडायचा तो िहदं ुवै णवांचा छळ करणार् या सलुतानावर. काशीपतं एवढा राजकीय प्रधान, याने का येऊन सांगायचे की सपार् त्र मागे घ्या! याने तर उलट असे सांगावयास पािहजे होते की मसुलमानी तक्तास तोडून हा वै णवांचा झडा फडकिवणारी िहदंपुदपादशाहीच थापा! पण असे सतं, व नांतली सपार् त्रे िन असे प्रधान िहदंतू तोवर होते हणनूच ती बादशाही तक्तेही तशीच रािहली यात काय आ यचर्! आिण जे हा रामदास हे सतं, वाघनखे, भवानी िन भाउसाहेबी घण ही श त्रे आिण पिहले बाजीराव पंतप्रधान झाले, ते हा या तक्तांचा लगोलग चुराडा उडाला यात तरी काय आ चयर्!!)

www.savarkarsmarak.com

वा तिवक पाहता नामदेवांिदक पू य सतंांनी यां या पिरि थतीत यां या शक् यनुसार िन बदु्धीनुसार जे करता येईल ते जनिहत केले हेच याचं उकार, हाच यांचा मिहमा. नामाचा मिहमाही इतकाच की इहलोकातील खडतर जीवनामळेु त्र त झाले या मनाला आजूबाजू या पिरि थतीचा िवसर पाड यास िन ब्र मानंदासारखा आनंद दे यास या नामापासनू वैयिक्तक उपयोग होतो. पण यापलीकड े ऐिहक सृ टीतील घडामोडीत या नुस या नामा या मिह याचा काडीचाही उपयोग नाही. ब्र मानंद लाभला, सतं झाला, समािध साधली की तो मनु य कतुर्मकतुर् समथर्, सवर्ज्ञ, सवर् प्रकरणी परमप्रमाण असा कोणी मनु य होतो िन या या श दासरशी देव वाटेल ते उलटसलुट क लागतो, या भाकड समजतुीपायीच या सतंाची नसती िवटंबना होते. ती भाकड समजतू अशा बोलपटांनी अिधकच बोकाळ याचा सभंव उ नये या तवच ितचा असा िववेचक बुद्धीने ती प्रितकार करणे क्रमपा त कतर् य होऊन बसते.

www.savarkarsmarak.com

६. लोकामा यां या आठवणी कशा वाचा यात? लोकमा य िटळकां या आठवणी आिण आख्याियका पु याचे ीयुत बापट यांनी

सगं्रहीत क न महारा ट्रासच न हे तर उ या िहदंु थानास उपकृत केले आहे. लोका यांसारख्या तपोतपे एका रा ट्रा या नेतृ वाचे मह कायर् करणार् या पु षा या आयु यात शेकडो प्रसगं, शेकडो यिक्त, शेकडो पिरि थित आिण शकेडो िवषय उदय आिण अ त पावत गेलेले अस याने या या प्रसगंी, या या िवषयी या असामा य धुरंधरानेकशी कशी तडजोड करीत,पेचापेची लढवी आिण पिवत्रे पालटीत आपले रा ट्रीय कायर् अ याहतपणे चाल ू ठेवले तो इितहास या मह वा या पु तकामळेु अ यंत सबुोध, मनोरंजक पण पिरणामकारक रीतीने लोकां या टीसमोर उभा राहू शकतो.

परंतु या इितहासाचे ममर् कळ यासाठी या सु या आठवणी व आख्याियका कशा वाचा या हे मात्र कळले पािहजे. कोण याही थोर पु षा या आठवणी िलिहणारे सारेच यां या इतकेच थोर असतात असे नसते. अथार्तच या आठवणी या लेखक यक्तींनी शक्यतो अक्षर िन अक्षर सांग याचा प्रय न केला तरी नैसिगर्क मिृतिवभ्रम वा बुिद्धक्षमता आपापली छाया या वृ तांतावर पाड यावाचून आिण यास िकंिचत ् पुसट के यावाचून राहत नाहीत व हे अगदी वाभािवकही आहे.

दसुरी गो ट ही की जरी एक वेळ अगदी अक्षरशः िटपून ठेवलेली आठवण असली तरी ती कोण या तरी फुटकळ प्रसगंाचीच अस याने या पिरि थतीत या यिक्तिवशेषाशी बोलताना जी वाक्ये बोलली गेली ती सवर् पिरि थती आिण या यक्तीची वाभािवक मािहती आप याला सवर् वी माहीत असणे कठीण अस यामळेु या िवषयावरील या थोर पु षाची िनरपेक्ष मतेच यक्त करीत होती असे समजता येणे शक्य नाही. उदाहरणाथर् िशवाजीराजाची एक कि पत गो ट घेऊ या. महाराज एक िदवस मं यांसमवेत बसले असता एका मं याने उ तरेवर वारी करावी की नाही हे िवचारले. या मं यािवषयी महाराजांचे मनात थोडासा िकंतु उ प न हो यासारख्या गो टी लागोपाठ घडत आले या हो या; परंत ु महाराजां या खोल वभावानु प यांनी याची कोधाशीही वा यता केली नाही. ते हा अशा सशंया पद मनु याची चौकशी कर यापूवीर् याला काही िदवस वागवून घ्यावा पण यावर िव वास टाकू नये हणनू महाराज हणाले, ‘छे! छे! उ तरेशी आपला काय सबंंध! आपली शिक्त िकती! आपली उ तरेवर वारी कर याची मळुीच इ छा नाही!’ हे वाक्य या सभेस उपि थत असले या वृ तलेखकाने यानात ठेवले आिण कोण या पिरि थतीत ते वाक्य उ चारले गेले याची क पना नस याने महाराज वार यानंतर ती आठवण हणनू ते प्रिसद्ध केले. साधारण वाचकांचा समज झाला की महाराज उ तरेवर वारी कर याची िव द्ध होते. तेव यावरच न भागता ीमंत बाजीराव जे हा ‘मळुावरच

www.savarkarsmarak.com

घाव घातला पािहजे’ हणनू गजर्न पराक्रमाची कुर् हाड पाजळून िनघाले ते हा या वारीत जाऊन जीव धोक्यात घाल यास िभणार् या िक येक भागबूाईंनी तो आठवणीचा आधार घेऊन ‘िशवाजी देखील उ तरे या वारीस िव द्ध होते! इतकी आपली शिक्त नाही! हणनू हणाले होते’ असे कुणकुणत आपला िभत्रेपणा खरा शहाणपणा होय अशी आपली वतःची समजतू क न घेऊ लागले इतकेच न हे तर बाजीरावासच वे यात काढू लागले! या कि पत गो टीतला सगळा िवपयार्स आठवणी वाचताना काय तारत य लक्षात ठेवावे लागते हे न कळ याने झाला. या उदाहरणाव न कोणाही थोरामो यां या आठवणी वाचताना मखु्य गो ट जी वाचकांनी यानात ठेवली पािहजे ती ही की यातील कोण याही एका आठवणीनेच या पु षाची त िवषयक मते अमकुच होती हणनू आपण िसद्धा त ठरवू नये; तर या िवषयावरील िनरिनरा या प्रसगंी आिण पिरि थतीत या पु षाने काय मते यक्त केली ती सवर् एकत्र क न यांचा सम वय लावून पाहावा आिण मग तो सम वय जळुला तर या पु षाची यािवषयी अशीच मते होती असा िसद्धा त करवा. के हा के हा असेही होईल की एकाच िवषयावर या पु षाची इतकी िविचत्र मते िनरिनरा या आठवणीत प्रिसद्ध झालेली असतील की यां या पिरि थ यािदक मयार्दांचा िवचार केला तरी सम वय जळूु शकणेच अशक्य हावे. अशा वेळी या िवषयावर या पु षाचे िनि चत मत अमकुच होते असा िसद्धा तच क नये. िकंवा याचे मत बदलत गेले असा िसद्धा त करावा. तथिप या दसुर् या िसद्धा तापेक्षा पिहलाच अिधक तकर् शुद्ध होय.

परंतु पु कळ वेळा हे िनयम यानात न ठेव याने लोकमा यांसारख्या िवलक्षण पु षां या िभ न पिरि थतीत ‘देशे काले च पात्रे च’ या यायाने िदले या एकाच िवषयावरील िभ न िदसणाया मतांपैकी आपणांस अनुकूल पडले तेवढेच मत वा वाक्य वा आठवण लोक उचलनू, प्रथम वतःची आिण मग दसुर् यांची फसवणकू के याचा दोष कोणी समजनू आिण कोणी न समजनू वतः यापदरी पाडून घेतात. उदाहरणाथर् अ पृ यता-िनवारणािवषयी लोकमा यां या मताचा प्र न घेऊ. दसुर् या खंडात शंकराचायर् डॉ. कुतर्कोटी यांनी िदले या आठवणीत लोकमा यांनी यांस या काळात सांिगतले होते की, तु ही अ पृ यता िनवार या यासभेचे अ यक्षपद समाज या मताकड े झकेुतो वीका नये. या शंकराचायार्ंना या काळी िदले या मतास िटळकांचे मत समजून कोणी हणतात ‘अहो लोकमा य बघा! प्र यक्षपणे अ पृ यता टाकून दे यास समाज िसद्ध होईतो अशा चळवळीत पड या या साफ िव द होते, आिण हणनू आ हीही याचळवळीत समाज िसद्ध होईतो पडणार नाही!’ परंतु प्र येक गोमागणेश जर िटळकांनी शंकराचायार्स िदलेला उपदेश वतःस िदला असे समजनू समाज िसद्ध होईतो अ प यता िनवारणा◌ार ्प्रतयक्ष

www.savarkarsmarak.com

काही एक करणार नाही तर तो समाज िसद्ध होणार तरी कसा? एखादे िदवशी उजाडताच उभा िहदं ुसमाज पूवीर् पृ वी गाईचे प ध न िव णचेू दाराशी उभी राही याप्रमाणे आपण होऊन रातोरात एकाएकी मत पालटले गे याने या महाशयाचे दाराशी गायीचे िकंवा प्र तुत योग्यतेस शोभणारे बैलाचे प ध न उभा राहील आिण क ण हंबरड े फोडून हणेल, ‘अहो ीयुत गोमा गणेश! हा मी िहदं ुसमाज रातोरात झोपेतून कुशी पालटता पालटता सहजग या मन पालटले गे याने आज अ पृ यतािनवारणास िसद्ध झालेलो आहे’ असे का या गहृ थास वाटते? तसे यास वाटत असले तरी तसे लोकमा यांस वाटत न हत.े कारण आणखी एक आठवणीत ी. िशदें यांनी सांिगतले आहे की जे हा मी िटळकांस हणालो मी अ पृ यता िनवारणाचे कायर् सोडू की काय ते हा िटळकानंी प ट सांिगतले, ‘तसे मळुीच क नका.’ (खंड दसुरा प.ृ २०३) िशदें यांचे अ पृ यतािनवारणाचे प्रय न हणजे प्र यक्ष महारमांगांत िमसळून यास िशकवनू, धंदे देऊन सावर्जिनक न हे, घरादारातून देखील अ पृ यता हे नाव उ नये; मनु याने मनु यास पशूहून दरू समजावे या नीचवृ तीचा आ हांतून नायनाट करावा अशा ती व पाचे असताना, यास िटळकांनी आग्रहाने ते प्रय न चालवावा हणनू सांिगतले. कारण यास माहीत होते की समाज के याने िस होतो. शंकराचायार्स यास िसद्ध झा यानतंर िमळावयाचे असते तेही के हा के हाच-पण बाकी यांनी तो समाज िसद्ध कर यासाठी समाज िसद्ध नसतानाच अ पृ यता िनवारणािद क्रांितकारक चळवळी हाती घ्या या लागतात. या क्रांितकारक चळवळी हाती घे याचे आधी के हा के हा आपले िशर हाती घ्यावे लागते हणनू कोणास भीित वाटून वतःस तसे करवत नसेल तर क नये. परंतु िनदान आप या भीतीस लोकमा यां या मताचे पूट देऊन तोच शहाणपणा हणनू वतःस आिण दसुर् यास फसिव याचा य न क नये. यास लोकमा यांचे अ पृ यतेवरचे खरे मत पािहजे असेल यांनी वरील आठवणींबरोबरच या िवषयावरील सवर् आठवणी वाचा या हणजे यांचे खरे मत काय होते ते प्रदिशर्त होईल. या िवषयावर लोकमा य, हणतात-‘पेश यां या वेळीही अ पृ यांचे हातचे पाणी ब्रा मण याले. जर अ पृ यता देवास मा य असेल तर अस या देवास मी देवच मानणार नाही!’ या वाक्याबरोबर या ७००० वर समाजात जो टा यांचा गजर उडाला याबरोबर मडंप खाली कोसळून पडतो की काय असे वाटले. आता या रोगाचा नायनाट झालाच पािहजे. (खंड २ रा, प.ृ २०४) हे मत िटळकांनी सावर्जिनक याख्यानात सांिगतले होते. एक या यक्तीजवळ नाही.

समाजात एखादी गो ट क्रांितकारक आहे हे कळताच ितचा नायनाट कर यासाठी लोकमा य वेळी समाजाचे पुढे एकच काय पण दहा पावले देखील टाकून ितथेच ठाण मांडून कसे ठाकत हे यास पाहावयाचे असेल याने यां या झुजंी या काळातील

www.savarkarsmarak.com

फूित र्दायक वृ ता त आठवावा. ‘मेले या हशीस मणभर दधू’ या यायाने लोकमा य गे यावर आता जे लोक असे हणतात की ‘अहो लोकमा य पहा! सधुारणा यांनीच करा या!’ चहा प्रकरणात यां याच वृ ती या लोकांनी ते िजवंत असता यां यावर दहाबारा वष कडक बिह कार घातलेला होता. यांस भट िमळू िदला नाही. लग्नाची अक्षत यांस वतः देवळात जाऊन यावी लागली. वाई या धमर्पत्रात तर प्र छ न सधुारणा आिण वेदशा त्र पाखंड हणनू यां यावर धमर्मातर्ंडाचे सारखे ह ले चाललेच होते. पण तरी देखील या य िदसले, समाजिहतकारक िदसले, ते हा ते हा समाजाचे पुढे एकेक पाऊल इतके जपून टाकणार् या लोकमा यांनी-सदु्धा गीतारह यात आचायार्ं यामताशी होत असलेला आपला प्रामािणक मतभेद मांड यास कमी केले नाही. या वेळेस यां यावर झालेला भिडमारही हेच िशकिवतो की समाजिहताथर् वेळेवर दहा पावले देखील ते समाजाचे पुढे जा यास कचरत नसत. कचरते तर ते आप या सामािजक कतर् यास कीितर्लोलपुतेपुढे बळी देते. तसा यांनी बळी िदला नाही हणनूच ते लोकमा य!

एकाच प्रसगंाची आठवण िभ न यिक्त आपाप या ग्रहणशक्ती-िन धारणाशक्तीप्रमाणे कशा िभ नपण देतात हे पाहावयाचे असेल तर नािशक या क्रांितकारकांशी यां या झालेलया भेटीचे वणर्न या प्रसगंी प्र यक्ष उपि थत असलेले ी. भट आिण दातार या दोन नामांिकत महारा ट्रीयांनी कसे िदले आहे ते पहावे. ी. भट यांनी पिह या खंडात िदले या या प्रसगंा या आठवणी या वाचनाने िटळकां या या भेटीिवषयी जी क पना मनात उभी राहते ित यापेक्षा ी.दातारशा त्री यांनी िदले या दसुर् या खडंात याच भेटीचे वणर्न आिण मिथताथर् वाचला असता फार िनरा या प्रकारची क पना मनात येते. हे उदाहरण एव याचसाठी यावयाचे की, अशा फुटकळ आठवणी एकत्र क न या वाच या तरच थोर लोकां या वतर्नािवषयी िकंवा मतांिवषयी काही यथात य क पना करता येते. एका या िकंवा एखा या आठवणीव न ती एकपक्षी वा एकांगी हो याचा सभंव असतो.

हा िनयम न पाळता कुठ या तरी एखा या आठवणीतील कुठले तरी एखादे वाक्य उचलनू तेच अिधकाराचे मत हणनू समज याने जनतेला कसे रा ट्रघातक वळण लागते याचे पिरणामकारक उदाहरण पािहजे असेल तर तेही ददुवाने आप या अवलोकनात अनेक वेळा आहे. लोकमा य वारंवार काही काही कायार्ंिवषयी हणत, ‘माणसे कोठे आहेत? चाळीस असतील तर मी येतो.’ ‘शंभर असतील तर मी येतो.’ असा काही लाक्षिणक आकडा सांगनू ते साहसी माणसास आपण तसे साहस का करीत नाही ते सांगत. आता लोकमा यांसारख्या लोकनायकाने काही माणसे दाखवा, मी नायक व करतो या हण यात पु कळ अथर् आहे. परंत ुतेच वाक्य उ चा न जर प्र येक मनु य दसुर् यास उ तर देऊ लागला तर केवढी अनव था उ प न होईल ती पहा. लोकमा य ती वाक्ये राजकारणातील

www.savarkarsmarak.com

साहसी चळवळीिवषयी बोलत. ददुवाने आ हांस राजकारणास िशवता येत नाही. अ पृ यतेचा जो आ ही नायनाट क पाहत आहो, या आम या कृ यािवषयी अ पृ यतेने आमचा सडू उगिव यासाठी राजकारणात तरी अ पृ यता मानणे आ हांस भाग पाडले आहे. ते हा तो प्र न सोडून देऊन सघंटने या रा ट्रीस आिण धािमर्क कायार्तही ‘माणसे आणा, मी येतो’ हे वाक्य आळशी आिण िभ या लोकांचे कसे ब्रीद बन ूपाहत आहे, आिण यामळेु कोणतेही नवीन धाडस, नवीन साहस, नवीन भरारी राजकीय कायार्तही कशी अशक्य होत आहे एवढेच आपण पाहू.

एखा याने एखादी वगर्णी काढली असता, ते कायर् मा य असनूही जर प्र येकजण यस हणेल शंभर पये जमले की एकशेएकावा माझ! याकड ेजावे तो हणतो शंभर पये दाखीव की एकशे एकावा मी देतो. इतकेच काय, पण याने वगर्णी काढली तोही लोकमा यांचा भक्तच अस यामळेु यां या या फुटकळ वाक्यासच ब्रीद मानणार आिण हणणार शंभर पये जमले की मीही पण एक टाकीन! आधी टाकणे हणजे मूखर्पणा होय. अशा पिरि थतीत पिहले शंभरच कधी जमणार नाहीत आिण अथार्तच ते न जम याने वगर्णीही शू यावर कधीही जमणार नाही. तीच ि थित माणसांची. प्र येकजण जर ‘चाळीस माणसे आणा, मी एकेचािळसावा’ हणनू हणेल आिण प्र येकजण जर या अकमर् यतेपुरताच िटळक बनू पाहील तर पिहली चाळीस माणसे तरी िमळणार कशी? चािळसानंतर ये याचे ब्रीदवाक्य तु छ मानून ‘जर इतर कोणी तुझी हाक ऐकत नसेल तर चल, तूच एकटा चल आिण या तु या िहदंजुाती या क याणाथर्, मगंलाथर्, हे आपले तन, मन, धन, प्रसगंी हे आपले िशर ित या चरणावर एकटा तू अपर्ण कर! तुझ ेकतर् य त ूकर! इतर करोत न करोत! तर चल, एकटा चल!’ असे ब्रीदवाक्य िलिहलेला वज घेऊन कोणीतरी पुढे, प्रथम पुढे घुसणार नाही तर कोणीच पुढे येणार नाही! कायर् कधीही होणार नाही!

जे हा जे हा महान काय घडली, मनु यजातींचा कायापालट क न टाकणारी भूकंपीय महान आंदोलने पृ वीस थरारत गेली ते हा ते हा चाळीस जमावे हणनू चािळसांकरता वाट न पाहता समाजाचे पुढे अक पाय न हे तर एक शतक पुढे जाणार् या कोणा ना कोणातरी पुर सराने, प्रचारकाने आिण हुक यानेच ती शक्यते या कक्षेत आणनू सोडलेली आहेत. वानरसेनेचा मागमसूही नसता, एकटा हनुमान एक पाऊलच न हे तर समाजाचे पुढे एक समदु्र उ लघंून गेला. एकटा गेला. चािळसांकरता न थांबता आपले एक याचे िशर हातात घेऊन गेला आिण सीतेचा शोध लावला. ते हा मागनू वानरसेनेचा दळभार एकेक पाऊल टाकीत रामचंद्रजी लकेंवर आण ूशकले. एकटा कोलंबस समाजाचे पुढे एक खंडचे खंड जाऊन कोणाची वाट न पाहता अमेिरके या तटावर झडा रोिवता झाला. आिण नंतर पेन या आिण पोतुर्गाल या नौसै याचे सचंालक एकेक पाय पुढे टाकीत या सेनेकडून

www.savarkarsmarak.com

अमेिरका िजकंते झाले. येशूिख्र ताने ख्री यािनटी काढली ते हा तो एकटा होता. महंमद या दरीत एकटा होता की जेथे याने मसुलमानी धमार्ची महूुतर्मेढ रोवली आिण आज कोटी कोटी लोक यांचे झ याखाली डुलत आहेत, नाहीतर प्रथम चाळीसजण िख्र चन धमार्वलबंी झा यावर मग मी िख्र चन धमर् काय तो सांगेन असे जर येशू हणाला असता तर िख्र चन धमर् काय हे कळ यापूवीर् िख्र चन होणे शक्य नस याने आज िख्र चनांचे नावही ऐकू येते ना!

हणनू तु ही ‘चाळीस माणसे आणा मी येतो,’ िकंवा समाजा यापुढे एक पाऊल मी टाकतो हे हणणे सेनापित िकंवा लोकनायक याला जरी शोभते तरी याचा आधार घेऊन प्र येक अनयुायानेही तचे आपले ब्रीदवाक्य क न दसुरा कोणी चाळीस माणसे आणीतो जेठा मा न व थ राह यातच शहाणपणा समजावा असा या वाक्याचा मळुीच अथर् होत नाही. िटळक हणत ‘चाळीस आणा’ हणजे ‘तु ही प्रथम पुढे हा.’ जो पिह याने पुढे होईल तो मखूर् न हे तर तोच खरा िटळकांचा चेला! कारण तो पुढे झा यानेच चाळीस पुढे येणे सभंवेल आिण मग लोकनायकही येऊन िमळतील.

लोकमा यां या अस या एक या दकु य वाक्यासच या िवषयावरील यांची िनरपेक्ष आिण सांगोपांग मते असे समज याने िभत्रेपणासच शहाणपणा समज याची काही लोकांस कशी खोड लागत आहे हे बरेच वेळा अनुभवास आ याने या वाक्यांचा खरा अथर् आळशी लोक समजतात तसा लावणे कसे मूखर्पणाचे आहे हे प ट क न दाखिवले. परंतु आ ही प्रथमारंभी सांिगत या िनयमाप्रमाणे या िवषयावर या लोकमा यां या सवर् आठवणी एकत्र क न वाच या तर या यां या पिह या वाक्याचा अथर् कसा लावावा हे भा यही यांनीच सदैुवाने िलिहलेले आढळून येईल. उदाहरणाथर् वामन म हार जोशी यांची आठवण पहाः-

जोशी : पण हा मागर् धोक्याचा आहे. याला लोकांची खरी सहानुभिूत पािहजे. िटळक : (िकंिचत ्खेकसनू) पण लोक हणजे कोण? तु ही आ ही इ ट िमत्र, इ यािद िमळूनच लोक होतात! जोशी : पण ते खरेखुरे पािहजेत. हणजे िचकाटीचे, न डगमगणारे असे शंभर लोक दाखिवलेत की या मागार्ने एकशेएकावा मी आहे. िटळक : बरे शंभर आज िसद्ध नाहीत असे समजा, पण नाहीत हणनूच शंभर गोळा करायला नको का? चला आजपासूनच आपण या कामाला आरंभ क या. मी पिहला. तु ही दसुरे होता? शंभर िमळा यावरच कायर् आरंभ;ू या वेळेस देखील मी पुढे होईन. काय बाधा असेल ती मी सोशीन. मागाहून इतर. चला होता ना दसुरे? काम शंभर िमळा यावर सु . स या नुसते नाव नोदावयाचे. काय एकशे एकावे हो यास देखील इतका उशीर!

www.savarkarsmarak.com

महारा ट्रातील त णांनो, हा पहा खरा िटळक! ‘या; मी पिहला!’ या वाक्यात प्रितिबिंबत झालेलया या ब्रीदास पाळा! मग शंभर काय, शंभर हजार लोक येतील. न आले तरी तुझे कतर् य तू क न जाशील! चािळसां या मागनू लोकनायक येतील. पण लोकनायकास येणे शक्य करणारे ते चाळीस जमिव यासाठी तू पिहला हो! ते हा मह काय घडतील ते हा िहदं ुजाित पुनः खडबडून ‘ येयं वा साधयेत।् देहं वा पातयेत’् हणनू गजर्ना करीत सघंटनां या जातीच कमर्क्षेत्रात उभी राहील.

आ चयार्ची गो ट ही की ‘चािळसानंतर मी येईन’ िकंवा ‘समाजा यापुढे एकच पाऊल टाका’ ही िटळकांची वाक्ये महारा ट्रात सवर्तोमुखी झालेली आहेत. परंतु ‘मी पिहला!’ हे वाक्य काही िततके लोकिप्रय झालेले िदसत नाही. अशा पेचात पाडणार् या, अडचणीत आणणार् या, कातडीस झ बणार् या आठवणी न आठवणे हे साहिजकच आहे! यांनी कमर्क्षेत्रातून पाय काढताना समाजाचे पुढे एक सोडून दहा पाय पाठीमागे टाक यास कमी केले नाही यांनी कमर्क्षते्रात पाय पढेु टाकताना तो समाजा या पुढे एकच पाऊलभर आहे हणनू िटळकांची ग्वाही देऊन काळजी वाहावी आिण पळ काढताना चािळसांची तर काय पण एकाचीही वाट न पाहता ‘मी पिहला’ हणनू जे प्रथम पळाले आिण माजघरात जाऊन दडले, यांनीच पु हा परत त ड दे याचे प्रसगंी एकटे पुढे जाणार् यास मखूर् आिण साहसी हणनू दषुनू लोकमा यांचेवरील भक्तीसाठी आपण समाज िसद्ध झा यािवना चािळसावा तर काय पण शंभरावा सिैनक हो यास काकू करावी यात काहीच आ चयर् नाही. िटळकां या सोई कर िशकव या तेव या पाळणे हीच िटळक भक्तीची यांची याख्या आहे!

परंतु अशा लोकांस सोडून िदले तर यास िटळकांचे काय िकंवा दसुर् या कोणा थोर पु षाचे खरे गत काय हे प्रामािणक णे जाणावयाचे असेल याने यां या एकेका िवषयावरील समग्र आठवणी आिण वचने एकत्र क न वाचावी. हाच यां या मताचा खरा अथर् समज यास एकमात्र उपाय आहे.

- (केसरी, १९२६)

www.savarkarsmarak.com

िवज्ञानिन ठ िनबंध भाग २ रा १. दोन श दांत दोन सं कृती

युरोपम ये वा अमेिरकेत आज आपण पाय टाक याबरोबर आप या कानावर जर कोणाचा सवर्कष श द पडत असेल तर तो ‘अप-टु-डटे’ ‘अ ययावत’ हा होय. अगदी यःकि चत ्बूटपॅिलशची डबी आपण िवकत घ्यावयास गेलो तरी दकुानदार चटकन ्आप याला सांगेन की, ‘हीच डबी घ्या रावसाहब!’ ‘का, हीच का?’ असे िवचारताच तो उ तरेल, ‘कारण, ही अगदी अप-टु-डटे आहे बघा!’ िशं याकड े गेलो तर शटर्चा, कोटाचा, जािकटाचा, पोलक्याचा, लहंग्याचा-अनेक घाट दाखवून यात या यात उ तम िन ग्रा य हणनू जो घाट तो पुढे करील तो तसा उ तम िन ग्रा य का आहे याची सारीं कारणे एका श दात यक्तिव या तव तो झ कन उदगारेल. ‘अगदी अप-टु-डटे! अगदी अ ययावत!’ उ तम यंत्र हणजे अप-टु-डटे यंत्र; कोण याही िवषयावरील पु तकांत उ तम पु तक हणजे जे अप-टु-डटे असेल ते अप-टु-डटे वेष, अप-टु-डटे मािहती, अ ययावत सोयी - हणजे या या पदाथार्तील सव कृ ट प्रकार! जो मनु य अप-टु-डटे नाही तोच अजागळ. हा अ ययावत पणा, अप-टु-डटेपणा यां या बुटा या बंदापासनू तो वीजिद या या बटनापयर्ंत िजथे ितथे आढळून येतो. यां या काल या बंदकुीपेक्षा आजची सरस, काल या िवमानापेक्षा आजचे सरस, लडंन या या टोका या खोलीत बसनू ते परवा लडंन या या टोक या घरातील बसले या मनु याशी बोल ू लागले. तर आज ते लडंन या याच खोलीत बसनू अमेिरकेत बसले या मनु याशी दरू वनीचे बोलत. काल ते याच लडंन या खोलीतून कॉटलडं या घरात िमत्राकड े त ड क न सकाळचा बाजारभाव िवचारतात आिण लगेच त ड वळवून मुबंईत बसले या अड यास सकाळचे सकाळी ते कळिवतात! असा यांचा ‘आज’ यां या ‘काल’ यापुढे सारखा धावत आहे; ‘काल’ मागे पडत-टाकाऊ बनत आहे. यांचा प्र येक ‘आज’ ‘काल या’ हून इतका अिधक समजंस, सकस, सकस, ठरत आहे की, यांचा ‘कालावरचा’ िव वास ढळून ‘आज’ वरच अढळपणे बसलेला आहे; इतका अढळ की, प्र तुत या युरोप अमेिरकतन जीवनाचे, सं कृतीचे, प्रवृ तीचे मखु्य लक्षण जर कोण या एका श दात अपवाद वजा घालनू यक्तिवले जात असेल तर ते या अ ययवात ् अप-टु-डटे याच श दात होय, प्र तुत या युरोप अमेिरकन सं कृतीचे िवशेषनाम आहे - अप-्टु-डटे अ ययावत!!

www.savarkarsmarak.com

पण आप या िहदंरुा ट्रात आजही आम या मनोभमूीत खोल खोल पाळेमळेु खुपसनू जी सार् या जीवनास यापीत फैलावलेली आहे या सं कृतीचे तसे मखु्य लक्षण जर कोण या एका श दात सांगावयाचे झाले तर ते या श दात सांगता येईल तो श द हणजे ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ हाच होय! अ ययावत या, अप-टु-डटे या अगदी उलट! कोणचीही व तु, चाल, धाटणी, टूम, ग्रथं, ज्ञान, सव कृ ट का आहे हणनू युरोिपयनास िवचारताच तो जो झटकन ् एका श दात सांगेल की, ती अ ययावत आहे हणनू, तसेच कोणतेही ज्ञान, ग्रथं, टूम, धाटणी, चाल,ू सधुारणा ग्रा य की अग्रा य, योग्य की अयोग्य का आहे हे ठरिवताना ती आज उपयुक्त आहे, सोयीची आहे, प्रगितकारक आहे की नाही, माग याहून सरस, सकस आहे की नाही हे जवळजवळ मळुीच न पाहता पिह या धडक्यालाच आ ही बहुधा जे पाहू, जे िवचा , ते हे की, ती ुित मिृतपुराणोक्त आहे की नाही! आम या सं कृतीचे अ यंत लािजरवाणे भषूण हणनू आ ही जे ब्रीद िमरिवतो ते हे की, वेदात जे सांिगतले आहे या यापुढे आ ही गे या दहापाच हजार वषार्त सामािजक, राजकीय वा धािमर्क िविधिनषेधात वा कौश यात रितभरही पुढे सरकलो नाही! युरोप, ‘मी काल या पुढे आज गेलो की नाही, प्र यही अिधक काही िशकून अिधक शाहणा होत आहे की नाही, बापाहून सवाई िनघालोच की नाही!’ हणनू हंुकारीत आहे, आ ही सा या ‘काल’ या तर राहोच पण ऐिहक ‘काल’ याही पुढे गेलो नाहीच की नाही, गे या पांच हजार वषार्त अिधक शहाणे झालो नाहीच की नाही, असे हंुकारीत आहो! बापास कळत न हते, ठाऊक न हते, ते मला कळू लागले, तसे काही नवीन िशकलो तर मग बापाचे बापपण ते काय रािहले! ही आमची भीित! आमचे पूवर्ज ित्रकालज्ञानी होते ही आमची प्रितज्ञा! आिण यांना जे ठाऊक न हते ते मी िशकलो असे मानणे िकंवा तसे काही िशकणे हणजे यां या कळत न हते असे तर मला काही कळू लागले नाही ना, ही आमची िचतंा! वेदकालीन बैलगाडीत बसनू या आगगाडी या युगातही ती र र र करीत चालत आहे. ही आमची ुित मिृतपुराणोक्त प्रविृ त आजचीच नाही; तर या ुित मिृतपुराणां याही आधीपासनू आहे, यांनतरची आहे, आजपयर्ंत सारखी चालत आलेली आहे. ज मापासनू मरणापयर्ंत, गभार्धानापसनू अं ये टीपयर्ंत जो जो आचार, िनबर्ंध (कायदा), अिभप्राय, मनु मतृीसारख्या अगदी आ य मतृीत सांिगतला आहे तो तो आचार वा िनबर्ंध का िहतकार आहे वा आचरणीय आहे याची िचिक सा क न न हे तर मखु्यतः आिण बहुधा ‘एष धमर्ः सनातनः’ ही ठाम राजमुद्रा ठोकूनच होय. तो िुत मिृतपुराणोक्त आहे इतके एकच महाकारण पुढे क न! ‘लसणू का खाऊ नये’ तर तो कोण याही पिरि थतीत वै यक टया िहतावह आहे वा नाही याची िचिक सा न करता केवळ ‘एष धमर्:

www.savarkarsmarak.com

सनातनः’ आहे हणनू! ‘िदवसा मलूमतू्रो सगर् उ तरािभमखु करावे पण रात्री दिक्षणािभमखुच’ का? एष धमर्: सनातनः’ आहे हणनू! आम या पिह या ीमान ्मनु राजषीर् या राजवटीपयर्ंत तो शेवट या ीमतं रावबाजी या राजवटीपयर्ंत राज यवहारातही अनेक मह वा या जातीय वा रा ट्रीय प्र नांचे जे िनणर्य िदले गेले ते, ती गो ट बदल या पिरि थतीत उपयुक्त होती की नाही याची फारशी िकंवा मळुीच फोड न करता केवळ हीच एक ठरीव राजमदु्रा ठोकून होत की ‘नवे क नये; जनेु मोडू नये!’ िशवछत्रपित वा शाहू छत्रपित, पिहले बाजीराम िन शेवटचे बाजीराव यां या द तरातील शेकडो िनणर्यपत्रांहून हे वाक्य, सवर् िववाद खाडकून ्बदं करणार् या ब्र यवाक्याप्रमाणे जेथे तेथे कसे आढळून येत ेते इितहासज्ञांस ठाऊक आहेच. जनेु नडू लागले, सडू लागले, हणनूच जे वाद, यादवी, सकंट उ प न झाली त ेतोड याचा िन ती िनवार याचा प्र नांचा िनपटारा पु हा आपले तेच ‘जनेु मोडू नय, नवे क नये’ याच सतू्राने युगोयगेु केला गे यामळेु ते जनेु अिधकािधक नडतच, सडतच, जे चालले आहे ते थेट आजपावेतो! तरीही आजसु दा पशर्बंदी, िसधंुबंदी प्रभिृत या सामािजक ढींनी िहदंसुमाज िखळिखळा िन दधुखुळा क न सोडला आहे या िढ तोड याचा प्र न िनघताच पु हा आपले सनातनीच न हेत तर सधुारक हणिवणारेही या िढस वा यां या उ चाटनास ‘शा त्राधार आहे का?’ याच एका प्र नाने याकूळ हो साते ग्रथंावर ग्रथं िलहीत आहेत. शा त्राथार्ची एरंडाची गरु् हाळामागून गरु् हाळे िव व पिरषदांतून चालवीत आहेत. मन ुराजषीर्चा तो ‘एष धमर्: सनातनः’ शाहूराजषीर्चा तो ‘जनेु मोडू नये, नवे क नये’ आिण आज या ब्र य ींचा हा ‘शा त्राधार आहे का?’ हे ित ही गहृ थ या एकाच मूळपु षाचे औरसपुत्र आहेत तो पु ष हणजे ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ हाच होय! खरोखर आम या िहदंसुं कृतीची पूवार्पार िविश ट प्रविृत कोणती, लक्षण कोणते, महासतू्र कोणते ते एका श दात अपवादािद वजा जाता यक्तिवणे असेल तर तो श द हणजे ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ हाच होय!!! आज या युरोिपयन सं कृतीचे जे मखु्य लक्षण ‘अ ययावत’ या या अगदी उलट! ते पूजक ‘आजचे’ आ ही ‘कालचे’! ते न याचे, आ ही जु याचे! ते ‘ता या’ चे भोक्ते, आ ही ‘िशळया’चे ! एकंदरीत पाहाता यांची सं कृित अ ययावती, आमची पुरातनी! या अ ययावती िन परुातनी सं कृतींची आजची ठळक उदाहरणे हणनू जरी

आ ही युरोिपयन आिण भारतीय जानपदांचाच िवशेष उ लेख केला असला तरी वा तिवक पाहता हा अ ययावत पणा िकंवा पुरातनपणा कोण याही एका जानपदाचा वा जातीचा अपिरहायर् गणुधमर् नसनू तो मखु्यतः एका त वाचा गणु आहे. अपिरवतर्नीय श दिन ठ धमर् आिण प्र यक्षिन ठ, प्रयोगक्षम िन प्रयोगिस द िवज्ञान

www.savarkarsmarak.com

यां या िभ न प्रवृ तींची ती िभ न नांवे आहेत, जे जे धमर्ग्रथं अपौ षेय हणनू समजले गेले यां या यां यात सामावलेली सं कृितही सहजच अपिरवतर्नीय समजली जाते आिण जे लोक या धमर्ग्रथंाची स ता आप यावर चाल ू देतात ते ुित मिृतपुराणोक्ताचे, या पुरातनपणाचे, बंदे गलुाम होऊन बसतात. या

धमर्ग्रथंां या चाकोरीबाहेर यांना पाऊलही टाकता येत नाही. हे धमर्ग्रथं जे हा प्रथम रचले जातात ते हा त े बहुधा कोणची तरी एक सधुारणा घडवुन आण यासाठीच रचलेले असले तरी आप या वतःभोवती ई वरी आजे्ञची प्रभावळ िमरवून आप या श दास अपिरवतर्नीय, कधीही न बदलणार् या िविधिनषेधांचे व प ते देत अस यामळेु ते लवकरच भावी सधुारणेचे कटे्ट शत्र ूबनतात. यां या दोन पुट्ठयां या आत सारे िव व िन सारा काल डांबून ठेव याचा वेडगळ अट्टहास जरी ते करतात तरी सदा चंचल, सदा नवीन, अद य आिण अमोघ िनसगर्शिक्त आिण कालगित या धमर्ग्रथंां या दोन पठुयात िन याची थोडीच थांबून राहते! ईशपे्रिषतांची वा प्र यक्ष ई वराची मनमढंत सही ठोकून जरी हे धमर्ग्रथं प्रकािशलेले असले तरी भकंूप, वालामखुी, जलप्रलय िन वज्राघात यांना या पो यां या ताडपत्री पुरचुडंीत गुडंाळून

ठेव याचा यांचा सारा प्रय न फोल ठरतो. एखादा भकंूप यां यातील भगूोलास मडक्यां या उतरंडीसारखा सहज कोलमडून देतो. यां या अ यंत पिवत्र न यांस वालामखुी एका घोटासरशी गटकन ् िपऊन टाकतो. यांना ठाउक असलेली खंडचेी

खंड े बेप ता होतात. ई वरा या नावाने जरी ते ग्रथं अवतीणर् झालेले असले तरी यां या श दांची पत राख याची ई वरास लवलेश आव यकता िन आवड अस याचे या ई वरी उ पातांव न िदसत नाही. यां या भगूोलाची जी ददुर्शा तीच यां या इितहासाची. वेदांतील दाशराज्ञ यु द हणजे पंजाबसारख्या एका िज याएवढा या दहा राजांची कटकट. ितला या काळ या आयर् रा ट्रा या बा य कालात इतके मह व आले की, ित या यशापयशापायी अिग्न, सोम, व ण यां या प्राथर्ना क णा, साहा य भाक यासाठी सकू्ते रच यात आले आिण देवदेवतांनाही प यिवप य यावे लागले. तीच गो ट िख्र चन, यहुदी, पारशी, मसुलमानी प्रभिृत य चयावत ् अपौ षेय

मान या गेले या धमर्ग्रथंाची आिण यातील या काळ या इितहासाची. यां या रचनाकाली या या जातीपुरते हे प्रसगं अ यंत मह वाचे वाटणे साहिजक असले, तरी आज या ित्रखंडात मोच बांधून ठाकणार् या लक्ष लक्ष सिैनकां या प्रचडं महायु दां या मानाने या मठुभर लोकां या कटकटी आिण आज या जग याळ साम्रा यां या मानाने यांची ती क्षुद्र रा ये िन राजधा या इतक्या तु छ ठरतात की, यास एवढे गौरिवणारे ग्रथं ई वरप्रणीत, ित्रकालदशीर्, सवर्ज्ञ आिण ित्रकालाबािधत समजणे हा या पद वाटावे. या धमर्ग्रथंांत विणर् याप्रमाणे जर देवदेवतांना देखील ते

www.savarkarsmarak.com

राजे, या राजधा या, ती रा टे्र, रिक्षणे इतके मह वाचे वाटत होते की, यासाठी ई वरीय सकू्ते, आयने िन देवदतूांची सै ये यांनी धाडावी, तर मग यां यावाचूनही जग चाल ूशकेल असे याच ई वराला पुढे कसे वाटले? आज ती बािललोन या नेबूचदने झारची राजधानी कुठे आहे? ते इ त्राइलांचे सवुणर्मिंदर, ते असीिरयन, ते खाि डयन, ते पारसीक, या रागीट मोलाक देवतेची ती देवळे, ते लोकचे लोक कुठे गेले? रघुपतेः क्व गतो तरकोसला? यदपुतेः क्व गता मथुरा पुरी? प्रकृित आिण काळ ही असा या वतःस अपिरवतर्नीय आिण ित्रकाळबािधत समजणार् या धमर्ग्रथंां या ताडपत्रांचा चुराडा उडवीत सारखा व छंद िधगंाणा घालीत असता या ग्रथंां या शेवट या अक्षरा या पुढे पाऊल टाकायचेच नाही असा मखूर् हट्ट धरणार् या लोकांची सं कृित या या धमर्ग्रथंां या प्राचीन सं कृतीपेक्षा कधीही अिधक िवकास ूशकणार नाही हे काय सांगावयास हवे?

जोवर बायबलाला अपिरवतर्नीय आिण अपौ षेय धमर्ग्रथं मानीत होता तोवर युरोपही असाच आिण याच ुित मिृतपुराणोक्ता या, याच पुरातनी प्रवृ ती या आडातील बेडूक होऊन पडला होताच. ती तशीच आहे की नाही हे ठरिव यासाठी बुि दग य िन प्रयोगक्षम अशा कोण याही कारणािवषयी फारशी वा तपु त न करता याच युरोपने एकदा इतकेच काय ते िवचारले होते की, ‘पण बायबलात तसे िलिहले आहे का? पृ वी वाटोळी आहे ही गो ट ुित मिृतपुराणोक्त आहे का?’ जर बायबलात ती सपाट आहे असे सांिगतलेले असेल -आिण तसेच िलिहलेले आहे!- तर पृ वीने सपाटच रािहले पािहजे! कोलबंसाने अमेिरकेचा शोध लावून, ितला प्र यक्ष पाहून परत यानंतरही तसले एखादे खंड, ई वरप्रद त, सवर्ज्ञ, ित्रकालाबािधत, बायबलात उ लेखीलेले नस यामळेु ते नसलेच पािहजे हणनू याच युरोपने धमार्ज्ञा सोडले या हो या! अ यतं दधुखुळा असला तरीही पोप अ खलनीयच (infallible) असला पािहजे हणनू याच युरोपची एकदा ढ दा होती, िकतीही पापी असला तरी पोपला पैसे भ न याची विश याची िचठ्ठी आप या पे्रता या हातात देऊन त ेपुरले गेले की, वगार्ची दारे यास उघडलींच पािहजेत! या ुित मिृतपुराणोक्त िन ठेने लक्षाविध पे्रतां या हातांत तशा लक्षविध िचट्ठया असले या याच युरोप या कबर थानास उकरले असता अजूनही आढळतील! जी युरोपची गो ट तीच मसुलमानी जगताची, यरुोप या पुरातनी धमर्प्रवृ तीस लाथाडून तुमलु िवरोधानंतर आज तरी या वैज्ञािनक अ ययावती प्रवृ तीचा पुर कतार् झालेला आहे. पण केमालपाशाचा तुकर् थान सोडला तर बाकीचे मसुलमानी जगत,् िहदं ुजगताप्रमाणेच, आजही या ‘बाबावाक्यं प्रमाण’ं चेच बंदे गलुाम झालेले आहे. या तव िहदंपू्रमाणेच

www.savarkarsmarak.com

मसुलमानही युरोप या या वैज्ञािनक, अ ययावती सं कृतीपुढे एकसारखे हतवीयर् िन हतप्रभ होत आले आहेत. तीच ि थित यथाप्रमाण पारिसकांची, यूंची!

या लेखात आप या िहदंरुा ट्रापुरतेच मखु्य वेक न बोलावयाचे अस याने वरील धािमर्क िन वैज्ञािनक अशा या दोन प्रविृ त सांिगत या, एक पुरातनी िन एक अ ययावती अशा या दोन सं कृित उ लेिख या, यांची सवर्साधारण चचार् येथेच सोडून आम यापुरते हे िवशेषक न सांिगतले पािहजे, की यांपैकी पिह या प्रकार या ुित मिृतपुराणाक्ता या िपजंर् यात आम याप्रमाणेच ती चुकी करणरा प्र येकजण फसत आलेला आहे, हे जरी वर दाखिवले असले तरीही यायोगे आ ही याच िपजंर् यात यापुढेही राहणे क्ष यच आहे, सहजच आहे असे मात्र समजता कामा नये. आ ही यास अपौ षेय िन ित्रकालाबािधत मानीत आलो, तो धमर्ग्रथं आज या सार् या उपल ध धमर्ग्रथंांत पुरातन - पांच हजार वषार्ंपूवीर्चा धरला, तरीही पांच हजार वष मागासलेला! जग पांच हजार वष पुढे गेलले!! परंत ुअजनूही आज या काळी उपयुक्त त े आज या काळचे वैज्ञािनक शहाणपण न िशकता या पांच हजार वषार्पूवीर् या शहाणपणाहून शहाणे हावयाचे नाही असा कृतसकं प आ ही कसे क न बसलेलो आहोत, यामळेु आ ही पांच हजार वषार्पूवीर् या अडाणीपणास आजही ज मितथीपासनू मृ युितथीपयर्ंत कसे कवटाळून धरीत आहोत ते प ट कर यासाठी या धािमर्ंक सं कृतीं या, पुरातन प्रवृ ती या, अधंपरंपरेची दोनचार उदाहरणे िदग्दशर्नाथर् िवचारात घेऊ.

प्रथम ही आपली यज्ञसं थाच पहा. अ यंत थंड प्रदेशात अग्नीचे सतत साहचयर् सखुावह असते. अशा कोण याही शीत प्रदेशात िन िहमसकुंल काली ही सं था ज मास आली असावी. या वेळी प्र येक घरी अखंड अिग्नहोत्र आिण वेळोवेळी मोठमोठे प्र विलत होणारे यज्ञ आरोग्यप्रद आिण सखुमय होत असतील; पण आजकाल या िहदंु थान या अस य उ णतते या अिग्नपूजेने कोणतेही भौितक िहत साधत नाही, हे वणवे घरोघर आिण गावोगाव भडकवून ठेवणे असखुोदकर् च होते. पूवीर् अिग्न पेटिव याचे साधनही सलुभ नसे, रानावनांतनू झाडावर झाड ेघासनू अिग्न सहज पेटताना पाहून प्राचीन मनु याला कृित्रम अिग्न उ प न कर याची िव या या िविश ट लाकडावर लाकूड घासनू सचुली िन साधली असावी. ती यज्ञसं थेत या काळी उपयोिजली गेली तेही साहािजकच होते. पण यावर धािमर्क छाप पड यामळेु आता अिग्न आगपेटीतील काडी या गलुातही अगदी माणसाळवून ठेवता येऊ लागला असताही यज्ञातील पिवत्र अिग्न हटला हणजे तो या अ यंत प्राचीन आिण हणनूच आज अ यंत अडाणी ठरले या प दतीनेच मतं्रपूवर्क लाकडावर लाकूड घासनू ‘अग्ने प्रदी त हो’ अशा दयद्रावक प्राथर्नांनी पेटवावा

www.savarkarsmarak.com

लागतो! लाकूड आिण गारगोटी या अडाणी साधनांपलीकड ेअिग्न चेतिव याचे साधन गे या पांच हजार वषार्त आ हांस शोधता आले नाही! युरोपने आगपेटया काढ या, वीज काढली, ‘दीप योितः नमो तुते’ इ यादी क णा न आळिवता बुटाने जरी बटन दाबले तरी पटकन ्लखलखाट पाड यास िवजेस दासीसारखे भाग पडू लागले: पण अजनूही ुित मिृतपुराणोक्त पिवत्र अिग्न हटला, की तो लाकडावर लाकुड घासनूच पेटिवला असला पािहजे! मागासले या धमर्ग्रथंांस ित्रकालाबािधत मान यामळेु यां याइतके सदोिदत मागासलले राहणे असे भाग पडते! अिग्न ही देवता आहे, ‘यज्ञाद्भवित पजर् यः’ अशी प्राचीनांची प्रामािणक भावना होती आिण हणनूच ते यात मणोगणती तूप ओतीत. हे िनि चत झाले आहे की, अग्नीचे नैसिगर्क गणुधमर् यास रागिवले तरी जा त होत नाही, प्रसािदले तरी सौ य होत नाहीत; घतृाची सतत धार ध न ‘असे नय सपुथा राये अ मान ्देव वसनुािन िव वान’ अशी प्राथर्ना करीत राहणार् या यजमाना याही घरास तोच यज्ञीय अिग्न सिंध साधली, की जाळून भ म कर यास सोडीत नाही! आिण यज्ञाचे वणवे सारखे पेटले या भारतवषार्म य दहा वषार्त िजतके दु काळ पडतात िततके दमडी या आगपेटीत या अग्नीला क डून टाकणार् या युरोपम ये शंभर वषार्त पडत नाहीत. यज्ञमतं्र आिण पजर् यसकू्ते हणनू हणनू भारतवषार्चा कंठ कोरड झाला तरी या धािमर्क मतास पजर् य भीक घालीत नाही. पण ितकड े रिशयात पहा. पजर् याचे वैज्ञािनक सकू्त शोधून काढले जाताच आता कोणीही आिण पावसाळा नसला तरी के हाही ‘पजर् या, पड!’ हटले, की पजर् य झकत पाया पडतो! िवमान दरू या नदीवर िफरवून आणले जाताना ते या नदीचे पाणी शोधून घेत.े आिण मग वाटेल या शेतावर एखा या भ न आले या ढगासारख ते या पा याचा पाऊस पाडते! अशा अनुभवानंतरही आता या यज्ञसं थेचे आ ही िवसजर्न करावयास नको काय? जर थोड ेदधू उतास गेले िकंवा तुपाची वाटी लवंडली तर सनुांस सासवा ितकड े टाकून बोलत असताच ितकड ेमणोगणती तूप समारंभपूवर्क आ ही आगीत तास िन तास ओतीत बसलेलो असतो! कारण? येवढेच, की तसे करणे ुित मिृतपुराणोक्त आहे! या यज्ञसं थेचे रा ट्रीय कद्र हणनू या आयार्वतार्वर जे प्राचीनकाळी अनंत उपकार झाले यािवषयी कृतज्ञता यक्तवूनही आता यापुढे मात्र या आगीत तुपाचा एक थबही यथर् न ओतता बु दाप्रमाणे ती सारी यज्ञसामग्री िन ते यज्ञकंुड गगेंत िवसिजर्णेच उिचत आहे. ‘यज्ञाद्भवित पजर् यः’ हे सतू्र खोडून ‘िवज्ञानदेव पजर् यः’ हे सतू्र आता न या मतृीत घातले पािहजे!

तशीच तो शंकराचायार्ंची पालखी, पालखी िन बलैगाडी या वैिदक काल या वाहनानंतर गे या पांच हजार वषार्त नवीन वाहन असे काही आ हांस उद्भिवता आले

www.savarkarsmarak.com

नाही! िवज्ञानिन ठ युरोपने तीन शतकांत आज तीनशे वाहनप्रकार उद्भवून सोडले. दचुाकी, मोटार, आगगाडी, िवमान; आिण आता पायिवमान काढून सायकलसारख आप या पायाने िवमान झडपीत जो तो आकाशात उड या या बेतात आला आहे! पण आमचे शंकराचायर् चार माणसां या खां याव न अजनू िमरवतातच आहेत! गावापयर्ंत प्रवास मोटारीतून होईल, पण गावात पा यपूजेला िनघाले, की मोटार पाखंड ठरलीच! या ुित मिृतपुराणोक्त पालखीत बसनू भरिदवसा तीच ुित मिृतपुराणोक्त मशाल पाजळीत जाणार! प्राकृत जनांना रात्री तेवढे िदसत नाही,

मशाल लागते. पण सकलशा त्रपारावरपारीणांना िदवसासु दा मशालीवाचून िदसत नाही! आिण यातही ती धुरकट मशाल हवी! तीहून अिधक तेज वी िबनधुरी वीजदीप चालणार नाही! कारण तो ुित मिृतपुरोणोक्त मशालीहून अिधक चांगला आहे हणनूच या य आहे!

जी मशीलीची तीच गो ट या नंदादीपी समईची. पूवीर् मिंदराचे गाभारे अगदी अधंारगडुुप असत आिण समईवाचून िदवा माहीत नसे, ते हा समईचा नंदादीप योग्यच होता. पण आता वीज गोलकांनी गाभारे िदवसासारखे झगझगाटले असताही यांना नंदादीपाची पदवी िकंवा प्रावी य लाभणार नाही. या वीजगोलकांकड ेपाहून वतःच िदपून जात आहे ती समईच तेवत ठेवली तर देवास िदवा दाखिव याचे पु य लाभणार! अिधक प्रकाशणे हे िद याचे िदवेपण न हे; तर ुित मिृतकाळा या िमणिम या योितइतकेच प्रकाशणे हणजे खरे धािमर्क िदवेपण होय! या तवच िवजे या िद याला कोणीही ‘िदप योितनर्मो तुते’ हणनू नमीत नाहीत. तो मान या िमणिम या सनातन समईलाच लाभला पािहजे.

बो या लेख यापलीकड े गे या पांच हजार वषार्ंत आ ही दसुरे लेखनसाधन क पू शकलो नाही. िवज्ञानी सं कृती या अ ययावत प्रवृ ती या युरोपने मदु्रणकला उचलली, टंकलेखक (टाईपरायटर) एकटंक (मोनोटाईप), पंिक्तटंकक (िलनोटाईप) भराभर शोधनू काढले. आिण आता बोलणारा या वनीसरशी आपण होऊन लेख टंिकत करीत जाणारा वंयंटंककही िनघू घातला आहे! िशवाजीमहाराजां या पूवीर् छापखाना िहदंु थानात पोतुर्गीजांनी आणला; पण आ ही या बो या लेखणीने या सटुया लांबोळया पानावरच आम या पो या कालपरवापयर्ंत िलिहत होतो! तशा ुित मिृतपुराणोक्त प दतीने जी िलिहली नाही ती पोथी कसली? बांधीव पु तकी

आकाराचे छापलेले तेच धािमर्क ग्रथंही सोवळयात न वाचता यां या या जनुाट पो याच सोवळयात वाचणारे िकतीतरी भािवक पंतपंिडत िन भटजीिभक्षुक आ ही वतः पािहलेले आहेत.

www.savarkarsmarak.com

आ ही ज म घेतो तोच मळुी या ुित मिृतपुराणोक्तात! उ कृ ट प्रकाश, वायुश यौषािध यांनी ससुि जत अशा अगदी अ ययावत अप-टु-डटे असणार् या प्रसिूतगहृात प्रसतूी तव जाणे हे युरोपात ि त्रयांचे कतर् यच समजतात- तोच िश टाचार! पण आम या इकड ेतोच िश टाचाराचा भगं ठरतो! तशी सोय िन सवड असनूही अशा प्रसिूतगहृात जाणे हणजे कोणते तरी अनि वत कृ य कर यासारख ि त्रयांचे ि त्रयांनाच अजनूही वाटते. पण तो ओशाळेपणा यांना आप या घर या या िुत मिृतपुराणोक्त अधंाराने दाटले या आिण शणेामातीत सारवले या खोलीत बाळंत हो यांत मळुीच वाटत नाही! प्रकाश, वायु, श यौषिध यां या अ ययावत सोयी आहेत का हे पाह यापेक्षा पांचवीला आिण ष ठीला या सटवी िजवती यथाशा त्र प्रसािद या जातात की नाहीत याचीच िचतंा अिधक! नाळ कापलेली कातरसु दा देवीसारखी पाटावर मांडून पुजायची, सटवीने खोलीत येऊ नये हणनू नरवेला या पानेफां या उंबर् यावर आड या टाकाय या, भावाबिहणींनादेखील दहा िदवस पशर् क यायचा नाही. डॉक्टराला देखील सचैल नान करणे भाग पाडायचे, मलू पिह याच िदवसापासनू सपुात, - तांदळु सपुारी ठेवून पुजले या सपुात! - घालनू दहा िदवस बाजेवर ते सपूच शेजारी घेऊन यात मलुाला िनजवायचे. सटवी-िजवतीचा फेरा रात्री बारानंतर येतो हणनू रात्रभर जागायचे. वरवंटयाला मलुाचे कपड ेघालनू पाळ यात प्रथम िनजवायचे िन मग मलू या या शेजारी िनजवायचे, सं याकाळी शांितपाठ चालायचा, पाळ याचा पिहला धक्का आईने पाठीनेच यायचा, या सार् या सं कारात रितभर अतंर पडता कामा नये - नाहीतर बाळ-बाळंितणीवर सटवीने झडप घातलीच हणनू समजावे! पण सटवी - िजवतीची इतकी पत्रास राखणार् या िहदंु थानातच बालमृ यचूी भयंकर साथ सारखी चाल ूआहे! आिण या सटवीला कधीही धूप न जाणार् या, शांितपाठाचा पाठ कधीही न मांडणार् या आिण सवेुराचा िवटाळ घरभर कालिवणार् या पण प्रकाश, वायु, श यौषधींची काळजी घेणार् या या युरोपातील बाळबाळंितणी या वाटेस जा याची सटवी या बापाचीही छाती होत नाही! यां यातील बालमृ युंची सखं्या सारखी घटत आहे. मलुगे इकड ेदिक्षण ध्रुवावर िन ितकड ेउ तर ध्रवुावर चढाई करणारे आिण मलुी इंग्लीश चॅनल एका दमात पोहणार् या िन अटलांिटक महासागर िवमाना या एका झपेेत उडून जाणार् या ! िवज्ञानाची, अ ययावती सं कृतीची पूजा करणार् या यां या आज या प्रसिूतगहृातील ही सतंित पहा आिण कोय याकातरीची िन सटवीची पूजा करणार् या या आम या ुित मिृतपुराणोक्त बाळंतखोलीतील ही आमची सतंित पहा!

जी ज मितथीची गो ट तीच मृ यितथीची. पक्क्या बंद, व छ पेटीत पे्रत झाकून नेणे सोिय कर असते; तरी पण या ठरािवक वेदकालीन बांबूं या ठरािवक

www.savarkarsmarak.com

िचपटया, ठरािवक गांठी मा न जी केली आहे, जी लचकत करकचत कधी मधेच मोडते आहे. या पांच हजार वषार्पूवीर् या ितरडीवर, आपले िवद्रपू त ड उघड ेटाकून, नको नको हे हाल हणत याची मान लटुलटुत सारखी न ना करीत आहे या पे्रतास, घरी गवरीचे खांड पेटवून, तोच अिग्न या मडक्यात घालनू, ते िशकें हाती धरीत, उघडयाबोडक्याने मशानापयर्ंत जीत आ ते ट नेत आहेत ती पे्रतयात्रा िकतीही गरैसोयीची असली तरी पु य! कारण? ती ुित मिृतपुराणोक्त आहे! सदैुवाने पे्रते जाळ याची आमची प दत चांगली आहे. पण ती चांगली हणनू न हे तर सनातन पे्रते पुरणे हेच ुित मिृतपुराणोक्त आहे, ते ती पुरीतच आहेत! जाळतात ते देखील नवीन िव यु गहृात पे्रत जाळ यास मा यता देणार नाहीत. जे हा वीज ठाऊक न हती, आगपेटी िनघाली न हती, ते हा या अडाणी प दतीने ध न िव तवाचे मडके नेऊन पावसात मधून िवझतचे आहे, मधून पु हा ढोसली जातेच आहे अशा या ुित मिृतपुराणोक्त िचतेवरच आ ही अजनूही पे्रत ेजाळणार! जर कोणा भािवक मनु यास सांिगतले, की तुझ ेपे्रत आटोपसर पेटीतून नेऊन अ ययावत िव युतगहृात झटकन ् जाळले जाईल, तर या बातमी या धक्क्यासरशी तो िजवंतपणीच मे याहून मेला होईल! िन मृ यूपत्रात िलहून ठेवील की, मा या पे्रताची अशी ददुर्शा होता कामा नये. या करकर या ितरडीवर, ती लटुलटुती मान न ना करीत असताच, ते िवद्रपू त ड उघड ेठेवूनच या लाकडी िचतेवर तसेच ढोसले जात जात माझ े पे्रत जाळले. कारण? तेच ुित मिृतपुराणोक्त असनू परलोकी स गित देते! खरोखर, या अपिरवतर्नीय श दिन ठ धमर्ग्रथंांनी हजारो वषार् या अडणीपणास अमर क न ठेवले आहे!

या फुटकळ वैयिक्तक प्रकरणाप्रमाणे रोटीबंदी, िसधंुबंदी, पशर्बंदी, शु दीबंदी सारख्या आप या िहदंरुा ट्राचा अधोगतीस कारणीभतू होणार् या दु ट रा ट्रीय ढींसही हे ुित मिृतपुराणोक्तच आज अमर क न ठेवीत आले आहे-रा ट्र मरणा या दारी उभे आहे!

या तव िहदंरुा ट्रास या काळा या तडाक्यातून वाचायचे असेल, तर या या िुत मिृतपुराणोक्ता या बेडीने कतृर् वाचे हातपाय जखडून टाकले आहेत ती तोडली पािहजे. आिण ती सदैुवाने अगदी आिण सवर् वी आप या इ छेवर अवलबंून आहे. कारण ती बेडी मानिसक आहे. युरोप चार शतकांपूवीर्पयर्ंत धमार्ं या अपिरवतर्नीय स तेचा असाच दास झालेला होता - आिण यापायी आप यासारख्याच दगुर्तीस पोचला होता. पण याने बायबलास दरू सा न िवज्ञानाची कास धरताच, ुित मिृतपुराणोक्ताची बेडी तोडून अ ययावत बनताच, अप-्टु-डटे बनताच, युरोप

गे या चारशे वषार्त आम यापुढे चार हजार वष िनघनू गेला! ित्रखडंिवजयी झाला!

www.savarkarsmarak.com

तसे आम या भारतीय रा ट्रासही होणे असेल, तर ‘पुरातनी’ युगाचा ग्रथं िमटून, ही प्राचीन ुिम मिृतपुराणािद शासने गुडंाळून आिण केवळ ऐितहािसक ग्रथं हणनू सगं्रहालयात स मानपूवर्क ठेवून, िवज्ञानयुगाचे पान उलटले पािहजे! या ग्रथंांचा ‘काल काय झाले?’ इतकेच सांग यापुरता अिधकार. आज काय योग्य ते सांग याचा अिधकार प्र यक्षिन ठ, प्रयोगक्षम िवज्ञानाचा! अ ययावतपणात माग या सवर् अनुभवांचे उपयुक्त ते सारसवर् व सामावलेले असतेच; पण ुित मिृतपुराणोक्तात अ ययात ् ज्ञानाचा लेशही नसतो. या तव अ ययावत, अप-्टु-डटे बनणेच इ ट. यापुढे कोणतीही गो ट चांगली की वाईट, सधुारणा इ ट, की अिन ट या प्र नांचे उ तर ती आज उपयुक्त की अनुपयुक्त आहे या एकाच प्र यक्ष कसोटीवर पारखून िदले पािहजे. ितला शा त्राधार आहे का हा प्र न आता के हाही िवचाराला जाऊ नये. या िव व पिरषदांत, या शा त्राथार् या एरंडा या गरु् हाळात, एकही क्षण यापुढे यतीत होऊ नये, एकंदरीत आज उपयोगी आहे ना? मग ते केलेच पािहजे! या एका वाक्या या एका घावासरशी जे प्र न आ ही चार हजार वष सोडवू शकत नाही त ेचार िदवसांत सटुतील, चार िदवसांत या बेडयाच तुटतील.

कोणती गो ट रा ट्रा या उ दरणाथर् आज अव य आहे-ते बहुधा चटकन ्सांगता येते; प्रयोगाने प्र यक्षपणे िस द क न देता येते. पण कोणची गो ट शा त्रसमंत आहे ते ब्र यदेवालादेखील िनिवर्वादपणे सांगता येत नाही. आ ही कोणचाही ग्रंथ अपिरवतर्तनीय आिण ित्रकालाबािधत मानीत नाही. ुित मिृतप्रभिृत सारे पुरातन ग्रथं आ ही अ यंत कृतज्ञ आदराने आिण मम वाने स मानतो, पण ऐितहािसक ग्रथं हणनू. अनु लघं्य धमर्ग्रथं हणनू न हे. यांतील सारे ज्ञान, अज्ञान आज या िवज्ञाना या कसोटीस आ ही लावणार आिण यानंतर आज रा ट्रधारणास, उ दारणास जे अव य वाटेल ते बेधडक आचरणार. आ ही अ ययावत बनणार, अप-टु-डटे बनणार!

इतका िन चय होताच आप या प्रगतीला पांच हजार वषार्पूवीर् या मागासले या सं कृतीस जखडून टाकणारी या ुित मिृतपुराणेक्ताची मानिसक बेडी तुटून आम या कतृ वाचे हात मोकळे झालेच हणनू समजा. मग या मकु्त ह तांनी या बा योपािध आम या उ नती या मागार्त आड या येत आहेत वा येतील, यांचेही डोके ठेचून वाट मोकळी करणे आ हांस आज याहून शतपटीने सलुभ झा यावाचून कदािप राहणार नाही.

www.savarkarsmarak.com

२. आज या सामािजक क्रातंीचे सूत्र

िकल कर मािसका या िवज्ञानिन ठ, िव वान ् िन प्रागितक सपंादकांनी आमचे जे लेख प्रिसि दले यांची, मराठी िनयतकािलकांतून न हे तर िहदंी, उदूर् प्रभिृत िनयकािलकांतूनही िवचारी लोकांत चांगलीच खळबळ ऊडवून दे याइतकी समालोचना होत आहे ही समाधानाची गो ट आहे. या लेखांवर जी प्रितकूल मते पडताहेत यांची छाननी या लेखात आ ही पुढे करणारच आहेात. यांनी यास अनुकूलता प्रदशर्ली आहे, यांचे अिभनंदन कर यापलीकड े यांस अिधक उ तर दे याची आव यकता नाही. परंतु प्रितकूल मते छपिवणारा पक्षपात हा स यप्रचारा या कायीर् जसा अनिचत, तसाच अनकूल मते छपिवणारा िवनयही अनुिचत अस याने यास बाजसू सा न या लेखातील मखु्य िवधेयास अनुकूलताही िकती िव ततृ प्रमाणात िमळत आहे, याचा िदग्दशर्नापुरता तरी उ लेख प्रथम क न टाकीत आहो. पकैी ‘सकाळ’ प्रभिृत मराठी वृ तपत्रांची मते वाचकांनी वाचली असावींत. उ तर िहदंु थानातही या लेखांची समग्र भाषांतरे अयािचत त परतेने िहदंी िन उदूर् मािसकांतून केली गेली असनू ीमान ्भाई परमानंदांनी थािपले या जात-पात-तोडक मडंळाने तर व ययाने या लेखांची वतंत्र पत्रके छापून शेकडयांनी वाटून िदली. ितकड या अनुकूल समालोचनेची एक वानगी हणनू पंजाब या प्रिस द िन प्रमखु ‘युगांतर’ मािसका या जलुै या अकंातील सपंादकीय फुटाचा काही भाग खाली देत आहो-

‘प्रिस द देशभक्त वातं यवीर बॅ. सावरकरजीके पु य नामसे कौन भारत सतंान अनिभज्ञ होगा! वे गभंीर यागी और देशिहतके िलये मरिमटनेवाले पतंग है! उनके िव व तापूणर् ‘रोटी बंदी की बेडी तोड दो!’ ‘स या सनातन धमर्’ प्रभिृत लेख जो भी पाठक पढेगे उ हे उनसे भिूर भिूर लाभ होना िनि चत है! पाठकपािठकाओंसे अनुरोध है की उन लेख को दोदोबार पढे! उनका ‘दो श दोम दो सं कृित’ यह लेख बडािह करारा है!’

तसेच िद ली या ‘डलेी तेज’ पत्रा या सपंादकांनी आम या लेखांसबंधी आ हांस जे पत्र पाठिवले आहे, यातील काही भाग येथे देत आहो; तोही िवचार कर यासारखा आहे -“… I am a great admirer of you and your writings. In fact,

it is a great pity that the people of this part of the country, amongst whom there are numerous votaries of yours like my-self are denied the privilege of inviting you to this part of the country. The only manner in which they can come into contact with you is to seek light from you through the Press. Your recent article published in a Maharashtra paper on religion and science was

www.savarkarsmarak.com

splashed by Tej with a 5 columns headline and aroused much serious comment..”

अनकूल समालोचनेचा इतका ओझरता उ लेख क न आता प्रितकूल चचतील आके्षपांचा सिव तर िवचार क . हे आके्षप आणणारांचे मखु्यतः दोन वगर् पडतात त ेअसे- पिहला वगर् कट्टर सनातनी

पिहला वगर् एकंदरीत मीमांसकां या िवचारसणीस जो अवलबंतो तो. यांचा मखु्य कटाक्ष असा की, कोणचीही गो ट उपयुक्त आहे की नाही हा प्र न दु यम आहे. मखु्य प्र न हा की, ती ुित मिृतपुराणोक्त आहे की नाही? जर असेल तर तो धमर्, नसेल तर अधमर्. आिण यांचे दसुरे गहृीत असे की, आज या िढ धमर् हणनू बहुत काळ मानले या आहेत, या ुित मिृतपुराणोक्त अस यास पािहजेत. कारण जे ुतीत तेच मितपुराण िश टाचार यांत सपंूणर्तः एकवाक्यताच आहे. प्र यक्ष अनभुावत या िढ अ यंत हािनकारक ठरत आहेत हे िस द करणार् यास ते चक्क सांगतात की, तरीही शा त्रात तसे आहे हणनू ती िढ आचरली पािहजे - वचना प्रविृतः वचनाि नविृ तः या लोकी हािनकारक असली तरी परलोकात ती सखुदायक असली पािहजे. जर पुढे ुतीत नाही, हणनू तु ही हण ूलागाल तर ते चक्क सांगतात की, या अथीर् मतृीत वा पुरणात वा िनदान िश टाचारात ती आहे, धमर् हणनू बहुत काळ आचरली जात आहे, या अथीर् ती ुतीत असलीच पािहजे! प्र तुत या उपल ध तुीत सापडत नसेल तर आज लु त झाले या ुितभागात असलीच पािहजे!!! ुतीत आहे हणनू आजही िढ ध यर् आहे. इतकेच हणनू हा वगर् थांबत नाही. तर याहीपुढे जाऊन तो हणतो - आज बहुत काळ ती ध यर् हणनू या अथीर् आचरली जात आहे, ढ आहे या अथीर् ती ुतीत असलीच पािहजे. आज आहे या ुतीत न सापडली तर आज नाही या तुीत असलीच पािहजे!!! बालिववाह, पुनिवर्वाहिनषेध, ज मजात, जाितभेद, जाितभेदातील पोटभेद, अ पृ यता, रोटीबंदी, बेटीबंदी, िसधंुबंदी, परदेशगमनिनषधे प्रभिृत आज अ यंत हािनकारक ठरत असणार् या िढपंासनू तो बाळंतखोलीतील कातरी या पूजेपयर्ंत िन पे्रतयात्रेतील ितरडीपासनू तो भाडयाने आणले या माणसां या ऊर िपटून रड यापयर्ंत धमर् हणनू आज मान या जाणार् या सवर् सं कारांचे िन ढीचे हा वगर् समथर्न करतो, आिण ते उपयकु्त वा अनुपयुक्त आहे हा मखु्य प्र न न िवचा देता ते सं कार ुित मिृतपुराणोक्त आहेत हणनू ध यर् असलेच पािहजेत या मखु्य िन एकमेव आधाराने! यालाच ते ‘शा त्राधार’ हणतात आिण यालाच आ ही आम या रा ट्राची ुित मिृतपुराणोक्त प्रविृ त हणतो.

www.savarkarsmarak.com

‘दोन श दांत दोन सं कृित’ हा आमचा लेख मखु्यतः याच वगार्स, यास आपण चांग या अथीर् कट्टर सनातनी हण ू यास उ शेून होता. ुित मिृतपुराणोक्तात संपूणर्पणे एकवाक्यता आहे ही गो ट आ हा वतःस मळुीच

मा य नाही; हे काही आता न याने सांगावयास नको आहे. फार काय, आ ही तर असेच मानतो की, ुित यादेखील पर पिव द िविधिनषेधांनी भरलेलया आहेत. आज या धमर् हणनू पाळ या जाणार् या शेकडो ढींचा ुतीस प तादेखील नाही आिण शेकडो ुतीनी ती िनषेधही केलेला आहे. या तव या लेखात या या िठकाणी या वा या ढींस िकंवा मतास ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ ‘सनातन’ ‘वेदकालीन’ इ यािद िवशेषणे लावली आहेत, ती या या िठकाणी बहुधा उपरोधा मक असनू आ ही वतः ते सवर् िुत मिृतपुराणोक्त मानतो हणनू यास तसे हटलेले नसनू, हा आम या कट्टर सनातनी बंधूंचा जो वगर् यास तसे मानतो, यां या त डचे त ेिवशेषण ितथे केवळ अनुवािदले आहे. काही आके्षपक इतके अरिसक िकंवा मु ाम आडरान घेणारे भेटले आहेत की, यांना सदंभार्व न सहज समजणारी ही गो टही उमगली नाही िकंवा यांनी उमगलीशी दाखिवली नाही, यासाठी हे इथेच पु हा एकदा प टपणे सांगणे भाग पडले.

परंतु िनदान मीमांसकां या काळापासनू तरी हाच वगर् आम या समाजाचे पौरोिह य आप या हातात राखीत आलेला आहे आिण आजही वर दशर्िवले या िढ यसा अथीर् ‘ िढ’ आहेत या अथीर् बहुमत अस यामळेु या वगार्ची ही ुित मिृतपुराणोक्त प्रविृ तच आम या समाजाची कळत आिण न कळत िनयमन

करणारी सवर्साधारण प्रविृ त आहे हे नाकारता येत नाही. हणनूच आ ही जे हणतो, की युरोपची, अपवाद वजा जाता आजची प्र यक्षिन ठ प्रविृ त हटली हणजे जशी ‘अप-टु-डटे’ ‘अ ययावत’ तशीच आमची अपवाद वजूर्न जी श दिन ठ सवर्साधारण प्रविृ त ती ुित मिृतपुराणोक्त हीच होय. ते आमचे हणणेही नाकारता येणारे नाही. हा आम या कट्टर सनातनी बंधूंचा वगर् तरी यास नाकारणार नाही. इतकेच न हे तर या आम या हण यास समथीर्तच राहील. कारण आमचा जो आके्षप तोच ुित मिृतपुराणोक्तपणा याचे ब्रीद आहे.

दसुरा वगर् अधर्सनातनी प्र यक्षिन ठ, िवज्ञानवादी िन अ ययावत सधुारकांवरील आके्षपकांपैकी दसुरा

वगर् हणजे अधर्सनात यांचा होय. आज या प्रगत जगाशी टक्कर देऊन आप या िहदंरुा ट्रास जगणे असेल, तर धमार् या नांवाखाली चाल ू असले या वरील अनेक हािनकारक िढ न ट के याच पािहजेत हे या वगार्स पटलेले असते. आज या जगा या वैज्ञािनक प्रगतीचे याला बरच ज्ञानही असते आिण आज या न यातील

www.savarkarsmarak.com

न या श त्रा त्रांनी आपले रा ट्रही स ज असावे अशी यास उ कट इ छाही असते. पण ती गो ट या श दिन ठ ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ तीचा सवर् वी याग के यावाचून, अ ययावत ‘अप-टु-डटे’ अशा वैज्ञािनक प्रवृ तीचा अवलबं के यावाचनू अशक्य आहे हे मान याचे धाडस वा समज याचा िववेक यां यात पूणर्पणे बाणलेला नसतो. बिु द िन दा, िढिप्रयता आिण सधुारणा, जनेु सं कार िन नवे सं कार यांचा ससुगंत सम वय यां या मनात ठसलेला नस यामळेु ते धड अ ययावत प्रवृ तीचेही नसतात िन धड ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ तीचेही नसतात. ुतीपासनू शिनमाहा यापयर्ंतचे सारे ग्रथं एकवाक्यतेने एकच धमर् सांगतात, सारखेच प्रमाण आहेत, हे िन वळ थोतांड आहे हे कळ याइतकी यांची बु दी जागलेली असते. पण कोण यातरी ग्रथंास अनु लघं्य धमर्ग्रथं, शा त्र हणनू मान यावाचून, कोणतातरी शा त्राधार घेत यावाचून, यां या बु दीत केवळ वतः या बळावर या ढी या वाटेस जावयाची धमक नसते. उदाहरणाथर्, अ पृ यता आज उपयुक्त नाही हे यांस पटले तरी तेवढया कारणसाठीच ते ित यावर ह यार उपसणार नाहीत; तर ती ुित मिृत प्रभिृत धमर्ग्रथंात मळुी सांिगतलेलीच नाही, ितला शा त्राधारच नाही अशी

धादा त लटपटपंची क लागतील. कोणी अगदीच मखूर्पणाचे िदसते असे पाहून पुराणास तेवढे अप्रमाण ठरिवतील, पण ुित मात्र अनु लघं्य प्रमाण मानतील आिण मग आज जे जे काही नवे वा उपयुक्त िनघेल ते ते या आम या ुतीत आहेच हणनू सांग ूलागतील. कट्टर सनात यांप्रमाणे आम या या अधर्सनात यांचाही अशा धडपडीत िबचार् या िुत मतृीं या अथार्ची इितहासाची आिण खर् या योग्यतेची केिवलवाणी कुतरओढ होत असते! इकड े आगगाडी िनघाली की, यांना वेदात आगगाडीची भसभस ऐकू येऊ लागलीच हणनू समजावे. इकड ेिवमाने िनघाली की वेदकालीन िवमाने हणनू यांनी अग्रलेख खरडला हणनू समजावे. फार काय सांगावे, इकड ेस याग्रह सु होताच एकाने ‘वेदांत स याग्रह’ हणनू एक अ यायचा अ यायच छापलेला वाचकांस आठवत असेलच. आिण िशरोडयाची मीठ लटू देखील ुतीत आहेच हणनू अथवर्णातील काही मतं्राव न िस द करणारा कोणीतरी

महापंिडत यां यात लवकरच िनघेल अशीही आशा कर यास हरकत नाही. वा तिवक पाहता या दसुर् या वगार्स उ शेून आमचा लेख िलिहलेला न हता.

कारण हा वगर् जरी ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ प्रवृ ती या तावडीतून पूणर्पणे सटुलेला नसला तरी, अव य या सधुारणा कर यास कसाबसा िस द असतो. िनदान िहदं ुअ पृ य हे ल छ अिहदंहूून आ हांस दरूच आहेत, कारण ‘ ल छ हे ज मतः पृ य असनू िहदं ुअ पृ य हे अ पृ य आहेत असेच शा त्र सांगते!’ असे चकचकीत िनणर्य जसे या कट्टर सनातनी बंधूंनी िलहून काढले तसे िहदंु वास केवळ कािळमा

www.savarkarsmarak.com

आणणारे आिण िहदंसुघंटना या गळयास नकळत नख देणारे कृ य कर याइतका तरी हा दसुरा वगर् शा त्रभ्रिम ठ बनलेला नाही. यासाठीच िनभळ सधुारकांचा िजतका ितटकारा कट्टर सनातनी करतात िततकाच ते या अधर्सनातनींचाही क न यांसही पाखंडच हणतात! तरी देखील आम या लेखावर आके्षप घे यात या दसुर् या वगार्तीलही मडंळी अस यामळेु या सवार्ंस एकच उ तर दे याचे आ ही योजले आहे. यातही या िनरिनराळया आके्षपांपैकी बहुतेक आके्षप पंिडत सातवळेकरांनी िलिहले या लेखात अनायासेच आलेले अस यामळेु यां या लेखाचा िवचार केला असता सगळयांचाच परामशर् घेत यासारख होणारे अस याने आ ही पंिडतजींचाच लेख प्र यु तराथर् िनवडीत आहो.

पंिडत सातवळेकरांचे आके्षप आ हां प्र यु तर देताना ते अगदी समतोल बु दीने दे याचा पंिडत

सातवळेकर महाशयांचा मळू हेतु होता, हे यां या सिद छेिवषयी आ ही यांचे आभारी आहो. य यिप यां या लेखात पुढे पुढे, क्विचत ् यां या वतः या कोिटक्रमा या दबुर्ळपणाची उणीव भ न काढ यास दसुरा मागर् न सचु याने, बरासचा िचडखोरपणा येत गेला आहे, ‘मरा, जळा, पोळा असे बािलश िश याशाप दे यापयर्ंतही पाळी आली आहे, आिण तरी यांनी ‘थोड ेशहाणपण िशका; ुित मिृत वाचा’ असे आ हांस नामिनदशनू सांग याचा लहान त डी मोठा घासही घेतला -तरीही यां या मळू सिद छेस म न आ ही या यां या ता कािलक िचडखोरपणाकड ेदलुर्क्ष कर याचेच ठरिवले असनू िवषयास लागनू तेवढया यां या आके्षपांसच चिचर्णार आहो.

पंिडतजी दसुर् या अधर्सनात यां या वगार्त मोडत आहेत हे यां या पिह याच वाक्याव न उघड होते. िवषयप्रवेशीच ते हणतात ‘आज उपयोगी आहे तेच करावे एवढयाच हण याचा आ ही के हाही िनषेध करणार नाही.’ होय ना? तर मग आपण पिह या झटक्यासच आमचे सगळे हणणे मानले अस यामुळे तुमचा आमचा मह वाचा मतभेद राहत नाही! उपयुक्त तचे करावे हेच आमचे हणणे. मग वाद तुम या आम यात राहत नसनू वर विणर्ले या पिह या वगार्शीच तु ही वाद घालावयास पािहजे होता. कारण, ‘उपयुक्त काय हा प्र न अगदी दु यम. ुित मिृतपुराणोक्त आहे का? हा प्र नच यवहारात, धमार्धमर्-िनणर्यात मखु्य!’ असे

ते हणतात, आ ही नाही.

www.savarkarsmarak.com

परंतु असा मतभेद मखु्य प्रकरणी नसताही पंिडतजींनी जो आम या लेखास िवरोध केला याचे खरे कारण यां या पुढ याच वाक्यातून डोकावले आहे. रा ट्रास उपयुक्त तेच करावे, कारण? हा िनयम वयमेवच खरा. हणजे धारणक्षम हणनूच धमर् आहे असे आ ही हणतो; पण पंिडतजी नकळत चटकन ्सांगनू जातात ‘कारण की, आमचे िहदंशुा त्र तरी तेच सांगत आहे!’ आिण थेट कट्टर सनातनी थाटात एका ठरािवक अनु टुपाचा ‘शा त्राधार’ देऊनही टाकतात की, ुित मिृत ... व यच िप्रयमा मनः’ उपयुक्त तेच कारावे- कारण शा त्रातही तेच सांिगतले आहे! पण ‘शा त्रातील तस या वाक्यांचा अथर् तसा होत नाही. आज धमर् हणनू पाळ या जाणार् या िढ, या कोणास अनुपयुक्त वाट या तरी मनु यास काय पण ई वरासही बदलता येणार नाहीत - हा धमर्ही अपिरवतर्नीय आहे’ असे चक्क सांगणारे शा त्रीही जे आहेत यांची वाट काय? शा त्राचा तु ही एक अथर् करता - सम वयवादी मीमांसक दसुरा; िढवादी आचायर् ितसरा! हणनूच आ ही हणतो की, हे शा त्राधाराचे गरु् हाळ बंद क न टाक यावाचून ग यंतर नाही. आजचे नवीन ज्ञानिवज्ञान प्रयोगिस द असताही ते शा त्रां या काली ठाऊक न हते हणनू नाकारायचे की काय? याचे प ट उ तर यावयास पंिडतजी कचरतात. आिण हणनूच आ ही या लेखात आम या रा ट्राची एकंदर प्रविृ त हटली हणजे ुित मिृतपुराणोक्तां या पंग ु क न सोडणार् या बेडया ठोकलेली होय असे जे

सांिगतले तेच पंिडतजी आप याही प्रवृ तीने अनुवादीत आहेत! ते हणतात - िहदंधुमर्शा त्रही आज उपयुक्त काय ही बाब वगळीत नाही. पण ुित मिृतपुराणोक्तही या या पाठीमागे लपवून ठेवते. आ ही तरी तेच हटले आहे!

पाठीमागे लावून ठेवलेले न हे तर हे ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ या ‘उपयुक्ता’ या हात धुउन पाठीस लागलेले आहे! आिण हणनूच प्र यक्षपणे जे उपयुक्त तेच बेखटक आचरीत जाणार् यांनी, बदल या पिरि थतीस त ड देताना पटापट पिवत्रे पालटीत राहणार् यांनी ‘अ ययावती’ युरोपीय सं कृती या पुढे आ ही हतवीयर् िन हतबल हो साते ‘शा त्राधारा’चा घोर लागनू पडलेलो आहोत!

िन वळ कुभांड!

www.savarkarsmarak.com

नंतर नसताच प्र न उपि थत क न पंिडतजी िवचारतात, ‘कोणतेही नवे वीकार या या आधी जनेु शा त्रकार काय हणतात, ते पाहून याने याची उपयुक्तता ठरिवली तर काय िबघडले? पण आमचे िव वान ् देशभक्त बॅिर टर सावरकर हणतात, जुना आधार यापुढे पाह याचे कारण नाही!’ हे नसतेच मत आमचे आहे असे दडपून सांगनू मग पंिडतजी कुणीकड या कुणीकड ेभरकटले आहेत हे िवचारता सोयच नाही! ‘शा त्रे जाळावीं, इितहास जाळावे, िव वकोश जाळावे, मग बॅिर टर सावरकरांचे ग्रंथदेखील जाळावे की काय?’ - असे ते आ हांस िवचारतात!!! यास उ तर इतकेच की, पंिडतजींचे हे अगदी िनराधार िनरमर्ल कंुभाड सोडून बाकी काहीएक जाळ याची आव यकता नाही! उलट आ ही आम या लेखात प टपणे सांिगतले की ‘ही प्राचीन ुित मिृतपुराणािद शा त्र, ऐितहािसक ग्रथं हणनू सगं्रहालयात, स मानपूवर्क ठेवून आता िवज्ञानयुगाचे पान उलटले पािहजे. या ग्रथंांचा काल काय झाले हे सांग याचा अिधकार; आज काय योग्य ते सांग याचा अिधकार प्र यक्षिन ठ िवज्ञानाचा. अ ययावत पणा माग या सवर् अनुभवांचे सारसवर् व सामावलेले असते.’ पु हा अगदी उपसहंारात तो लेख हणतो ‘ ुित मिृतपुराणािद सारे मिृतग्रथं आ ही अ यंत कृतज्ञ आदराने आिण मम वाने

स मािनतो; पण ऐितहािसक ग्रथं हणनू; अनु लघं्य धमर्ग्रथं हणनूच न हे !! यांचे सारे ज्ञान िन अज्ञान आज या िवज्ञाना या कसोटीस आ ही लावणार आिण नंतर रा ट्रधारणास, उ दारणास, जे अव य वाटेल ते बेधडक आचरणार. आ ही अ ययावत बनणार, अप-टु-डटे बनणार!!’

आम या लेखातील वरील वाक्य उत न घेत यानंतर पंिडतजी जे हणतात की ‘जनेु ग्रथं बघूच नयेत- जाळावे’ असे आ ही या लेखात हटले ते िकती- यां याच श दांत बोलावयाचे हणजे- ‘खोडसाळ िन खोटे आहे’ हे आता िनराळ सांगावयास नको! कालपयर्ंत या सवर् ज्ञानाची कसोटी घेऊन आिण उ या या िदस ूशकेल िततक्या िक्षितजाचेही परंग पाहून मग जे आजला रा ट्रीय िहतास उपयुक्त ठरेल ते एकदा ठरिव यानंतर या जु या शा त्रांचा आधार नसला तरी तेच आचरले पिहजे हे आमचे हणणे आहे. गणुाने ब्रा हण नसला तरी अमक्या जातीचा हणनू यास ब्रा हणाचे अिधकार जसे िमळू नयेत तसेच जे आज प्रयोगांती उपयुक्त वा स य ठरते ते अमक्या जु या पोथीत सापडत नाही वा िनिष द आहे हणनूच केवळ टाकाऊ ठ नये. या अथीर् यास शा त्राधार हणतात तो शा त्राधार आ हांस नको आहे. पण याचे ता पयर्, शा त्राधारच नको असे काढणे हे िन वळ कंुभाड आहे!

www.savarkarsmarak.com

शेवट ितरडीचा आधार! आम या लेखास प्र यु तर दे याची तर त्रीव इ छा, पण त ेदेऊ जाता उलट

काय हणावे हे तर सचुत नाही, अशा अशरण ि थतीत बुडता जसा काडीचा आधार घेतो, तसा पंिडतजीं या कोिटक्रमाने शेवटी ितरडीचा आधार घेतला आहे! आजची आपली ितरडीवरील पे्रतयात्रेची िढ पु कळ गरैसोयीची असताही ती आ ही सोडणार नाही, सधुारणार नाही- कारण तोच आमचा िुत मिृतपुराणोक्त धमर् आहे हणनू! असे आ ही या लेखात या अस या पांचप नास अडाणी धमर्समजतुींची उदाहरणे िदली यात हेही एक उदाहरण देऊन हटले आहे. यास उ तर हणनू पंिडतजी अथवर्वेदातील उतारा हणनू देऊन सांगतात की ुितकाळी गाडीतून पे्रत नेत; हणनू ितरडी ही ुित मिृतमा य नाही. हे यांचे उ तर अगदी चपखल आहे असे गहृीत धरले तरीही त े यांनी आ हांला न देता या पवूीर् विणर्ले या पिह या वगार्तील कट्टर सनात यांनाच यावे. कारण ितरडीला वा या प्र तुत या पे्रतयात्रे या अडाणी िढला ुित मिृतपुराणोक्त हणनू आ ही गौरवीत नसनू तसे ते कट्टर सनातनी गौरिवतात आिण आ ही तर उलट यांचा तो कोिटक्रम िकती उपहासा पद आहे हेच दशर्िव या तव यां या ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’चे पालपुद यां या श दातच सांिगतले आहे. दसुरे असे की, पंिडतजींनी तो मतं्र ुित मिृतपुराणोक्त मानणार् या आम या या कट्टर सनातनी बंधूसं वाचनू दाखिवला तर ते देखील यांस उलट हटकर यास सोडणार नाहीत की, तुमचे हे उ तर मळुीच चपखल नाही. कारण तो मतं्र इतकेच सांगतो की, अथवर्काली गाडीतून देखील पे्रते नेत; पण ितरडीव नही नेत न हते वा नेऊ नये असे तो मंत्र सांगत नाही! गाडी वा ितरडी असा िवक प आहे आिण हणनूच आजची ढीही तशीच वैकि पक आहे!! या याही पुढे जाऊन तु ही जरी अगदी असा वेदमतं्र काढलात की जो हणेल ‘पे्रत ितरडीवर नेऊच नये’ तरी देखील हा सनातनी वगर् पंिडत सातवळेकरांस असे सांगनू ग प बसवील की, उपल ध ुतीत जरी प ट िनषेध असला तरी लु त ुतीत ‘ितरडीवर यावे’ असा िविधही आहे - असलाच पािहजे. आिण ‘तु यबलिवरोधे िवक प:!’ या तव िवक पाने आजची ितरडीची पे्रतयात्रा ुितपुराणोक्तच आहे!! तोच सनातन धमर् आहे!!! धमर् हणनू, सनातन हणनू या िढ आज आचर या जात आहेत यांस ुतीतील मतं्रदेखील िवरोध क शकणार नाहीत. शा त्राधारां या चिवर्तचवर्णाने हा प्र न के हाही सटुणार नाही, असे जे आ ही हणतो ते एवढयासाठीच होय! आहेत या तुीत आधार नसला तर नाहीत या ुतीत तरी असलाच पािहजे हेच यांचे

www.savarkarsmarak.com

वयंिस द गहृीत आहे आिण ते लुगं्यासगं्याचे न हे तर प्र यक्ष प्राचीन मीमांसाचायार्चे! - ितथे वाटेल या िढस वा मतास वाटेल तो मनु य ुित मिृतपुराणोक्त इतएव सनातन धमर् ठरवू शकणारच! हणनू आ ही या

शा त्राधारां या चचस एरंडाचे गरु् हाळ हणतो आिण ितरडी ुित मिृतपुराणोक्त असली वा नसली तरी ितचे काहीएक सोयर सतुक न पाळता ही आजची पे्रतयात्रेची प दत गरैसोयीची आहे हणनूच ती सधुारली पािहजे असेच मानतो. केवळ ितरडीस न हे तर पंिडतजी मोठया गौरवाने या अथवर्काळ या पे्रतयात्रसे उ लेिखतात ितला देखील सधुारली पािहजे; कारण या ुितमतं्रातील ती बैलाची गाडी देखील आज या मोटारीपुढे िटकाव धरणार नाही. ुतीत बैलां या गाडीतून पे्रते यावीं असे असले तरी परवडले यांनी मोटारीतूनच यावी आिण ुती या मागासले या काळात लाकडांची िचता हीच यात या यात सोिय कर असली तरी आता वीजभट्टीची याहूनही फक्कड सोय िनघा यामळेु पे्रते जाळ याची ही नवी अ ययावत प दत तीच सवार्ंनी वीकारावी. पण मुबंईसारख्या नगरातही वीजभट्टीत पे्रते जाळ याची सचूना येताच ‘सनातन धमार्वर घाला! आमची ितरडी िन िचता हाच धमर् आहे!’ हणनू ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ तीने केवढी आरडाओरड केली ती आठवण अगदी ताजीच आहे! बहुजनसमाजाकडून कसे ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ समजले जाते याचा हा पुरावाही आम या लेखातही या िवधानास बळकटी आणतो! ते उपयुक्त आहे का हा प्र न नाही, ते ुित मिृतपुराणोक्त आहे का, हा प्र न मखु्य! ही जी आमची पूवार्पारची अडाणी प्रविृ त आहे ती सोडून उपयुक्त त े उपयुक्त हणनूच आचर याची अ ययावती प्रविृ त आ ही वीकारली पािहजे हे आम या लेखाचे मखु्य िवधेय, ितरडी ौत ठरली वा न ठरली तरी यामळेु, लवलेशही बािधत होत नाही. पण हे बोकड हो कशासाठी? ितरडीचा आधार घेणार् या यां या कोिटक्रमाची जी ददुर्शा तीच आ ही यज्ञसं थे या वैज्ञािनक युगा या टीने केले या छाननीिव द यांनी आणले या यां या आके्षपांची! यज्ञ का करावे? तर ‘यज्ञात ्भवित पजर् यो!’ ही पुरातन समजतू आता अिंकिच कार ठरली आहे हे आमचे हणणे खुडता न आ याने यािवषयी मगू िगळून पंिडतजी यज्ञा या समथर्नाथर् दसुरा प्रचंड लाभ पुढे करतात की, यज्ञात तूप जाळ याने रोगिनवारण होते! पुरावा? पंिडतजी अचूकपणे िनिवर्वाद पुरावा हणनू सांगतात की, ‘ ुतीत तसे हटले आहे!!’ यज्ञाने रोगिनवारण होते हे िस द कर यास आजपयर्ंतचा अनुभव, वै यकीय वा वैज्ञािनक प्रयोग यांचा प्र यक्षिन ठ आधार िमळतो की नाही हे लवलेक्ष न पाहता ‘इित िुतः’ हा एवढा पुरवा यांस अगदी

www.savarkarsmarak.com

पयार् त वाटतो! हीच ती आम या लोकांची श दिन ठ ‘ ुित मिृतपुराणोक्त’ प्रविृ त! पंिडतजी ‘इित ुितः’ हणनू या आम या लेखास खूडून टाकू िनघाले या याच मखु्य िवधेयास याच वाक्यासरशी एका अिधक उदाहरणाची बळकटी देऊन बसले! बरे तूप जळ याने वातावरण िनरोगी होते हेच जरी यज्ञाचे मखु्य समथर्न असले तरी तस या सो या गो टीसाठी या यज्ञीय कमर्कांडाचा हा अवाढ य िन िकचकट याप कशास हवा होता? या यज्ञकंुडाचे बूड इतकेच ं द, याचे कोन अमकुच, त ेदभर् इतकेच, या सिमधा इतकी बोटच लांब, के हा बसनू तूप ओतणे तर के हा ऊठून, लक्षाविध पयापयर्ंतचा तो यय- या िवधीत लेशमात्र चूक होताच घ्यावीं लागणारी ती गाईचे शणेमतू िपणारीं िन याहूनही त्रासदायक प्रायि च त, हे अगडबंब प्रकरण काय नुसते आगीत तूप ओत याने वातावरण शु द होते एवढया सा या िन सदेंहा पद लाभासाठी? तेवढाच हेतु असेल तर चुली पेटतातच आहेत की! यातच बुटकुलीभर तूप ओतले, की गहृशुि द, िन यिुनिसपल झाडूवाले जे हा डांबरप्रभिृत चौकातून जाळतात ते हा यातच यांना तपेली तपेली तूपही जाळ यास सांिगतले की, नगरशुि द सहजासहजी होत राहती! फार तर घरोघर धूप जाळ याचे एक धुपाळे असते तसेच एक तूप जाळायचे तुपाळे ठेवले असते. तूप जाळ याने रोग हटतात हे खरे धरले तरी ते फार तर तूप जाळ याचे समथर्न करील - या यज्ञा या अवाढ य कमर्कांडाचे न हे! पण वातावरण िनरोगी हावे हणनू तुपा या तपे या ओतता ओतता, हे बोकडांचे थवे हो कशासाठी फरफटत जात आहेत या यज्ञकंुडाकड?े या रक्तां या िचळकांडया, ती मुडंकी, म जा, दय, िजभा, वसा, नसा मतं्रपूवर्क ओरबडून, रचना काही या धगधगले या होळयां या खाईत या होिम या जात आहेत या हो कशासाठी? या करपले या मांसा या वासानेही शु दवून सारे रा ट्र िनरोगी कर यासाठी की काय? आिण थोडया अप्र यक्षपणे वैिदक िन यािज्ञक तसेही हण यास सोडीत नाहीतच हणा! कारण यज्ञातील उवर्िरत मांसाचे ढीग खाऊन ऋि वजवगर् आिण यज्ञास ते वतःचे मांस पुरिव यासाठी चराचर कापले जाऊन हुता मे होणार् या या बोकडांचे ते कळप हे दोघेही वगार्स प्रा त होतात. सा या देहरोगापासनूच न हे तर भवरोगापासूनही मकु्त होतात असे ‘शा त्र’ प्रितजे्ञवर सांगत आहेत की! आिण हणनूच चावार्कही यास ठणठणीत प्र न टाकीतच आहे की, ‘पशु चेि नहतः वग योित टोमेगिम यित! विपता यजमानेत तत्र क मा न ह यते?’ या िहदंु थानात सह त्राविध वष शताविध यज्ञांतून िन अिग्नहोत्रातून प्र येही

खंडोगणती तूप जाळले जात आले आहे ती िन काही प्रमाणात तरी आजही जळत

www.savarkarsmarak.com

आहे ती ही ‘यज्ञीय’ आयर्भिूम िहवताप, महामारी, लेग, देवीप्रभिृत झाडून सार् या रोगां या प्रा यिक्षक अ यासासाठी राखून ठेवलेले जगातील पिह या प्रतीचे सगं्रहालय बनलेली आहे आिण यज्ञात पळीभरदेखील तूप गे या हजारो वषार्त न जाळणार् या या यज्ञ वे टया अनायर् युरोपअमेिरकािद रा ट्रांत आरोग्य िन आयुमार्न अतुलनीय उ कषर् पावत आहे. हे काय यज्ञात तूप जाळणे ह आरोग्याचे अ यु कृ ट अपिरहायर् िन िद य साधन आहे असे िस द करते? बिहरोबापुढे बोकड मारले असता लेग हटतो, ‘बाया’ नाचिव याने देवी हटतात, भडाभडा भाताचे बळी, मातंगीची पूजा क न ितला नाचवीत िमरवीत अिपर्ले असता महामारी हटते आिण या जिटल कमर्कांडा या यज्ञीय भा डात तूप ओत याने रा ट्र िनरोगी होते, मकु्त होते हे हणणे वैिदक असले तरी वैज्ञािनक टीने आज सारखच हा या पद ठरणारे आहे!

‘ लवा येते अ ढा अज्ञ पा!’ असे ऋषीही हण ूलागले होतेच! पण यज्ञापासनू पाऊस पडतो, तूप जाळ याने रोग हटतात, प्रभिृत क पना आज जरी हा या पद वाट या तरी यामळेु यां यावर िन ठा होती हणनू वैिदक वा प्राचीन काळास हस याचे िततकेसे कारण नाही. यां या वेळ या मानवी ज्ञाना या िन अनुभवा या मानाने यज्ञ- ा द-वणर् प्रभिृत साधनांनी मोक्ष िमळतो, देवदेवता आप या प्राथर्ना प्र यक्षपणे ऐकतात प्रभिृत िवचार यांस पटत गेले यात काहीच आ चयर् नाही. आम या प्राचीन पूवर्जांनी या काळ या जगात अगे्रसर व िमळिवले इतका गौरव यांचे योग्य ते मह व यक्तिव यास पयार् त आहे. या यज्ञसं थेनेही या काळी आम या रा ट्रा या एकीकरणास िन कद्रीकरणास जे प्र यक्ष साहा य िदले यािवषयी आम या माग या लेखात हट याप्रमाणे आ ही कृतज्ञपणे यांस शतवार दंडवत घातलो; आिण आम या सनातन बधंूंस िवनिवतो की यांनी या सं थांचे वैज्ञािनक टीने आजही समथर्न कर या या भरीस पडून अस या पोरकट कोिटक्रमांनी या िवज्ञानयुगात यांचे समथर्न न होता या उलट अशा िन कारण हा या पदतेस पात्र होतात. वैिदक यगुात तूप जाळ याने रोग हटतात असा िव वास असणे क्ष य होते. पण आज तेच खंडोगणती तूप िन या भातां या राशी िन तो मोहनभोग यज्ञां या आगीत न होिमता या भकू भकू करीत कासावीस झाले या आप या लक्षाविध धमर्बंधूं या पोटातील आगीत होिम यानेच हे रा ट्र िनरोगी हो याचा थोडाफार अिधक सभंव आहे! ुित िन ौतधमर्, यां या काळ या जगात या काळ या अडाणी शत्रशूी लढताना,

िदिग्वजय गाजवू शकले हणनू आज या िवज्ञानयुगातही तसा िटकाव ध शकतील ही आशा यथर् आहे, इंद्रा धाव, सोमा धाव, अग्ने आमचे शत्र ुिनदार्ळ, अशा वैिदक प्राथर्नांनी देव साहा यास धावत नसनू वैज्ञािनक सकू्तांनीच यांना दासासारख

www.savarkarsmarak.com

राबवून घेता येते, हे पु कळ अशंी अनुभविस द ठरले आहे. महाभारतातील गांडीव धनु य भगंले! आता मिशनग सशी गाठ आहे! जर हे सांिगत याने वतः या प्रौढी या पोकळ व गना करीत राहणार् या आम या श दिन ठ बाबावाक्यांप्रमाणे प्रवृ तीचे बोकाळलेले अवसान खचले, ितचा तेजोभगं झाला तर यातच रा ट्राचे िहत आहे. आप यावर चालनू येणारे त े ‘क पांतिसधंुसे’ कु बळ िकती बलवान ्आहे, यांची श त्रा त्र िकती झुजंार, ते प टपणे सांगनू िवराटा या अतं:पुरात बढाया मारणार् या उ तराचे बािलश प्रलाय खोडून काढ याने, याचा तो तेजोभगं कर यानेच याचे खरे िहत साधणारे होते. यास हरभर् या या झाडावर चढिवणारेच खरे शत्र ुहोते. तेजोभगं कर यासाठी श याने कणार्स वारंवार फटकारले पण कणार्चा प्रितरथी जो पाथर् यास या याही सार याने तसेच फटकारले होते! या दोघां या हेतूंत िन पिरणामांत जो फरक तोच पाद्रयां या टीकेत आिण यांनी या िहदंरुा ट्रसाठी मृ यूसही हटक यास कमी केले नाही यां या टीकेतील हेतूंत िन पिरणामांत असलाच पािहजे इतका िववेकही यास राहात नाही तो पंिडत कसला! या पाथर्सार या या श दांतच ते अ यवत ् प्रवृ तीचे समथर्क या कूपमडुंकते या भगंड गुगंीत प्रज्ञाहत झाले या िहदंरुा ट्रास सांगणार ‘कुत वा क मलिमदं िवषमे समपुि थतम!् अनायर्जु टम वग्यर्मकीितकरमजुर्न!’ सोडून दे या पशर्बंदी या, िसधंुबंदी या, रोटीबंदी या, पोथीजात जातीपातीं या पांच हजार वषार्ंपूवीर् या भाकड भावना! तोडून टाक या तु या कतृर् वा या पायांत पडले या या श दिन ठ ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ ती या बेडया! आिण जे जे ह यार तु यावर चढून आले या

आज या आप ती या उ छेदास आज समथर् होईल - उपस ते ते ह यार! मग ते या तु या शा त्रागारात सापडो वा या नवीनां या श त्रागारांतून िछनता येवो!’

३. पुरातन की अ यतन? ‘केसरी’ या िद. १९-१०-३४ या अकंात ‘सावरकर िन सातवळेकर’ या

िकल कर’ मािसकात मी िलिहले या एकदोन लेखांिवषयी चचार् आहे. तीत मी प्रितपािदलेली मते चुकीची आहेत इतकाच आशय जर असता तर याचा मी उलगडा करीत बसलो नसतो. ‘केसरी’तील एका लेखकमहाशयांचे मत मा या मताहून िभ न आहे इतकेच समजनू तो प्र न मी हातावेगळा केला असता; परंतु या लेखात माझ ेमत चुकीचे हणतो तेच माझ ेमत आहे असा िवपयार्स झालेला आहे. या तव मला हा उलगडा करणे अव य वाटते.

www.savarkarsmarak.com

(१) ‘केसरी’तील लेखा या आरंभीच ‘िकल कर’ मािसक न या पंथाचे प्रवतर्क आहे. ‘पु षाथर्’ मािसक जु यातील िन न यातील उ तम ते घ्यावे असे प्रितपादते’ अशा प्रकारे या मािसकाचा पिरचय वाचकवगार्स जो क न िदला आहे तोच मळुी वाचकांचा ग्रह पूवर्दिुषत करणारा आहे. जण ूकाय ‘न या पंथाचे’ लोक जु यातील उ तमही घेऊ नये िकंवा न यातील वाईटही घ्यावे असे हणत असतात! मी िकल कर मािसकाचे बरेच अकं वाचले आहेत; पण यात ‘जु यातील उ तमही टाका! न यातील वाईटही घ्या!’ अशी घोषणा सपंादकांनी केलेली मा या आढळ यात आली नाही. तथािप या मािसकाचे सिुव य सपंादक यां या धोरणाचा उलगडा यांस आव यक वाट यास, कर यास समथर् अस यामळेु मी यािवषयी अिधक मािहती िलहीत नाही; पण अशा प्रकार या न या पंथा या वतीने मी लेखणी उचलली आहे, अथार्त ्जु यातील िन न यातील उ तम ते घ्यावे या मताचा मी िवरोधक आहे आिण हणनू तसे ब्रीद असणारे ‘पु षाथर्’ मािसक माझ े हणणे खोडून काढीत आहे अशी जी िवचाराची साखळी ‘केसरी’तील या लेखांत यक्त होते ती, मी जे हणतो तेच मी हणत नाही असा व तुि थतीचाच िवपयार्स करणारी अस यामळेु मी मा यापुरता ितचा या लेखन वारे प्रकट िनषेध करीत आहे.

मतभेद जो आहे तो जु यांतील िन न यातील उ तम ते घ्यावे या िवधेयांत नाही. उलट आमचे नेमके ते मत आहे. मतभेद आहे तो उ तम, रा ट्रास आज उपयुक्त काय आहे आिण ते कोणचया कसोटीने ठरवायचे- श दिन ठ ‘शा त्राधारे’ की िवज्ञानिन ठ प्र यक्ष प्रयोगा वारे, या प्रकरणात आहे. िववादभतू अशा आम या िकल करमधील याच दोन लेखांतील खाली वाक्य आमची भिूमका प्रथमपासनू काय होती ते प टिवतील - ”ही प्राचीन ुित मिृतपुराणािद शा त्र ऐितहािसक ग्रथं हणनू सगं्रहालयात सस मान ठेवून आता िवज्ञानयुगाचे पान उलटले पािहजे. या ग्रथंांचा काल काय झाले हे सांग यापुरता अिधकार; आज काय योग्य ते सांग याचा अिधकार प्र यक्षिन ठ - अ यतन िवज्ञानाचा! या अ ययावत पणात माग या सवर् अनुभवांचे सारसवर् व साभावलेले असतेच ... िुत मिृतपुराणािद हे सारे ग्रथं आ ही अ यंत कृतज्ञ आदराने स मानतो; पण ऐितहािसक ग्रथं हणनू. अनु लघं्य धमर्ग्रथं हणनू न हे. यांचे सारे अज्ञान आज या िवज्ञाना या कसोटीस आ ही लावणार आिण नंतर रा ट्रधरणास, उ दारणास, जे अव य वाटेल ते बेधडक आचरणार! हणजेच आ ही अ ययावत बनणार, अप-्टु-डटे बनणार ... कालपयर्ंत या सवर् ज्ञानाची कसोटी घेऊन आिण उ यां याही िक्षितजांचे िदस ू शकेल िततके परंग पाहून मग जे आज रा ट्रिहतास उपयुक्त ठरेल ते यास या जु या पो यांचा शा त्राथर् सापडत नसला तरी, बेधडक आचरले पािहजे. जु या पोथीत यास आधार

www.savarkarsmarak.com

नाही हणनूच केवळ टाकाऊ ठ नये. तशी अट जो घालतो तो शा त्राधार तेवढा आ हांस नको आहे. पण याचा अथर् शा त्र पाहूच नये असा काढणे हे िनवळ कंुभाड होय!!’

(िकल कर, स टबर १९३४) आ यतनी प्रविृ त

वरील उतार् याव न हे प ट होईल की, कालपयर्ंत या जु यातील जे प्रयोगांती आजही उ तम ठरते, िवज्ञाना या कसोटीस िटकते, ते ज्ञान तर आ ही टाका हणत नाहीच, पण या जु यातील जे जे आज या िवज्ञाना या कसोटीत अज्ञान ठरते तेही समाजशा त्र िन मानिसक शा त्र टया आ हांस टाकाऊ वाटत नाही! या पुरातन सवर् बर् यावाईट अनुभवास जमा ध न आज या िवज्ञाना या कसोटीने जे रा ट्रधारणास आज उपयुक्त ठरते, तेच बेधडक आचारावे. उ या बदल या पिरि थतीत या वाढ या वैज्ञािनक ज्ञानात जर तेही चुकीचे िन अिहतकारक ठरेल तर तो आमचा आजचा आचार बदल यास ‘उ या’ ही तसाच वतंत्र आहे. केवळ काल या पोथी या श दाने ‘आज’ बांधलेला नसावा, ‘उ या’ तर नसावाच नसावा! या िवज्ञानिन ठ मतासच आ ही अ ययावत पणा हणतो. आ यतनी प्रविृ त ती हीच.

सनातनी प्रविृ त या या उलट जी श दिन ठ, वेद-कुराण-बायबल अशा कशास तरी अपौ षेय

मानते, तदकु्तच आचरावे मग ते आज उपयुक्त असो वा नसो असे हणणारी, वचना प्रविृत र्चनाि नविृ तः हणनू िजचे ब्रीद ती सनातन प्रविृ त, ितची मांडणी वतःस ‘सनातनी’ हणिवणारेच अशी करतात की, ुित या अपौ षेय होत; तो वेद ‘सवर्ज्ञानमयो िह सः’ असाच अस याने ित्रकालबािधत आहे; या ुतीत जे आहे तेच मिृतपुराणात आहे; यां यांत पर परिवरोध मळुीच नाहीत; आज या धमार्चार हणनू पाळले या ढीस जर आज उपल ध असणार् या ुतीत आधार नसला तर - तर तो आज लु त झाले या ुतीत असलाच पािहजे! याच मांडणीला आज ुित मिृतपुराणोक्तपणा या अथीर् हणतात आिण या अथीर् ते तकर् ट आमलूात ्

अस य िन अिहतकारक आहे असे आ हांस वाटते, या अथीर् िन यासाठी आ ही ही ुित मिृतपुराणो प्रविृ त, ती िहदंरुा ट्रा या बु दी याच पायात पडलेली बेडी आहे असे

मानतो िन शक्य िततक्या लवकर तोडून टाक यास झटतो. (१)पण याचा दोष आ ही ुित मतृीवर लादीत नाही. हजारो वषार्पूवीर् या

यां या काळा या ज्ञानानुसार यां या पिरि थतीत उद्भवले या रा ट्रीय अडचणी टाळ याचा प्र न यांना परवडला तसा यांनी सोडिवला. दोष आहे तो यां या या

www.savarkarsmarak.com

काळी उपयुक्त ठरले या वा बाटले या आचारांस ित्रकालाबािधत मानणार् या आज या या श दिन ठ, पुरातनी, ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ तीचा होय! गोवध पोथीत िनिष द आहे; यासाठी मसुलमानांनी गाईंचे कळप पुढे घालनू िहदंु थानावर चाल केली असता गाई मरतील या भीतीने मसुलमानांवर मारा कर याचे या प्रवृ तीने टाळले, ज मजात काय पण युगजात िहदंूंनाही लाखांनी वाटिव याचा धडाका मसुलमानपोतुर्गीजािदकांनी चालवला असता घरांवर वा िविहरीत पाव पडला तर यास वापरणारे सारे या सारे िहदं ुबाटतात हणनू जी प्रविृ त सांगते, िन आजही यांना परत शु द क न घ्यावयाचे तर ते िकती वषार्पूवीर् बाटले यां या प्रकरणी शा त्रोक्त होईल - पांच वषार्ंपूवीर् की सात की साडसेात! याचा शा त्राधार धुंडाळ यात जीं शतके या शतके घालवीत आहे, जागितक यापाराने िन आक्रमणाने जे जे प्रबळ रा ट्र प्रबळतर होत असता परदेशगमन वा समदु्रगमन करावे की नाही याचा शा त्राथर् चघळीत आज पंधराशे वष जी प्रविृ त पंचग या या हौदात डुबंत रािहलेली आहे, फार काय परधमीर् हिर वे टे ल छ हे पृ य आहेत पण वधमीर् हिरभक्त िहदं ु महार हे अ पृ य! असा िनजर् ज िनणर्य जी प्रविृ त देऊ शकते, या या श दिन ठ ुित मिृतपुराणोक्त ‘सनातनी’ प्रवृ तीपायीच आपली जागितक साम्रा ये बुडिवणे आप या रा ट्रशत्रूसं या प्रवृ ती या अभावी जाते, याहून दसपटीने सलुभतर गेले ; आपले रा ट्रीय वातं यही सरंिक्षणे अिधक कठीण झाले; नवीन रा य सपंािद या या कायीर् तर पदोपदी ितची नाठाळ ‘अटक’ आडवी येत आहे अशी आमची इितहासाव न िन अनुभवाव न ठाम िनि चित झा यामळेु या ‘सनातनी’ शा त्रा या एरंडा या गरु् हाळांचा आिण या ‘वचना प्रविृ तवर्चनाि नविृ त’चा आ हांस अगदीच ितटकारा आला आहे. िुत मिृतप्रभिृत परमवंदनीय शा त्रांचा न हे!

(२) ितरडीची चाल वेदकाली होती असे आमचे वतःचे मत हणनू सांिगतलेले नाही, िकंवा सातवळेकरांनी िदलेलय वेदमतं्रांव न ितरडी वेदकाली न हती असेही िस द होत नाही. तरी देखील ‘केसरी’तील लेखात असे िलिहले आहे की, ुतीम ये गाडीतून पे्रत यावे असे सातवळेकरांनी साधार दाखवून थालीपुलक यायाने इतर अशींच अनेक िवधाने (सावरकारां या लेखात) अस य आहेत असे दाखिवले. थालीपुलक यायाचा हा मासला अजब आहे! िगबन या इितहासातील एक िवधान चुकले हे दाखिवले की, थालीपुलक यायाने तो इितहासचा इितहास चुकीचा ठरला हणावयाचे!’ ‘केसरी’त इतर कोण याही मिुद्रताप्रमाणे एखादे अक्षर उलट छापलेले असले की, थालीपुलक यायाने सारा केसरी उलटया अक्षरात छापलेला आहे असे िस द होते! पंिडतजीं या भाबडया लेखात अशी िढली वाक्य खपली तरी ‘केसरी’ या काटेकोर लेखातून कशी घुसली ते समजत नाही. अशा

www.savarkarsmarak.com

िठकाणी ‘ थाली’चा याय लागत नसनू पोळीचा लागतो. एक पोळी क ची रािहली तर सार् या पोळया क चाच आहेत असे ठरते की काय? आम या लेखांचे मखु्य िवधेय श दिन ठ पुरातनी प्रविृ त प्रगत रा ट्रास िहतकर की िवज्ञानिन ठ अ यतनी, हे आहे. यास ितरडी वेदोक्त ठरली वा न ठरली तरी ितचे कोणचेच सोयरसतुक आडवे येत नाही.

(३) एखा या या आदरासाठी याची अस य िवधानेही स य मानावीं अशी पंिडतजींची क णा भाकली होती कुणी? ‘मी तसे कधीही करणार नाही’ हणनू वीरवृ तीचा आ मप्रसाद भोग या तव वतः याच प्र नांशी वतःच भांडत आहेत! आ ही तर, जे स य केवळ को या अ,ब,क, या मान यावरच जग ूशकते यास तु छ समजतो!

(४) राहता रािहला ‘केसरी’ या लेखातील तेजोभंगाचा आके्षप. यािवषयी िन िवषया या समारोपाथर् आ हांस जे हणणे ते मळू या लेखातील उपसहंारा या पुढील उतार् यात आ ही यक्तिवले आहे-

” ुित िन ौत (सं कृित) या काळ या जगात यां या शत्रूशंी लढताना िदिग्वजय गाजवू शकली हणनू आज या िवज्ञानयुगातही तसा िटकाव ध शकतील ही आशा यथर् आहे. ‘इंद्रा धाव, चंद्रा, अग्ने, आमचे शत्र ू िनदार्ळ’. अशा विैदक प्राथर्नांनी देव साहा यास धावत नसनू वैज्ञािनक सकू्तांनीच यांना दासासारख राबवून घेता येते हे पु कळ अशंी अनुभविस द ठरले आहे. महाभारतातील गांडीव धनु य भगंले! आता मशीनग सशी गाठ आहे. जर हे सांिगत याने वतः या प्रौढी या पोकळ व गना करीत राहणार् या आम या ‘बाबावाक्यं प्रमाणम’् प्रवृ तीचे अवसान खचले, तेज भगं झाला, तर यातच रा ट्राचे िहत आहे. आप यावर चालनू येणारे ते ‘क पांतिसुधंुसे’ कु बळ िकती बलवान ्आहे, यांची श त्रा त्र िकती झुजंार, ते प टपणे सांगनू िवराटा या अतंःपुरात बढाया मारणार् या उ तराचे बािलश प्रलाप खोडून काढ यातच, याचा तो तेजोभगं कर यातच, याचे खरे िहत साधणारे होते. यास हरभर् या या झाडावर चढिवणारच खरे शत्र ूहोते. तेजोभगं कर यासाठी श यास कणार्ने वारंवार फटकारले हाते; पण कणार्चा प्रितरथी जो पाथर् याला या याही सार याने असेच फटकारले होते! यसा दोघां या हेतूत िन पिरणामात जो फरक तोच पाद्रायां या टीकेत िन यांनी या िहदंरुा ट्रा या िहताथर् मृ यूसही हटक यास कमी केले नाही यां या टीकेतील हेतूंत िन पिरणामांत असलाच पािहजे, इतका िववेकही यास राहत नाही तो पंिडत कसला?’

‘ या पाथर्सार या या श दातच, ते अ ययावत प्रवृ तीचे समथर्क या कूपमडुंकते या भगंड गुगंीत हतप्रभ झाले या िहदंरुा ट्रास सांगणार. ‘कुत वा

www.savarkarsmarak.com

क मलिमदं िवषमेसमपि थतम!् टनायर्जु टम व यर्मकीित र्करमजुर्न!’ सोडून दे या या पशर्बदंी या, पोथीजात जातपाती या पांच हजार वषार्पूवीर् या भाकड भावना! तोडून टाक या तु या कतर् या या पायांत पडले या या श दिन ठ ुित मिृतपुराणोक्त प्रवृ ती या बेडया! आिण जे जे ह यार तु यावर चढून आले या

आज या आप ती या उ छेदास आज समथर् होईल - उपस ते ते ह यार! मग ते या तु या पुरातना या श त्रागारात सापडो वा या नवीना या श त्रागारातून िछनता येवो!’

४. यंत्र

आप या देश आज या युगात प्रवेशू लागला आहे, ते युग युरोपम ये दोनशे वषार्ंपूवीर् चाल ूझाले. हणजे युरोप या दोनशे वष आपण मागे पडलेलो आहोत. या युगाचे अथर्शा त्रीय नांव यंत्रयुग! युरोपम ये हे यंत्रयुग दोनशे वषार्ंपूवीर् जे हा बा पशिक्तप्रभिृत शोधांमळेु आिवभर्वले, ते हा या यतं्रप्रभावा या धक्क्यासरशी ितकडहेी या वेळ या ढ िवचारांना िन आचारांना चक्कर आ यासारख होऊन गेले. मनु यजातीवर हे यंत्रयुगाचे भयंकर सकंट आले आहे. यामळेु मनु य माणसुकीसच मकु यावाचून राहणार नाही, धमार्चे वाटोळे होणार, मनु याचे जीवन यंत्रासारखच दयशू य, कृित्रम िन कलाहीन होऊन यांचे शरीरदेखील दबुळे िन परतंत्र बनणार, फार काय, या आिथर्क सपं नते या िन सखुसोयीं या लालसेने मनु य यंत्रा या मागे लागला, ती आिथर्क लालसाही यंत्रा या चाकात सापडून चूर होईल, या यंत्रामळेु मनु य पोटभर खाऊिपऊ न लागता उलटा िभकेस लागेल अशी एकच को हेकुई या वेळ या पुराणिप्रय ि थतीतील िन धमर्भोळया अशा वगार्ने सार् या यरुोपात चाल ूकेली होती.’ Back to Nature हे यांचे सतू्र होते. ‘यंत्रामळेु बेकारी वाढते आिण मनु य िभकेस लागतो,’ असे बु ढे अथर्शा त्री ओरडले. ‘यंत्र ेही सतैानाची यिुक्त! देवा या थोरवीस कमीपणा आणणारी ही रावणी हाव!’ धमर्शा त्री िकंचाळले!

यूनािधक दोनशे वषार्ंपूवीर् यंत्रशक्तीचा प्रबळ आिवभार्व युरोपात झाला ते हा याचा असा जो िवरोधच िवरोध या लोकांम ये िजकडिेतकड े झाला, याचीच पुनराविृ त आज आप या या दोनशे वष मागाहून, प्रगती या या िबदंवूर येऊन पोचले या लोकांत चाल ूझाली आहे. यंत्र हे मनु यास िमळालेले वरदान नसनू शाप होय, अशी ही ओरड िकती त य वा अत य आहे हे िववेिच या या कायीर् आपणांस योजावे लागणारे कोिटक्रम आिण यावे लागणारे पुरावे युरोप या आज या जनतेला अगदीच िशळे िन बुरसलेले लागतील; कारण की, ते आके्षप प्र याके्षप, ते वादिववाद

www.savarkarsmarak.com

यां याकड े नामशेष झा यासही शेदीडशे वष उलटून गेली आहेत. पण युरोपकड ेआज अगदी िशळया, अडाणी, वेडगळ ठरले या याच याच आके्षपांना अगदी गावढळ सपं्रदाय आप याइकड ेप्रचार क लागले अस यामळेु, यंत्रशक्तीवरील या आके्षपांना खोडून काढ यासाठी यंत्रिन ठ प्रगतीलाही युरोपम ये पूवीर् िद या गेले या याच याच प्र यु तरांची पुन िक्त करणे भाग आहे.

देवभोळेपणा घटतो या मानाने यंत्रशीलपणा वाढतो. आप या लोकांत अजनूही यंत्रशीलपणा जो इतका कमी आहे याचे मखु्य

कारण हणजे आम या समाजातील देवभोळेपणा अजनूही उतास जात आहे, हेच होय. दोनश े वषार्ंपूवीर् युरोपही िख्र चन धमार्नसुार असाच देवभोळा होता; ते हा यातही यतं्रशीलपणा न हता. िल बनला मोठा भकंूप अठरा या शतकात झाला, ते हा याचे कारण, रोमन कॅथोिलक धमर्मतांिव द उभारलेले प्रॉटे टंटांचे पाखंड हेच होय, असे युरोिपयन लोकां या मोठमोठया धमर्गु ं नी िन सामा य जनतेने ठरिवले. प्रॉटे टंट लोकांत िभक्षुणींनी लग्न लावली; पाद्री लोक बायका करतात, पोपचा श द अ खलनीय (infallible) िन िशरसावं य मानीत नाहीत, या ‘पापा’ मळेु भकंूप झाला, असे िनदान ठरवून या धमर्भोळया लोकांनी भकंूप होऊ नये हणनू प्रॉटे टंटांचाच नायनाट हा उपाय शोधनू काढला. अशा देवभोळया वृ तीला भकंूपाचीं, खरीं भौितक कारणे शोध याची बुि दच होणे दघुर्ट ; मग भूकंपाचे िनयम समजावून घेऊन याचे धक्के कधी वा कुठे बसणार ते आगाऊ सचुिवणारे भकंूपसचूक यंत्र बनिव याचे काम ज मोज मीदेखील सचुणेच शक्य नाही! युरोपम ये ही देवलसी विृ त हाणनू पाडणारी िवज्ञानविृ त जे हा उगवली ते हाच काय ती या िवज्ञाना या िनयमांवर अिधि ठलेली यंत्रशीलता युरोपम ये भरभराटू शकली. पण िहदंु थानात आजही अगदी रा ट्राचे ‘सवार्िधकारी’ हणनू गाजणारे गांधीजींसारखे अनेक पुढारीदेखील िबहारमध यसा भकंूपाचे कारण अ पृ यतेचे ‘पाप’ हणनू ‘आत या दैवी आवाजा या’ शपथेवर सांगत आहेत; आिण क्वेट्टया या भकंूपाचे कारण मनु यजातीचे कोणचे पाप असावे यािवषयी या ‘आतील आवाजा’स कौल लावीत आहेत! - तर ितकड े शंकराचायार्िद धमार्चे सवार्िधकारी, ते भकंूप अ पृ यतािनवारणा या पापामळेु घडतात हणनू शा त्राची शपथ घेऊन धमर्भोळे या रा ट्रातील सामा य जनते या देवभोळया भाबडपेणाचे वणर्न काय करावे? युरोपम ये आज १९३६ वा सन चाल ूआहे तर आम या इकड ेप्रगतीचा १७३६ वा!

देवभोळेपणा हणजे प्र येक घटनेचे कारण देवाची लहर, राग वा लोभ, आिण या घटनांपैकी सकंटघटना टाळ याचा उपाय हणजे देवाला प्रसादिवणे! अथार्त ् याचे यंत्र हणजे प्राथर्ना, पूजा, स यनारायण, जपजा य, छा छू! पाऊस

www.savarkarsmarak.com

पडत नाही? ऋग्वेदातील मडूंकसतू्र हणनू बेडूक - देवतेस आराधा! नौका बुडते आहे? व णसकू्त जपून समदु्रास नारळ वहा! लेग आला? बिहरोबापुढे बोकड मारा! नाहीतर ‘ईदला’ गाईची कुरबानी करा; खुदा भला करेगा !

परंत ुयंत्रशीलपणा हा, या सृ टीतील भौितक यापार ठरािवक सृ टीिनयमांचे फिलत होय, आिण जर या िनयमाप्रमाणे आपण ते ते घटक जळुवून आण ूशकलो तर ते ते कायर् घडलेच पािहजे, या िन ठेवरच काय तो अिध ठािनलेला असणार. अमकु अशंापयर्ंत पा याचे उ णतामान वाढिवले की याची वाफ झालीच पािहजे, मग या वेळी तो यांित्रक िनमाज पढ याचे टाळ यामळेु अ ला रागावलेला असो वा सं या कर याचे टाळ यामळेु देव चवताळलेला असो. या ठरािवक पा याची या ठरािवक उ णतेस पशर् होताच ठरािवक प्रमाणाची वाफ झालीच पािहजे. देवाने का हणाना, पण जे सिृ टिनयम एकदा घालनू िदले यात देवदेखील पु हा बदल क शकत नाही. आं याचे चार पेटारे भेटीस धाडले की आप या वतीचा िनकाल देणार् या एखा या यःकि चत ्कलेक्टरालाही आपण अ यायी िन लाचखाऊ मानतो, पण चार बोकड बळी न िदले की सगळया गावाला, यातील मलुांलेकरांसु दा लेगने ठार मार याइतका भयंकर लाचखाऊपणा देवा या माथी मार यास जो सोडीत नाही तो धमर्भोळेपणा देवा या देवपणास खरा कािळमा लावणारा असनू ठरािवक सिृ टिनयम लाचलचुपतीवारी देव कधीही बदलत नाही, ही यथाथर् िन ठाच िजतकी स य िततकी ध यर्ही आहे. अशी िवज्ञानज य िनि चती हीच यंत्रशीलपणाची जननी असते. यामळेुच लोकांतील देवभोळेपणा या मानाने घटतो या मानाने िवज्ञानिन ठ यंत्रशीलपणा यां यात वाढतो.

नाना फडणिवसांची एक गो ट वर उ लेिखले या त वाचे उदाहरण हणनू पेशवाईतील एक या या अतुल

बुि दबळाने िहदंपुदपादशहीची सतू्र या या हाती िटकली तोवर तरी ‘जलचर हैदर िनजाम इंग्रज रण किरतां थकले!! यांनी पु याकड ेिवलोिकले ते सपं तीला मकुले!!’ असा मराठयां या साम यार्चा दरारा य ययावत ्अिहदंूंवर बसिवला होता, या नाना फडणिवसांची अशी एक गो ट ऐितहािसक कागदोपत्री सांपडली आहे की - नानांनी एकदा काशीस काही पु यकृत करावे या हेतनेू कमर्नािशनी नांवाचा तेथील नदीवर पूल बांधिव याचे काम चाल ूकेले. पण आरंभीच वाळू िन पाणी यां या अडथळयाने पाया काही िटकेना. यां याकड ेते बांधकाम सोपिवले होते, या काशी या ह तकांनी

www.savarkarsmarak.com

(गगंामाय प्रसादिव याचा िन ित यावर पूल बांधून घे यास ती मा य हावी हणनू या सले या गगंामाईला चुचकार याचा यां या पिरपाठांतला जो ठरािवक उपाय तो योजनू) ब्रा हणांकरवी तारीख ६-९-१७९५ या िदवशी अनु ठानास आरंभ केला! अनु टुपांची भर टाकून टाकून ते ब्रा हण थकले, पण पाया धर धरीना. िबचार् या ब्रा हणां या त डचे पाणी पळाले, पण पायाखालचे पाणी पळेना, आटेना! पायाखाली वाळू िन पाणी यांची अडचण आली आहे आिण ती िनवार यासाठी अनु ठनाचा उपाय योिजला आहे. ही बातमी इकड ेनानांना जे हा पु यास कळली ते हा यांनी अनु ठान बंद करिवले आिण इंग्रजांकडून बेकर नामक यंत्रज्ञ (इंिजिनयर) आणिवला. याने कळीचे बंब कलक याहून मागिवले आिण ते लावनू पाणी बोलता बोलता आटवून, वाळू हटवून पक्का पाया टाकून पूल उभारला! जलदेवतेची कळ िजथे पािहजे ितथे दाबली जाताच ती झटकन ् शु दीवर आली! धमर्भोळेपणा या अनु ठानाने जे भौितक सिृ टिनयम यां या यापारात लवलेश फरक होत नाही. पण या िनयमांची जी ‘कळ’ यांना राबिवणारे जे यतं्र, ती कळ दाबताच यांचे यापार हवे तसे चापून क न घेता येतात. देवाची इ छा ही सजं्ञा यंत्रशा त्रा या कधीच िखसगणतीत नसते.

वरील लहानशा गो टीत देवभोळेपणा जसजसा घटत जातो तसतसा यंत्रशीलपणा वाढत जातो हे त व िकती चटकदारपणे िवशद झाले आहे ते पाहा! या जु या काळी नानांना ‘कळीचे’ हे मह व कळावे हे िजतके या यासारख्या एकटयादकुटया कुशाग्र िन प्रगितपर बु दीचे योतक आहे, िततकेच ती पाणी आटिव या या बंबासारखी साधी कळ सार् या मराठी साम्रा यात न सापडता कलक या या एका इंग्रजाकडून आणवावी िन चालवावी लागली ही गो ट आप या रा ट्रा या या वेळ या एकंदरीत सामदुाियक अडाणीपणा या िन भाबडया वृ तीचेच दशर्क न हे काय!

वा तिवक पाहता यंत्रशा त्राचा मळू िस दा तच असा की, या या पाठांत (फामुर् यात) ई वरा या इ छेचा वा धमर्शा त्रीय पापपु याचा वा योितषी शकुनाचा कोणाचाही घटक दमडी या उधारीनेही गणलेला नसावयाचा. इतका ऑिक्सजन, इतका हायड्रोजन, इतका प्राणवायु, इतकी उजार्, की पाणी झालेच. मग तो सयंोग शुभमहूुतार्वर घडो वा न घडो ; बोकड न िमळा यामळेु बिहरोबा, िकंवा ईदला गाय न मार यामळेु खुदा, या वेळी रागावलेला असो वा नसो ; ते रसायन डुक्कर खाणारा िख्र चन करो की न खाणारा मसुलमान करो, ते रसायन िस द झालेच पािहजे. यंत्रशा त्राचा मळू िसद्धांतच असा देवभोळया धमर्शा त्रा या ताठ िव द ! पण आ चयर् असे की, आम यात या काही जु यापुरा या यंत्राची मािहती आहे, जे

www.savarkarsmarak.com

काही जनेुपुराणे यंत्रशा त्र आहे यालाच आ ही देवभोळया लोकांनी धमर्शा त्रा या मांडीवर द तक देवून टाक यास सोड ेनाही!

यंत्रशा त्राचा अज त्र िन भक्कम पोलादी पुतळा धमर्शा त्रा या िठसळू लकुणा या पायावर उभार याचा आमचा हा य न िकती हा या पद आहे हणनू सांगावे! घराचे आढे जर पक्केपणी ठोकले तर मग ते शकुनावर ठोकलेले असो वा नसो. याची पूजा केलेली असो वा नसो, ते या आढया या िश पशा त्रीय बळकटीपेक्षा अिधक वा उणे ठरणे शक्य नाही. परंतु आढे ठोकताना याला समतं्रक पूज यावाचून या घराची शकुनावर महूुतर्मेढ रोव यावाचून, वा तुशांित के यावाचून आम या मनाला ते घर भक्कम झा यासारखे के हाही वाटणार नाही! मिहनोगणती आ ही या घरांत राहायला जाणार नाही. कारण वा तुशांित झाली नाही! आमचे मन आ हांस सारख खात राहणार, भीत राहणार! पण आम या हे या यात येईल की, महूुतार्ला भीक न घालता िन वा तुशांत न करता उभारलेले िहदंु थानातील इंग्रजांचे राजवाड,े रा यकायार्लये, प्रवासी बंगले, गाव या चौक्यादेखील आम या तशा बांधकामांहून कधीतरी कमी बळकट ठर या आहेत काय? िकंबहुना अगदी समुहूुतार्वर बांधलेले आिण वा तुशांत शा त्रोक्तपणे केलेले आमचे शिनवारवाड ेआज ढासळून मातीस िमळाले असता, िबनशकुनी, िबनवा तुशांित, िबनधमीर् अशा या इंग्रजांची ‘ग हनर्मट हाउसे’ भक्कमची भक्कम! यांचे िढकुळदेखील, या उणीवेने हणनू, ढासळत नाही! उलट या शा त्रोक्त वा तुशांत केले या िहदंपुदपादशाही या ीमतं पंतप्रधानांचे वा महाराजांचे वाड,े या वा तु, ‘अगदीच धुळधाण होऊ देऊ

नका, यावर मिृतपट तरी एखादा लावा’ अशी दयद्रावक िवनवणी करीत या इंग्रजां या याच िबनवा तुशांत, िबनमहूुतीर्, ग हमट हाऊस या दारापुढे आ हांस उ या करा या लागत आहेत!

आ ही आमचे िसहंगड, िसधंुगड, रायगड असले शेकडो प्रचडं दगुर् ; आिण मसुलमानांनी यांची िदवाणी आम िन िदवाणी खास आम या िहदं ु वा मिु लम शा त्रानुसार शकुनवंती िन रमल पाहून, वेदांतील सकू्ते िन कुराणतंील आयते िनिवर्घ्नतेसाठी िभतंीिभतंीवर को न िचत्रनू धमर्शा त्र टया शक्य िततके बळकट केले - पण आज आढीं पुजनू पुजून महूुतार्वर बांधलेले प्रचंड दगुर् िन िदवाणखाने धुळीस िमळालेले आहेत! परंतु शकुन, रमल, वेद, कुराण काय, तर प्र यक्ष देवासही न मानणार् या Anti-God रिशयाचे प्रचंड दगुर्, ती िवमाने िन िवमाने अक्षरक्ष: वार् यावरदेखील बळकटपणे तरंगत आहेत! खरोखर, खडकावर बांधले या आम या िवशाळगडापेक्षा यांचे वार् यावर बांधलेले िवशाळगड आज अिधक बळकट ठरत आहेत!

www.savarkarsmarak.com

याव न या जगातील भौितक सपंि त िन साम यर् हे तरी भौितक सिृ टिवज्ञाना याच अढळ पायावर उभारलेले अस यास िटकते, धमर्शा त्रीय देवभोळेपणा या डोलार् यांचे िन दे हार् यांचे िवज्ञान एका ठोकरीसरशी िठकर् या िठकर् या उडिव यावाचनू राहत नाही, हे प ट होत नाही काय?

आिण िवज्ञानाची यि ट, यिक्त, हणजे यंत्र! आगगाडीचे इंिजन हणजे काय? या प्रकरणी जे बा पगित - ि थित -

िवज्ञानाचे ठाम सिृ टिनयम वैचािरक क्षेत्रात होते यांची ती घनवटलेली मिूतर्च यवहारात अवतरली! जेवर या ठाम िनयमानसुार यंत्र घडलेले िन चालिवलेले आहे तोवर आम या इ छेबाहेर या यंत्राला वतंत्र अशी इ छाच नाही. देवाने जर मनु य घडिवला असेल तर या अथीर् मनु य हाच यतं्राचा देव हणावयास हरकत नाही. परंतु आम या देवभोळेपणाचा वेडगळ अितरेक इतक्या थराला गेलेला आहे की, याचा मनु य हाच वरील अथीर् देव आहे - या यंत्राला सु दा आ ही आमचाच एक

देव मानू लागलो! आजदेखील आम या लाखो लोकांत यंत्रांची िन ह यारांची पूजा होत आहे!

यंत्रे िततकी दैवते!िजतकी ह यारे िततके देव !! सतुार रं याची, गवंडी करणीची, सिैनक भालबरचीची, गवळण रवीची,

घरधनीण उखळ - मुसळाची घरोघर पूजा करीत आहे. बाळंतखोलीत केवळ सटवाईचीच पूजा नसते, तर नाळ कापावया या कातरीस देखील देवतासारखी मांडून पूजावी लागते! जण ूकाय या कातरीस वतःची अशी इ छा असते, राग-लोभ-मान-अपमान कळतात, आिण हणनू या कातरीला न तु टिव यास ती रागाने नाळ कापायचे सोडून पटकन ्बाळाचा गळाच कापणार आहे! आता मात्र सटवाईशी एक नवीनच तडजोड झा यासारखी िदसत आहे. ती ही की, घर या बाळंतखोलीत तेवढे सटवाईचे रा य. ितथे बाळंत झा यास कातर पुजणे प्रभिृत जु या मानपानपूजा पार पड या पािहजेत; पण सावर्जिनक प्रसिृतगहृातील कातर न पुजली तरी ितन सटवाईने हंू की चूं करता कामा नये. प्रसिूतगहृातील ती चकचकणारीं डॉक्टरी चाकू, सरु् या, आिद श त्र पाहताच सटवाईच गभर्गळीत होतेशी िदसते! सारे मानापमान, प्रित ठा ठोकरणार् या प्रसिूतगहृातील बाळंतपणाकड े ढंुकून बघायलादेखील ती िभते. तेथील बाळबळंितणी सटवाईचे काहीएक लागत नाहीत! न सोयर न कातरपूजा, न शांितपाठ; पण ितथे बाळबाळंितणींना उगीच सताव याची सटवाईची काय छाती आहे? ितची आठवणदेखील डॉक्टरी प्रसिूतगहृाचा उंबरा ओलांडून आत येत नाही.

युरोप जे आज अिजकं्य झाले आहे, ते मखु्यतः यंत्रबळे !

www.savarkarsmarak.com

जोवर युरोप असे आम यासारखेच देवभोळे होते, तो तेही आ ही आज आहो तसेच दबुळे होते. दोनशे वषार् या आगेमागे, याचा देवभोळेपणा हटत चालला तसतसे याचे बळ, सपंि त, साम्रा य भरभराटत चाललीं. पण िहदंु थानच न हे, तर अवघा आिशया याच देवभोळेपणा या गुगंीत िखचपत पडला, यामळेु िवज्ञानाची वाट यास सापडलीच नाही. यरुोप सिृ टशक्तींना आप या प्रगती या रथास घोडयासारख जुपंून भरधाव िदिग्वजय करीत चालला असता, आिशया या सिृ टशक्तींना पूजीतच रािहला. यामळेु आिशयात यंत्रशीलपणा असा आलाच नाही. पहा, गे या हजार वषार्म ये िहदंूंत काय िकंवा मसुलमानांत काय, एकंदरीत वैज्ञािनक शोध असा एकही लागलेला नाही! नवीन यंत्र असे, ह यार असे, कळ अशी गे या हजार वषार्ंत आ ही जवळ जवळ एकही उद्भवली नाही! साधी आगपेटी, साधी चाकी (सायकल), साधे घडयाळ, साधा िशळाछाप, साधे छायािचत्र -पण युरोपने शोधले ते हा सचुले ; आ हांस काही सचुले नाही, िहदं ुधमर्भोळेपणाची िन मसुलमान धमर्वेडपेणाची िनशा िपऊन िझगंनू पडलेला. मसुलमानां या िद ली या बादशहाला श त्रवै य इंग्रजांकडून मागवावा लागला, तर एका पुलाखालचे पाणी आटवावयासाठी िहदंपुती या फडिणसाला एक यंत्रिश पी - एक अिंजिनअर - इंग्रजांकडून मागवावा लागला! मसुलमानांचे सारे देववेड ेपीर, मु लाहकीम, गडंाताईत जी यािध बरी क शकले नाहीत ती या इंग्रज श त्रवै याने बरी केली. अनु ठान जपतपांनी जो पुलाचा पाया िहदंूंना घालता आला नाही, तो या इंग्रज इंिजिनयरने घालनू टाकला! पण तरीदेखील इंग्रजां या यंत्रशीलपणाने यांचे िवज्ञान कसे वाढत चालले आहे, यांची एकेक कळ यांचे बळ कसे दजुर्य बनिवते आहे. आपणांस दबुळािवते आहे हे यावेळी आम याकड े कोणा या लक्षात यावे तसे आले नाही. यंत्रिव येचा ओनामादेखील िशकावयास कुणी युरोपम ये गेला नाही. जात जाते ना आमची समदु्र ओलांड याने !

पण आम यात पूवीर् साम यर् असताही आ ही जगावर चालनू गेलो नाही याचे प्रायि च तच आ हांस दे यासाठी जग आम यावर चालनू आले. यरुोप या अवाढ य यंत्रबळा या कैचीत आम या रा ट्राचा, व वाचा, आम या एका गो टीवाचून सार् या इतर गो टींचा चुराडा उडाला ! एका गो टीवाचून सार् या इतर गो टींचा चुराडा उडाला ! एक गो ट तेवढी जी आमची हणनू अजनूही िटकून आहे, ितला युरोपचे यंत्रबळही अजनू िचरडू शकले नाही; ती हणजे आमचा धमर्भोळेपणा! भौितक सकंटे िनवार याचे, सिृ टशक्तींना राबिव याचे, भौितक साम यर् सपंािद याचे िवज्ञान आिण साधन हणजे यंत्र, हे अजनूही आ हांस कळत नाही. अजनूही भकंूपावर अ पृ यतािनवारण हा उपाय, सवर् रा ट्रीय अिर टांवर अनु ठान हा उपाय,

www.savarkarsmarak.com

कोणी कमला नेह आजारी पड या तर यां या क्षयावर प्राथर्ना हा उपाय, साथ घालिव याचा बोकड मारणे हा उपाय, मशीनग सचा मारा थांबवावयाचा तर ित यापुढे ित या गोळयां या ट यात शांतपणे बसनू म न जाणे आिण या मरणाने या मशीनगनला दया आणणे हा उपाय! अजनूही आम या रा ट्राचे देवभोळेपण सटुले नाही आिण हणनूच या न या यंत्रयुगाचे धीटपणे वागत क न युरापे या अिजकं्य साम यार्ची ती िक ली युिक्तप्रयुक्तीने िहरावून घे या या ठायी हे लोक या यंत्रयुगासच एखा या सकंटासारखे िभऊन भतूकाळा या भयुारात अिधकच खोल खोल जाऊन दडत आहेत! यंत्राने मनु य दबुळा होत आहे, यंत्राने मनु य भकुा मरत आहे, अशी या देवभोळया लोकांची को हेकुई सारखी चालली आहे! जण ू काय यां या टाचेखाली आ ही ठेचले जात आहो ते युरोप, यंत्रबळाचे धुरीण ते युरोपच

दबुळे आहे, िभकेस लागले आहे! आिण आमची पा याची िपतरे सबळ आहेत! हे अधर्पोटी, अधर्नग्न, दु काळग्र त िन रोमग्र त आमचे रा ट्र- यंत्रयुगा या शे दोनश ेवष अजनू मागे रगाळत आहे, हणनूच बिल ठ िन सखुी िन सतंु ट आहे!

या लेखा या आरंभी या पिह याच छेदकात यंत्रािव द आम या जनुाट भाबडपेणने घेतले या या आके्षपांना उ लेिखले आहे. यांना शक्य िततक्या लवकर प्रितकारले पािहजे. रा ट्रा या अथर्कारणातही याच िवज्ञानाची मिूतर् जे यंत्र या यंत्राचे वचर् व थािपले पािहजे.

कापडा या िगर या हे यंत्र; अथार्तच या यामळेु देशावर भयंकर सकंट ओढवले आहे; या िगर यातील कापड वाप नका! अशी आरडाओरड ग लोग ली चालली होती, चालली आहे. टकळी चालिवणार् या आ मबळा या सेना या ‘टकाळी’ या प्रभावे जपानचे सारे यंत्रबळ तु छिव यास सज या आहेत. केवळ चरख्या या चढाओढीने लँकेशायर या िन सार् या जगातील िगर यांना कुलपे ठोकली जातील अशा प्रितज्ञा करणार् या सेनानींचा तांडाचा तांडा रा ट्रीय सभे या उ चासनावर चरखे िफरवीत बसलेला आहे, आिण आता या या जोडीला दळणकांडणां या यंत्रां या सकंटापासनू या देशास रक्षावयासाठी कंबर कसनू आले या न या सेनानींचा तांडा या रा ट्रीय सभे या उ चासनावर कुणी जा याने हाती दळीत िन कुणी उखळात तांदळू हाती कांडीत यग्र झालेले आढळ याचाही सभंव आहे. अथर्कारणातील या मडंळी या पक्षाची मखु्य हाकाटी हणजे ‘यंत्र नको!’

धमर्शा त्रातील भाबडपेणाप्रमाणेच या अथर्शा त्रातील भाबडपेणासही, आज या जगात या यंत्रयुगात जर जगावयाचे असेल तर, आप या रा ट्राने ठोक न िदलेच पािहजे. रा ट्रीय प्रचाराची सतू्र या देवभोळेपणा या, धािमर्क वा आिथर्क ुित मिृतपुराणोक्ता या, या पुरातना या हातून िछनावून घेऊन ती िवज्ञाना या,

www.savarkarsmarak.com

अ यतना या हाती िदली पािहजेत. यंत्रयुगािव द यां या चालले या भाबडया हाकाटीची छाप यायोगे रा ट्रावर पडणार नाही आिण यतं्रबळाची महती यायोगे रा ट्रस पटून ते िवज्ञानिन ठ होईल, यंत्रशील होईल, असा प्रचार शक्य िततक्या नेटाने, िनः पहृतेने आिण िनकडीने आता आरंिभलाच पािहजे.

यंत्र हे शाप की वरदान? यंत्राने साधन मनु या या हाती अस यामळेु मनु याची हािनच हािन होत

आहे, तो दबुळा बनत आहे, दःुखी बनत आहे, दिरद्री बनत आहे. यंत्र हा मनु यजातीला झालेला शाप होय, अशी यंत्रािव द जे ओरड करतात यांनी हे लक्षात ठेवावे की, यंत्र, ह यार, कळ हणजे शतपटीने अिधक कायर्क्षम झालेले मनु याचे एकेक इंिद्रयच आहे! कळ हणजेच इंिद्रयाची वाढलेली कायर्क्षमता. ह यार हणजेच हाताहूनही दसह यारी असा आपला एक जोड हात. यतं्र हणजे आप या मळू या शक्तीपेक्षा लक्षपटीने शिक्तमान ् झालेली आपली बिह चर इंिद्रये! जर ह यार, कळ, यंत्र नसत ेतर मनु य सृ टीशक्तींवर आज चालवीत असलेली स ता चालवू शकता ना. इतके सांगणे हणजे यंत्रशक्ती या उपयुक्ततेचे अगदी त्रोटक वणर्न होय. यंत्रावाचून, कळीवाचून मनु य या जीवनकलहात जगचू शकता ना, को हा, कुत्रा देखील, याला भारी होता, फाडफाडून खाता! मनु यास झाले या यंत्रबळा या साहा यािवषयी असे हटले तरी देखील अितशयोिक्त होणार नाही की - शिरराने पािहले तर मनु य हा अ यतं दबुळा, कळीनेच काय तो प्रबळतम ठरला!

मळू या िपसाळले या वापदांमळेु अर यात मनु याला पु हा उभा केला तर या या वतः या देहा या बळे याला िकती वापदांपुढे िटकाव धरता येईल ते एकदा क पून पहा! िसहंासारखी नखे नाहीत, दं ट्रा नाहीत, दात नाहीत, नुस या गजर्नेने सारे रान हाद न सोडील असा भीषण आवाजही नाही, वाघाला तर हस मार यास िजतकी दंतनखरे िशणवावी लागतात, िततकी देखील या माणसाचा दबुळा कोवळा कंठ फोडून टाक यास िशणवावी लागणार नाहीत. आपणापुढे जशी कवळी काकडी, तसा माणसू या या देहाइतका दबुळा, वाघास प्रितकारील असा एकही अवयव माणसास नाही. ह तीपुढे तर माणसू हणजे मुगंी! नुस या पाया या प्रचंड दाबाखाली िचरडावा िकंवा या अज त्र शुंडते ध न दगडावर नारळासारखा आपटावा! तरस,लांडगे, रानडुकरे यां यासु दा समोर उभे राह याची याची छाती नाही, रानडुकरा या दाताला प्रितकारील असा याला एकही अवयव नाही. मोठया िशकारी कु याचीदेखील याला वाघासारखीच भीित! माणसू चावला वा बोचक लागला तरी िशकारी कुत्रा एका झपेीसरशी माणसास फाडून काढ यास सोडणार नाही. फार काय, अगदी दबुळी, दीन, िन पद्रवी जी गाय ितची देखील जर

www.savarkarsmarak.com

मनु याशी झुजं लागली तर तीच आप या िशगंांनी याचे पोट बोलता बोलता फाडू शकेल! रानरेड,े रानबैल यां या या उ म त डुरक यासरशीच माणसाला पळ काढ यावाचून जग याचा दसुरा मागर्च नाही. लहान मधमाशी ! पण या माशा याला एकदा का झ ब या की यां या िवषारी दंशा या भयंकर वेदनांनी तडफडत माणसू म न जातो, पण यांना काही माणसू उलट डस ू वा िगळू शकत नाही, यां या मागे उडू शकत नाही. कावळा देखील माणसा या रक्ताळ घावावर वा डोक्यावर पशूवर मारतो तशा चोची मा न उडून जाऊन कावकाव करीत माणसाला उलट बेडावू शकतो! अजगर यास नुस या आप या अज त्र देहाचे वळसे घालनू चरकासारखा िपळून काढतो. टीचभर फुरसे ते काय, पण या या पायाला कोठून कसे डसेल िन याला बोलता बोलता ठार मारील याचा िनयम नाही! समदु्रनदन यांम ये तर माणसाची ददुर्शा िवचारायलाच नको! आत पाय घसरला की माणसू ससुरीं या िन मांसाहारी माशां या आहारी गेलाच हणनू समजावे! माणसाला मळूचे असे ती ण सळेु नाहीत, पोट िच न फाडून टाकणारी िशगें नाहीत, क बडीची क बडी िकंवा गवत, पाला, पाचोळा, रक्त, हाड ेजे िमळेल ते पचवून टाकणारे पोट नाही, थंडी िनवारील अशी लोकरीची शाल अगंी नाही, िकंवा राठ कातड े नाही. घारीसारखी ि ट नाही, मशकासारखे सु दा पंख नाहीत, ग डासारखी क्रकचती ण चोच वा कंठ देदक नखरे वा रक्तिल स ुपंजे नाहीत, िवषारी दात नाहीत, दंश नाही, नांगी नाही. िहदंी लोकांना इंग्रजांनी िनःश त्र केले होते यां या िकतीतरी युगे आधी माणसाला सृ टीने िनःश त्र केले होते! विर ठा वापदांहून न हे तर पक्षीम यमिक्षकाहूनही माणसू मळुात पािहले तर केवळ अंगाने असा अ यंत दबुळा आहे! अक्षरशः गाईहून गाय आहे!

पण तो आज या पृ वीतलावर तरी सार् या प्रा यांचा राजा, शा ता, जेता होऊन िमरवू लागला; सिृ ट - शक्तींशील म लयु द कर यास दंड थोपटून ठाकला; बा प, चुंबक, िव युत, रेिडयम यांना काही प्रमाणात तरी माणसाळवून यां या अज त्र बळावर समदु्र, पृ वी िन आकाश या मानवी जगता या ितहीं खंडात िदिग्वजय करीत चालला आहे. कशा या बळावर हा अगदी अ यंत दबुळा माणूस इतका प्रबळ झाला? कळी या ह यारा या, यंत्रा या!!

यां या अगं या िपसिपशीत बुक्कीला कुत्रादेखील भीक घालीत न हता; पण या िदवशी माकड-माणसाने पिहला दगड उचलनू फेकला या िदवशी याला एक

नवी बुक्कीच फुटली. दगड दु न फेकायचा, या ह यारासरशी माणसाची िपसिपशीत बुक्की कृतांता या बुक्कीसारखी अस य बननू िनराळी होऊन उभी रािहली. हाताने उचलनू फेकलेली िकंवा ढकललेली िशळा हणजे ‘कृता त य मिु ट: पथृिगव

www.savarkarsmarak.com

ि थता!’ माकड - माणूस झाडां या फां या घेऊन पशूंचे कळप झोडपीत, साप, सापसरुळया, िवचंू ठेचीत चालता. याचे िवष न बाधणारे नवे हात जे याला सापडले याच या फां या, या काठया, या लाठया, ते सोटे होते. माणसाला रानडुकरासारखे सळेु न हत,े याची उणीव भा याने भ न काढली. रेडयासारखे टक्करमा डोके न हत,े याने गदेचे डोके टकरावून या सार् यांची खोड मोडून टाकली. िसहं, वाघ याला ज हा ते हा नखाग्रांनी भेडसावीत; पण माणसास बरची, खंिजरे, कट्टयार, खडग्कृपाण असली भयंकर नखे फुटताच वाघिसहं चळचळ कापू लागले! कारण ख ग हणजे आपले एक वाढलेले नखच न हे काय? इतक्यात माणसा या पाठीशी धनु य िन हाती बाण प्रकटला. िसहंाची झपे, वाघाची उडी, ह तीची स ड, उंटाची उंची, न हे या घार-िगधाड-ग डां या चोचीदेखील आिण उंच उडणारे पंख- सारी प्रािणसिृ ट माणसा या या धनु या या टण कारासरशी कुणी ची ची करीत तर कुणी शेपटया घालीत रानोमाळ पळून गेली! कारण जवळ आ यावर ते लढणार, पण हा धनवी ते चालनू ये या या आधीच यांचा कंठ छेद करणार! कवच ही माणसाची दभु य वचाच होय. दबुीर्ण ही शतपटीने दशर्नक्षम िन सयूार्सही पाहता न िदपणारा असा दसुरा डोळा. दरू विनयंत्र हा याचा शतपटीने अिधक वणक्षम झालेला िन मुबंई या िभतंीशी लावला असता कलक या या वा लडंन या

िमत्राची हाक ऐकणारा कान आिण ती दा , ती फोटके, या गोळया, ती बंदकू, ती तोफ, तो िवषारी धूर हाच पेटून बाहेर भडकलेला क्रोध! ही चूल, ही वै याची भट्टी, हा टो ह हणजे मनु या या पोटातील जठराग्नीची एकेक शाखा, एक आवेल जे पोटाला पचेना ते पचवून देणारी पोटे! खल-उखळ ही याची खालची नवी बळकट दाढ; ब ता - मसुळ यांची वरची दाढ, या दो ही आता प्रचंड आकार ध न वाफे या शता वशक्तीने पूवीर् जसा एक घास तो माणसू चावी तसे सहजी धा याचे पोते या पोते एका चवर्णासरशी िपसनू टाकतो. याची जनुी इंिद्रयच काय ती अशी सह त्रपटीने कळ -ह यार - यंत्रबळे अिधक कायर्क्षम झाली नाहीत, तर माणसास उपजता अगंी जी मळुीच नसतात ती नवी अद्भतु इंिद्रयही यंत्रबळे याला लाभली आहेत!

लहानशा आडात बेडूक राहतो िततकेदेखील याचे अगं मळूचे जल तंभक नाही. पण िवज्ञानाने याला अक मात ्एक अदभतु वरदान िदले आिण कासवाहून कठीण, देवमाशाहून प्रचडं, ससुरींची सह त्र या या धक्क्यासरशी वतःच चक्काचूर होतात असा एक प्रचंड अद्भतु जलदेह माणसास िदला - ते बेडर, ती पाणबुडी या िवनािशका, या प्रचंड विणकनौका, बा पनौका, आगनावा, वीजनावा! एका धूळबंद; पण िवज्ञानास आरािधताच वेदकुराणातील मोठमोठया ऋिषपीरपैगबंरांनाही मनु यास

www.savarkarsmarak.com

जे देववले नाही असे वरदान माणसास िमळाले आिण प्र यक्ष ग डा या बापज मी याने कधी पािहले नसतील असे प्रबळ पंख मनु यास फुटले ते हे िवमान, ते हे िवयान !

या या िसि द, मोठमोठी जपतपे करक न देवभोळेपणास िमळा या नाहीत िकंवा कोणास िमळा याशा वाटताच ती एक अ यद्भतु, प्र यक्ष ई वरी िन िवशेष कृपाप्रसादी मतं्रबळाची देणगी हणनू वाटे, या याहून शतपटीने अ यद्भतु अशा िसि द आज या हाटात पैशापासरी या भावाने यंत्रबळ लटुवीत आहे! अितदशर्न, अित वण, विनलेख, बोलपटातही (Telephone, Talkies िन) मनु यास अिपर्लेले अित मरण, महासमदु्रा या तळाशी खाली अवगाहन, िवरल तरां याहीवर आकाश उ डयन!

आिण हे सारे अद्भतु प्राब य खुदास वा जेहो हास वा देवास दमडीचाही धूप लाव याची लवलेश आव यकता या या प्रकरणी तरी नसता! यंत्राने मनु य दबुळा केला नाही; उलट दबुळा प्राणी जो होता तो माणसू आज पृ वीवरील, अतंराळातील महासागरातील प्रा यांत प्रबळतम जो झाला तो, ह यारी - कळ - यंत्र यां याचयोगे होय. मतं्रबळे न हे तर यतं्रबळे ! शाप न हे! तर यंत्र हे मनु यास अितमानुष करणारे िवज्ञानाचे वरदान होय!

५. यंत्राने का बेकारी वाढत?े यंत्र हे मनु यास िमळालेला शाप नसनू वरदान होय. मतं्रबळाने सिृ टशिक्त

मनु यास ‘पावत’ नसनू या यंत्रबळानेच मनु यास येतात िततक्या तरी राबिवता आ या आहेत. प्रािणसृ टीत सवार्त दबुळा िन अक्षरशः गाईहून गाय असलेला मनु यप्राणी हा आज जो सवर् प्रािणसृ टीचा शा ता िन सवर् प्रा यांत सबळ होऊन बसला आहे, तो ह यार-कळ-यंत्र यां याच प्रादभुार्वामळेु होय. आिण यासाठी आता आ हां भारतीयांनी या यंत्रयुगाचे मनःपूवर्क वागतच केले पािहजे. अशा आम या प्रितपादनािवषयी आप या शंका िवचार यासाठी एक प्रामािणक पण या प्रकरणी अपक्व िवचाराचे ‘ग्रासेवक’ आ हांस भेटून गेले. यांनी काढले या शंका आज या ‘ग्रामो दारा या’ काही अशंी उपयुक्त असणार् या कायीर् खपत असलेली िकती तरी माणसे याख्यानांतनू िन लेखांतून काढीत असतात, आिण यंत्रा या पाठीमागे लागाल तर दबुर्ळ हाल, ती पाि चमा यांची राजसी याद आप या साि वक पौवार् य सं कृती या साधेपणाचा नाश करील इ यािद िवधाने िस दा त हणनू गावोगाव परसवीत जातात. आ हांस भेटले या या गहृ थां या शकंा अशाच सा या या हो या. हे गहृ थ ‘डबल गॅ्र युएट’ होते. अथार्त ् यां या शकंा मलूतः

www.savarkarsmarak.com

िकतीही अत य अस या तरीही, िव वानांनासु दा सहजी भरुळ पाड याइतक्या लाघवी अस ूशकतात हे उघड आहे. युरोपम ये यंत्रयुगा या आरंभी याच प्रकार या शंकांनी आिण आके्षपांनी मरेतो िवरोध केला. आजही मधूनमधून यांची भतुे यत्र तत्र उठताना युरोपम येही आढळत नाहीतच असे नाही. मग आप या अजनूही देवलसी भाबडपेणा या युगातच िखतपतणार् या लोकात लाखो माणसे या वरवर पाहणारास सहज सचुणार् या िन सहज पटणार् या आके्षपांना बळी पडतात यात काही आ चयर् नाही. पण हणनूच या आके्षपांकड े दलुर्क्ष क न चालणार नाही. ते िकतीही मलूतः िवसगंत असले तरी यांची ती िवसगंित उघड क न सांग याचे काम तु छ समजता कामा नये. कारण यास उ तर िदले जात नाही हणनूच ते िन तर आहेत असे सामा य जनतेला वाटू लागते आिण यंत्रािव द असणारे लोकमत बळावत जाते. हे वरवर सहजी सचुणारे आके्षप वा तिवक पाहता िकती भोळसर असतात हे

दाखिव यासाठी वरील गहृ थांनी बराच वेळ समिथर्लेला खालील एक आके्षप देऊ. ते हणाले, ‘यंत्र ही तु ही हणता तशी मनु याची शतपटीने वकायर्क्षम अशी

बिह चर इंिद्रयच आहेत हे जरी खरे धरले तरीही मनु याची मळूची इंद्रीय िन यां या अगंची क टसिह णतुा यंत्रा या उपयोगाची कुबडी वापरीत रािह यामळेु पंगु होत जाते िह गो ट वतः िस दच नाही काय? उपनेत्र (spectales) लाव याने डोळे अधू होतात; मोटारी, आगगाडया इ यािद वाहनांची भरमसाट वाढ झा याने वतः या पायाने लांबलांब प ले गाठ याची शिक्त नाहीशी झाली. उठता बसता गाडी अशीच लाग ूलागली तर माणसाची साधी चाल याची शक्तीसु दा पांगळेुल की काय अशी भीित वाटते! यांित्रक घणाची कामे चाल यामळेु लोहारांचे कठीण दंड िपसिपशीत होत जाणार; यांित्रक करवती, यांित्रक िशलाई, यांित्रक िवणाई यां यामुळे ह तबळ, ह तलाघव िन ते ते आनुवंिशक ह तकौश य न टणार. यांित्रक शेतीमळेु हातांनी नांगर हाक याची, वाख याची, कापाईची, पेरणीची, िवन याची सगळी सवय मोडणार, टंकन-मदु्रणामळेु ह ताक्षरे िबघडली, हातीव िन रेखीव पो यापु तके िलिह याची कला नामशेष झाली, अशा प्रकारे इंिद्रये िन अगें वतः अक्षम, िनि क्रय आिण यंत्रावाचून राह याचा प्रसगं आला, तर या सधुारले या हणनू हणिव यार् या माणसांची इंिद्रये िन अगें मळू या यंत्रहीन रानटी माणसांहून िकतीतरी दबुळी झालेली िदसतील! कुठे तो कडपेठार भरम या ही चढून जाणारा पोलादी देहाचा रानटी िभ ल िन कुठे ही मोटारीत बस याबस याच थकून जाणारी मदुार्ड माणसे? यंत्रा या िन य उपयोगामळेु मनु या या अगंची काटकता िन इंिद्रयशिक्त, पांगळुते

या आके्षपाचा वरील उलगडा वरवर ऐकणारास िजतका मािमर्क वाटतो, िततकाच

www.savarkarsmarak.com

याची मािमर्कपणे छाननी क जाताच भाबडा ठरतो! डोळा चांगला असता यास या अतंरावर नीट िदसते याकिरता उगीच उपनेत्र लावणारा मखूर्च हटला पािहजे.

अशांची ि ट न जळु या उपनेत्राने उलट मदंावते िकंवा चालता येत असताही कुबडी घेऊन िफरणाराची गित पांगळुते, हा या कुबडीचा िन उपनेत्रांचा दोष नसनू या साधनाचा दु पयोग करणार् या खुळया अडाणीपणाचा आहे! नेत्रां या मळू या टीला साहा य होतील तेच उपनेत्र, जे डोळयाला दु न िदसत नाही ते लक्षलक्ष मलैांवरील य दाखिवते तीच दबुीर्ण! ितचा उपयोग या कायीर् ती लावा. बाकी या वेळी

डोळयांची मळूची ि ट अक्षु ण ठेवून अिधक तेज वी हावी हणनू जे जे नेत्र यायाम करावयाचे त ेकरा. नुस या नेत्राने वाचा, उपनेत्र तसे क नका हणत नाहीत. दबुीर्ण एकदा लावली की, डोळयास पाप यासारखी िन याची लगटून राहत नाही. तीच ि थित मोटार-आगगाडयांची. पूवीर्चे सह त्राविध सतंमहंत ऋि दिसि दबळेसु दा हिर वारास िजतक्या वरेने कधीही सदेह जाऊ शकले नाहीत, िततक्या वरेने चार पडया फेकताच वाटेल या सा या माणसाला, देवाला तो पापी की पु यवान हे नांवापुरते सु दा न िवचारता ही मोटार, ही आगगाडी, हिर वारला नेऊन पोचिवते. अशा प्रकरणी ितचा योग्य तो उपयोग क न घ्या. मोटार काही लोहचंुबक न हे, तु ही काही लोखंडाचा तुकडा न हे, की एकदा मोटारीत बसले की पु हा काही तीतून तु हांस उठताच येऊ नये, सटुताच येऊ नये! मग तु ही ितचा योग्य तो उपयोग सपंताच आप या पायांची मळूची गित िन काटकपणा वाढवा, यासाठी प्र यही पायी फेरफटका पण का करीत नाही? दर् याखोर् यांतून कडपेठारावर चढउतार वतः या पायावर क च नका, अशी का मोटार वा आगगाडी चालिवताना तु हांस शपथ घ्यावी लागते? मदु्रणाने हाती पो या िलिह याची शिक्त हणे न ट झाली! पण पोथी छापली हणजे हाती प्रती करणे हा दंडय अपराध काही ठरत नाही. यासांनी सांगता सांगता गणेशजींनी महाभारत िलिहले पण एकच प्रत. त ेकृ य दैवी ठरले पण या मदु्रणा या िस दीसरशी कोणतेही मठूभर साधे जळुारी प्र येक सकाळी एकेका वृ तपत्रा या लाख लाख न या प्रित ता या छापून फेकीत आहेत! अशी ही सवाई दैवी िसि द प्र येक माणसा या हाती आली असता जर कोणास जुना बो घेऊन जु नरी कागदावर सळईसिूच घेऊन ताडपत्रावर हाती वृ तपत्र काढावेसेच वाटले, िकंवा या वेळात बा पमदु्रणाम ये महाभारता या एकटाकी एक लाख सुदंर प्रित छापून टाकता येतात, याच वेळात महाभारतीय एक अधीर् काय ती प्रत हाती िलहून काढ याचीच हुक्की आली तर याचाही हात कोणी धरला आहे थोडाच? छंद हणनू याला हवे याने हातीच पो या सखेुनैव िलहा या! उ हाता हातून िन पा यापावसापासनू सरुिक्षत राहता यावे हणनू मोठमोठे वाड े

www.savarkarsmarak.com

मनु य बांधतो. पण जर कोणी हटले की, ‘उ हवारापाणी सह याची जो गहृहीन भटक्या अदंमानी प्रभिृत रानटी अगंात शिक्त असते ती या गहृवासी लोकात राहत नाही. हणनू घरे-वाड-ेबंगले हे सारे पाडून टाकले पािहजेत, ते शाप आहेत वरदान न हे!’ तर यांचे हणणे िजतके खुळेपणाचे िततकेच यंत्रावरील हे आके्षपही खुळे आहेत! The Machine Rides Man असे हणनू जे यंत्राचा अरेरावीपणा दाखवू जातात, यां या हे यानांत येत नाही, की या आके्षपाने यंत्राचा अरेरावीपणा यक्त न होता माणसाचा अडाणीपणा काय तो वेशीवर टांगला जातो! उ या कोणी रडतराऊत जर माणसांना सांग ूलागला की, ‘अहो, घोडा हा पशु अगदी भयंकर िन योगी आहे. याला कोणी पाळू नये! कारण मी या यावर वारी करावयास गेलो की तो घोडाच मजवर वारी भरतो!’ तर या रडतराउता या या आक्रोशाने जसा तो वतःच एक अडाणी, भेकड िन मांडाचा क चा ठरतो, घोडा हा पशु एकंदरीत िन पयोगी ठरत नाही, तशीच या अथर्शा त्रीय रडतराउतांची गो ट आहे! मनु या या इ छेबाहेर अशी यंत्राला काही वतंत्र वतःची इ छाशिक्त आहे की काय, की या या मनात येताच याने मनु यािव द बडं क न उठावे! एक वेळ घोडा भडकेल, वतः िचडून मनु यास लहरीवार लाथाडील, पण िबचारे यतं्र! माणसाची इ छा तीच याची इ छा. याला माणूस करील ते प्रमाण, बनवील तसे होईल, चालवील तसे चालेल! जर यंत्र कधी माणसावरच वार होत असेल, जर खरोखरच कुठे The Machine Rides Man असा उ पात घडत असेल तर ते यंत्र माणसा या बोकांडी आपण होऊन बसते हणनू न हे, तर मनु य जे हा यास डोक्यावर बसवून घेतो हणनूच होय! आगगाडी या ड यात बस याचे सोडून कोणी गांवढळ जर ित या बबंात जाऊन बसला िन जळाला तर तो आगगाडीचा आगलावेपणा हणायचा काय? यंत्रावरील सारे आके्षप हे मनु य करीत असले या यंत्रा या दु पयोगावरील असतात. चुलीत नीट पेटिवलेला अिग्न को या मूखार्ने यास घरावर ठेवले तर घर जळते! हा अग्नीचा दोष नसनू योजकाचा आहे. मोठमोठे पवर्त फोडून आपणांस वाट मोकळी क न देणारे बोगदे पाड याचे, खाणी या भयुारी र नभांडारातील र नांची रास आप या हाताशी आणनू दे याचे, ती वतृ्रासरुाने लपिवलेली जले शोधून काढून खडकाळ भूप्रदेशात पा याचे गोड प्रवाह आप या वापीकूपां या हौदात तुडुबं भ न दे याचे अ यंत उपयुक्त कायर् करणारी सु ं गाची माळ जर कोणी आप याच पायाखाली पु न िन पेटवून घेतली तर या या िचधंडया उडिव याचा दोष या सु ं गा या युक्तीवर काही लादता येणार नाही! तीच गो ट यंत्राची.

www.savarkarsmarak.com

आम याशी सभंाषण करीत असणार् या स गहृ थांनी प्र यु तर केले, ‘हे आपले हणणे आ ही पु कळ अशंी यथाथर् समजतो. परंतु यंत्राने मनु यमात्राची जी खरी हािन होणारी आहे, ती तर यतं्रे तु ही हणता तशी अगदी सदपुयोिजली जाउन जे हा सरुळीत चाल ूहोती ते हाच अ यंत ती तेने जाणवू लागणारी आहे! समजा, यंत्रांचा सदपुयोग होऊ लागला, ती यतं्रे आपली कामे राक्षसी प्रमाणावर भराभर क लागली, आिण मनु य वतः या माने क शकतो याहून शतपटीने अिधक कामे क लागली, मनु ये व मे पदाथर् िनपजवू शकतो याहून सह त्रपटीने अिधक पिरमाणात या या व तु यंत्र े िनपजवू लागली, की या या वा तु िनिमर्णारे िन कामे करणारे सारे ह त म िन पयोगी ठरतील, या या धं यातील कामगार िन मोलकरी बेकार होऊन पडतील! आगगाडयांनी जशा बैलगाडया मार या िन बलैगाडीवाले बेकार झाले. िगर यांनी एका िदवसात इतका कपडा िवणला की, चरख्या-मागावर तो िवण यास एक वषर् लागावे आिण यायोगे चरखामागावर पोट भरणरे लक्षाविध लोक पोटापा या या धं यास मकूुन जसे बेकार झाले तशीच ि थित य चयावत ्धं यांची होऊन सारी मनु यजाित काम िन क ट कर याचे क्षेत्रच न उर याने बेकार होणार! शेतकर् यांचीच गो ट घ्या, आज कोटयविध लोक गावागावांतून आपापले नांगर बैल घेऊन सबंंध वषर् शेतात राबत आहेत; पोटपा यास काहीतरी िमळवून बेकारी या भतुापासनू वतःस कसेबसे बचावताहेत. पण समजा, उ या प्रचडं यांित्रक नांगर िन सामदुाियक शतेी देशभर चाल ूझाली, तुम या या यंत्रांचा अगदी सश त्र सदपुयोग कर यास मनु य िशकला आिण या यंत्रा या साहा ये या सामदुाियक शेतीस एका खेडगेावात एका िदवसात नांग न पोख न पे न ती यंत्रे सं याकाळला मोकळी झाली - तर तेवढयाच शेतीस नांगर या-पोखर या-पेर यासाठी दोनदोन मिहने जे शेकडो खेडवळ शेतकरी पूवीर् राबत असत ते बेकार होऊन नुसते हात हालवीत बसणार नाहीत काय? कामच करावयास न उर यामळेु यांचे जीवन िकती र ड, िनि क्रय िन नीरस होईल बर? पोटाला अ न िन अगंभर कपडा िमळिव यासाठी ह त म कर यात आज जे लक्षविध शेतकरी गावकरी आप या नांगरावर िन मागार्वर मधमाशाप्रमाणे जीवनाचे सगंीत गणुगुणत वषार्चे बारा मिहने गुगंनू रािहलेले असतात यांचा तो भरदार आयु यक्रम एकदम या यंत्रां या दा यांनी पोखरला जाऊन बेकारीचा तो एकेक िदवस यांना एकेका वषार्सारखा जड जाणार नाही का? यात यंत्रे या भांडवलदारांची असतील यां या हाती सवर् उ पादन जाऊन हे शेतकरी, हे िवणकरी, हे सोनार, हे लोहार, हे िशपंी, हे हावी, हे बैलगाडीवाले, घोडवेाले, परीट, मोलकरी, भारेवाले, सतुार - या या धं यांना यांित्रक शिक्त िन यांित्रक युिक्त मोठया प्रमाणावर क लागेल, ते ते

www.savarkarsmarak.com

सारेच सारे कोटयविध लोक धंदा बस याने बेकार िन उपाशी िन क टहीन आळशी ि थतीत सडत पडतील! ‘यंत्रयुग-यंत्रयगु’ हणनू याचे तु ही असे तोम माजिवता, ते जर तुम या अपेक्षेप्रमाणे खरोखरीच कधी भरभराटीस आले तर त े सावर्ित्रक बेकारीचेच युग असणार!’ काम, काबाडक ट िन बेकारी या तीन श दांची फोड यंत्राची वाढ हणजेच बेकारीची वाढ या आके्षपाची वरील ओरड िकती िनरथर्क आहे हे प टिव यासाठी आपण प्रथम काम, काबाडक ट िन बेकारी हे जे तीन मह वाचे श द या आके्षपात यतं्रिवरोधक मडंळी वारंवार यां या उलटसलुट अथार्ची अगदी एकच ग लत क न उपयोजीत असतात, यांची ती गुतंागुतं सोडवून या तीन श दांचे तीन िनि चत अथर् आप या या स या या लेखापुरते तरी प्रथमच ठरवून टाकू, हणजे आमचा युिक्तवाद एकमेकांस पूणर्पणे पटला जरी नाही तरी िनदान पर परांस प टपणे समजेल तरी, काम हणजे आप याला इ ट तो आवडीचा उ यो; काबाडक ट हणजे जे म आपण आप या आवडी या उ योगात हौसेने करतो ते म न हेत, तर मनास नकोसे असताही िन पयामळेु जे म आपणांस चिरताथार्थर् वा सक्तीचे हणनू करणे भाग पाडतात ते. आिण बेकारी हणजे चिरताथार्थर् िकंवा अ य कारणामळेु आव यक असलेली प्राि त कमाव याची सिंधच न िमळणे. काबाडक ट करावे लागले नाहीत हणजे मनु य बेकार झाला असे न हे, तर मनु याला आव यक या व तु सपंािदता येईनाशा झा या आिण यांना सपंािद यासाठी जे अव य ते सफल क टही कर याची सिंध याला िमळेनाशी झाली की तो मनु य खर् या अथीर् बेकार झाला. आता वर िन चियले या अथीर् यंत्राने बेकारी वाढते की काय ते पाहणे सोपे आहे. यंत्रामळेु उ पादन घटते का काही यंत्रिवरोधकांचा यंत्रावर आके्षप नाही; िकंबहुना यांचा आके्षपच मळुी हा आहे, की यंत्राने उ पादन राक्षसी प्रमाणावर होते. एक मनु य एका वषार्त िजतके सतू वा कापड चरख्यावर वा मागावर काढीत वा िवणीत नाही, या या शतपटीने िगरणी एका िदवसात काढून, िवणनू गट्ठा बांधून फेकून देते. लाकडी हातीव नांगर िजतकी शेती एका िदवसात नांगरतो या या शतपटीने अिधक शेती यांित्रक नांगर याच वेळात नांग शकतो. वैज्ञािनक खते, जलवाय ुप्रभतृीं या साहा ये यांित्रक िन सामदुाियक शेतीचे पीक शंभर शंभर पटीने, खेडवळ शेतकर् यां या कसणीने येणार् या भकु्कड िपकापेक्षा पु कळ, सरस िन स वर िनघ ूशकते. टोळधाडीपासनू फुटकळ िन खेडवळ शेतीचे रक्षण आज करता येत नाही; पण

www.savarkarsmarak.com

टोळनाशक रसायने िवमानातून मलैामलैां या सलग टापूवर िशपंडून यांित्रक शेतीस टोळ धाडीस िनःपाितता येते. यांित्रक वाहतुकी या बळे दु काळग्र त प्रांतात अिधक असेल तेथून धा यािद व तु पोचिवता येतात. एकंदरीने पाहता मनु यास अ यंत अव य या अ न िन व त्र आिण याचप्रमाणे इतर वाटेल या व तु िबनयतं्री प दतीपेक्षा यांित्रक प दतीने लक्ष लक्षपट अिधक प्रमाणात उ पािदता येतात, ह या ितथे ह या तेथून पुरिवता येतात. ते हा अ न - व त्रािदक अ याव यक व तंूचे वा िवलासीय उपभोग्य पदाथार्ंचे उ पादनसाम यर् यतं्रशक्तीची जोड मनु यास िमळा यास पूवीर्हून सह त्रपटीने वाढते, घटणे तर शक्यच नाही, ही गो ट यतं्राने शत्रहुी मा य करतात. पूवीर्हून अगदी थोडया मात मनु याला सह त्रपटीने अिधक अ नव त्रािद आव यक व तंूचा िन उपभोगांचा पुरवठा जी यंत्रे करतात, ती मनु याची बेकारी वाढिवतात असे हणणे िकती िवपयर् त होय, हे आता सहज या यात ये यासारखे नाही काय? समजा, एका कुटंुबातील सहा कतीर् माणसे ह त म िन खेडवळ प दत यानी वषर्भर सारखी खपून यांना तटुपुंजे अ नव त्रे कसेबसे उ पािदता येत होते. यांनी उ कृ ट यंत्र आणनू तीच शेती न या वैज्ञािनक प दतीने केली. यामळेु पवूीर्पेक्षा फारच थोडया मात यांना पवूीर्हून दसपट धा य िन व त्र उ पािदता आले हणजे पूवीर्हून ती माणसे ीमतं, सखुी िन सतंु ट होऊन यािवना यांचे वषार्काठी िकतीतरी काबाडक ट वाचले आिण यामळेु जर बहुतेक िदवस यांना सखुा या सटु्टीत घालिवता आले, तर यां या या सटु्टीला ‘बेकारी’ का हणता येईल? बेकारी हणजे काबाडक ट क नही पोटास न िमळणे, आव यक वा उपभोग्य व तु न िमळणे. परंत ुअ नव त्रािद सवर् पदाथार्ंचा पुरवठा काबाडक टांची आव यकताच न उरणे हणजे काही ‘बेकारी’ न हे! उलटपक्षी या कुटंुबास काबाडक टापासनू सोडिवणारी, सवर् उपभोग्य व तंूचा पुरवठा अ पसायासात, यूनतर ययात, दसपटीने अिधक प्रमाणात क न देणारी आिण यामळेु आपला बहुतेक वेळ काबाडक टां या त्रासातून सटु यामळेु आनंदा या िन हौसे या इ ट या या कामी घालिव यास मोकळा ठेवणारी, ही यंत्रसाहा याने प्रा त क न िदलेली पिरि थित हणजेच खरी ीमतंी होय! आता समजा, या कुटंुबाचे धनधा यािदक उ प न यंत्रबळें असे दसपटीने वाढले असताही जर याचा उपभोग यातील दोघेितघे भाऊच घेऊ लागले, आिण बाकीचे भाऊ नागवले; यंत्रे चालिव यासही थोडतेरी मनु य म जे लागणारच, यांचा सारा भार या नागवले या भावांवरच टाकला गेला; या अ यायामळेु या नागावले या भावांना इ छेिव द अिधक म ( हणजे काबाडक ट) करावे लागनू या मानाने

www.savarkarsmarak.com

भरपूर अ नव त्र न िमळून यांची िपळवणकू िन छळवणकू होत रािहली - तर तो दोष या यतं्रबळाचा ठरेल काय? मळुीच न हे! तो दोष यंत्राचा नसनू असमान वाटणीचा आहे. यंत्रा या योगे उ पादन अ य प मात, यूनतम ययात, अ यािधक प्रमाणात वाढले. ब स,् येथे यंत्राचा सबंंध, कायर्, दािय व सपंले! या पूवीर्हून अ यािधक आिण पूवीर्हून अित व त अशा अ नव त्रिदक उ पादनाचा योग्य तो तो वाटा योग्य या या वाटेकर् यास जर न िमळाला तर तो दोष यंत्राचा नसनू वाटणीचा होय. या िन पीिडत भावांनी, िपळणकू िन छळणकू झाले यांनी, ती वाटणी सधुारावी, अिधक उ पादनातील आपला योग्य वाटा िमळव यासाठी या भागीदारांशी भांडावे - यंत्राशी न हे! जी गो ट या कुटंुबाची तीच गो ट मानवी समाजाची. बेकारी यंत्राने वाढत नाही, तर िवषम वाटणी वाढते! आिण िवषम वाटणीचा दोष यंत्राचा नसनू समाजरचनेचा आहे !! यंत्राने बेकारी वाढते असे हणणे हणजे पाऊस हवा तसा पड याने दु काळ पडतो िकंवा जेवावयास यथे छ अ न अस यामळेु उपासमार होते, असे हण यासारखाच वदतो याघात होय! सवर् जगात बेकारी आहे असे हण यात अथर् असा असतो की, मनु यमात्रास अ नव त्रािदक आव यक व तंूचा तुटवडा पडलेला असनू काबाडक ट क नदेखील या उपािजर्ता येत नाहीत. परंतु यंत्रा या स यक उपयोगाने वैज्ञािनक िन सामदुाियक कृिष केली तर अ नव त्रांचे उ पादन ‘राक्षसी’ प्रमाणावर वाढू शकते हाच तर यंत्रिवरोधी लोकांचा यंत्रावरील मळू आके्षप आहे! हणजे यंत्रामळेु मनु यजातीस यंत्रहीन ि थतीत होता याहून ‘राक्षसी’ प्रमाणात अ नव त्रािदकांचा अिधक पुरवठा मनु यास होऊ शकणारा. फार थोडया मात, काबाडक टांचीसु दा आज या इतकी आव यकता न लागता मनु यास भरपूर अ नव त्रािद उपभोग्य पदाथर् िमळू शकणार! अथार्त ्यंत्राने काबाडक टांनी आव यकताच न उरता बेकारी नाहीशी होणार! अ नव त्र िमळत नाही हणनूच मनु य काबाडक ट क पाहतो; याला काबाडक टांची हौस असते हणनू न हे. तर यंत्रामळेु ते अ नव त्रािदक पदाथर् प्रचंड प्रमाणात आिण आज याहुन अगदी कमी मनु य माने उ प न होऊ शकतात हे तु हीच तावातावाने प्रितपािदता, तर यंत्रामळेु बेकारी वाढणे मलूतःच अशक्य आहे हे तु ही या हण यानेच िस द करता. यंत्राने सगळी कामे होऊ लागली हणजे कोणास नोकरीच िमळणार नाही, करावयास कामच उरणार नाही, ही भीित जी तु ही प्रदशर्िवता, ती मनु य हा काबाडक टासाठीच काय तो नोकर् या शोधीत भटकत आहे, अ नव त्रािदक उपभोग्य पदाथर् यास यथे छ घरबस या िमळाले तरीही तो नोकर् या शोधीत िहडंत िफरेल, अशी काहीशी िविक्ष त समजतू

www.savarkarsmarak.com

तुमची नकळत झालेली असते, हणनूच ही पर परिव द िवधाने केली जातात. यंत्राने सवर् कामे होऊ लागनू उ पादन खूप वाढले तर नोकर् या िमळणार नाहीत हे खरे; पण याचे कारण असे की, मनु याला आज यासारख्या काबाडक टां या नोकर् यांची आव यकता उरणार नाही. थोडया मात, याला आज िमळते याहून दसपट अ नव त्रप्रभिृत उपभोग्य व तु व तात ह या िततक्या िमळू लाग याने काबाडक टां या नोकर् या कर याची पाळीच माणसावर येणार नाही. नोकर् या िमळणार नाहीत हणजे नोकर् या कर याची आव यकताच उरणार नाही. काबाडक टावाचून आज यापेक्षा अिधक सलुभतेने िन व ताईने हवे त े उपभोग्य अ नव त्रािद पदाथर् यंत्रबळे सामािजक उ पादन वाढ याकारणाने प्र येकास िमळू लागतील! हवी ती व तु काबाडक टा या नोकरीवाचून िमळत अस यामळेु जर कोणीच नोकरी करीनासा झाला तर या ि थतीस काही ‘सावर्ित्रक बेकारी’ हणत नाहीत!! घर या एक कुटंुबाप्रमाणेच एका रा ट्राची ि थित. या रा ट्रात यतं्रहीन ि थतीत यातील सवर् लोकांना अ न, व त्र, छत्री, घरदार, गाडया, सरु् या, श त्र प्रभिृत ससंारा या अनेक व तंूसाठी िदवसा दहा तास खपावे लागे असे समजू. आता या या व तंूना करणारी यंत्रे आणली, तेथील शेती, िगर या, कारखाने, न या िवज्ञानप दतीने यांित्रक प्रमाणावर चाल ू झाले, तर यांचे उ पादनही यांित्रक प्रमाणावर वाढणार. अ नव त्र, बूट, छत्रीप्रभिृत या या सार् या व तु पूवीर्पेक्षा दसपटीने अिधक प्रमाणात, दसपटीने कमी यापात िन मात िन हणनूच दसपटीने व तात िमळू लागतील. यां या आव यकता अशा प्रकारे भागू लाग याने पूवीर्चे काबाडक टही दशांशाने कमी होतील. यामळेु उरलेला वेळ आपाप या हौसे या कामात तरी जो तो वे छेने घालवील, िकंवा िवसा यात घालवील. काही झाले तरी या वाढले या िरकामपणास बेकारी वाढलेली आहे असे काही कोणी हणणार नाही!! नसते दोष यंत्रावर लादता येत नाहीत! आता या रा ट्रात यतं्रबळे असे दसपट अ नव त्रप्रभिृत पदाथर् उ प न होऊनही जर ते यातील काही यक्तींना िमळाले नाहीत तर तो दोष यतं्राचा का हणावयाचा? पूवीर् िमळत होते यापेक्षा दसपट अ नव त्र, यापेक्षा कमी काबाडक टात जर उ पािदले जात आहे, तर यंत्राने यातील प्र येक यक्तीस पूवीर्पेक्षा दसपटीने सखुी केले आहे असेच हटले पािहजे, बेकार केले असे न हे. येथे यतं्राचे कतर् य सपंले. दसपटीने अिधक अ न उ पािदले असताही काही माणसे इतरांकडून नागवली गेली िकंवा दसपट सखुी न होता िभकारी झाली, तर तो दोष समाजरचनेला हटला पािहजे. ती यंत्रे समाईक ठेवा, ते यथे छ उ पािदलेले अ नव त्र समान प्रमाणात

www.savarkarsmarak.com

प्र येक यक्तीला वाटून या, ते कमी लागणारे काबाडक ट िविश ट वगार् याच डोक्यावर न लादता सवार्ंकडून क न घेऊन सवार्ंचाच भार हलका करा. पूवीर्पेक्षा िरका या राहणार् या वेळात सवार्ंनाच अिधक सुट्टया िन कमी म भोग ू या. काबाडक टावाचून वाचलेला िन सक्तीचे काम नसलेला वेळ याला याला आप या लहरीप्रमाणे का य, कला, यायाम, वाचन, परोपकार, इतर, उ योग, शोध-सशंोधन, करमणकू, कसरती, यथा इ ट तथा घालवू या! यंत्रे सारीच कामे क लागली तर मग मनु याने करावयाचे तरी काय? अशा शंकेने घाबरले यांनी हे या यात धरावे, की मनु य जे काबाडक ट करतो ते यास हवे हणनू करीत नसतो. यतं्राने काबाडक टांची आव यकता िजतकी कमी होईल िततके मनु यास हलकेच वाटेल, बरेच वाटेल. पण यंत्रामळेु काबाडकट टळतात हणजे मनु याने कोणतेच आवडते कामही क नये, असा काही यंत्रशा त्राचा िन चय नाही! उलट मनु य आप याला वाटेल ते काम कर यास वा न कर यास वतंत्र होईल. कारण यंत्राने उ पादन वाढ यामळेु आज बळे बळे करा याच लागणार् या काबाडक टांपासनू मनु याची यंत्रामळेु झाली तर सोडवणकूच होणार आहे. याचप्रमाणे याला साधी राहणी हवी असेल याला देखील यतं्रे काही आडवी येत नाहीत. याला हवा तर याने पचंा नेसावा, लगंोटी नेसावी. तो मळुीच काही न नेसला तरी देखील यंत्र याला बळेबळे वीतभर जरीकाठाचे धोतर काही नेसवीत नाही! तो मठीत लोळो, झोपडीत राहो, फळे खावो, उपास करो! यंत्राने साधी राहणी नाहीशी होऊन ती महागडी होते वा िवलासी होते, हे हणणे असमंजसपणाचे आहे. यतं्र िबचारे बोलनू चालनू जड, िनजीर्व, इ छाशू य, परतंत्र! ते होऊन काही याने उ पादन केले या पदाथार्चा सारा गट्ठा कोण यातरी एका लाडक्या वगार्स देत नाही; कोणाचा काढून घेत नाही. ते हा यंत्रामळेु बेकारी वाढते. साधी राहणी िबघडते, ीमतं-िभकारी असा वगर्कलह पेटतो, सारी कामे यंत्रच क लागले तर मनु य िरकामपणाने गंजनू, आळसाने गांजनू िनक मी होऊन पडले; काम कर या या िनढळा या घामाने िमळिवलेली भाकरी खा या या आनंदास अतंरेल; तो इंिद्रयांचा दबुळा, मनाचा अनुदार, अगंाचा जर का बनेल, आिण यंत्राचाच दास होऊन पडले! इ यािद सारी ओरड पूणर्पणे असमजंसपणाची िन भेकडपणाची असनू आज या समाजरचने या िवषमतेचे हे दोष केवळ साहचयार्मळेु हे भाबड ेअडाणीपण यंत्रावर लादीत असते! घरा या आधार तंभ असा खांब; पण आचरटपणे िकंवा अधंळेपणे डोक्यास धाडकन ्लागताच. िचडखोर मलू जसे तो दोष आप या अवखळ वतर्नाचा नसनू खांबा याच मारक्या वभावाचा आहे असे समजते आिण खांबासच ‘मा या डोक्यावर आपटलास काय?’ हणनू काठीने सडकू लागते, तसाच हा िचडखोर असमजंसपणा, यंत्राचा सदुपयोग न करता

www.savarkarsmarak.com

आ यामळेु समाजरचनेतील िवषमते या दोषाने वगार्वगार्ंचे चाललेले अथर्यु द, िन पीडन स वशोषण, बेकारी, िमकांची िपळणकू, दाटीची राहणी प्रभिृत माणसां या दोषांचे खापर या दोषाशी कोणचाही अपिरहायर् वा अगंभतू सबंंध नसले या यतं्रा या डोक्यावर फोडीत असतो! यातील हे वाभास यानी घेऊन आप या रा ट्राने लेशमात्र न िबचकता आता या यंत्रयुगाचे मनःपूवर्क वागत करावे. यंत्रापासनू जो आहे तो तो लाभच आहे. यतं्रा या दु पयोगास टाळून सामदुाियक सदपुयोग कसा करावा याचा आिथर्क व तुपाठ रिशया आज वतःला िन जगाला देतच आहे. जर यंत्राने बेकारी वाढत असती िन मनु य दबुळावत असता, तर आज सामदुाियक यंत्रप्रयोगात प्रचंड प्रमाणावर यांचे सारे रा ट्रीय बळ एकवटलेले आहे, भांडवल गुतंिवलेले आहे, तो रिशया, सार् या जगातला िभकार, सार् या जगातला बेकार, सार् या जगातील दःुखी िन दबुळा झाला असता. पण आज वीस वषार्ं या प्रयोगानंतरही व तुि थित अगदी उलट आहे. यंत्रशक्तीमळेुच रिशया हे आज जगातील प्रबळातले प्रबळ, सपं नातील सपं न, प्र येकजणास काम, अ नव त्र िन आनंद उपभोग ूदेणारे रा ट्र झालेले आहे.

www.savarkarsmarak.com

६. ‘न बुि दभेदं जनये ’ हणजे काय? थोडया िदवसामागे केडगाव येथे धमर्भोळेपणाचे जे एकंदरीत वा यात प्रदशर्न झाले िकंवा सांगलीला जो एक यज्ञ झाला यासारखी आज या आप या िहदंरुा ट्रा या उ दारणास वा धारणास अव य ते साहा य न करता उलट भाबडपेणा या रोगाची घातक साथ वरचेवर फैलािव यास कारणीभतू होणारी ‘धमर्कृ ये’ पूवीर्पेक्षा अगदी तुरळक होतात अशी सनातनी मडंळींची हळहळ येता जाता ऐकू येते. यांना वाटत असलेली ती हळहळ एकंदरीत खरी आहे. पूवीर् बारा बारा वष सारखी पेटलेली प्रचंड यज्ञकंुड ेआिण जपजा यांची सतत अनु ठाने जशी देशभर सारखी चाल ूअसत, या या मानाने या प्रकारची धमर्कृ ये आज जवळजवळ नामशेष होत आलेली आहेत ही गो ट खोटी नाही. या तस या प्रकार या धमर्कृ यांचे युग सपंले आहे. यांचेही एका पिरि थतीत काही कायर् होते, या पिरि थतीत यांचे अि त व िन प्र थही अपिरहायर् होते. पण आता यांचा काहीएक उपयोग उरलेला नसनू उलटपक्षी आप या िहदंरुा ट्राची प्रज्ञा धमर्भोळेपणा या अफूची गोळी देऊन बेशु द कर यासच काय ती असली धमर्कृ ये कळत न कळत कारणीभतू होत अस यामळेु ती ‘धमर्कृ ये’ या पदवीस देखील आता पात्र रािहलेली नाहीत. नवग्रहांची अिर टशांितप्री यथर् लाख लाख जपजा य, एक लक्ष अथवर्शीषार्चे पाठ, गायत्री मतं्राची कोिट आवतर्ने, आगी या होळया पेटवून यात खंडोखंडी तपुाचे हौद केवळ जाळून टाकणे, इ यािद ‘धमर्कृ यांनी’ आप या िहदंरुा टाचे एक दमडीचेही ऐिहक िहत साधणारे नाही; पारलौिकक िहताचा प्र न गहृीत घेतला तरीही या अस या लोकांना प्रज्ञाहत करणार् या लोकां या ऐिहक उ दारास वा धारणास काडीचेही साहा य न देता उलट यांचे प्र यक्षपणे अिहत करणार् या या ‘धमर्म यसखुोदकर् लोकिवकृ टमेवच’ िझडका न यायोगे िनः ेयसासहच ऐिहक अ युदयही प्र यक्षपणे रा ट्रा या पदरात पडतो अशी जी साि वक धमर्साधने आहेत, तीच या तामिसक थोतांडाहून आता यापुढे तरी अिधक आचरणीय िन आदणीय समजली पािहजेत. ही अज्ञानावर अिध ठािनलेली प्रचंड कमर्कांड े िदवसेिदवस नामशेष होत चाललेली आहेत, अशा प्रकारची ही लोकिवकृ ट, असखुोदकर् िन प्रज्ञाघातक धमर्कृ ये लोपत आहेत हे सनातनी बंधूंचे गार् हाणे खरे आहे. पण यािवषयी यांना जी हळहळ वाटते ती मात्र अनाठायी आहे. मनु या या मनावरचा धािमर्क छाछूचा पगडा पूवीर्पेक्षा पु कळ प्रमाणात कमी होऊन िहदंु थानातसु दा िवज्ञानयुगाचा पगडा अिधकािधक बसत चाललेला आहे आिण बुि दवादी पक्षाचे प्रय न या प्रमाणात सफळ होत आहेत, याचीच ती पुरातनांची हळहळ एक अखंडनीय साक्ष होय.

www.savarkarsmarak.com

या तवच बिु दवादाचा भिडमार दु पट उ साहाने चालवून धमर्भोळेपणाची ही अजनूही मधून मधून मसुडंी मा पाहणारी उचल पुनःपु हा दाबून टाकली पािहजे. हेटाळणीने न हे, रागाने न हे, गमंत हणनू न हे, वेषाने तर न हेच न हे, पण आप या रा ट्राला धािमर्क अज्ञाना या तमोयुगातून आज या पुढारले या िवज्ञानयुगात आणनू सोडणे हे आपले अ यंत पिवत्र असे कतर् य आहे, हाच एक खरा धमर् आहे. आप या या आजही पुरातनांचीच पूजा करीत बसले या सनातनी बंधूंनासु दा आप या बुि दवादाने आज ना उ या या नवग्रहशांितप्रभिृत भाबडया धमर्क पनांचे फोलपण पटवून देऊन यांनाही आज या पिरि थतीत जो आप या िहदंरुा ट्रास उ दारक होईल, जो वैज्ञािनक स यावर उभारलेला आहे, जो इथे लोकिहतकारक आिण हणनूच परत्रीदेखील िनः ेय कर झालाच पािहजे असा आचारच आजचा खरा धमार्चार ठरणार आहे, अशाच मताचे क न सोडू अशा िन ठेने आपण यां याशी पुनःपु हा िवचारिविनमय केला पािहजे. या भाकड कमर्कांडाचा फोलपणा पुनःपु हा उघडकीस आणला पािहजे. आज जे जे प्राचीन धमर्िविध, समज, िन ठा, धडधडीतपणे खोटया िन वायफळ ठरले या आहेत, यां यावरील मनु यजातीचा उरलासरुला िव वासही साफ नाहीसा होईतो स याचा प्रचार सारखा प्रमाणशु द प्रय नांनी करीत रािहले पािहजे. िहदंसुमाजातीलच न हे, तर भाकड धमर्वेडाने ग्रासले या िख्र ती मसुलमानािदकांतील लक्षाविध अडाणी लोकांतूनही ही अज्ञानाची रोगट साथ जी फैलावली जात आहे ती हटवून यांनासु दा िवज्ञाना या शु द वातावरणात नेऊन सोडणे बुि दवा यांचे कतर् य आहे. कारण गावाम ये कोण याही भागात रोगाण ूजोपासले गेले, की यांचा उपद्रव सार् या गावाचे आरोग्य सकंटात पाड यावाचून सहसा सोडीत नाही. धमर्वेडया कमर्कांडां या समथर्कांचे तीन वगर् आज जे अशा अज्ञानािधि ठत भाबडया धमर्िवधींचे प्र थ माजिवतात िकंवा माजवू देतात या लोकांचे तीन वगर् पडतात. पिहला अट्टल लु चांचा. या मडंळींचा धंदाच हा असतो, की नाना थापाथुपांनी आिण फस या चम कािरक करामतींनी लोकांम ये दैिवक शिक्त अस याचा बोभाटा करवावा आिण लाखो भोळयाभाबडया लोकांना नवससायस, गडंदेोरे, ताईततावीज प्रभिृत ढ गध तुर् यां या नादी लावून लाखो पये कमवावे. या वगार्चे लोक तकर् िवतकार्ना वा युिक्तवादांना दाद देणार नाहीत. कारण ते कळूनसव नच तस या ढ गांचा फैलाव करतात. या ढ गांवर प्रमािणक असे जे लाखो लोक झकुिवले जातात यांचा भाबडपेणा घालिवणे हाच एक या ढ गी धंदेवाअकांना वठणीवर आण याचा उपाय आप या हाती आहे.

www.savarkarsmarak.com

दसुरा वगर् या प्रामािणक पण भोळसर िगर्हाईकांचा. यांचा वरील धािमर्क ढ गध तुर् यावर खरोखर िव वास बसलेला असतो. परंतु यां यात जर आपण या ढ गांचे िबबं फोडून प्र यक्षपणे प्र ययास येणार् या वैज्ञािनक ज्ञानाचा िन बुि दवादाचा फैलाव केला तर यां यातील अनेक लोक शुि दवर येऊ शकतात. ितसरा वगर् जाण या लोकांचा. हे धािमर्क कमर्कांड अज्ञानज य आहे, फोल आहे, अबािधत सिृ टिनयम पजूाप्राथर्नांनी कदािप टळणारे नसतात; समदु्र, सयूर्, गहृनक्षत्र, भकंूप, रोग, आरोग्य प्रभिृत पदाथर् हे सिृ टिनयमांही ब द आहेत; भौितक कायर्कारणभावां या अबािधत सतू्रांनीच यांचे िनयमन होत असनू विैदक ऋचांची, कुराणांतील आयतांची वा बायबलांतील समर्नांची िकतीही आवतर्ने क न यांना आळिवले तरी ते आळिवले जात नाहीत, पळिवले जात नाहीत; खांबांपुढे वाचले या किवता जशा खांबास कळत नाहीत तसेच यांना यां या तोत्राचे अक्षरही समजणे शक्य नाही; इ यािद सवर् गो टी या ितसर् या जाण या वगार्स कळतात. यांचा वतःचा या भाबडया अनु ठाना या फल ुतीवर लवलेश िव वास नसतो. पण तरीही या वगार्चे लोक अशा धमर्भोळया अनु ठानािदक तोमास िवरोधीत नाहीत. इतकेच न हे तर अज्ञानी लोकां या भावना दखुिवणे हा िश टाचार न हे असे समजनू या अज्ञ अनु ठानािदकांना उ तेजनही देतात. कारण एक तर अज्ञानमय का होईना, पण लोकांना धमर्बुि द राहो अशी या जाण या लोकांचीच एक खुळी आशा असते, आिण याहूनही यां या या दटु पी वतर्नाचे जे खरे कारण असते ते हे की धमर्भोळया वगार्स उघडणे दखुवून आपला यां यातही गाजलेला िश टपणा गमाव यास ते िस द नसतात. ते वतः शनीची पूजा बांधणार नाहीत, सं यादेखील करणार नाहीत, कोणी नग य नारायण महाराज वतःस ‘अनंतकोिट ब्र यांडनायक’ हणनू भक्तांकरवी गपुचूप हणवून घेऊ लागले िकंवा शिन तोत्राची कोणी पारायणे क लागले तर हे अतंः थ सभंाषणात यांची िटगंलही करतात; पण लोकां याम ये आपला िश टपणा गमावू नये हणनू केडगावास भेटी देऊन तेथील ‘गोिवदंा’ या भजनातही ते टाळयांची साथ देतील. यांना यावयास पायाचे तीथर् को या लफंग्या बुवांनी िदले तर ते मनात िचडतील पण उघडपणे ते घे याचे नाकारणार नाहीत तर घेतलेसे कर यासाठी त डापयर्ंत नेऊन नाकावर बोट ठेवून या याआड खाली सोडून देतील. आिण कोणी यांना जर िवचारले की, या ढ गधतुर् यास प्रकटपणे िवरोधून लोकांचे अज्ञान घालिवणेच आपले खरे कतर् य नाही का? तर उ तरतील, की कोणा याही भावना कशाला दखुवा? ‘न बुि दभेदं जनये अज्ञानां कमर्सिंगनाम!्! धमर्भोळया अज्ञानास उचलनू धरणार् यांचे हे जे तीन वगर् आहेत लु चे धंदेवाईक, नेणते भाबड े आिण जाणते सकंोची, या ितघां या त डी आपाप या अस या

www.savarkarsmarak.com

वतर्ना या समथर्नाथर् हेच वाक्य मखु्य वेक न ळत असते की ‘न जनये बुि दभेदम!्’ कोणाही बुि दवादाने कोण याही धमर्भोळया ढीवर िकंवा िवधीवर टीका केली, की या मडंळींची हीच को हेकुई एकदम चाल ूहोते, की ‘अहो! ते सगळे खरे असेल, पण बुि दभेद का करता? लोकां या भावना का दखुिवता? न बुि दभेदं जनदेय ्अज्ञानां कमर्सिंगनाम!् जेषयेत ्सवर्कमार्िण िव वान ्युक्तः समाचरन!्!’ हा लोक आम यासमोर वतः या धमर्भोळेपणा या वा लोकभी पणा या समथर्नाथर् इतके वेळा अशा सधुारणांना िवरोिधणार् या वा सधुारणांचा उघड पुर कार कर यास िभणार् या मडंळींनी पुढे केलेला आहे, की या लोकां या अथार्चा एकदा के हातरी उलगडा के यास आिण ‘बुि दभेद का करता? भावना का दखुिवता?‘ या अनेक जणांनी सिद छ प्रामािणकपणे िवचारले या प्र नांचे उ तर िद यास पु कळजण अशा भाकड भावनांचा िन ढींचा उघड उघड िनषेध कर यास आिण सधुारणांना उचलनू धर यास पुढे येतील असा बराच सभंव आहे. िनदान आम यापुरते बुि दवादाचे समथर्न तरी आ ही के यासारखे होईल. या भगवदगीतेत हा लोक आहे ती गीताच मुळी ‘बुि दभेद’ करणारी नाही काय?

कोण याही ‘अज्ञ’ माणसाचे कोणतेही कृ य वा भावना िनषेधून नये तर उलट ‘िव वानाने’ ती ‘सवर् कम’ िकतीही प्रज्ञाहत, भाकड िन लोकिहतघातक असली, तरी या अज्ञांसह आपणही ‘समाचरावींत’ - असा जर, अज्ञांचा बुि दभेद क नये असा या गीता लोकाचा अथर् असेल तर तो दोष हाच प्र यक्ष गीतेचा मळू पाया आहे! कारण उथळ भतूदये या झटक्यासरशी अज्ञानी झाले या अजुर्नाला रा य गेले तरी िचतंा नही, पण हे लढणे नको अशी जी बुि द झाली, ितचा भेद क न ‘कुत वां क मलिमदं िवषमे समपुि थतम’् असे फटकारीत या या अ यंत कोमल भावना अ यंत स यिन ठुर बा याने दखुिव यासाठीच गीतेचे अठरा अ याय ीकृ णांनी सांिगतले. अजुर्नाचा पुरता बुि दभेद केला िन टाकलेले धनु य या याकडून उचलिवले! अजुर्न अगदी डोळयातून िटपे गाळून ‘नको यु द’ असे हणत आहे, बुि दवादाने ‘ ेयो भोक्तुं भै यमपीह लोके’ असे त वज्ञानही सांगत आहे, ते हा आता ‘न जनये बुि दभेदम’् अशा आप याच उपदेशाला अनुस न याला ‘लढ’ हणनू न सांगता जाऊ यावा आपला रण सोडून, इतकेच न हे तर या अज्ञाना या भावना उगीच दखुिव यापेक्षा आपणही या याच लहरीने याची सवर् कामे वरवर के यासारखे दाखवीत, रा य सोडून तो ते भै य आचर यास झोळी घेऊन बाहेर पडला की आपणही या यामागे झांज घेऊन ‘अजुर्नाला दान दे भगवान!्’ हणनू िभक्षा मागत िहडंावे - ‘जोषये सवर्कमार्िण िव वान ् युक्तः समाचरन!्’ असा काही ीकृ णाने आप या या उपदेशाचा अथर् आचा न दाखिवला नाही! तर उलट याला

www.savarkarsmarak.com

याला भै यबु दीला क्लै य हणनू िनभर्ि सले, या या भावनांना िधक्कारले, या या पुि पतवाक अज्ञानाचे िधडंवड ेकाढून याला पा यापरीस पातळ क न सोडले आिण याचा िवझत चाललेला पराक्रमाचा हुताशन आप या उ तेजक वाणी या फोटक अ धनाचे पु हा प्र वलनू या रणकंुडात आततायां या अक्षौिहणीमागनू अक्षौिहणी वाहा गजर्त बळी िद या! ज्ञानाचा जो जो उपदेश तो तो अज्ञानाचा ‘बुि दभेद’ करतो! पृ वी वाटोळी हटली याने या वेळ या युरोपीय धमर्वेडा या भावना इतक्या प्रबळपणे दखुिव या की या धमर्वेडाने या स यवक् यास िजवे मारले! पोप या धमर्बिु दला अमेिरका माहीत न हती. कोलबंस हणाला, अमेिरका आहे. पोप या धािमर्क भावना यामळेु इतक्या दखु या की कोलबंसला पाखंड गण यांत आले, अशावेळी पोप या अज्ञाना या भावना दखुवू नयेत हणनू कोलबंसाने अमेिरका सापडली नाही, अि त वातच नाही असे हणावयाचे की काय? सकाळी शाळेत जा याची मलुाची बुि द नसते. याचा बुि दभेद क न याला शाळेत धाडू नये की काय? अज्ञ मनु य यूत खेळ यात आपले िहत समजतो हणनू यूतािव द उपदेशू नये की काय? याचा बुि दभेद क नये की काय? धमर्भोळया अनु ठानांना िकंवा अ पृ यतेसारख्या दु ट धमर्समजतुींना िकंवा गाईसारख्या पशूस परलोकी वगर् देणारी देवता मानून मिंदरात थापून पूजा करणार् या भाबडपेणाला िकंवा यज्ञाम ये इकड ेमाणसे भकुी मरत असता खंडोगणती तूप आगीत ओतीत बसणार् या अिववेकाला, िकंवा दधुाळ गाईसारखे उपयुक्त पश ुमार याने देव पावतो असे मानणार् या मु लाशाहीला, िकंवा हजारो वषार्ंपूवीर् रच या गेले या मनु यकृत वेद, अवे ता, कुराणपुराण, बायबल, इंजील प्रभिृत आदरणीय परंतु याम ये आज या िवज्ञाना या कसोटीस न उतरणारी अनेक अज्ञ िवधाने असले या, आज या पिरि थतीत मनु या या िहताला िन प्रगतीला घातक अशा गलुामिगरीसारख्या सं था वैध मानले या आहेत या या ग्रथंाना ई वरकृत मानून यातील अक्षर िन अक्षर ित्रकालाबािधत स य आहे असे सार् या जगाने मानावे हणनू बला कारानेसु दा प्रचार क िनघणार् या अट्टहासाला आ ही बिु दवादी जर समपर्क युिक्तवादाने िन प्र यक्ष पुरा याने खोटे पाडू लागलो, िवरोधू लागलो, तर आ हांस जे सांगतात ‘बुि दभेद क नका! धािमर्क भावना दखुवू नका’ तेच लोक यां या धािमर्क मतांहून जी िभ न मते असतात यां या भावना दखुिव यास िन बुि दभेद कर यास मळुीच कचरत नाहीत! हा गीतेचा लोक ते वतःच यांनी आ हांस सांिगतले या अथीर् मळुीच मानीनासे होतात! कसे ते पहा -

www.savarkarsmarak.com

गोपूजे या वा पंचग या या भाकडपणास आ ही िनषेधू लागलो की, ‘बुि दभेद क न आम या धमर्भावना दखुवू नका हं!’ हणनू आ हांस दटावणारे चौडमेहाराजप्रभिृत गोरक्षक जत्रेम ये रेड ेमारणार् या शेकडो गावकर् यां या या धािमर्क िन ठेस िनषेधून यां या भावना दखुिव यास िन बुि दभेद कर यास सोडीत नाहीत! या ‘अज्ञाना’ या सवर् कमार्ंना हे िव वान ्समाचरीत आपणही चार रेड ेजत्रे या देवी बिहरोबापुढे का मारीत नाहीत? आ ही यज्ञसं थेत पशुवध होतो हणनू काय ती नको हणत नाही, अिग्न, सयूर् प्रभिृत िनजीर्व व तु, सृ ट पदाथर्, सृ ट भौितक िनयमांही ब द, यांना प्रसादिव यास तुपा या धारा आगीत जाळणे, तोत्रे हणणे हा िन वळ मोठया मलुां या भातुकलीचा खेळ होतो आहे असे आ ही उपदेशून यज्ञसं थेचे आता िवसजर्न करावे असे िलिहताच जे िश ट ‘यािज्ञक लोकां या धािमर्क भावना कशाला हो दखुिवता! उगीच अितरेक करता!’ हणनू आ हांला हटकू पाहतात, तेच लोक सांगली या यज्ञात ‘पशुवध क नका, ते कृ य व यर्’ असा आग्रह उघडपणे ध न आप या हातातील वृ तपत्रांत लेख खरडीत आहेत आिण पशुबिल हा वैिदक धमार्चे यािज्ञक प्रिक्रयेतील मखु्य अगं होय असे मानणार् या मीमांसक मडंळीं या ‘भावना’ दखुिव यास कचरत नाहीत, बुि दभेद कर यास सोडीत नाहीत!’ वेद हे मनु कृत आहेत, आम या रा ट्राने आता अ ययावत झाले पािहजे, धािमर्क अज्ञानाचा अिग्न, सयूर्, प्रभतृींचा पूजापाठ सोडून िवज्ञानाची कास धरली पािहजे,’ असे आ ही ‘िकल करात’ िलिहताच पंिडत सातवळेकर सतंापले, ‘धािमर्क भावना दखुवू नका!’ हणनू गजर्ले पण यांनी ‘गणेशांकात’ ीगणेश ही एक िशवाजीसारखी रा ट्रवीर यिक्त होती असे िलहून िन या देवाचा मनु यासारख्या सांगोपांग इितहास रचनू ीगणेशाला देवािधदेव मानणार् या गाणप यां या धमर्भावना चापून पायाखाली

तुडिव या! ‘हंस पत्राने सनात यां या भावना सातवळेकरां या गणेशांकाने कशा दखुिव या िन देवाला मनु य क न सोड याचे पाप कसे केले ते रागारागाने सांिगतलेच आहे! आ ही शाळांतून पूवार् पृ य मलुांना सरिमसळ बसिव याची चळवळ र नािगरी िज हाभर चालिवली ते हा गावोगाव पृ य जनता चवताळून उठली. जो तो आ हांस हणाला, ‘अहो, तु ही आ हा पृ यां या धमर्भावना का दखुवता?’ ते हा आ ही यांना िवचारावे की ‘आ ही तरी काय करावे? तु हांस जशा भावना आहेत तशाच अ पृ यांना नाहीत का? तुमची भावना यांना कु याहून दरू सारावे ही. ती न दखुवावी तर आम या मानवी धमर्बंधूंना कु याहून अ पृ य मान यात िन या शाळेत कुत्री बसतात यातून यांना हुसकून दे यात यां या भावना दखुतात? अशा पिरि थतीत यांची भावना अ या य, लोकिहतिवघातक, आततायी यांचीच भावना

www.savarkarsmarak.com

दखुिवणे प्रा त. चोराची भावना दखुवू नये हणनू सावास जागवू नये की काय?’ तोच याय बुि दभेद क नका, भावना दखुवू नका ही ओरड करणार् या सवार्ं या प्रकरणी लागू आहे! बुि दभेद क नये, पण दबुुर्ि दभेद अव य करावा! सद्भावना दखुव ू नये, पण असद्भावना अव य दखुवा या! ीभगव गीतेतील लोकाचा असाच अथर् केला पािहजे. नाही तर तो लोक वयमेवच एक अनथर् होऊन बसेल. ‘अज्ञाना या’ बुि दभेदािवषयी असेच हटले पािहजे, की जोवर अज्ञानाचे ते कृ य एकंदरीत लोकिहतास पोषकच होते आहे तोवर जरी ते कृ य याचा तो मखु्य हेतु न समजता केवळ िढवश होऊन सामा य लोक आचरत असतील िकंवा ते आचरताना थोडया प्रमाणात काही आिमष, मनोरंजनािद उ तेजके यांना यावी लागतील, िकंवा फार मोठया प्रमाणात लोकिहत साधत असता िकरकोळ चुका घडत असतील, तर ितकड े जाण याने कानाडोळा क न महाकृ य तसेच सपंादनू घ्यावे. तवेढयासाठी ते सारेच सारे कृ य िबघडवू नये. यातून फुटून फटकून वाग ू नये. लोकसगं्रहाचा, दहाजणांस वागवून घे याचा, या या या या घरी समाजाचे ‘उदंड सोसनू’ पु हा समाजास आवळून धुरेला

जुपं याचा जो कायर्क यार्चा गणु तेवढाच काय तो वर या लोकात सचुिवला आहे. परंतु जे हा ढीने एकंदरीत रा ट्रचे रा ट्र रसातळाला जा याचा धोका असतो, िकंवा धमर्िवधीने अस याचा िन अधमार्चा फैलाव होऊन रा ट्रचे रा ट्र प्रज्ञाहत होते, िकंवा कोण याही कारणाने लोकिहतावर कुर् हाड पडते, ते हा ते हा ज्ञानाने अज्ञानाच उ चाटन केलेच पािहजे. बुि दभेद बुि दवंताने केलाच पािहजे. लोकिहतनाशक असद्भावनांना उ छेदनू सद्भावनांना पुर कािरलेच पािहजे. दयु धन :शासनां या भावनांना ीकृ णाने हणनूच सापासारखे ठेचून टाकले, अज्ञ अजुर्नास प्रज्ञ िन गतसदेंह केले. आिण ‘गीतारह य’ िलिहणार् या लोकमा यांनी पंचांगशुि दसारख्या प्र नातसु दा लाखो सनातनी भटभटजींची अज्ञभावना दखुिव यास सोडले नाही. रोटीबंदीसारख्या रा ट्रस प्र यक्षपणे अ यंत घातक होणार् या ढीस तोड यासाठी सहभोजनांचा धुमधडाका उडिवताच ‘लोकां या भावना िन कारण दखुिवणारा अितरेकीपणा काय कामाचा? ते लोकमा य िटळक पहा!’ हणनू सधुारकांना उपदेिश याचा आव घालणारे िश टच िटळकपंचांग प्रकरणी तस या केवळ गिणतशा त्रीय प्रकरणीसु दा केवढा हट्टवाद स या या िवज्ञाना या नावे करतात िन समाजात ‘दफुळी’ माजिवतात; एकाची एकादशी तर दसुर् याची पुरणपोळी, एकाचा आषाढ तर दसुर् याचा ावण, अशी प्र यहीची समाजजीवनात नसती फूट माजिवतात - ती का? पंचांगशु दीपायी लोकमा यांनीसु दा हजारो धािमर्क लोकां या भावना या

www.savarkarsmarak.com

दखुिव या िन ‘बुि दभेद’ केला तो या असद्भावना िन ती दबुुर्ि द होती हणनच ना? लोकां या अज्ञानावर यांना वतःचे पोट जाळायचे असते वा बडजावी मारायची असते तेच या अज्ञानाचा बुि दभेद क इि छत नाहीत!! पण यांना लोकां या अज्ञानावरच धंदे करायचे नाहीत यांना प टपणे असे सांिगतलेच पािहजे, की केडगावी आलेली धमर्भोळेपणाची अवाढ य साथ ही एक रोगाची साथ होती. यापायी खचर् झालेले लक्षाविध पये भाबडया लोकांनी िन वळ पा यात ओतले - न हे न कळत प्रज्ञाहतपणाचे िवष या लाखो पयांनी िवकत घेऊन रा ट्रबु दीला ते अमतृ हणनू पािजले! तेथील भाबडा कायर्क्रम तरी पहा - जे सयूर्, शिन, मगंळ, प्रभिृत ग्रह हणजे िन वळ िनजीर्व, िनमार्नस, िनबुर् द तेजाचे लोळ, युिनिसपिलटी या कंिदलासारखे ठरािवक दराने जळणारे आकाशातील कंदील; यां या नावाचा कोिट वेळा हणे जप केला! यां या प्राथर्ना के या! आज या योितषीय ज्ञानाने या मगंळाची पिरि थती मगं ळ या पिरि थतीसारखी प्र यक्षपणे पाहता येते िन तो एक आम या उ तरध्रुवासारख्या होतक भमूीचा काही प्रदेश असलेला पदाथर् आहे - प्राथर्ना पूजा समजणारा इ छवान ्जीव न हे ! एखा या माती या गोळयासारखे हे सारे नवग्रह मट्ठ ! यांना आज शतकोशतके प्राथूर्न आप या रा ट्राने काय िमळिवले? पारतं य, दािरद्रय, दःुख, अपमान, अवहेलना! आिण या सार् या नवग्रहांना दमडीचा धूप न जाळणार् या या युरोपकड ेपहा! यांना शिन िपडीत नाही, मगंळ अमगंळ ठरत नाही. यांची भरभराट. आ हां ग्रहपूजकां या छातीवर यां या वचर् वाची टाच! आ हांस या नवग्रहांची पूजा कर याची अनुज्ञादेखील दे याची शिक्त यां यात! यांची लहर लागली तर ते आमची ती ग्रहहोमांची यज्ञकंुड ेएका क्षणात उ व तू शकतील अशी यांची शिक्त! याव न या नवग्रहािदकांची िन या एकशेआठ वा आठ लाख स यनारायणाची पूजाप्राथर्ना एखा या िनजीर्व खांबाला राजकारणातील प्र नांिवषयी िवचारले या मताप्रमाणे िन फळ, िन वळ मखूर्पणा न हे काय? खरी धमर्सेवा, हेच लाखो पये प्र यक्षपणे लोकिहतकराक अशा एखा या अनाथा मास िकंवा िहदं ुजातीस समथर् बनिव यासाठी काढले या मुजें महाशयां या सिैनक सं थेस साहा य दे यात यय केले असते तरच घडली असती! तां या या भांडयाला भगवान ्क पून याची कोिट वेळा पूजा कर यात लाखो पये खिचर्णारा िन खचूर्न घेणारा नारायण हा िन वळ अस यनाराणच आहे! स यनारायण न हे!!

www.savarkarsmarak.com

आप या धमर्ग्रथंातही कंठरवाने जे सांिगतले आहे की, नरातच नारायणाची अिभ यिक्त उ कटपणे असते. तेच त व वीका न या तां या या लोटयांना स य नारायणप्रतीक कि प यापेक्षा एकेका िहदं ुअनाथासच जर नारायणाचे प्रतीक क पून ते दर ताशी १०८ स यनारायण केले असते, हणजेच िततक्या िहदं ुअनाथां या सरंक्षणासाठी ते द्र य िदले असते तर या लोकी िहदंधुमार्ची िन िहदंरुा ट्राची प्र यक्ष अशी परम सेवा झाली नसती काय? ते काय धमर्कृ य न हते का? आिण ऐिहक फळ असे रोखठोक पदरी पडून पु हा जर पारलौिकक फळांवर तुमचा िव वास असेल तर या अनाथ लोकांना जीवदान देणे तेच ई वरापर्ण बु दीने केले असते तर तां या या लोटयाला गलुगलुीत िशर् याचा नैवे य दाखवूनही तोषणारा नारायण प्र यक्ष नरा या या सेवेने, भकेुले या, धमर्शत्र ु यांना पळवून नेतात या अभर्कां या त डी तो िशरा घात याने तो नारायण सतंोषला नसता का? खरोखरी केडगावी या दानी पु षांनी लाखो पये खचर्ले, तेवढयावर एक टोलेजगं अनाथालय थािपता आले असते, परधमीर्यां या हातून सोडिवले या शेकडो अनाथांचे पालनपोषण करणारी िहदंरुा ट्राची एक िजवंत शेती, एक िचरंतन सं था थािपता आली असती! िकंवा िहदं ुत णांसाठी एक वैमािनक िशक्षणाची टुमदार सं था काढता आली असती! झाले ते झाले. पण आम या दानी पु षांनी यापुढे तरी िहदंधुमीर्प्री यथर् धािमर्क दान देणे िन धमर्कायर् करणे तरी असे धमर्कायर् िनवडावे.

७. जर का आज पेशवाई असती ! आप या िहदंसुमाजातील पशर्बंदी, िसधंुबंदी, शुि दबंदी, रोटीबंदीप्रभिृत अनेक

धािमर्क हणनू मान या गेले या ढींपायी आज आप या रा ट्राची िकती अपिरिमत ्हािन होत आहे ते दाखवून याचे आिण अशाच िविवध प्रकार या धािमर्क छापा या भाबडपेणाचे उ याटण कर यासाठी झटत असता आ हांस असे आढळून आले, की अनेक प्रामािणक सनातनी मडंळींकडून आम या सधुारक मडंळींवर जे ि थरटंकीय ( टीिरओ टाइ ड) ठाम आके्षप घेतले जातात, यांत ‘लोकां या तुम या या सधुारणा ग यर् होत!’ हा एक आके्षप नेहमी येतो. या सधुरणा रा ट्र िहतास आव यक आहेत की नाहींत हा प्र नच जण ूकाय िवचारात घे याचे कारण नाही. या सधुारणा िकतीही िहतावह अस या तरी जर का यायोगे बहुजनसमाजा या आज ढ असले या धािमर्क ढींिवषयीचा आदर कमी होत असेल आिण यांची या या ढींिवषयीची परंपरागत धमर्बुि द भगंत असेल तर या सधुारणांस प्रचारिव याचे कायर् उपद्रवी ठरते. ीकृ ण भगवानच सांगतात की - न बुि दभद

www.savarkarsmarak.com

जनयेदज्ञानां कमर्सिंगनाम!्! जोषयेत ्सव कमार्िण िव वान ्युक्तः समाचरन!्! असे सनात यांचे हणणे असते.

या तव आम या सनातनबंधूंना यां या या आके्षपातील हे वाभास उकलनू दाखिव यासाठी आिण वरील गीतावचनातील ममर् यथायर् प टिव या तव आ ही मागे िकल कर मािसकात ‘न बुि दभद जनये ’ हणजे काय? आिण ‘आम या धमर्भावना दखुवू नका अ!ं’ असे दोन लेख िलिहले आहेत. या प्र तुत लेखा या अनुसधंानाथर् यांचा जो सांराश पु हा एकदा येथे सांगणे अव य आहे, तो असा, की गीतेतील वरील अनु टुपाचा अथर् अज्ञ जनां या बु दीला भल याच मागार्ला नेऊन यांना दबुुर्ि द सचुवू नये, इतकाच काय तो आहे. अज्ञ जनांचा बुि दभेद क नये हणजे यां या अज्ञानाचा भलताच लाभ घेऊन यांचा बुि दभ्रशं क नये. सनात यां या हण याप्रमाणे लोकांचा बुि दभेद क नये’ हणजे यांचा दबुुर्ि दभेदही क नये असा अथर् घेतला तर अनथर् ओढवेल! वतः ीकृ णाची गीता ही अजुर्नाला झाले या यामोहा या दबुर् दीचा भगं कर यासाठीच तर सांग यात आली! कोणाला कसलाही अिहतकारी यामोह झाला तरी आपली लोकिप्रयता सभंाळ यासाठी यांना या दबुुर् दीचाच मागर् अनुस यावा, इतकेच न हे तर शहा यांनीही यां याप्रमाणेच ती दु ट िन अनुिचत ‘सवर् कम’ वतःकरीत राहावे - जोषयेत ्सवर् कमार्िण िव वान युक्त: समाचरन!्’ असा वरील लोकाचा अथर् घेणे, हणजे या लोकाची िवटंबना करणे होय!

तीच गो ट धमर्भावनांची. धमर् असेल तर यािवषयी या सद्भावना दखुवू नयेत हे ठीकच आहे; पण जर एखादा अधमार्ला धमर् समजत असेल आिण जर या अधमार्िवषयी या या भावना इतक्या धमर्वेडया असतील, की धमार् या स य िन सिद छ उपदेशानेही या दखुावतील,तर अशा प्रसगंी या अधमर्भावना दखुिवणेच खरे धमर्कृ य ठरते. धमर्प्रसाराला तशा अधमर्भावना तशा अथीर् दखुिव यावाचून ग यंतरच उरत नाही. सावाला चोरा या तडाख्यातून सोडिवताना चोरा या भावना दखुतात; म या या सावाला, असे हणावयाचे की काय? आपली आई वाता या झटक्यात िखडकीतून खडयात उडी मा लागली तर अशा प्रसगंी ित या भावना िकतीही दखुाव या तरी या दखुवून ितला तशी प्राणघातक उडी न मा देणे हेच खर् या मातभृक्तीचे कतर् य होय, खरा पुत्रधमर् होय. तीच गो ट रा ट्रभक्तीची आिण वधमर्भक्तीची होय. रा ट्रिहतास अ यंत हािनकारक अशा या या धािमर्क िढ तु हांस वा आ हांस लोकिवकृ ट वाटतात यां या यांचा उ छेद कर यासाठी झटणे हेच तुमचे वा आमचे रा ट्रीय कतर् य होय रा ट्रधमर् होय.

www.savarkarsmarak.com

मलबारातील मोप यांचे आिण म यप्रांतातील ‘हलबीचे’ उदाहरण वानगीसाठी िववंचून पहा! समदु्र यातुः वीकारः कलौ पंच िववजर्येत’् - समदु्रगमन करणार् यास जाितबिह कृत करावे, हा िसधंुबंदीचा करंटा धमर्िनयम जे हा शा त्रांनी घालनू िदला ते हापासनू िहदंरुा ट्राचा सारा परदेशीय वािण य यापार आ ही आपण होऊन परक्यां या हाती सोपवून िदला! अथार्त ् मलबारातील िहदंरुाजेही समदु्र उ लघंणे महापाप समज ूलागले. परंतु अरब लोक मलबाराशी जो सामिुद्रक यापार करीत या वारे अलोट सपंि त िमळते तीिह आप या िमळावी, आप याच स तेखाल या सेवकांनी आप या मोठमोठया वािणकनौका घेऊन िन जगातील द्र य आणनू आप या कोशात याची भर घालावी, अशीही लालसा या मलबारी िहदं ु राजांना झाली. ते हा समदु्रगमनाचे पाप तर िहदंूं या हातून होऊ नये आिण समदु्रगमनानेच िमळणारी जागितक वािण यसपंदा तर सपंािदता यावी, या दो ही पर परिव द हेतूंना साधणारी कोणती फक्कड युिक्त या िहदं ु राजांनी काढली हणता? तर प्र येक िहदं ु कुटंुबातील एकेक मलुाने मळुातच िहदंचेू मसुलमान हावे ही!! तशी राजाज्ञा सटुली, आिण या ‘धािमर्क’ भावनेपायी सह त्राविध कुटंुबातील एकेक मलुगा मसुलमानास देऊन टाकला!! वयपंाक करावयास सपर्ण हवे हणनू हातापायच कापून चुलीत क ब यात आले!! ही ऐितहािसक घटना आहे - िसधंुबंदीचा ‘धमर्’ रक्षावा हणनू मसुलमान झाली - यांचेच वंशज हे मोपले मसुलमान! आज तेच िहदं ुसमाजावर अनि वत बला कार क न, सह त्राविध िहदंूंना तरवारी या धाकाने बाटवून गोताचेच काळ झाले आहेत!

अशाच एका ‘धमर्भावने’चे उदाहरण ीयुत जग नाथप्रसाद वमार् यांनी ‘केसरी’ म ये थोडया िदवसांपवूीर् वेशीवर टांगले आहे! म यप्रांतात हलबी ही रजपूत िहदंूंची एक जात आहे. यां यात िवधवेची यिभचारज सतंित आिण कुमािरकांची कानीन सतंित मसुलमानासच देऊन टाकणे हा धमर् समजतात. जोवर अशा िवधवेने वा कुमारीकेने आपले यिभचारज िहदं ुअप य तत्र थ मसुलमानांना देऊन टाकले नाही तोवर ितचा िवटाळ काढला जात नाही, ती शु द होतच नाही! ितला जातीत घेत नाहीत! हा प्रायि च तधमर् यांना इतका सद्धमर् वाटतो, की अशी सतंित मसुलमानांना न देता आ हांस या, आ ही यांना वीकारतो, असे सघंटनपंथी िहदंूंनी हटले तरी ‘ती मलेु ते िहदंूंस कधीही देत नाहीत! मसुलमानांस मलेु देऊन टाकणे हाच ‘धमर्’! िहदंूंस ती िद याने िवटाळच िनघत नाही, शुि दच होत नाही!!’

आता ही धमर्भावना -शुि द की प्राणघातक बेशुि द? वमार्जी हणतात, ‘असे प्रकार दोनचार घडते तर एक वेळ उपेक्षणीय ठरते; पण हल यांची लोकसखं्या लक्षाविध आहे आिण असे प्रकार प्रितवषीर् हजारांनी घडतात! यामळेु जेथे

www.savarkarsmarak.com

मसुलमानांची एकटदकुट घरे होती तेथे शेकडो घरे होऊन मसुलमानांची सखं्या भराभर वाढत आहे आिण तेच पुढे गोताचे काळ होत आहेत!

ही प्राणघातक ‘धमर्भावनां’ ची उदाहरणे काहीच नाहीत! रोटीबंदी, शुि दबंदी, िसधंुबंदी या एकेका नावात अशी शेकडो उदाहरणे सामावलेली आहेत. घरावर पाव पडताच कुटंुबे बाटली, िविहरीत पाव पडताच गावे बाटली, खरोखर शकेडो अ लाउ ीन-औरंगजेबा या तलवारीने आप या िहदंरुा ट्राची िजतकी क तल केली नाही िततकी आ हीच आम या रा ट्रीय सतंानांची भयंकर क तल या धमर्भावने या तरवारीने केलेली आहे! दसुर् यांना बला कारानेसु दा बाटवून पकडून, राबवून कोटी कोटींनी आपले सखं्याबळ वाढिवणारे पोतुर्गीज, मिु लम प्रभिृत प्रबळ धमर्शत्र ु या वेळी देशावर चालनू आलेले होते, याच वेळी आ ही िहदं ुआपली सह त्राविध पोटची मलेु देवाला अपार्वी तशी याच धमर्शत्रूनंा आपण होऊन अिपर्णे हाच वधमर् समजत होतो! िहदं ुआहे तो अ पृ य पण याने िहदंधुमर् सोडताच शु द, पृ य! एक का, दोन का दहा - अशा प्राणघातक िढ जे रा ट्र धमर् हणनू आचरीत आले ते आज हतबल का झाले हा प्र न नसनू त ेअजनू िटकाव ध न तगले तरी कसे हा प्र न आहे, हे आ चयर् आहे! वेडा या लहरीत बायकामलुांची ह या करणारे, िवष िपणारे, िकंवा क्षौराने केस कापायचे तो कंठच कापून घेणारे वेड ेसापडतील; पण िवषाचा पेला ‘ वधमर्’ हणनू िपणारे, वतःची मान कापणे हाच पिवत्र धमर्सं कार समजणारे वेडदेेखील सहसा सापडणार नाहीत! अशी आ मह यारी वेडासच जी शा त्र यव था ‘धमर्’ हणनू समजते, ती धमर् यव था नसनू, धारण यव था नसनू मारण यव थाच आहे!

मग काय, आम या रा ट्रबळाचा गळा धडधडीत आम या डोळयांसमोर िचरणार् या या मारण यव थेला आ ही आग लावू नये? स दमार् या अज्ञानाने अधंळले या या अज्ञांची ती धमर्भावना, हणनू ितला दखुवू नये? यां या वेडा या लहरीत या आम या भावाबिहणींना िवष िपऊ यावे? रा ट्राचा गळा कापू यावा? ही यांची धमर्बुि द हणनू यांचा बुि दभेद क नये? ती िनषेध क नये? प्रितकाराचे तर नावच नको! पण या वेडया पीरां या रंजनाथर् यां याचसारखी ही अधमपणाची अजाणती रा ट्रह या जाण या रा ट्रसघंटकांनीही क लागावी? आपलीही लाखो मलेु पीरपाद्रयांना अिप्रर्णे हाच ‘धमर्’ मानावा? अिव वानाप्रमाणेच ‘जोषयेत ्सवर्कमार्िण िव वान ्युक्तःसमाचरन?्’

सनात यांचा दसुरा जो आके्षप की ‘य मा नो िवजते लोकः’ याचा त ेकरतात तो िवकृत अथर्च उराशी बाळगूण आ हीही सवंग लोकिप्रयतेसाठी लोकिहतालाच बळी यावे? जे ीकृ ण भगवान ्सदथीर् समजनू घेतले तर अ यतं

www.savarkarsmarak.com

उिचत असणारे वरील सतू्र गीतेत सांगतात, या ीकृ णांनीच ते आपले वचन आप या आयु यात असे िवकृताथीर् का आच न दाखिवले? आज ीकृ ण िहदंरुा ट्राचे मे मिण झालेले आहेतः परंतु यां या िपढीत अनेक प्रसगंी आयार्वतार्चे बहुमत ीकृ णा या अ यंत िव द गेलेलेच आढळते. कृ णभक्त अ पसखं्य, कृ णपक्षाला

सात अक्षौिहणी, तर या या शत्रू या पक्षाला अकरा अक्षौिहणी हो या! सवर् कौरवांची मने ीकृ णाचे नाव घेताच उ वेजत होती. पण लोको वेगाला भीक घालायची नसते. तसा काही वरील लोकाचा अथर् नाही. हणनूच ना कृ णाने या उ मागर्गामी कंस, जरासधं, दयु धनािदक प्रबळ शत्रूचंा पक्ष घेणार् या कोटयनुकोिट लोकांशी प्राणांितक वैर ठाणले? ‘य मा नो िवजते लोकः’ याचाही खरा अथर् इतकाच की लोकांना वाथार्साठी उपद्रव देऊ नये. यां या िहतासाठीसु दा यां यात खळबळ उडवू नये, िकंवा बहुमता या दभुार्वनासु दा दखुव ूनवेत, आिण येन केन प्रकारेण ‘लोकिप्रयता’ पटकावीत चालावे ही काही गीतेची िशकवणकू न हे ! कारण की -

सधुारणा हणजेच अ पमत; िढ हणजेच बहुमत! यामळेुच जगाम ये जगा या िहतासाठी िकंवा स या या प्रकटीकरणाथर् जे हा

जे हा प्रचिलत अस य अपधमीर्य िन जनघातक ढींना उ छेदनू कोणचीतरी महान ्सधुारणा करणारा वा नवस य प्रितपादणारा सधुारक पुढे आला, ते हा ते हा याला पिहला वाथर् याग जो करावा लागे तो या लोकिप्रयतेचाच होय! You build sepulchres unto those whom your fathers stoned to death! असे जीजसने या या िपढीतील या यािव द जाणार् या बहुसखं्येला जे फटकारले याचा अथर् हाच, याचे कारणही हेच! आज जीजस,बु द, महंमद कोिट कोिट लोकांचे देवदतू आिण देव बनून रािहले आहेत. पण या सधुारकां या वतः या िपढी या लोकांनी जीजसला ठार मारले, बु दावर मारेकरी घातले, महंमदाला जीव घेऊन पळता भईु थोडी झाली, लढाईत घायाळ झाले, दात पडले, पाखंड हणनू हुसकले गेले! ते हा लोकात खळबळ उडवून अशांतता माजिवता, लोकांची अिप्रयता सपंािदता, समाजाची घडी िव कळता, धमर्भावना दखुिवता, बहुमताला फेटाळता, बुि दभेद करता प्रभिृत सारे आके्षप हे सधुारणावरील आके्षप नसनू ितचे बहुधा अपिरहायर् असे पिरणाम आहेत. प्र येक सधुारकास यांना त ड यावे लागले आहे. कारण, की सधुारणा हणजेच को यातरी दु ट ढीचा उ छेद. िढ हणजेच बहुसखं्याकांनी िचवट िन ठेने अवलिंबलेली चाल. अथार्तच ितचा उ छेद क िनघणार् या सधुारकाला ती बहुसखं्या प्रितकारीत राहणारच. याला लोकिप्रयतेला मकुावे लागणारच. यातही जी िढ कोटयानुकोिट लोक धमर् हणनू पाळीत अ यंत अिप्रय ठरणारच. पण ते भय याला पडले, की जो लोकांची हांजी हांजी क नच काय ते जे थोड ेलोकिहत

www.savarkarsmarak.com

साधेल ते साधू इि छतो. या भयाने तो चळवळ कापत, धािमर्क वा सामािजक क्रांतीची वाटच सोडून, बहुसखं्यलोकाराधन करीत राहतो, की याचा लोकिप्रयता हा एक धंदाच होऊन बसला आहे! पण खरा सामािजक वा धािमर्क सधुारक जो जो होऊन गेला वा यास यास हावयाचे असेल याचे लोकिहत हेच येय होते, असले पािहजे! आम यापुरते तरी लोकिप्रयता की लोकिहत, असा यामोह मनास पुनः पुनः पडू नये या तव आम याच एका अनु टुपात ग्रिथलेले हे सतू्र आ ही आम या मनास वारंवार उपदेशीत राहतो, की

वरं जनिहतं येयं केवला न जन तुित:! जन तुित नको कोणास? कािलदासाने कुमारसभंवात प्र यक्ष वैराग्यमकुुटमिण

भगवान ्महादेवािवषयीही तेच हटले आहे - ‘ तोत्र ंक य न तु टये ।।’ जन तुित िप्रय आहेच, वांछनीयच आहे, पण जनिहताचा बळी देऊनच काय ती जी सपंािदता येते ती जन तुित सवर् वी या य होय! या मोहापासनू सामािजक वा धािमर्क सधुारकांनीच िवशेषत: दरू रािहजे पािहजे. कारण, राजकीय क्षेत्रात जे जनिहता तव झगडतात यांना बहुधा जन तुित सहजासही सपंािदता येते. बहुजन समाजाला या राजकीय क्षेत्रात दसुर् याकडून काहीतरी ल यांश िमळवायचा असतो. तो िमळवून दे यासाठी जो झटतो तो यांना सहजासहजी िप्रय होतो. पण तेही जोवर या पुढार् याचा कायर्क्रम या बहुजनां या कातडीस चट्टा न बसेल इतका सौ य असतो तोवरच होय! यां या वतः या कातडीस चट्टा बस याचा सभंव िदसताच बहुजन यां या या तशा झुजंार राजकीय ने यावरही दगुा या झाड यास िन याला सोडून पळ काढ यास बहुधा आगेमागे पाहत नाहीत! परंतु सामािजक वा धािमर्क सधुारणा या मलूतःच ढीं या हणजे बहुजनां याच िव द अस याने बहुजनांना जे हवेसे वाटते तेच यांना सोड यास भाग पाडणार् या अस यामळेु, सामािजक वा धािमर्क सधुारक हा श द बहुजनांना मलूतःच अिप्रय असतो. याला जनिहताथर् झटत असताच जन तुितही सहसा सपंािदता येत नाही; उलट कधीकधी तर असलेली लोकिप्रयता गमावून यां या िहताथर् आपण झटत असतो यां याच छळास याच अपराधासाठी बळी पडावे लागते!!

लोकमा यांिवषयी एक भ्रामक समजतू! या लोकमा यसपं्रदायाचे आ ही एक अिभमानी आहो, या

िटळकसपं्रदायातील आमचे अनेक िहतिचतंक आिण पूवर्सहकारी, आ ही ज मजात जाितभेदो छेदनाची चळवळ हाती घेत यापासनू बरेच उ वेगले आहेत. ममतेनेच पण रागावून आ हांस वारंवार बजािवतात, की अशा धािमर्क वा सामािजक सधुारणा कराय या जरी झा या तरी हळूहळू, लोकांना न िबचकिवता, यां या धमर्भावना न

www.savarkarsmarak.com

दखुिवताच क न दाखिव या पािहजेत. आमचे सनातनी िवरोधक या वाक्याचा वार आम यावर प्रितपक्षीय हणनू करतात, याच वाक्याचा आधार देऊन हे िटळकसपं्रदायी इ टिमत्र आमची समजतू पाडू लागतात की, ‘न बिु दभेदं जनयेदज्ञानां कमर्सिंगनाम’् आिण ‘य मा नो िवजते लोकः लोका नो िवजले च यः! ते हणतात - ‘ते लोकमा य पहा! यांनी लोकांना कधीतरी दखुिवले का? यामळेु यांना केवढा लोकसगं्रह करता आला! लोकां या धमर्भावनांना धक्का न लावता, समाजात अंतगर्त बखेडा न माजिवता यांनी समाजास पुढे नेले आिण लोकमा यता िमळिवली! तु ही तर तुम या पूवर्पु याईने िमळिवलेली लोकिप्रयतासु दा फुकटाफुकटी या नस या उप यापाने गमवीत आहा! समाजाला या या या या छंदाछंदाने हळूहळू सांगाती यावे, का हे असे यां या धमर्भावनांवर प्र यही सहभोजनाचे चाबूक उडवून यांना िचडवायचे, भडकवावयाचे? गाईची िनदंा, चांभारा-महारां या घरी जाऊन जेवणे, आिण जेवलेत तर जेवलेत - पण जसे आपण ते एक शतकृ य केले आहे अशा ऐटीने वतर्मानपत्रातून नावे छापून छापून प्रिस दीत राहणे! लोकमा य या कौश याने समाजास चुचका न पुढे नेत, तसे या! ती कुशलता नसेल तर चूप बसा! ही कामे तुमची न हेत. याला लोकमा यांसारखा अिधकारी पु ष हवा. ते हणते ‘जात तोडा’ तर लोकांनी एका िदवसात जात तोडली असती! यांचा प्रभावच तसा असे! यांनी एकदा अ पृ यता कशी युक्तीने घालिवली माहीत आहे ना? कोणी घेईना तो अ पृ यांचा गणपित भर िमरवणकुीत आप या गणपतीशेजारी बसवून, पण यांनी तो घेतला; पण नसता गाजावाजा न करता, चकार श द न बोलता! तरी कोणी ितकड े लक्षसु दा िदले नाही. समाजसधुारणा करावी तर लोकमा यांसारखी अशी करावी! हणजे तीही झटकन लोकमा य होते!’

आज लोकमा य असते तर यांनी आजचे िनकरावर आलेले अ पृ यतािनवारण जाितभेदो छेदनप्रभिृत सामािजक िन धािमर्क प्र न कसे सोडिवले असते ती चचार् एक कोड ेसोडिव यासारख्या गमंतीची असली तरी एखा या िनि चत िस दा तासारखी मागर्दशर्क होणे शक्य नाही. इतके प टच आहे, की तसा रा ट्रपु ष जर सामािजक सधुारणेचा प्र न आज हाती घेता, तर तोही तो आप या बाणेदारपणानेच सोडवू पाहता, कुशलतेने हाताळता, यां यात तेही धैयर् होतेच होते, कौश यही होतेच होते; पण कारणे काही असली तरी यां या जीवनात यांनी मखु्यतः राजकीय क्षेत्रातच झुजं ठाणली. यांना यां या पिरि थतीत जे जे जनिहतकारक वाटले ते ते यांनी केले. आिण केले तेही इतके उदंड आहे, या आप या िहदंरुा ट्रावर यांचे झालेले उपकार आ हांस ज मोज म फेडता यावयाचे नाहीत. पण मे या हशीस मणभर दधू या हणीप्रमाणे लोकमा यां या प्रकरणी

www.savarkarsmarak.com

नस या गो टीं या बढाया मा न वतःस िन लोकांना फसिव यात काही अथर् नाही. रा ट्रकायार्ची अशा अवा तव थापांनी िदशाभलू होते, सामािजक वा धािमर्क सधुारणां या कामास लोकमा यांनी मळुातच काही अ यंत समपर्क कारणांसाठी सवर् वी वाहून घेतलेले न हते. यायोगे यांनी तो प्र न कसा िन िकती धडाडीने सोडिवला असता हे आप याच अकलेने अनुमानीत बस यात अथर् नाही. परंतु या या वेळेला लोकमा य िटळकांनी सामािजक िन धािमर्क सधुारणात हात घातला,

ते हा ते हा सधुारणा एकंदरीत अगदी सौ य िन समाजा या धािमर्क ढीस फारशा िडवचणार् या नसताही लोकमा यांचाही हात पोळ यावाचून रािहला नाही. हे मात्र कोणासही नाकारता येणे शक्य नाही. सामािजक वा धािमर्क सधुारणा हटली की यात प्रचलीत ढी या हणजेच बहुसखं्याकां या धमर्भावना या वा या प्रमाणात दखुिव या जाणार िन तो सधुारक या प्रकरणी िन या प्रमाणात िढवादी बहुजनांची लोकिप्रयता बहुधा गमावून बसणार. ही आमची दो ही िवधेये िटळकां याही सामािजक िन धािमर्क चळवळीत कशी अनुभवास आली ते या यात यावयासाठी खालील काही गो टींची आठवण देणेही पुरे आहे.

स या या प्रचाराथर् वा रा ट्रिहता या साधनाथर् लो. िटळकांनीही ढ ‘धमर्भावना’ दखुिव यास मागे घेतले नाही.

उदाहरणाथर् ते प्रख्यात चहाप्रकरण आठवा! अतं थपणे िटळक िख्र यांचा चहा यायले, पण पुढे ते प्रकरण च हाटयावर आले, यासरशी सारा सनातनी समाज खवळला. िटळकांवर बिह कार पडला. प्रायि च त घ्या हणनू ओरड झाली पण िख्र यांचा चहा या यासह घेणे प्रायि च ताहर् नाही हणनू िटळकांनी जो पक्ष घेतला तो शेवटपयर्ंत सोडला नाही! िख्र यांशी सहपान केले एवढयासाठी काय ते प्रायि चत घेतले नाही. ‘िमशी तर नाही नाहीच काढली!’ दसुरा प्रसगं वैिदक सशंोधनाचा. उ तरध्रुवाकडून आयर् आले, आिण वेदकाळ यािवषयी जे दोन ग्रथं यांनी िलिहले या दोह तही वेदांचा ऐितहािसक टीने अथर् लािवलेला आहे. मनु यांनी ती सकू्ते रिचलेली आहेत आिण देशकालपिरि थतीनी ती सकंोचलेली आहेत. या दो ही गो टी िनिवर्वाद स ये हणनू समिथर् या आहेत. हणजे वेद हे सनातनी अथीर् अपौ षेय नाहीत िकंवा जगतारंभी एकसह सवर्चे सवर् ई वर उ वसासरशी प्रकटलेले नाहीत हेच खरे मानलेले आहे. या यां या मतामळेु सह त्राविध सनातनी िव वानां या धमर्भावना यांनी दखुव या! आयर् लोक भारतातच उपजले, आयार्वतर् हेच आयार्ंचे िन वेदांचे मलू थान, ही धािमर्क भावना ‘अज्ञ’ ठरिवली आिण अज्ञां या मनधरणीसाठी ती अज्ञ भावनाच िटळक समथीर्त रािहले नाहीत. हेही या यात ठेिवले पािहजे, की िहदंरुा ट्रा या भयंकर हानीस जसा

www.savarkarsmarak.com

जाितभेद प्र यक्षपणे आज कारणीभूत होत आहे तसा आयार्ंचे मलू थान कोणचे, हा प्र न अगदी तातडीचा न हता. पण केवळ जे स य आहे यांना वाटले त ेप्रकटिव यासाठी अशा दु यम प्र नीदेखील यांनी सनात यां या धािमर्क भावनेतील अ यंत प्रबळ िन मलूभतू अशा वेदांचे अपौ षेय व िन आयार्वतर् हेच आयार्ंचे मलू थान, या दो ही भावनां या मळुावरच तकार्ची कुर् हाड घाल यास मागे घेतले नाही. ितसरी गो ट पंचांगवादाची. यात तर िटळकांनी लोकमता या िन सनातनी सपं्रदाया या ‘धमर्भावना’ तो दु यम प्र न असताही, इतक्या ती तेने दखुिव या आहेत, आिण समाजात इतकी ‘नसती खळबळ माजवून यात घरोघर फाटाफूट केली आहे,’ की आज वीस वष झाली तरी तो घाव बजुला नाही - उलट िचघळतच चालला आहे! ‘न बुि दभेदं जनयेदज्ञानां कमर्सिंगनाम’् या वचनाचा सनातनी अथर् िटळकांनाही माहीत न हता. तेही रा ट्रिहताथर् वा स य थापने तव अज्ञ जनांचा ‘बुि दभेद’ करणेच कतर् य समजत आिण अज्ञां याप्रमाणे आपणही ‘सवर्कमार्िण’ आचारीत नसत हे िस द कर यास वा पंचांगसधुारणे या उदाहरणापेक्षा अिधक िनिवर्वाद पुरावा दे याची आव यकताच उरत नाही. पण आ चयर् हे, की जी ‘केसरी’ प्रभिृत पत्र े आजही िटळकपंचांगाचा सारखा पाठ पुरावा करीत आिण या पंचांगाप्रमाणे वतःवागत, बहुसखं्य सनातनी िहदं ु समाजा या ‘धमर्भावना’ प्रितिदवशी प्रितपळी दखुिवतात, कोटयविध समाजा या एकादशीला आप या मठूभर लोकांची वादशी मानून चापून जेवतात, बहुसखं्य समाजा या षौषात आपली लग्नसराई गाजिवतात, आिण यां या ावणात आपला िपतरपक्ष ‘घुसडतात’ तीच लोकमा यसंप्रदायी ‘केसरी’ प्रभिृत पत्रे िन तचे ‘सवुणर्मा यमी’ सोनेरी स जन रोटीबंदीसारख्या अ यंत िहदंिुहतघातक दु ट ढीला जा य छेदक पक्ष तोडू िनघताच यास साळसदूपणे सांगतात - ‘कशाला हो हा बखेडा माजिवता? समाजा या धमर्भावना का दखुिवता? अहो, ते लोकमा य पहा! यांनी कधीतरी समाजाचा असा ‘बुि दभेद’ केला का? बाबांनो लोकसगं्रही पु षाने ‘न बुि दभेदं जनयेत,् जोषयेत ्सवर्कमार्िण! य मा ने िवजते लोकः!’ तु ही सहभोजनात चापून जेवा! पण आम या सारखे जेवून न जेव यासारखे जेवा! नावे कशाला छापता! जेवलो हे सांगनू बहुजनसमाजाला दखुिवता का? (अथार्त ्फसवीत का नाही!?)

थलाभावामळेु लोकमा यांचे या प्रकरणी जे आणखी एकच उदाहरण काय त ेदेता येते त ेगीतारह याचे! आ यशंकराचायार्ं या गीताथार्ं या िव द मत थापून ‘कमर्योगी िविश यते’ हे सांग यास स य - िन जनिहतघातक ते कतर् यच या िन ठेने - लोकमा य कचरले नाहीत! यायोगे भारतातील य चयावत ्शंकराचायर्पीठां या ‘धमर्भावना’ यांनी दखुिव या! लक्षविध ज्ञानमागीर्यांशी ‘बखेडा’

www.savarkarsmarak.com

मांडला ! कोटयविध शांकरमतानुयायांचा ‘बुि दभेद’ केला ! ‘शंकराचायार्पेक्षा जा त शहाणे ठर याचा आव आणला!’

य यिप लोकमा यांनी अगदी तुरळक प्रसगंी आिण अगदी दु यम प्रती या सामािजक वा धािमर्क सधुारणा हाती घेत या हो या तरीदेखील या या प्रसगंी बहुजनसमाजातील यां या ‘लोकिप्रयतेला’ बळकट धक्का बसायचा तो बसलाच! सधुारणा हणजे अ पमत; बहुमताचा िवरोध यास होणारच! या स यास यांची ‘लोकमा यता’ ही अपवाद ठ शकली नाही. िढिप्रय बहुसखं्येने यां यासारख्या ‘अिधकारी’ पु षा या आज्ञा धा यावर बसिव या! आजही यांचे पंचांग बहुसखं्य समाज मानीत नाही - भटमडंळी तर यास एकजात लाथाडीत आहेत! चहापानप्रकरणी यांना वाळीत पडावे लागले, ते हा यांना प्र यक्ष पु यात बहुजनां या िवरोधाने कसे सळो की पळो क न सोडले याची मािहती केळकरकृत िटळकचिरत्रातच ‘िटळक िन ग्राम य’ भाग १३ वा, यात सांिगतली आहे, ती िजज्ञासूनंी अव य वाचावी. यातील काही वाक्य अशी (कृ णपक्षावर बिह कार पड यानंतर या मठूभर कृ णपक्षातील चहापान केलेले रानड,े िटळक प्रभिृत गहृ थांचे या शुक्लपक्षा या सनातनी बहुसखं्य समाजावाचून पदोपदी अडू लागले) ‘काहीकाहींचे अगदीच िनभेना. यां या बायकामडंळींना िवशेष त्रास! यां या मलुीबाळींनाही िशक्षा भोगावी लागे. प्र येक सण आला, की या असतंु ट ! डोळयाला पाणी. गावात िदले या यां या मलुींना, ( यां या सासरकडची सनातनी मडंळी यांना बिह कृत माहेरघरी धाडीत नस यामळेु) दोन दोन वष एकदाही माहेरी येणे झाले नाही. वतः िटळकांना काही लोकां या सगंतीने, पंगतीस मकुावे लागले. िवशेष अडचण लग्नमुजंीत! यां या वडील मलुाचा तबंध झाला ते हा ब्रा हण िमळेना! क्सातरी एक उपा याय िमळाला, पण आचारी मात्र िमळेना! िक येक वेळा िटळकां या कुटंुबाला शेजारणी बायांकडून िज नसपा नस क न घ्यावे लागले आिण यां या एका सं थािनक िमत्राने बाहे न आचारी पुरवले ते हा लग्नमुजंी या समाराधना उठ या. ग्राम यात िटळकांनी (ब्रा हणसमाजातील कडक बिह कारामळेु) पोथीव न घरची ावणी वतः चालिवली. मलुी या लग्ना या वेळी अक्षतीची अडचण आली. कस या या गणपती या देवळात बिह कृत िटळकांना येऊ न िदले तर! ते हा उपा याला एकटयाला सांिगतले, तूच एकटा िनमटूपणे अक्षत घेऊन जा िन गणपतीपुढे ठेवून ये. ा दपक्षासही अडचण. देव थानी वा िपतृ थानी बस यास ब्रा हण न आ याने कैक वष िटळकांनी चटावर ा द क न घेतले!!

लोकमा यंिवषयी या आम या वरील सवर् चचतला हेत ु यांनी केले या सामािजक िन धािमर्क सधुारणांची समालोचना कर याचा सु दा नाही - मग टीकेची

www.savarkarsmarak.com

गो टच दरू! या रा ट्रपु षाला या या पिरि थतीत जे रा ट्रिहताचे वाटले ते तसे यांनी केले. आ हांस आम या पिरि थतीत रा ट्रिहतास जे अव य ते अव य या प्रकारे यथामित, यथाशिक्त कर यास आ हीही मोकळे आहोत! आम या लोकमा यसंप्रदायी िहतिचतंकांचे या प्रकरणी जे गरैसमज आहेत आिण ‘धमर्भावना’ न दखुिवता वा ‘लोकिप्रयता’ न गमावता अशा सधुारणां या प्रकरणी िटळक अमकु क शकले असते िन तमकु क शकले असते, तसे तु ही करा! असे जे हणणे असते या या िनरसनाथर् काय ती ही चचार् करणे के हाही भागच होते, हणनूच इथे ती थोडीशी केली.

या अथीर् आ हां सधुारकांना हे कळून चुकले आहे, की आम या िहदं ुरा ट्रा या गळयासच तात देणार् या या पोथीजात जाितभेदाचा िनःपात के यावाचून िहदंरुा ट्रांचे अ यु थान िन उ जीवन होणे सवर् वी असभंा य होय; या अथीर् आ हा बुि दिन ठ िवज्ञानवादी सधुारकांनी सवर् प्रकारचे धािमर्क भाबडपेण िन लु चेिगरी -मग ती वैिदक असो, बायबली असो, कुराणीय असो वा पुराणीय असो- ित या कचाटयातून सोडवून मानवी बुि दला मकु्त करणे हेच आमचे पिवत्र धमर्कृ य होय, यातच मान याचे, अवघ्या मनु यजातीचे क याण असे वाटत आहे; या अथीर् ते स य प्रचार यात आिण या सधुारणा वतःआचर यात आ ही िहदंसुघंटक, सधुारक कोणा याही ‘धमर्भावना’ दखुवीत नाही, अपधमर्भावना दखुाव या गे या तर याला उपाय नाही! आ ही कोणा याही बिु दभेद करीत नाही, दबुुर्ि दभेद का केलाच पािहजे! आमची जी मते तु हांस चुकीची वाटतील यां यािव द तु हीही प्रचार करा! आ ही काही आम या ‘धमर्भावना’ दखुवू नका हणनू रडकंडीस येणार नाही. आ ही तर उलट असेच हणतो की सधुारकांना जर सधुारणा कर याचा अिधकार आहे, तर समाजासही सुधारकांवर बिह कार घाल याचा अिधकार आहे. जो सधुारक बिह कारास पु न उरेल, सधुारकाचा सधुारक उरेल, तेच नाणे खरे!

सधुारकांना ह ती या पायाखाली तुडिवले असते! आमचे काही शीघ्रकोपी सनातनी बंधु तर रागा या भरात भर पिरषदांमधून

िन वयैिक्तक सवंादात शंभर वेळा असे गजूर्न उठतात की बिह काराचे काय? पररा य पडले, आपला सनातनाधमीर् राजा नाही, हणनू या महारचांभारांबरोबर जेवणार् या जातपाततोडया, धमर्िनदक पाखंडयां या गमजा चाल या आहेत! नाहीतर ह ती या पायाशी बांधून यांना देहा त प्रायि च त िदले असते! जर का आज पेशवाई असती!!

भकु्कडांची मनोरा ये भकु्कडच! कंुभारा या मनोरा यात गाढवेच गाढवे! गाढवां या मनोरा यात उिकरडचे उिकरड!े! तसेच आज या या करंटया िपढी या

www.savarkarsmarak.com

मनोरा यातसु दा सधुारकांना ह ती या पायाशी दे यापेक्षा अिधक लोभनीय असे कोणचेही य िदसत नाही!

जर का आज पेशवाई असती! - तर सधुारकांना ह ती या पायाशी दे याची सोय झाली असती! इतकेच ितचे या दळभद्रयांना सोयरसतुक!

परंतु तकर् च करायचा तर या करंटया आशेला वाटते याप्रमाणे पेशवाईवर दसुर् या बाजीरावानंतर आजवर सगळे दसुरे बाजीरावच येत रािहले असते असेच कशाव न? आिण शाहूनतंर सारेच दबुळे छत्रपित सातार् यास नांदते असेच गहृीत धर यास काय आधार? जर आज पेशवाई असती तर ित यावर कोणी नवे नवे पािहजे बाजीराव कशाव न आले नसते? ‘रायगडी एखादा प्रितिशवाजी कशाव न अवतरला नसता?’ जर का पेशवाई असती!’ या वाक्यासरशी कोण अ यद्भतु य आम या क पने या डोळयांपुढे िदस ूलागतात!

उ जियनी ही अिखल िहदं ुसाम्रा याची राजधानी झालेली असनू ित यावर अप्रितरथ असा तो कंुडिलनी - कृपाणांिकत अिखल िहदं ु वज डुलत आहे! नवेनवे भाऊसाहेब पेशवे, हिरिसगं नलवे, प्रित चंद्रगु त, प्रित िवक्रमािद य लक्ष लक्ष सिैनकांचे तुंबळ दळभार घेऊन, यांनी यांनी आम या पड या काळात आम या िहदंरुा ट्रास अवमािनले, छळले, दळले यां या यां यावर चढाई क न चालले आहेत; यांची यांची यां यावर चढाई क न चालले आहेत; यांची यांची रग िजरवून, सडू उगवून कोणी मशाम तर कोणी लडंन गाठले आहे; कुणी िल बन तर कोणी पॅिरस!! िदिग्दगतंी िहदं ु ख गाचा असा दरारा बसला आहे, की िहदं ुसाम्रा याकड ेडोळा उचलनू पाह याची कोणाची छातीच होऊ नये! अ ययावत यंत्र;े अ ययावत तंत्रे; िहदं ु िवमानांचे आिण िहदं ु िवयानांचे थवे या थवे आकाशात उंच उंच उडत आहेत; िहदंूं या शेकडो प्रचंड रणभेरी पूवर्समदु्रात िन पि चमसमदु्रात (अरबीसमदु्र हे नाव सु दा बदलनू) प्रचंड पाणतोफांचा खडा पहारा देत आहेत; िहदं ुसशंोधकांची वैमािनक पथके उ तरध्रवुावर िन दिक्षणध्रुवावर नव नवे भभूाग शोधनू यावर िहदंु वज रोवीत आहेत; ज्ञान, कला, वािण य, िवज्ञान, वै यकप्रभिृत प्र यक कतृ वक्षेत्रात सह त्राविध िहदं ु पधार्ल ुजागितक उ चांक पटकावीत आहेत!! लडंन, मा को, पॅिरस, वािशगंटनािद रा ट्रां या राजधा या - या उ जियनी या - महा वाराशी िहदं ुछत्रपतींना आपापले पुर कार अिपर् या तव हाती उपायने घेऊन वाट पाहात उभी आहे!! जर का आज पेशवाई असती तर असेही कशाव न झाले नसते? अरे, मनोरा येच करायची तर अशी काहीतरी करा!!

जर का आज पेशवाई असती, तर ती काही अंशी तरी याच मनोरा या या जवळजवळ असती, हाच सभंव अिधक. नाहीतर ती आजवर िटकतीच ना!! आिण

www.savarkarsmarak.com

अशा पिह या बाजीरा या या पेशवाईत वा िशवशाहीत आम यासारख्या िहदं ुसघंटनांना ह ती या पायी बळी िदले जा यापेक्षा ह ती या पाठीवरील अबंारीत िमरवले जा या याच सभंव अिधक असता!!

कारण, पिह या बाजीरावा या वा िशवराया या सहानुभतूीचे िटपण कोणा गो यासो या भटजीं या िकंवा चंद्रराव मोर् यां या िटपणापेक्षा आ हा सघंटनीय सधुारकां याच िटपणाशी अिधक जळुते हे उघड आहे. त े दोघेही महावीर यां या काळचे ‘सधुारक’ होते; कारण या दोघांनाही धािमर्क िन सामािजक ढीिव द असले या यां या वतर्नािवषयी या काळ या सनात यांनी बिह कायर्च ठरिवले होते! िशवरायांनी वतंत्र िहदंरुा याचा थापनकतार् हणनू क्षित्रय वावर अिधकार सांिगतला आिण वेदोक्त रा यािभषेक हावा हणनू ‘शा त्र’ िव द हट्ट धरला! वा तव यां यावर मसुलमानी बादशहांना सकाळसं याकाळ बादशहा हणनू कुिनर्सात करणारे मदुार्ड मराठे सरदार आिण पैठणचे पक्वा नपु ट भट रागावले होते! मसुलमानांनी बाटिवले या िहदंूंना शु द कर याचे पातक क न िशवाजीने सनातन शा त्राचा उपमदर् केला तो िनराळाच! पिह या बाजीरावाचा बाणा तर अगदीच बेछूट! िहदंूं या मलुी मसुलमानां या घरी घालिव याचा परंपरागत सनातन धमर् सोडून याने मसुलमानां या मलुीला िहदंू या घरी घेतले. िहदंूंना िहदं ु त्रीपासनू यिभचाराने झालेली िहदं ुमलेु मसुलमानांना िद याने शुि द होते हे सनातनशा त्र; पण बाजीरावाने मसुलमान त्रीला िहदंपूासनू झाले या मलुांसही िहदं ुकरवून घेणे हीच खरी शुि द होय असा आग्रह धरला! या पापासाठी पेश यांचा घरावर सनात यांचा बिह कार पडत होता! पण थोडक्यात िनभावले! फार काय ‘राउ िपतात’ असाही बोभाटा झाला! अशा छत्रपतीं या अशा परंतप पेश यांची पेशवाई जर असती, तर ह ती या पायी गेलेच तर कोण गेले असते ते आम या सनातनी भटजी- शेटजी-रावांनी वतःलाच िवचारावे! वेदोक्ताला अनुकूल हणनू कुतर्कोटींनाच शंकराचायर्पदी िवराज याचा सभंव अिधक असता. िकल करांनी तोफा, बेडरीप्रभिृत श त्रा त्रां या टोलेजगं कारखा याचे ‘क्रप’ बनिवले असते! धमर्भा कर मसरूकर यांना शुि दकायार् तव सो या या पालखीत िमरवत नेऊन गोमांतकाचा धमर्पीठाधी वर नेम यात आले असते, आिण आ हांसही ह ती या पायी न देता इतर कोण या पु याईसाठी नसले तरी िनदान िबचार् या भाषाशुि द या कायार्साठी तरी रघुनाथपंिडतां या हाताशी िशवाजीने राखून ठेवले असते!!

आम या सनातनबंधूनी हे िवस नये की, पररा यापेक्षा वरा यात सामािजक िन धािमर्क सधुारणा, बहुधा अिधक सलुभतेने िन वरेने घडू शकते. जपानात वरा य होते तोच जपान जागे झाले हणनू एका प नास वषार्त ते

www.savarkarsmarak.com

युरोप या बारशास जेवू शकले, कायापालट होऊन सनातनाचे अ यतन बनले! िहदंपुदपादशाहीचे धुरंधरही युरोप या पोचापाचास िशकू लागले होते. सिैनकसचंलन (ल करी कवाईत) आिण तोफांचे कारखाने मराठयातही युरोप या धतीर्वर चाल ूझाले होते. मदु्रणा या शोधाकड ेनाना फडणिवसासारख्या चतुर त्र पु षाचे लक्ष वेधत होते. गीतेचे लाकडी ठसे नानांनी पाड याचे आढळते. काशीला पूल बांधणे ते हा पाणी आटेना हणनू अनु ठान बसले. ते ऐकताच नानांनी अनु ठान बंद क न ‘कळ’ मागिवली िन पाणी आटले. अनु ठानाहून ‘कळ’ बरी हे कळू लागले होते. युरोपची कळ अशीच दाबीत दाबीत, वरा य असते तर, िहदंु थान शतपट अिधक वरेने यंत्रयुगात, िवज्ञानयुगात प्रवेशता, हेच अिधक सभंवनीय ठरते. आिण याच शीघ्रतेने तो ‘सधुारक’ बनलाही असता, कारण यंत्रा या िन िवज्ञाना या मागोमाग सामािजक सधुारणा ही दासीसारखी धावत आलीच पािहजे. स या या प्र यक्ष पुरावाचा पाहा! जे थोड ेअधर्वट वरा य उरले आहे ितथेच सधुारणा झाली ते हा झटपट झाली की नाही त ेपाहा! बडो या या सयाजीरावांनी रा याची भाषा िहदंी क नसु दा टाकली. अनेक प्रगत िनबर्ध (कायदे) रा यभर चाल ूक न िक येक अिहतकारक िन दु ट धािमर्क िढ तडाक्यासरशी दंडय ठरिव या. ‘अ पृ य’ हा श द मा या रा यातून सीमापास हावा! असे उ घोिषणारा को हापूरचा छत्रपित होऊ शकतो! असाच एखादा धमर्सधुारक महापु ष िहदं ुसाम्रा याचा अिधपित झाला नसता कशाव न? जर आज पेशवाई असती, तर गगंभटच पेशवे झाले असते हे कशाव न? आिण आ ही वतःच पेशवे वा िनदान नाना फडणवीस झालो नसतोच हे तरी कशाव न?

ते हा आ याबाईला िमशा अस या तर काय झाले असते, या वादात न िशरता गगंभट िन आ ही असे आहोत तसेच आहोत असे समजनू काय कोिटक्रम करायचा तो करावा हेच उिचत!

८. आम या धमर्भावना दखुवू नका अं!

काही िदवसामागे लोणी येथे एक सनातन धमर्पिरषद भरली असता तीत अ पृ यतािनवारण, जा यु छेद, पृ य पृ यांची सहभोजने, िववाहप दतीचे उ चाटन, इ यािद अध यर् िन गहर्णीय असे सनातन वैिदक सं कृती या उ छेदनाचे कायर् ‘काँगे्रस’ िन िहदंमुहासभा यातील काही ने यांनी चालिवले आहे, याचा ही पिरषद ती िनषेध करीत आहे’ असा एक ठराव समंत झाला. परंतु तेवढया सवर्साधारण उ लेखानेही पिरषदचालकांचे समाधान न होऊन आणखी एक वतंत्र ठराव या या मागोमाग असा समंित यांत आला की, ‘ वे छाचार-प्रवतर्क िन धमर्भावनािवघातक

www.savarkarsmarak.com

वाङमय वारा समाजाचा बुि दभेद करणारे बॅ. सावरकर इ यािद लेखक िन ‘िकल कर’ मािसके यांचा ही सभा ती िनषेध करते!

या याशी या या लेखापुरते बोला! िहदंसुभेचे काय िकंवा रा ट्रसभेचे नेते काय, सवर्जण काही एकाच प्रकारची

मते एकाच व पात उपदेशी नाहीत. याचप्रमाणे िकल करां या प्रख्यात िन नानािवध िवषयांवरील नामांिकत लेखकां या लेखांनी भषूिवले या मािसकातील सारेचे सारे लेखक एकाच सां याची मत े समथीर्त नसतात. जे जा यु छेनासारख्या कोण याही एका िवषयावर िलिहतात ते याच अकंात प्रिसि दले या इतर िवषयांवरील लेखांशी सवर् वी सहमत असतात असेही न हे; आिण वतः सपंादक महाशय तर अनेक प्रसगंी आप या िवचारप्रवतर्क िनयतकािलकांतून मह वा या िवषयांवर पवूर्पक्ष िन उ तरपक्ष अशा दो ही बाजूं या िव वानांचे लेख बु दया प्रकाशीत असतात. अशा प्रकरणी याचा लेख या िवषयावर असेल यास या िवषयापुरतेच उ तरदायी समजले पािहजे. कोण याही अकंातील सार् या लेखांचे दािय व सामाियकपणे प्र येक लेखकावर लादणे आिण यातील कोण याही एका लेखकाचे मत हे इतर सवर् लेखकांचे आिण सपंादकाचेही असलेच पािहजे असे मानणे हा या पद आहे. पण ही ढोबळ चूकदेखील हे ठराव रचणार् या िन समंितणार् या सांख्यवेदा ततीथर् मीमांसामातर्डािदक या पिरषदेतील शा त्रीमडंळी या कशी यानात आली नाही कोण जाणे! क्विचत ् असेही असेल, की ती पिरषद बोलनू चालनू

दािन ठांचीच अस यामळेु बुि दला ितचे सभासद होता आले नसावे! धमर्भावनािवघातक आिण बुि दभेदक हणजे काय? या पिरषदेतील आम या आिण िकल कर सपंादकां या िनषेधाचा जो एक

वतंत्र ठराव आमची नांवे उ लेखून झाला, यात आम या सनातनी बंधूनी वर िदलेले दोन आरोप आम यावर केलेले आहेत, हे या ठरावाची भाषा या लेखा या आरंभीच जी आ ही िदलेली आहे तीव न िदसनू येईल. आ ही आम या या लेखांतून आप या िहदंरुा ट्रा या सघंटनाथर् िन उ दराथर् या या सधुारणा के या पािहजेत हणनू हणतो यांची आव यकता िन उपयुक्ता आम या सनातन बधंूंना पटवून दे याचा य न अगदी मम वबु दीने शक्यतो करीत राह याची आमची नेहमीच उ कट इ छा अस यामळेु या सधुारणांिवषयी आम या धमर्बंधू या आरोपांचे िनरसन अव य िततके पुनःपु हा करीत राहणे हे तर आमचे कतर् य आहेच, परंत ुयातही आम या लेखांमळेु ‘धमर्भावना दखुतात’ िन ‘सामा य जनां या बुि दभेद होतो’ या तव तसे का करावे. अशी कळकळीची पृ छा, िहदंसुघंटनाला उचलनू धरणार् या िन आम या कायर्क्रमािवषयी प्रय नािवषयी िन सिद छे िवषयी, एकंदरीत

www.savarkarsmarak.com

सहकायर् नसले तरी सहानुभिूत असणार् या अनेक म यम वृ ती या िहतिचतंकांकडूनही जी वारंवार होत असते तीमुळेही जरी मागे एकदा ‘िकल कर’ मािसकात ‘न बुि दभेदं जनयेत ् हणजे काय?’ या लेखात भावना दखुिवणे आिण बुि दभेद करणे हणजे काय, या िवषयाची सवर्साधारण पिर फुटता आ ही केली होती, तरीही एखाददसुर् या लेखाने सगळयांचे समाधान होणे िकंवा तो सगळयांना कळणेसु दा दघुर्ट असणारच हे जाणनू, आ ही या लेखात या आरोपांना अिधक सिव तर उ तर देऊन असे दाखवू इि छतो की आ ही खर् या अथीर् धमर्भावना उ छेदीत नाही, बुि दभेदही करीत नाही, तर उलट आप या िहदंरुा ट्रा या िन मनु यमात्रा या उ दारणास जे जे अ यंत अव य ते ते कतर् य, आिण प्र यक्ष प्रयोगांती जे अबािधतपणे िटकून राहते ते स य याचाच प्रचार आ ही करीत अस यामळेु तो सद्धमार्ला के हाही हािनकारक ठरणार नाही. सद्भावनेला दखुिवणारा नाही! करीतच असेल तर तो दबुुर्ि दभेद करीत आहे, अपधमर्भावना दखुवीत आहे! बुि दभेद करीत नाही, धमर्भावना दखुवीत नाही!!!

आपणा सवार्ंचे सांप्रत येय एकच या आप या िहदंरुा ट्राचा उ दार!! वादा या भरात जय एका गो टीचा िवसर मनु यास सहजी पडतो यािवषयी

के हातरी आपणा सवार्ना असे आव वािसणे आव यकच आहे, की कतर् य काय यािवषयी आप याम ये िकतीही मतभेद असला तरी आपणा सवार्चे येय एकच आहे. आपणा सवार्ंना प्राणाहून िप्रय असले या वदेशास िन वरा ट्रास आज या पितताव थेतनू उ दा न यांनी जगातील इतर रा ट्रां या तुलनेत लेशभरही हीन ठ नये असे संघिटत, सशक्त िन प्रगत करावे आिण मान या याही िहताथर् झुजं याची योग्यता िन बळ याम ये यावे. हेच आम या िहदंसुघंटक पक्षाचे सांप्रतच येय आहे. आिण या िहदंरुा ट्रा या िन िहदंधुमार् या पिरत्राणाथर् िन सं थापनाथर् आम या सनातनी पक्षाचेही अतं:करण तीळतीळ तुटत असलेच पािहजे. िकंबहुना आ ही हे प टपणे सांग यासही कचरत नाही, की िहदंरुा ट्राचे अ यंत एकिनठ असे अनुयायी यांना शिक्त असो वा नसो, युिक्त असो वा नसो, पण िहदंु वाचा एकिन ठ अिभमान िन िहदंु वा या िवजयाची उ कट इ छा यां या अतंःकरणास खरीखरी रसरसत आहे असे धमर्बंधु आ हांस शोधावयाचे तर आ ही आम या वेदशाळा, शा त्रशाळा िन सनातमडंळे यांतच प्रथमतः जाऊ! आपण एकाच मायभचूी लेकरे आहोत; एकाच रा टाचे, एकाच धमार्चे, एकाच सं कृतीचे, आपण सतंान आहोत, सनातनी वा सघंटक - िहदंमुात्र िततका धमर्बंधु आहे, रा ट्रबधंु आहे!

अशी आमची भावना असता आ ही आम या सनातन धमर्बंधूिवषयी जे जे िलहू ते ते वकीय वाचे नाते म न बंधुभावानेच िलिहले असणार; वैरभावाने असणे

www.savarkarsmarak.com

शक्यच नाही. इतकेच न हे, तर िहदंरुा ट्रा या उ न यथर् अ यंत अव य असणार् या समाजसधुारण करीत असता या प्रकरणी मतभेद असलेले रािगटांतील रागीट िकंवा मखूार्तील मखूर् सनातनी जरी आ हांस अ यायाने काही टाकून बोलले वा छळत ेझाले, तरीदेखील यां यािवषयीची बंधुभावना अणमुात्र उणावणार नाही िकंवा या एकदर पक्षा या वधमर्िन ठेिवषयी आमचा आदर नाहीसा होणार नाही. िम याचारी असणारच. सनात यांत काही ढ गी आहेत, तर काय सघंटक वा सधुारक पक्षात त ेनाहीत की काय? आम या कोण याही िलखाणात पक्षपात घडू नये अशी आ ही शक्य ती काळजी घेत असतो. आमचा हेतु आ ही प्रितपादीत असलेलया सधुारणा आप या िहदंरुा ट्रा या अ यु नती तव कशा अपिरहायर् िन िकती उपकारक आहेत हे आम या सनातनी बंधूंना पटवून यांचे मतपिरवतर्न करावयाचे आहे. आिण हणनूच यांनी आमचा िकतीही िनषेध केला तरी आ ही सामोपचाराचा बुि दवाद क न यांची समज पाड याचा शक्य तो य न पुनःपु हा करीत राहणार आहोत. आिण आजवर या अनुभवाव न यां यातील बहुतके प्रामािणक मडंळी हळूहळू आम या कायर्क्रमास बुि दपूवर्क येऊन िमळतील अशी आमची िनि चित आहे.

जर एखा या या ‘धमर्भावनाच’ मळुी दसुर् यास अपधमर् वाट या तर याना िनषेिध यावाचून कसे चालणार?

अ पृ यतािनवारण, जाितभेदो छेदनप्रभिृत या सधुारणा आ ही क इि छतो या धमार्िव द आहेत आिण यां यामळेु िहदंरुा ट्राची हािनच हािन होणारी अस याने यांना उचलनू धरणे िन ं य असा ठराव कोणी पिरषदेने केला असता तर ती गो ट िनराळी होती. तसा ठराव करणे हे आम या सनातन मडंळी या आज या

देस ध न होते. पण या सधुारणांचा यांनी िनषेध करता करता अशा सधुारणांना उचलनू धरणारी आम यासारखी मडंळी लोकां या धमर्भावना दखुिवतात िन बिु दभेद करतात हणनू जो िनषेध केला आहे, तो मात्र सवर् वी अनाठायी आिण आम या सनातन मडंळीं याही अगंलट येणारा आहे.

कारण यास जो आचारधमर् वाटेल िकंवा जो जो आचारधमर् हणनू ढ असेल तो तो चुकीचा हणताच याची याची भावना थोडीतरी दखुावणारच. ित मतृींना ठाऊक नसलेले जे केवळ लोकाचार तेही धमर् हणनूच या या

लोकांना आदरणीय वाटतात; आिण ते यांनी धमार्चारच समजावे हणनू मिृतप्रमाणही सापडते. ‘यि म देशे य आचारः पारंपयर्क्रमागतः! वणार्नां िकल सवषां स सदाचार उ चते!’ िकंवा ‘य यदाचयर्ते येन ध यर् वाऽध यर्मेव वा! देश याचरण ंिन यं चिरत्र ंति द कीितर्तम!्!’ या वचनांतून तर लोकाचार, ध यर् वा अध यर् असले तरीही, या देशापुरते धमर्च होत अशी सदाचाराची कक्षा िव तारलेली आहे! ते हा जे

www.savarkarsmarak.com

जे आचारधमर् हणनू लोकांकडून पाळले जातात, ते ते िकतीही ग यर्, रा ट्रिवघातक, िहसंक वा रानटी असलेले तरी यांना िनषेिधणे हणजे या या लोकांची धमर्भावना दखुिवणे आिण यांचा बुि दभेद करणेच होणार आहे आिण या अथीर्, धमर्भावा के हाही दखुिवता कामा नयेत, अज्ञा यांचा बुि दभेद अशा अथीर्सु दा क नये, असे हणणे हणजे अज्ञा यांना याव चंद्रिदवाकरौ ज्ञानीय राहू या, धािमर्क वा सािमजक आचार-िवचारांसबंंधी ब्रही काढू नका, असेच हण यासारखे होणार नाही काय? असा दंडक, आ हा सघंटनवादी सधुारकांचीच न हे तर वत: या लोणीपिरषदेतील सनातनी स यांचीही जीभ लळुी पाड यास सोडणार नाही! यामळेु धािमर्क वा सामािजक चचचा ब्रही मखुावटे काढणे सवार्ंना आिण हणनूच यांनाही अशक्य होणार आहे. मतप्रचाराला हा मृ युदंडच िमळणार! सनात यांनाही अशा अथीर् ‘धमर्भावना’ दखुिव यावाचून िन बिु दभेद के यावाचून एक पळभरही कसे राहवत नाही, ते लोणी येथील स यां याच उदाहरणांव न दाखवू.

सनातनी आपसाआपसांतच एकमेकां या धमर्भावना पायांखाली तुडिवतात! बुि दभेद करतात!

लोणी पिरषदेतील शा त्री मडंळालाही काही धािमर्क सधुारणा कर याची लहर आली आिण यांनी िहदंरुा ट्राला स यां या सकंटांतून पार पाड यासाठी कोण या रा ट्रीय मह वा या सधुारणा सचुिव या हणता? तर या, - ‘हंुडा घेऊ देऊ नये, खवत क नये, घागरीवर लगुड े घाल ू नये, बोहले सारवणाचा खण वाचवावा,

भोजना या वेळचे उखाणे हण ूनयेत, आिण जावयाने स ूनये!’ इ यािद, लाखो लोक बाटताहेत, आततायी मसुलमानांचे दंगे, क यापहरणे, मिंदरो वंस प्रभिृत अ याचार सार् या देशभर चाल ू आहेत, िहदंु थानचे पाक थान बनिव याचे घाटत आहे। िमशने घरे पोख न रािहली आहेत, अ पृ य आम या छळाने िन यां या िपसाळ याने कोिट कोिट फुटून जात आहेत, न रा ट्र, न रा य, न अ न, न व त्र! अशा जजर्र झाले या िहदंरुा ट्रास तार यासाठी या यायमीमासावैिदक तकर् वेदवाच पतींना हो एवढा उपाय काय तो सचुला, पुरेसा वाटला! ‘ खवत क नये, जावयाने स ूनये, जेवणा या वेळी उखाणे हणनू नये!!’ दखुणे ड गरास िन औषध िशपेंत.

पण यातही प्र न असा, की या चाली आज लाखो लोकांतून शेकडो वष िश टाचार, सदाचार आिण हणनूच धमार्चार समजनू आचर या जात आहेत. हजारो बायाबापडयांना िन भािवक कुळाचारिन ठांना या गो टींना काढून टाक याचे वा िनषेिध याचे ऐकून वाईट वाट यावाचून राहणार नाही! इतकेच न हे तर या के यावाचून लग्नातील कुळधमर्, कुळाचार पुरे झा यासारखे के हाही वाटत नाही.

www.savarkarsmarak.com

वाटणार नाही, ही गो ट िनिवर्वादपणे घरोघर आढळत असता लोणी येथील सनात यांनी या लाखो लोकां या िश टाचारकुळधमार्ंना का दखुिवले? ते अज्ञ आहेत हणनू? पण न बिु दभेदं जनये अज्ञानां कमर्सिंगनाम!् ज षयेत ् सवर् कमार्िण िव वान ्युक्तः समाचरन!्! या शा त्राथर् तुमचाच न हे काय? मग या अज्ञजनांचा तु ही बुि दभेद का केलात? पण पिरषदे या अ यक्षांनी तर भटजी या काळजालाच हात घातला!

या सनातन पिरषदे या अ यक्ष थानी, वे. शा.स.ं ीधरशा त्री वारे यांनी सांिगतले की, ‘वैिदकांनो, मतं्र नसुत े कंठगत क न चालणार नाही, नसु या अथर् शू य मतं्रपाठांनी सं कारांचे साम यर् जागिवले जात नाही, तर मतं्र िस द क न मतं्रसाम यर् वाढिवले पािहजे!’ आता हे जर खरे, आज जे सह त्रश; वैिदक, पुरोिहत भटभटजी मडंळी आमचे सं कार करीत आहेत, मतं्रजागरािद धािमर्क कृ ये सपंादीत आहेत, यां या काळजालाच या िवधानांचा िवचंू डसला नसेल का बरे? कारण केवळ कंठगत मतं्र हटले असताही धमर्सं कार यथाि थतपणे होतात ही यांचे आज िपढयान ् िपढयांची भावना! आज ही सह त्राविध पुरोिहत मडंळी समाजाचे सारे सं कार कंठगत अथर्ज्ञानशू य मतं्रांनीच सपंादीत आहेत आिण यात काही अधम, यंग उरले असे मानीत नाहीत! मग यांचे हे यंग काढून यां या धमर्भावना दखुिव या या का? केवळ कंठगत मतं्र हणणे हीनतरणाचे आहे असे सांगनू यांचा बुि दभेद का केलात?

धमर्भावना - मग या िकतीही अपधमर्प्रवण असोत, लोकिव ट असोत, भ्रामक असोत, पण यांना िनषेिधता िन दखुिवता कामा नये. कोण याही सामािजक वा धािमर्क ढीला - ती िकतीही हािनकारक वा टाकाऊ ठरली तरी िवरोधून अज्ञ जनांचा वा भ्रांत जनांचा बुि दभेद क च नये असे हणाल तर तु हांस िहदंमुहासभा, बॅ. सावरकर, िकल करप्रभतृींचा िनषेध करावया या आधी तुकारामांचा िनषेध करावयास हवा होता. कारण - ‘शाक्त गधडा जये देशीं! तेथे पापिचया राशी !!’ असे हणनू यांनी शाक्तां या, आिण ‘गणया गणपित िवक्राळ! लाडू मोदकांचा काळ!!’ असे हणनू गाणप यां या धमर्भावना अगदी नकोत या टवाळ श दांनी दखुिव या हो या. रामदासांनीही हटले आहे, ‘पाषाणांचा देव केला! एके िदवशी भगंोिन गेला! तेणे भक्त दखुावला! रड ेपड ेआकं्रदे !!१!!. एक देव घिडला सोनारी! एक देव ओतला ओतारी!! एक देव घिडला पाथारी! पाषाणाचा!!२!! धातु-पाषाण-मिृ तका! िचत्रलेप का ठ देखा!! तेथे देव कैचा मखूार्!!भ्रांित पडली!!३!!’ (दासबोध)

अशी िनगुर्णाची महती थापता थापता मिूतर्पूजेचे सह य न कळून दगडामतूीर्लाच प्र यक्ष देव, िप या या छायािचत्रलाच िपता मानणार् या भाबडपेणाची

www.savarkarsmarak.com

िवटंबना क न तशा भावाने दगडध ड,े हसोबा, भरैोबा पूजणार् या सह त्राविध जनां या ‘धमर्भावना’ दखुिव या नाहीत काय? बुि दभेद केला नाही काय? ज्ञाने वर, एकनाथ, रोिहदास यांची तर गो टच राहो; पण प्र यक्ष आ य शंकराचायार्ंनी कमर्मागीर्यांची िन मीमांसकािदकांची ‘धमर्भावना’ शांकरभा या या पानोपानी दखुिवली नाही का? ‘बुि दभेद’ केला नाही का?

िततकेही दरू जावयास नको, या लोणी येथील पिरषदेत कोणी सांख्यशा त्री होते, कोणी मीमांसक होते, कोणी अ वैती होते, यापैकी प्र येकाचे दशर्न दसुर् या या ‘धमर्भावा’ला िनषेिधणारे, दखुिवणारे आिण बुि दभेद करणारे न हते का? मीमांसक आ हांस ई वरबीर वर ठाऊक नाही!’ हणनू रोखठोक सांगतात आिण यज्ञािदक वैिदक कमर् तोमांत पशुिहसंा करताना भिक्तमागीर् वै णव िन अ वैती यां या ‘धमर्भावना’ दखुत नाहीत का? ई वरसांख्य उठून यांना हटकणार की ‘तत्र पु षिवशेषो ई वरः!’ तर िनरी वरसांख हणणार, ‘पु ष िन प्रकृित; पु ष अनंत -प्रकृित अनािद, सा त!’ या सवार्ंना मायामोही गुरफटले या भ्रांतात अ वैती सांगणार ‘सवर् खल ु इदं ब्र य,’ अशा िरतीने इतरां या धमर्भावना यथे छ िनषेिध यात िन यांना प्र येकी जे अज्ञ वाटतात यांस िनभर्ि स यात वतः काडीचीही दयामाया व सकंोच न दाखिवणारी ही मडंळी एकत्र होऊन आ हांस स य िन रा ट्रिहतकारक असे जे वाटते ते आ ही प्रचा लागताच साळसदूपणे दटावीत आहेत की ‘धमर्भावना दखुवू नका, बुि दभेद क नका!’

गोरक्षक बायाबुवांची गमंत! धमर्भावना दखुिव याचा िन बुि दभेद कर याचा अपराध आम या हातून

घडत आहे या समजतुीने आम यावर म यंतरी आमची गोरक्षक मडंळी तर सवार्ंहून अिधक उखडली होती. ही मडंळी गाईला देवळात बांधून ित या देहाची समतं्रक पूजा करीत असतात, ितला गंधफूल वाहून, धूपआरती क न ित या शेपटीला डोळयांव न िफरिवतात, ित या खुरांचा अगंारा घेतात, िन ितचे गोमतू्रगोमय सोवळयाने कालवून पंचग य िपतात. पण िततक्यात जर का ितथे एखादा महार गहृ थ सु नात, सधुूतव त्र यालेला का असेना तो - पण ‘अ पृ य’ गहृ थ आला, की याला िशव याचा िवटाळ होऊ नये हणनू ही मडंळी भराभर दरू सरतात, िकंवा शक्य तर या अ पृ यालाच हुसकून लावतात! गोरक्षक बुवाबायांचे असे वतर्न आ ही वतः अनेकवार पािहले अस यामळेु आ ही यातील िक येकांना साहिजकपणेच िवचारले, ‘अहो, गाईसारखा एक पशु! यास िशवून हे तुमचे सोवळे बाटत नाही, पशुमतू्राचे ते पंचग य या याने जीभ बाटत नाही! आिण हा व छ, सिुशिक्षत, सशुील महार, आपला धमर्बंधु, मनु य, याची सावली पडले हणनू यावरच ‘दरू!दरू!!’ हणनू

www.savarkarsmarak.com

ओरडता! आ ही या अ पृ यांना, माणसासारख्या माणसांना िशवतो हणनू आ हालाच िनिंदता!’ असे आ ही हणताच ’गाईला िनदं ू नका! तुमची मते तुम याजवळ. आम या धमर्भावना दखुिव याचा िकंवा आम या लोकां या बुि दभेद कर याचा तु हांला अिधकार नाही!!’ हणनू ती गोरक्षक मडंळी आम यावर अनेकवार रागावत! यात आमचे आदरणीय च ड ेमहाराजही असत!

परंतु अनेक जत्रांतून देवी, भरैव प्रभिृत देवांपुढे शेकडो बकरी, रेड ेमार याची िकंवा लेग, पटकीसारखे रोग हटिवले जावे हणनू बकरी क बडी बळी दे याची जी धािमर्क भावना आप या लाखो लोकांत अजनू आहे, ितचा या आम या गोसेवक मडंळींना मनापासनू ितटकारा वाटत अस यामळेु या पंथा या बुवाबाया अनेक िठकाणी जाऊन तशी िहसंा घडू नये हणनू तु य य न करीत असतात, इतकेच न हे, तर वैिदक यज्ञांतून जे हा जे हा पशुहननाचा वैिदक िविध होतो ते हा ते हा ही मडंळी याचा कडक श दात एकसारखा िनषेध करीत राहते. गोरक्षणासारख्या पत्रातून देवा या नावे बोकड वा रेड ेमारणार् या धािमर्क ढीचा अगदी कडक भाषेत वारंवार िनषेध केला जातो. यांना या मडंळी या कीतर्नांतून अपधमर्, राक्षसी कृ य इ यािद िवशषेणांनी िनिंदले जाते. यां या या कृ याची या खेडवळ शाक्तांना िकंवा नागिरक यािज्ञकांना इतकी चीड येते, की बोलनू सोय नाही! ते लोक हजारो क बडी, बकरी, रेड े मारीतच राहतात. पण यांची अशी ढ िन परंपरागत असलेली ‘धमर्भावना’ िनषेिध यास िन यांचा ‘बुि दभेद’ कर या या कायीर् ही गयाळ पंथाची मडंळीच िसहंाळ पंथा या अवसानाने िन आवेशाने तुटून पड यास सोडीत नाहीत, यांतही गोसेवक च डमेहाराज असतातच.

यायोगे स या या गयाळ बुवाबायां या िकतर्नांतून िन लेखांतून मोठी गमंत उडते. पिह या वाक्यात ते आमचा िन िकल करािदकांचा, आिदशिक्त ज ममाता गोदेवीला एक उपयुक्त पशु हणनू यां या धमर्भावना दखुिव यािवषयी आिण सामा य जनांचा बुि दभेद कर या या पापिवषयी अ वात व भाषेत िनषेध करतात न करतात तोच पुढील छेदकांतून देवाला बळी दे याची धमर्भावना ही तामसी, कू्रर, रानटी अस यामळेु ती िन ं य होय असे ठासनू सांगताना आिण या सामा य जनां या अ यंत ढ ‘धमर्भावना’ दखुवून यां या बुि दभेद करीत राहताना, तचे पाप वतः पु य हणनू आच लागतात!!

सारांश असा, की जो कोणी या कशास ‘धमर्’ हणनू हणेल यास यािवषयी सधुा जाणे हणजे जर धमर्भावना दखुिव याचे िन बुि दभेद कर याचे पाप होते हणावयाचे, तर यापुढे सनात यांना सु दा मतप्रसाराचा असा, स या या प्रचाराचा असा ‘ब्र’ ही उ चारता येणे अशक्य होणार आहे! बे बे पांच हणणार् या

www.savarkarsmarak.com

मलुाचा बुि दभेद होऊ नये हणनू, बे बे चार असे सांग याची गु जीला चोरी होणार आहे. उलट, मलुगा अज्ञान अस यामळेु िव वान गु लाच बे बे पांच असे वरवर तरी हणणे भाग पडणार आहे! कारण ‘जोषयेत ्सवर्कमार्िण िव वान ् युक्तःसमाचन!्!’ पण ‘न बुि दभेदं जनयेदज्ञानां कमर्सिंगनाम!्!’ या बुि दभेदाचा जर असा अथर् करावयाचा असेल, तर यापुढे मखूार्ंना शहाणे कर याचा नाद सोडून देऊन शहा यांनीच मखूर् बनणे भाग आहे!

पण ही अनाव था टाळायची असेल तर ‘धमर्भावना’ दखुिव याची िन बुि दभेदाची वरील िविक्ष त याख्या टाकून देऊन याची युिक्तसगंत याख्याच वीकारली पािहजे. ती अशी, की याला जे स य वाटेल याने ते प्रकटपणे उपदेशावे; जो धािमर्क वा सामािजक आचार लोकिहताला िव द जातो आहे वा अस यावर आधारलेला आहे, तो तसा अस यािवषयी युिक्तसगंत चचार् कर याचा अिधकार प्र येकास असावा. जोपयर्ंत तो प्रचार स य, युिक्तयुक्त िन सिद छ आहे, केवळ म सग्र त हेतूने यिक्तशः कोणाची िवषयांतरपूवर्क मानहािन करीत नाही, तोवर कोणा याही धमर्भावना दखुिव याचा दोष या प्रचाराने घडला आसे समजता कामा नये. तसेच बुि दभेद क नये हणजे दबुुर्ि दभेदही क नये असे समजणे िन वळ मखूर्पणाचे आहे. जी खोटी, घातक आिण अिन ट ती ती समजतू, धमर् हणनू जरी ती आदरली जात असेल तरीही ितचा उ छेद करणे हे प्र येक लोकिहतैषी पु षाचे कतर् यच आहे. ती समजतू धािमर्क असली तरी दबुुर्ि द आहे, बुि द न हे! बुि दभेद क नये याचा अथर् इतकाच, की या समजतुीने वा कृतीने एकंदरीत लाभापेक्षा हािन अगदीच अ प होत आहे, अशी समजतू वा कृित, या थोडयाशा हानीकड े वा असमजंस भागाकडचे काय ते लक्ष देऊन एकसहा उ छेद ूनये!’ अ प य हेतोबर्हु हातुिम छन,् िवचारमढूः प्रितभािस मे वम!्!’ असे या प्रकरणीच काय ते हणता येईल. जसे एखा या मलुाला साखरेची गोळी हणून औषध देणे; परीक्षा उतर याचे पेढे वाटणे; दसर् या या सणास सोने वाटणे; रंगपंचमीचा रंग खेळणे; रीतीभाितपरंपरा या या सं थातून वा सं कारांतून - एकंदरीत लाभकारक वा िन पद्रवी असतील तर - पाळणे; लोकसगं्रहाथर् योग्य या मयार्देत लकांचा कल संभाळून या चुचका न घेणे.

या सतू्रा वये धमर्भावना दखुिव याचा वा बुि दभेद के याचा आरोप आम यावर येणे शक्य नाही आिण जर तो आम यावर येणे शक्य असेल तर तो ीकृ णापासून ज्ञाने वरािद सतंांपयर्त या प्र येक थोर मतप्रचारकावरही येऊ शकेल.

इतकेच न हे तर लोणी पिरषदेत या ‘जावयांनी स ूनये, उखाणे घेत बस ूनये’ अशा भकु्कड ठरावांना चघळीत बसणार् या आ याबाईवरही आ यावाचून राहत नाही.

www.savarkarsmarak.com

आणखी एक गमंत अशी की िहदंरुा ट्रावरील सकंटांना टाळणारा हा जो एकच िवघातक ठराव समंतून या पिरषदेने, ‘जावयांनी स ू नये’ हा अ यद्भतु रा ट्रीय मह वाचा उपाय सचुिवला, िततकी सधुारणा तरी आप या धमर्सं कारात करावयाचे साहस आ ही का करतो ते सांगताना ही पिरषद हणते, ‘सांप्रतची िहदंूंची पिरि थती लक्षात घेता आम या सं कारांतील अवा तव खचार् या चाली समाजिवघातक िन अनव यक आहेत हणनू यांना वेळीच आळा घालणे अग याचे आहे!!’ हणजे या मडंळींनाही ‘सांप्रत पिरि थती’ हा एक पदाथर् ठाऊक आहे तर? आिण ‘तो लक्षात घेता समाजिवघातक चाली बदलणे अग याचे वाटते!’ इतकेच न हे तर, या अशा काही चाली कुळधमर् कुळाचार अस यामळेु याना िनषेिध याने लाखो सामा य जनां या धमर्भावना दखुिव यास िन बुि दभेद कर यासही यांनी समाजिहताथर् मागेपुढे पािहले नाही! तर मग याच ‘सांप्रतची पिरि थित’ या शा त्राधारे िहदंरुा ट्रा या पिरत्राणाथर् आ हांस अ पृ यतािनवारण, िसधंुबंदी-रोटीबंदीचा उ छेद, ज मजात जाितभेदा या बा कळ तोमाचे उ चाटन, प्रभिृत सधुारणा आज ‘अग या या’ वाटत आहेत. ‘समाजिवघातक’ असे अनेक िवघातक भाकड अपधमीर्य आचार ‘अशा त्रीय’ अस याने ते बदलणे ‘अग याचे’ वाटते! हणनू ते आ ही बदल ूपाहतो. या कामी ‘ सणार् या जावयां या ‘कुळधमर्भावना दखुवून तु ही ‘ खवतवा यांचा’ बुि दभेद करणे जसे िनषेधाहर् मानीत नाही, तसेच आम या या प्रचारासही तु हांस धमर्भावना दखुिव या या वा बिु दभेदा या आरोपाखाली िनषेिधता येणार नाही. कारण आम या मत े पशर्बंदी, शुि दबंदी, िसधंुबंदी, रोटीबंदी हा अनंतह ताने िहदंरुा ट्रा या सघंटनाबला या मळुावरचा घाव घालणारा पोथीजात जाितभेद धमर् नसनू सांप्रत पिरि थतीत समाजघातक असा महान ्अपधमर् होऊन बसला आहे! ही दबुुर्ि द आहे! बिु द न हे!

आम याप्रमाणे तु हांस या सधुारणा कुधारणा वाटत असतील तर तो आरोप करा. शु दीने िहदंरुा ट्राचे सखं्याबळ घटते; जाितभेदाने -एका ब्रा हण जातीत एक हजार रोटीबंद, बेटीबंद जाित पाडीत रािह यानेच िहदंरुा ट समथर् होत चालले आहे, असे पािहजे तर आिण छाती असेल तर प्रितपादीत राहा! पण आ हांस जे स य वाटते ते तु हांस दखुिवते; तु हांस अस य वाटते हणनूच काय ते आ ही ते स य प्रचार याचे सोडून यावे; तुमचा बुि दभेद होतो हणनू काय ते तुमची ती बुि द समाजिवघातक दबुुर्ि द आहे असे आ हांस धडधडीत िदसत असताही आ ही तसे बोल ूनये? बोल यास ते िनषेधाहर् होय! - असले वा यात आरोप कर याचे सोडून या! नाहीतर ते तुम याही अगंलट आ यावाचून राहणार नाहीत. ‘सांप्रतची पिरि थित’ हा आमचा शा त्राधार, तु ही तो मानलात हे तु यच आहे! पण आता

www.savarkarsmarak.com

कोण या त डाने आपण उलट आ हांसच याचा आधार घे याचा म जाव करणार? सगळयात िभत्रेपणाची सनातनी परमाविध हणजे ही होय, की या पिरषदेत एकाही ठरावाने सांप्रत या मसुलमानािदक अिहदंूं या अ याचारांनी यां या धमर्भावना कधीच दखुिव या नाहीत! जण ूकाय आज लोणी पिरषदेतील या शा त्रीमडंळीं या धमर्भावनेचे खरे शत्र ू तेवढे िहदंमुहासभेचे नेत!े दानंद, लजपतराय, परमानंद, मालवीय - की, यांनी िहदंरुा ट्रा या स मानाथर् अिहदं ुआततायांशी आज म झुजं घेत प्राणांितक सकंटे वतःवर ओढवून घेतली, आजीव देहयातना भोग या, ते तेच काय ते होत! िहदंरुा ट्रा या गौरवाथर् कतर् या या रणके्षत्रात झुजंताना यां या अगंावर एक ओरखडाही कधी ओढला गेला नाही, ितकड े यांनी सदा पाठ िफरवलेली असते, ते हे िम टा नपु ट वािचवीर िहदंमुहासभे या धमर्वीर ने यां या िनषेध करतात! वतःस क्षित्रय हणवून घेत याने मा या धमर्भावना दखुिवलय असे फणफणत िशवाजीचा िनषेध शकार करतो!