Jelena Perković i Darko Baštovanović

MANJE BROJNE NACIONALNE MANJINEIstraživanje o statusu, položaju i otvorenim pitanjima

manje brojnih nacionalnih zajednica u Srbiji

Novi Sad, 2017.

Република СрбијаВЛАДА

КАНЦЕЛАРИЈА ЗА ЉУДСКА И МАЊИНСКА ПРАВА

REPUBLIKA SRBIJAAUTONOMNA POKRAJINA VOJVODINAPokrajinski sekretarijat za obrazovanje, propise, upravu i nacionalne manjine - nacionalne zajednice

Jelena Perković i Darko Baštovanović

MANJE BROJNE NACIONALNE MANJINEIstraživanje o statusu, položaju i otvorenim pitanjima

manje brojnih nacionalnih zajednica u Srbiji

Република СрбијаВЛАДА

КАНЦЕЛАРИЈА ЗА ЉУДСКА И МАЊИНСКА ПРАВА

Novi Sad, 2017.

REPUBLIKA SRBIJAAUTONOMNA POKRAJINA VOJVODINAPokrajinski sekretarijat za obrazovanje, propise, upravu i nacionalne manjine - nacionalne zajednice

Naziv publikacije Manje brojne nacionalne manjine

Izdavač Centar za regionalizam, Novi Sad, Srbija

Za izdavača Aleksandar Popov, Direktor Centar za regionalizam Laze Telečekog 6/1, 21 000 Novi Sad, T +381 21 528 241 F +381 21 528 241 M aleksandar.popov@centarzaregionalizam.org.rs W http://centarzaregionalizam.org.rs/

Autori Jelena Perkovid, Darko Baštovanovid Urednik Aleksandar Popov Tehnička podrška Centar za regionalizam Dizajn i prelom Saša Jovid Štampa SZR Reclamare Tiraž 200 Mesto i godina izdanja Novi Sad, 2017

Izadavanje ove publikacije je podržala Kancelarija za ljudska i manjinska prava u okviru programa

„Sprovođenje antidiskriminacionih politika u Republici Srbiji“, i Pokrajinski sekretarijat za

obrazovanje, propise, upravu i nacionalne manjine-nacionalne zajednice. Sadržaj ove publikacije

isključiva je odgovornost Centra za regionalizam i ne odražava neophodno stavove donatora.

Sadržaj

Uvod ..................................................................................................................................... 1

Osnovni podaci o manje brojnim nacionalnim zajednicama .................................................... 3

Češka nacionalna zajednica ........................................................................................................ 3

Ukrajinska nacionalna zajednica ................................................................................................. 5

Nemačka nacionalna zajednica ................................................................................................... 7

Slovenačka nacionalna zajednica ................................................................................................ 9

Jevrejska nacionalna zajednica ................................................................................................. 11

Grčka nacionalna zajednica ...................................................................................................... 13

Rusinska nacionalna zajednica.................................................................................................. 14

Službena upotreba jezika i pisma manje brojnih nacionalnih zajednica ................................. 15

Negovanje kulture sedanja i tradicije manje brojnih nacionalnih zajednica ........................... 18

Obrazovanje manje brojnih nacionalnih zajednica ................................................................ 21

Informisanje manje brojnih nacionalnih zajednica ................................................................ 23

Odnos sa državama matičnog naroda manje brojnih nacionalnih zajednica .......................... 25

Restitucija............................................................................................................................ 27

Zaključak ............................................................................................................................. 28

Preporuke ............................................................................................................................ 30

1

UVOD

Donošenjem Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (27.02.2002.) njegovim članom 19. omogudeno je pripadnicima nacionalnih manjina u Republici Srbiji formiranje nacionalnih saveta, kao krovnih institucija u očuvnju i negovanju nacionalnog identiteta. Isti Zakon je u članu 2. široko definisao pojam nacionalne manjine delujudi stimulativno i ohrabrujude na pripadnike nacionalih manjina da, bez obzira na svoju brojnost, preduzmu neophodne procedure za formiranje svojih nacionalnih saveta kao najviših oblika kulturne autonomije. Članom 19. ovog Zakona omogudeno je formiranje nacionalnih saveta koji imaju zakonsko pravo da u ime svoje zajednice pregovaraju sa državom koja im je, takođe u skladu sa Zakonom, poverila neke nadležnosti u vezi sa ostvarivanjem prava u oblasti manjinske politike. U narednoj deceniji svoje nacionalne savete je izabralo 20 nacionalnih zajednica. Jevrejska zajednica u Srbiji, koja svoj identitet zasniva na verskoj pripadnosti, se izjasnila da Savez jevrejskih opština Srbije, po svom načinu funkcionisanja, izboru članova i reprezentativnosti, može pred državnim organima efikasno zastupati interese jevrjeske zajednice, što je u Zakonu o nacionalnim savetima članom 134. potvrđeno precizirajudi da Izvršni odbor SJOS vrši funkciju nacionalnog saveta.

Manjinske zajednice prema popisu iz 2011. čine nešto više od 16 posto ukupnog stanovništva Srbije. Raspon njihove brojnosti se krede od oko 250,000 pripadnika mađarske nacionalne zajednice, do oko 700 pripadnika grčke nacionalne zajednice. Ovakav raspon u brojnosti nacionalnih zajednica stavljen je u zakonski okvir kao jednak za sve. Vremenom se pokazalo da zakonske regulative nema jednako dejstvo na/za manjinske zajednice, a posebno se u toj nejednakosti izdvajuju etničke zajednice koje se u kontekstu jednakih zakonskih prava ali i obaveza susredu sa problemom koji upravo proističu iz njihove malobrojnosti.

Ovo istraživanje, koje se odnosi na ukupnu statističku populaciju od 30,000 pripadnika, imalo je za cilj utvrđivanje otvorenih pitanja sa kojima se te nacionalne zajednice sredu u tranzicionom srpskom društvu. Indikatori, koji bi trebali garantovati validnost istraživačkih rezultata, obuhvatili su oblast kvantitativno merljivih i nemerljivih kategorija. Podaci su dobijeni prevenstveno metodom intervjua sa predstavnicima manje brojnih nacionalnih zajednica. Takođe su korišdeni podaci iz dostupne istraživačke literature kao i dokumenata državnih organa i nezavisnih državnih tela.

Na samom početku realizacije projekta „Manje brojne nacionalne zajednice i mere antidiskriminacije“ istraživački tim je bio u dilemi kako koncipirati rezultate istraživanja - kao prikaz stanja svake manje brojne zajednice ponaosob, ili sva otvorena pitanja podvesti pod nekoliko poglavlja. Nakon obavljenih intervjua, konsultovanja stručne literature, koja je na temu manje brojnih nacionalnih zajednice više nego skromna, tim se odlučio za tematsku obradu podataka dobijenih tokom istraživačkog postupka, ne zanemarujudi pritom identitet i vidljivost svake manje brojne nacionalne zajednice.

Kriterijum za izbor intervjuisanih nacionalnih zajednica je bila njihova brojnost - oko 4,000 hiljade pripadnika, s izuzetkom rusinske zajednice koja ima oko 14,000 pripadnika i spada u

2

kategoriju tradicionalnih manjinskih zajednica u Srbiji. Iako malobrojna, ona ima solidan stepen integrisanosti u državni sistem Srbije, što može biti uporedni pokazatelj drugima. Iz istraživačkog postupka su zbog tehničke nedostupnosti izostale aškalijska i egipatska manjinska zajednica. Osnovni stav od kojeg je krenuo istraživački tim jeste nevidivljivost manje brojnih nacionalnih zajednica, počevši od osnovnog državnog akta, a to je zvanični izveštaj Zavoda za statistiku o popisu stanovništva gde se ne prikazuju rezultati popisa stanovništva za nacionalne manjine koje imaju manje od 4,000 pripadnika, do njihovog usputnog spominjanja u istraživanjima i izveštajima pod zajedničkim nazivom manje brojne nacionalne manjine-zajednice, bez stava i ocene o bilo kakavom specifičnom problemu sa kojim se one sredu.

Jedan deo aktivnosti očuvanja etničkog identiteta manje brojne zajednice danas posveduju kulturi sedanja, posebno one zajednice koje su na ovom prostoru prisutne dve/tri stotine godina, nekada mnogobrojne pa time i uticajnije. Nesrazmerno je mali broj objavljenih publikacija o tim zajednica u odnosu na značaj njihovog doprinosa u politici, ekonomiji i kulturi. Postoje dve dileme kod manje brojnih zajednica kada je reč o njihovom doprinosu razvoju kompletnog zajedničkog života. Prva se svodi na pitanje da li bi o doprinosu manje brojnih zajednica trebalo da pišu samo pripadnici tih zajednica, ili i istraživači šire zajednice, uz napomenu da ni akademska javnost u Srbiji, ali ni njihovi sunarodnici u državama matičnog naroda nisu upoznati sa tim doprinosom.

Druga dilema proizilazi iz bojazni da bi takva istraživanja možda bila okarakterisana kao glorifikacija tog doprinosa, a kod jevrejske zajednice ta bojazan je dodatno pojačana mogudim novim talasom antisemitizma.

3

OSNOVNI PODACI O MANJE BROJNIM NACIONALNIM ZAJEDNICAMA

ČEŠKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Na prostoru današnje Srbije Česi žive skoro dva veka. Prvi pripadnici češkog naroda su pristigli na terioriju današnjeg Banata. Formiranjem nove države Srbije, posebno u drugoj polovini XIX veka, pripadnici češkog naroda masovnije dolaze prihvatajudi otvoreni poziv kao zanatlije, trgovci, bankari, profesori, inženjeri, vojni stručnjaci, industrijalci ostavljajudi dubok trag u razvoju Srbije kao samostalne države.1

Prema popisu stanovništa iz 1948. na teritoriji Republike Srbije živelo je 6.760 pripadnika češke narodnosti a prema poslednjem popisu 2011. kao pripadnici te zajednice izjasnilo se 1,824 građana Srbije. Uvid u poslednjih 8 popisa stanovništva potvrđuje da se broj pripadnika češke zajednice u jednoj deceniji smanjivao od 700 do hiljadu pripadnika, najčešde kao posledica asimilacije. Interesantan je nezvaničan podatak dobijen od predstavnika Češke besede u Beogradu , da u telefonskom imeniku glavnog grada ima oko 10,000 čeških prezimena. Česi su najvedim delom naseljeni u južnom Banatu odnosno opštini Bela Crkva, opštini Kovin, Vršac kao i u Beogradu, Novom Sadu, Kragujevcu, Leskovcu i Subotici.

Pripadnici češke zajednice slabo poznaju književni češki jezik i pravopis i najčešde govore srpski jezik. Od početka XX veka nastava na češkom jeziku jeziku se odvijala u nekoliko škola u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji, kasnije SFR Jugoslaviji, da bi posle sedmdesetih godina dvadesetog veka došlo do njenog gašenja. Do ponovnog uvođenje češkog jezika u sistem obrazovanja došlo je pre nekoliko godina ili kroz školski program, ili neformlano kroz grupe koje formiraju pojedine organizacije Češka beseda. Reč je o kursevima češkog jezika koji za sve zainteresovane drže pedagozi iz republike Češke koja i finansira ovaj oblik aktivnosti.

U okviru češke zajednice u Srbiji postoje i rade udruženja građana koji nose jedinstveni naziv Češka beseda, a organizovani su u Beloj Crkvi, Kruščici, Češkom Selu, Gaju, Vršcu i Beogradu. Tu je i Češka beseda Srema a zatim i „Česi južnog Banata” koji deluju u Beloj Crkvi i „Česi Kragujevca” u Kragujevcu. Deo ovih udruženja su okupljeni u savez Matica češka sa sedištem u Beloj Crkvi.

Od medija, češka zajednica, odnosno Nacionalni savet, izdaje bilten Češka beseda koji izlazi nekoliko puta godišnje na srpskom jeziku. Takođe imaju emisije na radiju Bela Crkva Krajovka koja se projektno finansira sredstvima Nacionalnog saveta češke nacionalne manjine.

Česi u Srbiji se u pogledu verske pripadnosti vedinom izjašnjavaju kao katolici, a manjim delom kao evangelisti.

Nacionalni savet češke nacionalne manjine je formiran 27. jula 2010. godine. Broji 15 članova i konstituisan je prema Zakonu o nacionalnim savetima nacionalnih manjina. Ima četiri Odbora i

1 Za uvid doprinosa pripadnika češke zajednice razvoju Srbije pogledati knjigu: Vuk Petrovid “O Česima I nijhovim

potomcima u Srbiji južno od Save I Beograda”, Česka beseda, Beograd 2015.

4

Izvršni odbor. Broj pripadnika manje zastupljenog pola je u skladu sa Zakonom. Sedište mu je u Beloj Crkvi. Sednice Saveta prema Statutu se odvijaju dvojezično. Nacionalni savet ima svoj dvojezični sajt http://www.savetceha.rs/ na kojem se nalaze sve relevantne informacije i dokumenti važni za funkcionisaje Saveta i češke zajednice.

5

UKRAJINSKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Prema literaturi koju je koristio istraživački tim, pripadnici ukrajinske zajedice su na područje Balkana i južnih delova Panonske nizije dolazili u nekoliko navrata.2 Tačnije, korišdena literatura ne navodi naziv Ukrajinac, nego koristi izraz „ukrajinska veza”. Tako prvi zabaleženi podaci o ukrajinskim vezama datiraju s početka XVIII veka i uglavnom se odnose na Vojvodinu koja je tada bila u sastavu Austrije i Ugarske. Naime, za potrebe i na poziv Karlovačke mitropolije posle Velike seobe Srba sa prostora Kosova i Metohije, u fruškogorske manistire početkom XVIII veka dolaze monasi i ikonopisci Pečarske lavre iz Kijeva, ostavljajudi dubok trag u pravoslavnoj ikonografiji. Jednu od pionirskih uloga u obrazovanju Srba u Vojvodini su imali profesori Kijevske akademije koji su u prvoj polovini XVIII veka u Karlovačkoj gimnaziji predavali slovenske jezike, filosofiju, bogoslovke nauke i latinski. Emanuel Kozačinski, jedan od karlovačkih profesora iz Ukrajine, u srpskoj kulturi je zapamden kao autor prve pozorišne predstave na srpskom jeziku koja je izvedena 1734.

Drugi masovan dolazak Ukrajinaca na ove prostore, odnosno u Vojvodinu, zabeležen je krajem XVIII veka posle sloma Zaparoške republike. Carica Katarina je sa tamošnjeg prostora proterala kozake i oni su, posle decenijskog lutanja uz pristanak Bečkog dvora, dobili pravo da nasele južni Banat i okolinu Temišvara. Istorijski podaci govore da je reč o oko 8,000 zaparoških kozaka. Međutim, uslovi pod kojima su dobili pravo da se nasele u južnim delovima austrijskog carstva su bili nepovoljni za njih kao vojnike. Oni su u kratkom periodu nestali sa ovog prostora, što vradanjem u stari kraj što asimilacijom, a delom raseljavanjem po potrebi službe. Inače ugovorom sa Bečkim dvorom kozaci nisu imali pravo zasnivati svoju porodicu što je takođe doprinelo da njihov boravak ne ostavi vidljiviji trag na ovom prostoru.

Još jedan masovan dolazak Ukrajinaca na prostor Balkana zabeležen je krajem XIX veka. To je bilo organizovano naseljavanje koje je trajalo tridesetak godina i procene su, jer nema tačnih podataka, da je u toj kolonizaciji na teritoriju današnje BiH (koja je u to vreme bila u sastavu Austrije i Ugarske) doseljeno oko 30,000 pripadnika slovenskih naroda od čega su tredina bili Ukrajinci. Posle Oktobarske revolucije u Rusiji, na područje tadašnje Kraljevine SHS odnosno Jugoslavije došlo je oko 70,000 žitelja carske Rusije. Procenjuje se da je među njima bilo oko 30,000 Ukrajinaca. Najvedi broj njih je i ostao u Kraljevini dok se jedan deo iselio na zapad preko Atlantika.

Ukrajinci koji sada žive u Srbiji, pretežno u vojvođanskom prostoru došli su migiracijama iz Bosne i Hercegovene u vreme kada su ove dve republike bile sastavni deo Kraljevine SHS i Jugoslavije. Prema poslednjem popisu stanovništva danas u Republici Srbiji živi oko 4,600 pripadnika ukrajinske zajednice, od čega skoro 90 posto živi u Vojvodini u oko 200 naseljenih mesta. Ukrajinci su se grupisali pre svega u opštinama Kula, Vrbas, Sremska Mitrovica, Inđija, kao i u Beogradu i u Novom Sadu.

Ukrajinci su se trudili da sačuvaju svoj identitet u novom geografskom prostoru. Osnivali su u Novom Sadu, Zrenjaninu, Šidu, Subotici, Smederevu, Šapcu, Požegi i Zaječaru svoja kulturna 2 http://www.rastko.rs/rastko/delo/11868

6

društva i negovali tradicionalnu kulturu, književnost i pozorište, a studenti su imali svoju organizaciju. Prva čitaonica koju su Ukrajinci osnovali za svoje potrebe bila je u Prnjavoru 1909. godine. Kulturno prosvetne aktivnosti je finansirala Kraljevina Jugoslavija 3

Pripadnici ukrajinske zajednice govore svoj maternji jezik, ali se on polako zaboravlja čime se ubrzava asimilacija pripadnika ukrajinske zajednice. Promena je zabeležena uvođenjem u obrazovni sistem Srbije predmeta ukrajinski jezik i istorija nacionalne kulture, koji se fakultativno izučava u dve osnovne škole - u Kuli i u Vrbasu. Uz ovaj oblik učenja organizuje se i Letnja škola ukrajinistike koja okuplja polaznike iz svih mesta gde žive Ukrajinci, a drži se u Vojvodini ili u Ukrajini. Ukrajinski jezik ni u jednom naselju gde žive Ukrajinci nema status službenog jezika.

Ukrajinska zajednica u Srbiji ima svoja kulturno umetnička društva: „Ivan Senjuk” u Kuli, „Karpati“ u Vrbasu, „Kolomijka” u Sremskoj Mitrovici, „Kobzar” u Novom Sadu i „Kalina” u Inđiji.

Društvo za ukrajinski jezik, književnost i kulturu „Prosveta” je osnovani 1989. godine i odigralo je važnu ulogu u društvenom životu Ukrajinaca u Srbiji. Izdavač je časopisa „Ukrajinsko slovo”. Nacionalni savet ukrajinske nacionalne manjine je osnivač Novinske izdavačke kude „Ridne slovo” čije izdanje izlazi jedanput mesečno na srpskom i ukrajinskom jeziku. „Ridne slovo” izdaje i časopis „Solovejko” koje na ukrajinskom jeziku izlazi 10 puta godišnje. Takođe se na Radio Kuli emituje program na ukrajinskom jeziku. Na javnom medijskom servisu Vojvodine dva puta mesečno se emituje tv emisija a radio emisije se emituju jedanput sedmično.

Ukrajinci u Srbiji su vedinom grkokatoličke vere.

Nacionalni savet ukrajinske nacionalne zajednice je prvi put izabran putem elektorske skupštine, 17. maja 2003. godine. Kako ističu pripadnici ove zajednice izborom Nacionalnog saveta, prvi put je ukrajinska zajednica dobila zvanični status nacionalne manjine. Savet ima 15 članova. Sedište mu je u Kuli. Ima svoj portal http://www.ukrajincisrbije.rs/

3 http://www.rastko.rs/rastko/delo/11868

7

NEMAČKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Brojnije prisustvo pripadnika nemačkog naroda na prostoru južnih delova Austrijskog carstva zabeleženo je u drugoj polovini XVIII veka, kada je Marija Terezija otpočela najvede migracije u Evropi. Namera Bečkog dvora je bila da se posle poraza Turaka i njihovog povlačenja predeo današnje Vojvodine i Banata naseli življem iz raznih krajeva austrijskog carstva. Prvi došljaci početkom XVIII veka su nemačkog porekla i bili su uglavnom zemljoradnici, stočari, zanatlije raznih struka i sitni trgovci. Oni su se, bez obzira na složene ekonomske istorijske okolnosti, zadržali na prostoru Vojvodine i južnog Banata duže od dva i po veka. Podaci govore da je u Kraljevini Jugoslaviji 1931. godine bilo oko 500,000 Nemaca, da bi danas njihov broj u državama koje su nastale raspadom Jugoslavije iznosio oko 10,000. Na teritoriji Srbije, prema popisu iz 2011.4 bilo ih je 4,064 sa napomenom da se ta cifra možda i prepolovila pre svega zbog ubrzanog iseljevanja pripadnika ove zajednice i demografske starosti nemačke zajednice. Najvedim delom Nemci žive u Vojvodini. Pripadnici nemačke manjine u Kraljevini Jugoslaviji su učestvovali u radu Narodne skupštine, gde su imali svoje poslanike. Nemačka zajednica je ostavila dubok trag u privrednom i kulturnom razvoju Vojvodine, a kasnije i Kraljevine SHS i Jugoslavije.

Velika prekretnica u statusu nemačke zajednice na ovdašnjim prostorima je u vezi sa usponom i padom Tredeg Rajha, odnosno sa nacističkom okupacijom Kraljevine Jugoslavije, i potom oslobođenjem i stvaranjem socijalističke Jugoslavije. Drugi svetski rat obeležio je pripadnike nemačke nacije najodgovornijim za ratne zločine i ratna razaranja. Naime, pobeda nad fašizmom je i u socijalističkoj Jugoslaviji donela i odmazdu nad nemačkim stanovništvom.5 Po oslobođenju Jugoslavije, oko 300,000 Nemaca je napustilo njenu teritotiju, a znatan broj je stradao u radnim logorima. Socijalistička vlast je nemačkom stanovništvu oduzela pravo na imovinu, kao i sva građanska prava odlukom iz 1946. godine. Promena stava prema pripadnicima nemačke manjine u Jugoslaviji došao je početkom dvehiljadite godine kada se revidiraju ocene i stavovi prema nemačkoj manjini čiji su pripadnici bili državljani ondašnje Jugoslavije. Međutim stereotipi i predrasude su prisutne i danas, mada, kako ističu u Nacionanom savetu nemačke nacionalne zajednice, nema slučajeva bilo kakvog oblika animoziteta ili diskriminacije. Doprinos nemačke zajednice privredno ekonomskom i kulturnom razvoju ovog prostora, koji je često menjao države I njena imena, je nemerljiv ali poslednjih pola veka namerno predutkivan i zanemarivan.

Mada su pripadnici nemačke manjine uvek imali školovanje na svom maternjem jeziku ono je posle Drugog svetskog rata uskradeno preostaloj nemačkoj manjini u SFRJ. S obzirom na sadašnju brojnost zajednice i njenu demografsku starost obrazovanje na nemačkom jeziku i

4https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%B5%D0%BC%D1%86%D0%B8_%D1%83_%D0%88%D1%83%D0%B3%D0%

BE%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%98%D0%B8#.D0.92.D0.B8.D0.B4.D0.B8_.D1.98.D0.BE.D1.88

5 Osnovni motiv za odmazdu su bile SS dobrovoljačke divizija „Princ Eugen“ koja je prvenstveno regrutovala

vojvođanske Nemce, a koja je počinila ratne zločine nad civilima i zarobljenicima širom okupirane Jugoslavije. Važno je napomenuti da u slučaju ove SS divizije početni sastav bio dobrovoljački, ali da se potom pristupilo prisilnoj mobilizaciji

8

pored zakonskog prava, zbog disperzivnosti zajedice nije izvodljivo u sistemu školovanja Srbije. Činjenica je da se nemački jezik, kao strani jezik, sve vreme učio u školama i da postoje katedre germanistike i u Beogradu i u Novom Sadu. Interesovanje za nemački jezik je naglo poraslo u procesu evrointegracija tako da se on kroz poseban vid obrazovanja sve više uči, ne samo kod pripadnika nemačke manjine ved i vedinskog stanovništva. Nemački jezik nema status službenog jezika.

Svoju kulturu, tradiciju i identitet nemačka zajednica u Srbiji neguje i čuva kroz brojna udruženja građana, kojih je ukupno 17, uglavnom formiranih u vojvođanskim mestima. Nemačka zajednica nema svoje štampane medije, a od radio programa imaju jedanput sedmično polusatnu emisiju na Radio Subotici, Radio Kuli i povremeno je bio emitovan program na Radio Bačka Palanka (BaP). Od 2016. pripadnici nemačke zajednice imaju nedeljno pola sata radio emisiju na javnom medijskom servisu Vojvodine, dok TV emisija na ovom javnom servisu još uvek nema. 6

Nacionalni savet nemačke nacionalne manjine je prvi put izabran 15. decembra 2007. Ima 15 članova, konstituisan je uz poštovanje uslova o manje zastupljenom rodu. Sedište mu je u Subotici. Ima svoj sajt koji se po potrebi ažurira. http://www.nationalrat.rs/O_NAMA.htm

6 Informisanje na jezicima nacionalnih manjina, Predlozi za nove politike-deceniju posle, Centar za razvoj civilnog

društva, Zrenjanin 2017.

9

SLOVENAČKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Slovenačka nacionalna zajednica je jedina od sedam anketiranih nacionalnih zajednica u ovom istraživanju koja je u poslednjih sto godina imala status konstitutvinog naroda u državi koja je menjala ime da bi se na kraju raspala u nekoliko samostalnih država. Taj status u federalnoj zajednici podrazumeva deo državne teritorije na kojoj je koncentrisano stanovništvo jednog naroda, a njegove eventualne migracije su personalnog karaktera i uglavnom su bile u vezi sa potrebama državne službe, procene ekonomskih benefita, školovanja i naravno ličnih izbora. Prisutnost vedeg broja Slovenaca, koje istorijski izvori beleže u 20-im i 30-im godinama XX veka, deo je obimnijeg migracionog fenomena, podstaknutog uspostavljanjem severnojadranske granice i priključenja nekadašnjeg Austrijskog primorja Kraljevini Italiji nakon Prvog svetskog rata. Nova politička stvarnost i eskalacija različitih oblika političkog maltretiranja i nasilja u Julijskoj krajini doveli su do odlaska velikog broja nižih državnih zvaničnika i službenika, željezničara, sveštenika, intelektualnih radnika i ostalih, koji su zbog očuvanja svoje kulture pali u nemilost italijanskih vlasti (Kacin Wohinc, Verginella 2008: 9–14). Tamošnji žitelji, pretežno Slovenci i Hrvati, selili su se uglavnom na područje novonastale jugoslovenske države, ali i širom Evrope i Amerike (najviše u Argentinu).7

Istraživači su se malo bavili prisustvom Slovenaca na teritoriji Srbije osim kada je reč o jednom tragičnom događaju. Reč je o stradanju civilnog stanovništva u oktobru 1941. u Kraljevu i okolini, kada je prema još tačno neutvrđenom broju žrtava, od strane nemačkih okupacionaih snaga, stradalo između 2,500 i 6,000 ljudi među kojima je bilo oko 970 Slovenaca, uglavnom 1941. deportovanih iz Slovenije. Naime odlukom nemačkih, italijanskih I mađarskih okupacionih snaga odlučeno je da se oko 12,000 Slovenaca nasilno preseli u Kraljevo, industrijski centar metalno-mašinske industrije i važno železničko čvorište jugoistočnog Balkana. Oslobađanjem Jugoslavije od fašističke okupacije jedan deo deportovanih Slovenaca se vratio u Sloveniju, a jedan deo je ostao u Kraljevu koje je i danas značajna enklava Slovenaca u Srbiji.

Raspadom SFRJ, Slovenci postaju nacionalna manjina/zajednica u Srbiji. Uoči tih događaja, prema popisu iz 1991. u Srbiji je bilo 8,001 pripadnik slovenačkog naroda da bi dvadeset godina nakon toga u Srbiji bilo 4.033 Slovenaca, ali sada u statusu nacionalne manjine.

Slovenci u Srbiji govore svoj jezik, ali zbog disperzivnosti populacije nemaju preduslova da se taj jezik izučava u obrazovnom sistemu Srbije. Slovenački jezik se izučava van školskog sistema, a grupe se formiraju prema iskazanim potrebama. Tradicija, kultura i identitet zajednice se neguje i čuva kroz kulturnoumetnička društva kojih na teritorijriji Srbije ima u 15 gradova - Beogradu, Novom Sadu, Subotici, Zrenjaninu, Vršcu, Pančevu, Rumi, Loznici, Kruševcu, Kragujevcu, Nišu, Leskovcu, Negotinu, Boru i Negotinu.8

7 Silvija Krejakovid, Urška Strle: Rekvijem za harmoniku: Slovenci u kontekstu masovne odmazde u Kraljevu, str 73-

78 8 http://slovenci.rs/organizacije/slovenska-kulturna-zdruzenja-v-srbiji/

10

Slovenačka nacionalna zajednica u Srbiji nema medije na slovenačkom jeziku. Misiju očuvanja jezika i pisma, koji nisu nigde u statusu službene upotrebe, neguje kroz periodiku. Nacionalni savet slovenačke nacionalne zajednice je izdavač biltena i međunarodnog časopisa „Slovenika” koji izlazi jedanput godišnje na slovenačkom i srpskom jeziku i okuplja akademsku javnost i intelektualce koji se bave pitanjima u vezi sa slovenačkom zajednicom i njenim odnosima sa okruženjem u celom regionu. Do sada su štampana dva broja.

Nacionalni savet slovenačke nacionalne zajednice formiran je 2010. godine i broji 15 članova. Poseduje portal http://slovenci.rs/

11

JEVREJSKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Od svih anketiranih manje brojnih nacionalnih zajednica, koje su predmet istraživanja urađenog u okviru ovog projekta, najviše istorijskih i dokumentovanih podataka ima o jevrejskoj zajednici. Njihovo prisustvo na Balkanu je zabeleženo još u doba Rimskog carstva, ali vidljivije prisustvo je zabeleženo u XV i XVI veku kada su kao izbeglice iz Španije i Portugalije masovno, uz dozvolu Otomanskog carstva, pristizali na Balkan sklanjajudi se od političko-ekonomskog i verskog progona španskog dvora i Katoličke crkve.9 Pripadnici jevrejske zajednice su se uglavnom bavili trgovinom. Prvi podatak o broju Jevreja na teritoriji Srbije kao suverene države je iz 1912. kada je zabeleženo da ih ima 5,000. Na teritoriji Kraljevine SHS živelo je ukupno je oko 6,000 pripadnika jevrejske zajedice, od čega je u Srbiji njihova brojnost u odnosu na 1912. više nego udvostručena - bilo ih 13,500, a u samom Beogradu je živelo 10,000 pripadnika jevrejske zajednice, odnosno naroda mojsijeve vere kako se zvanično definisao njihov nacionalni identitet.

Jedan od najtragičnih perioda u novijoj istoriji jevrejskog naroda je svakako njihovo stradanje (holokaust) i progon za vreme II svetskog rata. Prema podacima, na teritoriji Jugoslavije uoči 1941. živelo je 82,500 Jevreja. Samo u toku jedne godine od aprila 1941. do maja 1942. nacističke vlasti u Srbiji su ubili oko 16,000 Jevreja. Holokaust je preživelo 14,000 jugoslovenskih Jevreja. Na teritoriji Srbije ih je bilo 8,000 od čega je oko 4,000 u Vojvodini. Interesantno je napomenuti da su pripadnici jevrejskog naroda, državljani tadašnje Kraljevine Jugoslavije, tokom II svetskog rata učestvovali u borbenim akcijama partizana, ali i četničkog pokreta. Nakon završetka rata više od polovine preživelih Jevreja se iselilo u Izrael.

Prema poslednjem popisu iz 2011. u Srbiji ima 787 Jevreja. Vedinom žive u Beogradu, Novom Sadu i Subotici. Iako su se uoči II svetskg rata u komunikaciji koristili sa dve jezičke varijante ladino (sefardi) i jidiš (aškenazi), danas se jevrejski jezik ne ističe kao identitetska karakteristika i pripadnici jevrejske zajednice uglavnom se izjašnjavaju da im je srpski jezik maternji. Sa ovako malobrojnom populacijom i nepovoljnom starosnom strukturom, pripadnici jevrejske zajednice nemaju realnih uslova da se hebrejski jezik uvrsti u sistem državng obrazovanja. Međutim s vremena na vreme organizuju se grupe za učenje hebrejskog jezika. Savez jevrejskih opština Srbije izdaje bilten „Jevrejski pregled“ koji se štampa na srpskom jeziku, a izlazi jedanput godišnje.

Svoju tradiciju i kulturni identitet jevrejska zajednica u Srbiji neguje kroz kulturno umetnička društva koja su formirana uz Jevrejske opštine koje postoje u Nišu, Beogradu, Zemunu, Pančevu, Zrenjaninu, Novom Sadu, Kikindi, Somboru i Subotici. Interesatno je istadi da je u Beogradu još 1879. formiran prvi jevrejski hor “Srpsko-jevrejsko društvo“ koje je kasnije dobilo naziv „Brada Baruh”. Ovaj hor se smatra najstarijim aktivnim jevrejskim horom u svetu. Jevrejska zajednica je dala i prvo žensko udruženje ne samo u Srbiji nego u širem prostoru Balkana. Jevrejsko žensko društvo je osnovano u Beogradu 1874. godine i bilo je uzor sličnim društvima koja su se formirala u Srbiji. Pripadnici jevrejske zajednice su u poslednjih stotinak godina ostavili dubok

9 https://sr.wikipedia.org/sr-

el/%D0%88%D0%B5%D0%B2%D1%80%D0%B5%D1%98%D0%B8_%D1%83_%D0%A1%D1%80%D0%B1%D0%B8%D1%98%D0%B8

12

trag u ekonomiji, nauci I kulturi srpske I nekadašnje jugoslovenske države. Danas se jevrejska zajednica, ne samo u Srbiji ved i svetu, srede sa manje više kontinuiranim pojavama antisemitizma.

Jevrejska nacionalna zajednica nema nacionalni savet. Njegove nadležnosti su u ingerenciji Saveza jevrejskih opština Srbije, odnosno Izvršnog odbora Saveza, što je definisano članom 134. Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina. Sedište SJOS je u Beogradu. Ima portal na adresi http://savezjos.org/.

13

GRČKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Govoriti o prvim prisustvima Grka na teritoriji srpke države je veoma teško imajudi na umu modernu političku definiciju naroda. Pre bi se u kontekstu ovog malog prikaza grčke zajednice na tlu današnje Srbije moglo govoriti o prvim međusobnim civilizacijskim kontaktima helenskog domicilnog stanovništva Balkana i pridošlih grupa naroda sa severa Evrope od kojih de jednim delom nastati i Srbi i njihova država. Uz ovu napomenu treba imati na umu i činjenicu da su oba naroda nekoliko vekova bila deo Osmanskog carstva protiv kojeg su i Grci i Srbi oslobodilačke akcije započeli početkom, a intenzivirali sredinom XIX veka. Konkretan primer saradnje mlade Grčke i Srpske države je iskazan tokom I svetskog rata kada su vojne jedinice i civili iz Srbije 1916. godine dobili utočište na grčkom ostrvu Krf, odakle datiraju državničke ali i lične veze između pripadnika dva naroda. Nakon okončanja građanskog rata u Grčkoj, deo grčkih boraca i civila, njih oko oko 2,500, dobilo je utočište u tadašnjoj Jugoslaviji gde su boravili u periodu od 1945. do 1949. u okviru takozvane “Grčke republike” u Buljkešu - današnji naziv Maglid.

Danas u Srbiji prema poslednjem popisu ima 750 Grka mada su procene da među stanovništvom Srbije ima oko 15,000 građana grčkog porekla koji se izjašnjavaju kao Srbi. Pripadnici grčke zajednice žive u Beogradu, Novom Sadu, Smederevu, Nišu, Somboru, Pančevu, Subotici, Kragujevcu, Boru, Bačkom Petrovcuni Zrenjaninu. Grci su imali svoje škole u Novom Sadu, Vršcu, Zemunu i Smederevu. Danas grčki jezik nije u sistemu državnog obrazovanja ved se uči u grupama koje se obrazuju prema potrebi. Grčki jezik nema status službenog jezika. Grčka zajednica nema medije ni na srpskom ni grčkom jeziku. Svoju tradiciju i etnički identitet neguju kroz udruženja: „Riga od Fere” iz Beograda, Udruženje Grka i prijatelja Grčke „Elefterios Venizelis” iz Novog Sada, Udruženje Grka „Svetlost” iz Niša, Udruženje srpsko-grčkog prijateljstva „Kantakuzina” iz Smedereva, Društvo srpsko-grčkog prijateljstva iz Beograda i „GKC Sloga“ iz Subotice.

Nacionalni savet grčke nacionalne zajednice formiran je avgusta 2004. i njegovi članovi odražavaju teritorijalnu disperzivnost zajednice. Sedište Saveta je u Novom Sadu. Savet nema svoj izrađen portal.

14

RUSINSKA NACIONALNA ZAJEDNICA

Pripadnici rusinske zajednice su se na sadašnjem prostoru Republike Srbije pojavili sredinom XVIII veka, u vreme kada je Bečki dvor započeo masovnu kolonizaciju najjužnih delova svoje carivine. Prve rusinske porodice, njih oko 200, naseljene su u današnjoj Bačkoj. Od prvobitna dva naselja - Ruski Krstur i Kucura - pripadnici rusinske zajednice su počeli mini seobe u ostale delove Vojvodine, posebno u Srem. Danas Rusini žive u Ruskom Krsturu, Kuli, Kucuri, Vrbasu, Novom Sadu, Đurđevu, Sremskoj Mitorvici, Šidu, Subotici i Beogradu. Prema poslednjem popisu 2011. bilo je 13,928 Rusina što je za više od deset posto manje nego 2002. godine.

Najvedi broj Rusina govore rusinski jezik koji je standardizovan i spada u grupu retkih mikrojezika u svetu. S obzirom na koncentrisanost pripadnika rusinske zajednice u nekoliko vedih naselja, njihov jezik ima status službenog jezika i pisma u opštinama Kula, Vrbas i Žabalj. U gradu Novom Sadu on je takođe jedan od službenih jezika, kao i jedan od šest službenih jezika koji se koristi u pokrajinskoj administraciji.

Školovanje na maternjem jeziku u okviru državnog obrazovnog sistema koristi se u osnovnoj i srednjoj školi u Ruskom Krsturu, Kucuri i Đurđevu. Na novosadskom univerzitetu postoji Katedra za rusinski jezik. Rusinski jezik sa elementima nacionalne kulture izučava se u nekoliko osnovnih škola.

Pripadnici rusinske zajedice imaju medije koji informišu na rusinskom jeziku. Mediji postoje na lokalnom i regionalnom nivou. Radijski i televizijski program se emituje u okviru Javnog medijskog servisa Vojvodine. Nacionalni savet rusinske nacionalne zajednice je osnivač Novinsko izdavačke ustanove „Ruske slovo” koja izdaje novine, časopis i ima izdavačku delatnost.

Rusinska zajednica ima svoje profesinalno pozorište. Nacionalni savet i Pokrajinska vlada su suosnivači Zavoda za kulturu vojvođanskih Rusina. Tradiciju i etnički identitet pripadnici rusinske zajednice neguju kroz svoja kulturnoumetnička društva.

Nacionalni savet rusinske nacionalne zajednice prvi put je izabran 2. novembra 2002. godine. Ima 19 članova, a sedište mu je u Ruskom Krsturu. Ima svoj portal http://www.rusini.rs/

15

SLUŽBENA UPOTREBA JEZIKA I PISMA MANJE BROJNIH NACIONALNIH ZAJEDNICA

Pravo na službenu upotrebu jezika i pisma je osnovno i najprepoznatljivije pravo (mada ne uvek i primarno) i kod vedine etničkih zajednica to je posebnost na osnovu kojeg gradi svoj etnički identitet. Tokom istraživanja u okviru ovog projekta, tim projekta je došao do veoma interesantih saznanja. Naime od sedam manje brojnih zajednica koje su u fokusu ovog istraživanja njih pet - grčka, slovenačka, grčka, jevrejska, ukrajinska i nemačka - upravo zbog svoje malobrojnosti i disperzivnosti ne mogu ostvariti pravo na službenu upotrebu jezika i pisma, posebno imajudi na umu da ga ne mogu koristi, odnosno konzumirati, kao kolektivno pravo. Pripadnici rusinske i češke zajednice imaju pravo na službenu upotrebu jezika i pisma, ali ga u punom kapacitetu koristi samo rusinska zajednica koja broji oko 14,000 pripadnika. Ova manjinska zajednica u nekim mestima živi u koncentraciji koja zadovoljava zakonski minimum što omoguduje korišdenje ovog prava. U nekim mestima i gradovima pripadnici rusinske zajednice, bez obzira što ne čine 15% naseljenog stanovništva, imaju pravo na službenu upotrebu jezika i pisma. Reč je o dostignutom pravu iz sedamdesetih godina prošlog veka kada je dobrovoljnim izjašnjavanjem prihvatila korišdenje tog prava. I češka zajednica pravo na službenu upotrebu jezika danas koristi kao dositgnuto pravo za koje se opredelila dobrovljnom izjašnjavenjem u situaciji kada je njena brojnost bila značajnija.

Inače nepoznato je zašto Srbija, kao naslednica SRJ, nije uvela češki jezik u Evropsku povelju o regionalnim ili manjinskim jezicima. Danas češka zajednica broji nešto oko 2,000 pripadnika i jezik ove zajednice je u službenoj upotrebi u opštini Bela Crkva. Međutim kako su izjavili u Nacionanom savetu češke nacionalne zajednice, uprkos zakonskoj mogudnosti/pravu, pripadnici češke zajednice to pravo ne koriste iz prostog razloga što Česi u Srbiji slabo govore svoj maternji jezik, a još slabije koriste svoje pismo, tako da se „dobrovoljno” odriču svog maternjeg jezika u službenoj komunikaciji tamo gde „doseže” to pravo, opredeljujudi se za komunikaciju na srpskom jeziku10. U Savetu ističu da i kada bi se insistiralo na službenoj upotrebi češkog jezika, za to ne postoje kadrovske mogudnosti u Beloj Crkvi. Ostale manjinske zajednice koje su predmet istraživanja u okviru ovog projekta nemaju zakonsko pravo na službenu upotrebu jezika i pisma te njihov maternji jezik iz tih razloga nestaje čak i iz svakodnevne privatne komunikacije. Tako se pripadnici jevrejske zajednice zvanično u popisu izjašnjavaju da im je maternji jezik srpski, mada su pre drugog svetskog rata na ovom prostoru govorili dva narečja hebrejskog jezika - ladino i jidiš.

Ono što se može defiisati kao otvoreno pitanje kada je reč o službenoj upotrebi jezika i pisma su stavovi dobijeni u neposrednom kontaktu sa zajednicama i uvidom u preporuke Tredeg mišljenja Savetodavnog komiteta Okvirne konvencije o regionalnim jezicima. Tako u domenu prava na ispisivanja službenih dokumenata, matičnih evidencija na materenjem jeziku, Savetodavni komitetet u svom izveštaju preporučuje da se to individualno pravo dosledno primenjuje na

10

Mada bi imali pravo da se imena naselja i ulica ispisuju na češkom jeziku, to u Beloj Crkvi nije slučaj. U ovoj lokalnoj samoupravi smatraju da je dovoljno da se ta imena napišu latiničnim pismom

16

teritoriji cele Srbije za sve pripadnike nacionalnih zajednica bez obzira na njihovu brojnost. Predstavnici nacionalnih zajednica su tokom istraživanja isticali da se prilikom ispisivanja službenih dokumenata ispoštuju pravila ortografije za osobu koja podnese zahtev o upisu ličnog imena na jeziku nacionalne zajednice i da se u službenim dokumentima imena i prezimena pišu u skladu sa pravopisom/pravilima standardizovanog književnog jezika te nacionalne zajednice.

Predstavnici manje brojnih nacionalnih zajednica su tokom istraživanja skrenuli pažnju da se pravo na službenu upotrebu jezika i pisma ne utvrđuje glasanjem u lokalnoj skupštini ved se definiše njenim Statutom, a na osnovu Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma.

Tokom istraživanja uočena je finesa oko pojma pravo na službenu upotrebu jezika i pisma i prava na ispisvanje ličnog imena i prezimena na jeziku nacionalne manjine, a koja značajno menja praksu u ostvarivanju prava koja su blisko povezana ali nisu istovetna.11 Poistovedivanje ova dva prava nažalost zna da da krajnje nepovoljne, moglo bi se redi, diskriminatorske rezultate, posebno kada su u pitanju manje brojne nacionalne zajednice. Naime pravo na službenu upotrebu jezika i pisma je definisano članom 11. Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma koji između ostalog kaže da „Jedinica lokalne samouprave de obavezno svojim statutom uvesti u ravnopravnu službenu upotrebu jezik i pismo nacionalne manjine ukoliko procenat te nacionalne manjine u ukupnom broju stanovnika na njenoj teritoriji dostiže 15% prema rezultatim poslednjeg popisa stanovništva”. Ovaj član Zakona je pre svega polazište za definisanje i nekih kolektivnih prava nacionalnih zajednica. Ipak kod tumačenja, član 11. ovog Zakona se neopravdano primenjuje i na individualno ljudsko pravo pripadnika nacionalnih zajednica da svoja imena i prezimena u službena dokumenta mogu upisivati na svom maternjem jeziku, što naravno ne isključuje dirilični upis na srpskom jeziku.12 Treba napomenuti da Ustav ne pominje nikakav brojčani uslov oko ostvarivanja ovog prava. Takav uslov ne propisuje, odnosno ne ograničava upis ličnog imena i prezimena ni Zakon o matičnim knjigama („Službeni glasnik RS“, br. 20/2009) koje su prva „stanica” za ostvarivanje prava na upis ličnog imena i prezimena na jezicima nacionalnih manjina. Ovome treba dodati i da Porodični zakon („Službeni glasnik RS“, br. 1872005, 7272011-dr. zakon) potvrđuje pravo na ispisvanje ličnog imena i prezimena, ali ne referira na nacionalnu pripadnost ved na maternji jezik jednog ili oba roditelja, ne isključujudi upis u službena dokumenta na srpskom diriličnom pismu. Pokrajinski zaštitnik građana-ombudsman se povodom nekoherentnosti tumačenja i primene odredbi Ustava Republike Srbije, Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Zakona o službenoj upotrebi jezika i Porodičnog zakona obratio 2011. godine preporukom nadležnom Ministarstvu, ukazujudi na problem koji pripadnike pojedinih manje brojnih nacionalnih manjina stavlja u neravnopravni položaj u slučajevima kada zatraže upis imena i prezimena u službena dokumenta na maternjem jeziku.

Preporuku Pokrajinskog zaštitnika građana/ombudsmana o tome de je upis imena i prezimena na jezicima nacionalnih manjina (maternjem jeziku jednog ili oba roditelja) osnovno ljudsko pravo, koje ne isključuje upis i na dirilčnom srpskom jeziku, garantovano najvišim pravnim aktom države bez ograničenja, Ministarstvo za državnu upravu i lokalnu samoupravu je prihvatilo i u

11

Upis ličnog imena na pravopisu nacionalne manjine, informacija pokrajinskog zaštitnika građana, Novi Sad 2013. 12

Ustav Republike Srbije , član 37- stav 2

17

maju 2011. uputilo „svim organima koji izvršavaju poverene poslove matičnih knjiga Obaveštenje o postupku i načinu upisa ličnog imena pripadnika nacionalne zajednice u matične knjige, radi isticanja na oglasnoj tabli gradske odnosno opštinske uprave”.13 Istovremeno Ministarstvo je naložilo da su u skladu sa propisima nadležni organi dužni da obaveste stranke o mogudnosti da im se ime i prezime upiše na maternjem jeziku.

Nažalost i pored preciznih uputstava Ministarstva, još uvek ima slučajeva da matične službe pravo na upis ličnog imena vezuju za Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma i njegov član 11. i u startu onemogudavaju pripadnike nacionalnih zajednica da ostvare svoje zakonsko pravo, što bi se moglo okarakterisati kao diskriminacioni akt. Drugi razlog za diskriminaciju je nedostatak odgovarajudeg kadra koji bi poznavao jezik nacionalne zajednice i bio kvalifikovan da ispunjava poverene službene dužnosti.

Iz Nacionalnog saveta rusinske nacionalne zajednice dobili smo tri slučaja čiji je epilog različit. Naime u jednom opštinskom sudu su odbacili zahtev da se sudski proces vodi na rusinskom jeziku sa obrazloženjem da nemaju odgovarajudi kadar. U drugom slučaju je takođe odbijen zahtev da se sudski spor vodi na rusinskom jeziku ali je u toku proces žalbe na takav odgovor. Tredi sludaj je primer dobre prakse u matičarskoj službi u Žablju kada su mladenci tražili da se čin službenog venčanja obavi na rusinskom jeziku. Matičarska služba u Žablju nije imala službenika koji govori rusinski jezik ali se potrudila da ga nađe u drugoj lokalnoj samoupravi i zahtev i pravo da se taj čin obavi na rusinskom jeziku je ispunjen.

13

Upis ličnog imena na pravopisu nacionalne manjine, informacija pokrajinskog zaštitnika građana, Novi Sad 2013.

18

NEGOVANJE KULTURE SEĆANJA I TRADICIJE MANJE BROJNIH NACIONALNIH ZAJEDNICA

Oblast u kojoj se najintenzivnije i najvidljivije manifestuje nacionalni identitet i osobenost pripadnika nacionalnih zajednica je kultura. Postoje dve modela koja se prepoznaju kao preovlađujudi kada je u pitanju kulturna aktivnost manjina. To je pre svega aktivnost na očuvanju nacionalnog identiteta kroz negovanje tradicije, folklore, etnomuzikološkog nasleđa i drugi model koji bi se mogao definisati kao „kultura sedanja”. Koji preovlađujudi model su izabrale manje brojne zajednice zavisi od broja pripadnika zajednice, istorijskog konteksta u kojem se njihova zajednica razvijala i opstala na ovom prostoru, kao i od kapaciteta i resursa sa kojima danas raspolažu. Naravno da ta dva modela ne isključuju jedan drugog.

Ono što je zajedničko svim istraživanim zajednicama jeste da u okviru svake postoje udruženja građana koja neguju nacionalni identitet i to u svim mestima gde postoji značajnija koncentracija pripadnika manje brojnih zajednica. Sedam anketiranih manje brojnih zajednica imaju ukupno preko šezdesetak udruženja građana. Uglavnom to su kulturno umetnička društva koja u vedini slučajeva neguju folklornu tradiciju etničke zajednice. Udruženja građana koja su formirana u okviru svake nacionalne zajednice čine da te zajednice budu prepoznatljive i vidljive u svom okruženju. Udruženja sarađuju i sa drugim udruženjima u svom okruženju, učestvuju na kulturnim događajima vedinske i drugih zajednica. Ono što ističu u razgovoru sa istraživačima jeste da lokalne samouprave finansiraju rad tih društava sa minimumom sredstava nekada nedovoljnim ni za pladanje troškova održavanja prostora (grejanje, struja, voda) u kome rade, a koji uglavnom dobijaju bez naknade. Tako u Nacionanom savetu češke nacionalne zajednice ističu da od šest udruženja Češke besede svako dobija do 120,000 dinara godišnje (10,000 dinara mesečno), a Česka beseda u Beloj Crkvi na godišnjem nivou plada troškove održavanja prostora 220,000 dinara. Nedovoljnost tih sredstava za rad udruženja građana zahteva da se deo sredstava obezbeđuje od Nacionalnog saveta Čeha kao i Republike Češke. Slična situacija je i kod drugih manje brojnih zajednica. Godišnje dotacije iz budžeta lokalnih samouprava su nedovoljna za rad društava tako da Nacionalni saveti dotiraju njihov rad, a neke od manje brojnih zajednica apliciraju na konkurse posebnih fondova država matičnog naroda.

Struktura mesečnih troškova nacionalnih saveta manje brojnih nacionalnih zajednica se procentualno drastično povedava u korist fiksnih-stalnih troškova i oni, na primer, kod grčke zajednice, koja broji samo 700 pripadnika, dostižu polovinu raspoložive sume koja se dodeljuje za rad Nacionalnog saveta (mesečno oko 300,000 dinara), dok su isti troškovi kod višebrojnih zajednica daleko ispod tog procenta. U istom Savetu su izveli računicu da „ako se uzme procentualno učešde istih osnovnih troškova, opteredenje jednog zaposlenog lica, naš Savet je optereden sa 35% ukupno dobijenih finansijskih sredstava, a kod brojnijih nacionalnih zajednica ta ista stavka iznosi 5%. Na taj način saveti sa manjim brojem pripadnika imaju neravnopravne uslove za svoj rad”. Udruženja građana manje brojnih nacionalnih zajednica konkurišu i na raspisane konkurse resornih ministarstava, Gradskog sekretarijata Beograda, pokrajinskih sekretarijata i lokalnih samouprava, ali je novac koji se tom prilikom dobija namenjen samo za jedan projekat. U rusinskoj zajednici imaju primedbu da i kada se odobre projekti, nikad nije

19

sigurno koja suma de biti odobrena i kada de novac biti upladen, što ugrožava agendu realizacije projekta. Kod nekoliko anketiranih predstavnika manje brojnih nacionalnih zajednica istakli su da kod raspodele sredstava po konkursima ima protekcionizma u korist onih nacionalnih zajednica koje imaju istaknute političke elite. Nažalost, kod svih istraživanih zajednica izražen je stav da ne poseduju kapacitete kojima bi mogli konkurisati kod donatora koji imaju složenije konkursne aplikacije, zbog čega se uglavnom opredeljuju za aplikacije državnih fondova, ali je finansijka podrška koja se tom prilikom dobija mala. Nacionalni savet rusinske nacionalne zajednice i Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina su tokom 2017. okupili kapacitete koji imaju iskustva u pisanju projekata i za regionalne i evropske fondove.

Od sedam anketiranih zajednica samo rusinska zajednica ima i Zavod za kulturu vojvođanskih Rusina, ustanovu čiji su suosnivači vojvođanska Vlada i Nacionani savet rusinske nacionalne zajednice. Rusinska zajednica ima i profesionalno pozorište čiji je osnivač Nacionalni savet, a finansira se iz pokrajinskog budžeta. U Vojvodini pet nacionalnih zajednica imaju svoje zavode kulture (Mađari, Hrvati, Rusini, Slovaci i Rumuni) i taj model institucionalne zaštite manjinske kulture vedina istraživanih manjinskih zajednica ocenjuje kao dobar, ali su svesne svoje malobrojnosti, koja je jedna od glavnih prepreka da formiraju neki vid svog kulturnog centra. Nemogudnost da se u nekim oblastima manjinskih prava razviju profesionalni i institucionalni oblici rada, manje brojne manjine definišu kao nepravdu pa čak i oblikom diskriminacije. Naime, oni smatraju da kod raspodele sredstava iz budžeta (na sva tri nivoa) manje brojne zajedice bi morale imati prioritet, jer one sa ovakvim kriterijumima raspodele novca nikada nede postidi nivo institucionalne izgrađenosti višebrojnih zajednica. Tako češka zajednica poseduje bibliteku od oko 4,000 knjiga, od kojih su neke veoma retke, a njihova dragocenost se ne meri limitima češke zajednice ved predstavlja vrednost na regionalnom nivou. Slovenačka zajednica pokušava da sačuva sedanje na slikare slovenačkog porekla čiji su radovi izloženi širom muzeja i galerija po Srbiji. Ved tri godine za redom slovenačka zajednica u Beogradu organizuje u saradnji sa Jugoslovenskom kinotekom i Slovenijom festival slovenačkog filma. Izložba, koja je kao projekat početa 2013. Godine, s ciljem da sačuva sedanje na znamenite Slovence u Beogradu, mada realizovana pod izuzetno teškim uslovima, postigla je veliki uspeh i u Srbiji i Sloveniji.

Jevrejska zajednica poseduje Muzej i Arhiv i ona je zahvaljujudi dugogodišnjoj bazi podataka o svakom članu Saveza jevrejskih opština Srbije u prednosti na ostale jer ima istorijski pregled razvoja, nestanka i asimilacije zajednice. U Savezu jevrejskih opština Srbije ističu da je u kulturi sedanja ove zajednice najvažnije sedanje na stradanje tokom holokausta. U Savezu ističu da i pored permanentnog istraživanja i arhivske građe, i uprkos brojnim istraživanjima i publikacijama, rekonstrukcija stradanja jevrejske zajednice je još uvek nekompletna.

Nemačka zajednica koja je do Drugog svetskog rata imala preko 500,000 pripadnika na tlu Vojvodine, uz pomod nemačke Vlade pokušava da ustanovi Nemačku kudu u Subotici u koju treba smestiti knjige, dokumenta kao i zaostavštine i legate koje im poklanju građani. Ista zajednica ističe da je zbog nedostatka finansijskih sredstava veliki problem sačuvati groblja i spomenike kulture, a iz istih razloga se sporije odvija rad Viktimološke komisije koja je formirana u okviru Saveta. I grčka zajednica ulaže napore da sačuva trajno sedanje na svoje pripadnike na ovom prostoru. Planira se projekat „Muzejska i istorijska postavka grčke zajednice i grčkih

20

potomaka u Republici Srbiji’’. Osim manifestacija i datuma koje Nacionalni savet grčke nacionalne zajednica obeležava tokom godine, trajnijeg sedanja na prisustvo te zajednice nema. Sva nastojanja da se očuvaju vredne knjige, dokumenta, arhivska građa, spomenici, se odvijaju uglavnom unutar zajednica, odnosno Nacionalnih saveta bez definisanog institucionalnog okvira, a da se pritom zaboravlja da je sve to deo i kulturne baštine svih građana Srbije. I upravo tu dolazi do izražaja nastojanje pojedinih manje brojnih zajednica da sve aktivnosti koje čine suštinu kulture sedanja (istraživanja, arhiviranje dokumenata, publikacije, spomenici kulture, igrani i dokumentarni filmovi i emisije, likovno stvaralaštvo, itd.) dobiju institucionalni okvir u kojem bi se te aktivnosti odvijale kontinuirano, planski i sa visokim stepenom naučno istraživačkih metoda. Ved je rečeno da manje brojne zajednice nemaju kapacitete koji bi im omogudili da imaju svoje institucije kulture. Zato je interesantna inicijativa češke, nemačke, grčke, jevrejske i slovenačke nacionalne zajednice za formiranje zajedničkog kulturnog centra. Ideja je da to bude mulitikulturni etnički centar. Ved je potpisan protokol o zajedničkom nastupu koji podrazumeva ujedinjenje finansijskih i kadrovskih resursa. Potpisnici protokola procenjuju da je takva ideja vrlo prihvatljiva institucionalnom okviru Evropske Unije.

Tokom istraživanja tim projekta je dobio odgovore da pet nacionalnih zajednica nije proglasilo ni jednu ustanovu, instituciju ili objekte od posebnog značaja za svoju zajednicu, osim grčke zajednice koja je pokušala da Kulu Nebojšu u Beogradu proglasi kao spomenik od posebne važnosti za zajednicu, ali taj pokušaj nije uspeo. Rusinska zajednica je Dom kulture u Ruskom Krsturu proglasila kao ustanovu od posebnog značaja za rusinsku zajednicu.

21

OBRAZOVANJE MANJE BROJNIH NACIONALNIH ZAJEDNICA

Vedina istraživanih zajednica ne spori da Srbija ima dobar zakonodavni okvir kada je u pitanju obrazovanje. Neki cene felksibilnost Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja da se smanji donja granica u odeljenjima gde bi se nastava odvijala na maternjem jeziku. Tokom istraživanja predstavnici nacionalnih saveta su izjavili da je uočen napredak u pogledu štampanja udžbenika za program nastave maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture. Uz pozitivnu ocenu da je vidljiv značajan napredak u obrazovanju pripadnika nacionalnih zajednica na maternjem jeziku stoji i procena da je višedecenijsko nepostojanje takvog modela obrazovanja kod nekih, posebno manje brojnih zajednica, doveo do ubrzane asimilacije. U grčkoj nacionalonoj zajednici procenjuju da je ubrzana asimilacija Grka počela posle Drugog svetskog rata kada su ukinute škole na grčkom jeziku. U poslednjih petnaestak godina, očuvanje helenizma, grčke kulture, običaja i tradicije u Srbiji, održavala su slededa udruženja: Udruženje Grka „Riga od Fere'' iz Beograda, Udruženje Grka i prijatelja Grčke „Elefterios Venizelis'' iz Novoga Sada, Udruženje Grka „Svetlost'' iz Niša, Udruženje srpsko-grčkog prijateljstva „Kantakuzina“ iz Smedereva, Društvo srpsko-grčkog prijateljstva iz Beograda i „GKC Sloga'' iz Subotice. Ta udruženja okupljaju ne samo pripadnike grčke zajednice, ved i sve ostale koji žele da daju podršku aktivnostima na očuvanju grčkog indetiteta, jezika, običaja i kulture. Grčki jezik, zbog izuzetne malobrojnosti pripadnika grčke zajednice - oko 700 stotinina - i disperzivnosti, nije u sistemu državnog obrazovanja.

Grčki jezik se uči u slobodno formiranim grupama. Nacionalni savet grčke nacionalne zajednice u saradnji sa ambasadom Republike Grčke obezbedio je jednog profesora za grčki jezik za zainteresovanu grupu u Smederevu. Udruženje „GKC Sloga“ iz Subotice sarađuje sa lokalnim pravoslavnim sveštenikom, koji drži početni kurs grčkog jezika. I pripadnici slovenačke i jevrejske zajednice tradiciju svoga jezika održavaju izvan školskog sistema Srbije. Pripadnici jevrejske zajednice imaju grupe koje uče hebrejski jezik u Beogradu, Novom Sadu i Subotici. S obizirom na to da se te grupe formiraju povremeno, Savez jevrejskih opština Srbije ne traži državnu podršku za taj vid aktivnosti. Govorni identitet pripadnika jevrejske zajednice se neguje i višemesečnim odlaskom u Izrael gde se uče osnove jezika.

Prioritetni cilj delovanja Nacionalnog saveta slovenačke nacionalne zajednice je očuvanje maternjeg jezika pripadnika slovenačke manjine u Srbiji. Savet je uputio zahtev i Ministarstvu obrazovanja da uvede slovenački jezik u sistem obrazovanja Srbije. Ovaj zahtev je prošao proceduralne faze ali, kako ističu u Savetu, sve to ide sporo. Slovenački jezik se izučava kroz zainteresovane grupe koje se formiraju u okviru postojedih udruženja građana slovenačke zajednice. U toj aktivnosti značajan doprinos daje Republika Slovenija, odnosno njeno nadležno Ministarstvo koje obezbeđuje i plada odgovarajudi nastavni kadar za učenje slovenačkog jezika u Srbiji. Nacionalni savet slovenačke nacionalne zajednice obezbeđuje adekvatni prostor. Ako ga nema sarađuje sa školama oko ustupanja prostora. Dodatni model učenja slovenačkog jezika su i redovne Letnje škole slovenačkog jezika koje Nacionalni savet Slovenca organizuje u saradnji sa Republikom Slovenijom.

22

Mada je nemački jezik kao strani jezik, u školama u AP Vojvodini gde živi i najvedi broj pripadnika nemačke zajednice, na drugom mestu po zastupljenosti, on kao izborni predmet za pripadnike nemačke manjine nije uvršten u školski program Srbije. Međutim, zbog intenzivnih ekonomskih migracija u EU, on se trenutno uči ved na nivu predškolskog uzrasta. „Nemačko“ obdanište u Subotici, koje finansira budžet grada i Pokrajine, funkcioniše ved nekoliko godina. Sada ima preko 100 dece predškolskog uzrasta koja pohađaju „nemačko” obdanište i pripadnici su različitih zajednica. Prema informacijama dobijenim u Savetu obavljaju se pripreme da se nemački jezik izučava kao izborni predmet sa elementima nacionalne kulture od prvog do četvrtog razreda osnovne škole i očekuje se da de deca predškolskog uzrasta iz Subotice nastaviti njegovo izučavanje u školskom uzrastu. Upravo se priprema program za ovaj vid nastave i taj program de biti prezentovan Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. U izradi ovog plana i upoznavanju sa procedurama, Nacionalni savet nemačke nacionalne zajednice sarađuje sa drugim nacionalnim savetima koji ved imaju ovaj oblik obrazovanja.

U sistemu državnog školstva su učenici rusinske, ukrajinske i češke zajednice. Pripadnici rusinske zajednice imaju mogudnost da se obrazuju u odeljenjima na svom maternjem jeziku od predškolskog uzrasta do mogudnosti da se mogu upisati na Katedru za rusinski jezik na Novosadskom univerzitetu. Rusinska zajednica trenutno ima odeljenja predškolskog i osnovnog obrazovanja u Ruskom Krsturu, Kucuri i Đurđevu. Rusinska zajednica ima dobar kadrovski potencijal, udžbenici ne predstvljaju problem. Najvedi problem je sve manji broj novoupisanih učenika u prve razrede osnovne škole na rusinskom jeziku. Drugu godinu zaredom nije upisano odeljenje prvog razreda osnovne škole na rusinskom jeziku u Đurđevu. U mestima gde ne postoje mogudnosti za upis odeljenja na rusinskom jeziku učenici imaju mogudnost izučavanja rusinskog jezika sa elementima nacionalne kulture. Ukrajinski jezik sa elementima nacionalne kulture se izučava u dve osnovne škole - u Kuli i u Vrbasu. Taj vid pohađa ukupno 50 đaka.

Nacionalni savet ukrajinske nacionalne zajednice je pokrenuo inicijativu da se u Kuli oformi predškolsko odeljenje na ukrajinskom jeziku međutim ta inicijativa nije dala rezultat, jer im je u ustanovi rečeno da za taj nivo obrazovanja moraju obezbediti finansijska sredstva. Inače, Savet obezbeđuje udžbenike za učenike koji uče ukrajinski jezik sa elementima nacionalne kulture kao izborni predmet. Trenutno postoje udžbenici do IV razreda i u toku je priprema za više razrede. Ukrajinski jezik se uči i kroz tradicionalne Letnje škole ukrajinistike koje se organizuju u Srbiji i Ukrajini. Odlazak na studije u Ukrajinu se nakon izbijanja krize u toj zemlji (2014) proredio. Predavača za ukrajinski jezik u Srbiji obezbeđuje država matičnog naroda, odnosno Ukrajina.

Češki jezik je u sistem obrazovanja Srbije uveden 2010. godine kao predmet češki jezik sa elementima nacionalne kulture. S obzirom na malobrojnost češke zajednice u Srbiji, nadležno Ministarstvo je prihvatilo formiranje grupe i kada je broj polaznika manji od minimalno propisanog broja. Češki jezik sa elementima nacionalne kulture se izučava u odeljenjima osnovnih škola u Krušici, Beloj Crkvi i Gaju. Za sada za ovaj predmet postoje udžbenici za I i II razred osnovne škole dok je Nastavni plan za ovaj predmet prihvaden za celokupno osnovno školsko obrazovanje.

23

INFORMISANJE MANJE BROJNIH NACIONALNIH ZAJEDNICA

Manje brojne zajednice u Srbiji niti su prisustne kao tema medija koji informišu na vedinskom jeziku, čak ni onda kada postoje bilateralni kontakti na najvišem nivou Srbije i njihovih država matičnog naroda, niti su u sistemu informisanja kao nosioci kontinuiranih medijskih proizvoda na svom jeziku. Izuzetak čine pripadnici nemačke, rusinske i ukrajinske zajednice.

Naime rusinska zajednica ima Novinsko izdavačku ustanovu „Ruske slovo“ koja kontinuirano postoji preko 70 godina. Izdaje na rusinskom jeziku nedeljne novine, časopis, dečiji časopis, časopis za mlade i ima izdavačku delatnost i dnevno informativnu agenciju. Na javnom medijskom servisu Vojvodine rusinska zajednica decenijama u kontnuitetu ima svakodnevni program na radiju i televiziji. Nakon privatizacije lokalnih elektronskih medija od četiri postojede redakcije koje su godinama i kontinuirano emitovale program na rusinskom jeziku, ostale su u Kuli i Šidu. Ukrajinska zajednica ima takođe Novinsko izdavačku ustanovu „Ridne slovo“ koja dvojezične novine izdaje jedanput mesečno, ima dečiji časopis „Solovejko“ i ima emisije na radiju i televiziji Javnog medijskog servisa Vojvodine. Na loklanom nivou ima radio emisiju na programu Radio Kule.

Pripadnici češke zajednice imaju emisiju na Radio Bela Crkva, povremeno izdaju dvojezični bilten koji se ranije štampao uz podršku Ministarstva kulture i informisanja a poslednjih godina se isključivo finansira iz budžeta Nacionalnog saveta. U Nacionalnom savetu češke nacionalne zajednice ističu da iz republičkog budžeta zajednica, prema utvrđenim kriterijumima, za informisanje na godišnjem nivou dobijaju 14,000 dinara za sve medijske aktivnosti. Ostali deo medijskih potreba se finansira iz budžeta Nacionalnog saveta. S obzirom na to da češka zajednica nema nikakve medijske organizacije niti organizacije civilnog društva koje bi konkurisale na medijske konkurse, Nacionalni savet, koji trenutno koordinira informisanje na češkom jeziku, nema pravo konkurisanja jer je korisnik budžetskih sredstava, zbog čega očekuju da se ovaj problem oko finansiranja reši novim Zakonom o nacionalim savetima nacionalnih manjina. Naime postojedim Zakonom data je mogudnost da nacionalni saveti budu osnivači medija, međutim budžetski fond, iz kog bi bili finansirani između ostalog i mediji nacionalnih manjina, još uvek ne funkcioniše14. Po mišljenju NS Čeha tu je sistemska greška kada je reč o manje brojnim nacionalnim zajednicama. One su u startu onemogudene da osnivaju bilo kakvu institucionalnu strukturu jer nema dovoljno sredstava i ljudskih kapaciteta. Višebrojne nacionalne zajednice imaju ved izgrađenu strukturu i prema utvrđenim kriterijumima za to dobjaju određeni novac iz budžeta. Manje brojne zajednice po tom kriterijumu ne dobijaju taj novac i ne mogu početu izgradnju institucionalne strukture.

Dobijanje sredstava po brojnosti pripadnika zajednice je diskriminatorski u odnosu na manje brojne nacionalne zajednice. Svoje stavove predstavnici češkog Nacionanog saveta su iznosili i

14

Ministarstvo za državnu upravu i lokalno samoupravu je u međuvremenu aktiviralo budžetski fond i 8. septembra 2017. raspisalo konkurs za Dodelu sredstava iz budžetskog fonda za nacionalne manjine. Ukupna sredstva za raspodelu iznose 1,800, 000 dinara

24

usmeno i pismeno tokom konsultacija oko privatizacije lokalnih elektronskih medija, ali nijedan nije prihvaden.

Nemačka zajednica u Srbiji ima jednu emisiju sedmično na programu Radio Novog Sada, Radio Subotica i jednom mesečno na programu Radio Kule. Vode se pregovori sa Javnim medijskim servisom Vojvodine15 o uvođenju TV emisije. Ostale istraživane zajednice nemaju takozvane masovne medije. Savez jevrejskih opština Srbije izdaje bilten na srpskom jeziku i ima redovno ažurirani sajt. Slovenačka zajednica izdaje bilten, ima ažuriran sajt i prošle godine je pokrenula dvojezični međunarodni časopis „Slovenika“ koji se bavi kulturom, naukom i obrazovanjem, a cilj je da sačuva jezik i učini vidljivim postojanje slovenačke elite na ovom prostoru. U slovenačkoj zajednici smatraju da bi postojanje web portala, koje imaju nacionalni saveti, trebalo adekvatno valorizovati kroz finansijsku podršku. Grčka zajednica nema nikakve modele komunikacije sa pripadnicima zajednice i nema svoj sajt.

15

Očekuje se da de televizijske emsije na nemačkom jeziku početi sa emitovanjem u prvom kvartalu 2018 .godine u okviru programa Javnog medijskog servisa Vojvoidine

25

ODNOS SA DRŽAVAMA MATIČNOG NARODA MANJE BROJNIH NACIONALNIH ZAJEDNICA

Ni sa jednom državom matičnog naroda manje brojnih zajednica koje žive u Srbiji (Rusini nemaju državu matičnog naroda) nije potpisan bilo kakav državni sporazum o zaštiti manjinske zajednice. Međutim, svaka od istraživanih manje brojnih nacionalnih zajednica - njih šest - imaju finansijsku ili barem logističku podršku države matičnog naroda. Ta podrška se ogleda u finansiranju rada udruženja građana pripadnika nacionalnih zajednica koje žive u Srbiji, organizovanju boravka u državama matičnog naroda radi međusobnog upoznavanja, gostovanja sa programskim sadržajima ili učenja jezika. Takođe, jedan broj država matičnog naroda obezbeđuje i finansira rad učitelja, profesora maternjeg jezika, bilo da se on uči kroz neformalne grupe, bilo da je u sistemu redovnog obrazovanja Republike Srbije. S obzirom na to da države matičnog naroda imaju posebne državne urede za podršku svojoj dijaspori, pripadnici manje brojnih nacionalnih zajednica, koje smo istraživali, redovno konkurišu na raspisane konkurse tih fondova. To se posebno odnosi na slovenačku, češku i nemačku zajednicu. Tako od 2000. godine Češka Republika je uložila značajna sredstva u adaptaciju objekata koje koristi češka zajednica u Krušici, Češkom Selu i Beloj Crkci.16 Takođe su adaptarine i crkve, a Republika Češka je poklonila i nekoliko autobusa Beloj Crkvi. Vlada Nemačke je u Subotici osposobila prostor Nemačke kude koji je namenjen za potrebe nemačke zajednice.

Posebnih bilateralnih sporazuma koji bi se bavili unapređenjem i zaštitom položaja nacionalnih manjina zasad, kada je reč o istraživanim manjinama nema, jer u tim državama nema srpske dijaspore ili ona nema status manjine. Međutim evidentne su veze i saradnja, pre svega obrazovnih ustanova, ustanova kulture iz Srbije sa ustanova kulture i obrazovanja u državama čije manjine žive u Srbiji. U Nacionalnom savetu češke nacionalne zajednice ističu da neke obrazovne ustanove i ustanove kulture iz Srbije, odnosno Vojvodine, imaju veoma intenzivnu saradnju sa sličnim ustanovama u Češkoj, ali Savet nije upoznat sa tom saradnjom i nažalost kod potpisivanja Biletaralnog sporuzama u oblasti kulture, obrazovanja i sporta, koji je potpisan između Republike Srbije i Češke Republike krajem 2016. godine, nigde se ne pominje češka manjina u Srbiji.17

I drugi nacionalni saveti ističu da ne učestvuju kao predstavnici kulturne autonomije u takvoj saradnji i nisu informisani ili konsultovani. Nacionalni savet grčke nacionalne zajednice ističe da nije bio pozivan da učestvuje u do sada vođenim bilateralnim razgovorima zvaničnih državnih organa Republike Srbije i Republike Grčke, kada se oni direktno ili indirektno tiču grčke manjine u Srbiji. U narednom periodu planiraju da apliciraju na pojedine mogudnosti koji ovi bilateralni sporazumi pružaju.

16

U Češkom Selu kod Bele Crkve, ambasada Češke Republike u Beogradu finansirala je postavku Spomen sobe kao sedanja na prisustvo Čeha u Banatu. 17

U Savetu Čeha ističu da vedina aktivnosti u domenu kulture sedanja su inicijative i entuzijazam pojednica a mnogo manje kontinuirana aktivnost institucija

26

Jedan deo mladih pripadnika manje brojnih nacionalnih zajednica se školuje u državi matičnog naroda, ali ni jedan nacionalni savet nema bazu podataka o tome.

Interesantni su mehanizmi saradnje rusinskog i ukrajinskog nacionalnog saveta. Naime, oni su kao predstavnici kulturne autonomije potpisali protokol o saradnji sa nekoliko oblasti u Ukrajini odnosno Slovačkoj. Potpisivanju ovih protokola prethodilo je potpisivanje protokola između Vlade Vojvodine i odgovarajudih organa tih oblasti u Ukrajini i Slovačkoj.

S obzirom da sve istraživane manjinske zajednice imaju državu matičnog naroda, osim rusinske zajednice, postavljeno je i pitanje oko dvojnog državljanstva. Nemačka država ne daje dvojno državljanstvo ali nemačka nacionalna zajednica u Srbiji ima veoma dobru saradnju sa Ambasadom Nemačke u Beogradu. Češka Republika daje dozvole za stalni boravak, aIi dobijanje državljanstva je jednako zahtevan i za Čehe u dijaspori, kao i građane drugih zemalja. U Nacionalnom savetu su izjavili da de uputiti zahtev da se kriterijumi za dvojno državljanstvo ublaže. Sličan odgovor je dobijen i od strane Nacionalnog saveta grčke nacionalne zajednice s obzirom na to da je jedan od uslova da se poznaje grčki jezik i da se podnese dokaz o grčkom poreklu. Pripadnici jevrejske zajednice mogu dobiti državljanstvo Izraela uz dokaz da su im direktni ženski preci u tri genracije bili pripadnici jevrejske zajednice. Ukrajina ne daje državljanstvo svojoj dijaspori. Prema podacima iz Ambasade Slovenije, ona je poslednjih godina izdala oko 5,000 pasoša državljanima Srbije.

27

RESTITUCIJA

Vedina istraživanih manje brojnih nacionalnih zajednica nema uslova da od države Srbije traži povradaj imovine, jer njihove zajednice nisu imale zajedničku javnu imovinu u vreme nacionalizacije, ili je ona posebnim zakonskim aktom oduzeta.

Tokom istraživanja dobili smo odgovor da rusinska, ukrajinska, grčka, nemačka i slovenačka zajednicu nisu imali zakonske osnove da podnese zahtev za restituciju imovine. Češka zajednica još uvek nije rešila restituciju Češkog doma u Beogradu. Zgrada je pripadala češkoj opštini. Izgrađena je 1928. godine i u njoj se nalazila Češka škola. Predstavnici Česke besede u Beogradu koji su podstanari u ovoj zgradi očekuju da češka zajednica u Srbiji preduzme energičnije korake da se zgrada vrati češkoj zajednici. Tokom istraživanja dobili smo informaciju da neki pojedinci istražuju svoje češko poreklo jer im je potrebno utvrditi pravo na povradaj oduzete imovine i u tu svrhu se obradaju Nacionalnom savetu češke nacionalne manjine. Slični slučajevi su zabaleženi i u Nacionalnom savetu grčke nacionalne manjine.

Slučaj jevrejske zajednice je poseban jer je restitucija rešena Zakonom o otklanjanju posledica oduzimanja imovine žrtava holokausta bez živih naslednika. Donet je 12. februara 2016. a primenjuje se od 1. januara 2017.

Zakonom se reguliše vradanje imovine žrtvama holokausta bez živih naslednika i on je jedinstveni i prvi zakon u Evropi koji sistemski rešava ovaj oblik restitucije i to, ističu u Savezu jevrejskih opština Srbije, zaslužuje posebnu pažnju u međunarodnim razmerama, o čemu je Savez obavestio Svetski kongres Jevreja. Ocenjeno je da je Srbija napavila odlučan potez u ispravljanju nepravde, odnosno u poštovanju vladavine prava u vezi sa vradanjem imovine. Suština Zakona je da država Srbija želi da vrati deo imovine jevrejskoj zajednici koja je ostala iza porodica koje su stradale u holokaustu a nemaju naslednika. Ovaj potez Srbije ima pored materijalne, izuzetnu moralnu satisfakciju, ističu u Savezu jevrejskih opština Srbije. Očekuje se vradanje nepokretnosti koje nisu predmet bilo kakvog spora i to je prilika da SJOS upravlja ovom imovinom i od prihoda koje na takav način ostvari finansira svoje potrebe. Ovim Zakonom, Savez jevrejskih opština Srbije od 2017. godine iz budžeta Republike Srbije dobija 950,000 evra godišnje narednih 25 godina, takođe kao vid obeštedenja. U Zakonu postoje deset tačaka za šta se mogu upotrebiti ta sredstva. Dvadeset posto tih sredstava se izdvaja kao pomod preživelim žrtvama holokausta.

28

ZAKLJUČAK

Tokom istraživanja, odgovori na pitanja postavljena predstavnicima sedam manje brojnih nacionalnih zajednica u Srbiji mogu se definisati u nekoliko oblasti koje određuju njihov status i položaj u vođenju javnih manjinskih politika u Srbiji. Najdefinisaniji okvir su osnovna ljudska i manjinska prava u oblasti očuvanja jezika i pisma, kulture, informisanja i obrazovanja. Drugi okvir je manje vidljiv, a tiče se ostvarivanja prava vezanih za garantovanje primarnih manjinskih prava. Tredi okvir, najmanje vidljiv, u vezi je sa statusom i položajem manje brojnih nacionalnih zajednica kao građana Srbije, odnosno njihova zastupljenost u državnim organima i njihovo političko predstavljanje na sva tri nivoa vlasti. Istraživanje se bavilo i odnosom nacionalnih manjina sa državom matičnog naroda. Sva tri okvira su međusobno povezana, ali njihova pravna regulativa nije uvek jasno definisana što dovodi do niza otvorenih pitanja.

Statističke činjenice o brojnosti istraživanih zajednica pokazuju da su one u ubrzanom procesu nepovoljnih demografskih kretanja: visoka prosečna starost pripadnika zajednice, asimilacija, disperzivnost zajednice i ekonomske migracije. Zajednički stav istraživanih nacionalnih zajednica je da Srbija ima korektan zakonski okvir u oblasti javne manjinske politike, ali je taj zakonski okvir međusobno neusklađen i nedovoljno senzibilisan u odnosnu na manje brojne nacionalne zajednice.

U nastojanju da očuvaju svoj etnički identitet, tradiciju i neguju kulturu sedanja manjinske zajednice se najviše oslanjaju na svoje Nacionalne savete, kao organizacije najvišeg stepena kulturne autonomije. Ova tela, na koje je država prenela posebna ovlašdenja, prema Zakonu o nacionalnim savetima imaju jednaka prava i obaveze bez obzira na brojnost zajednica koje predstavljaju. U praksi to nacionalne savete manje brojnih nacionalnih zajednica dovodi u nepovoljan položaj jer kadrovski kapaciteti, a pre svega finansijska sredstva, limitiraju njihovo organizaciono i programsko delovanje.

Nacionalni saveti manje brojnih nacionalnih manjina smatraju da među nacionalnim zajednicima nema dovoljno solidarnosti. Zbog toga su nacionalni saveti češke, slovenačke i jevrejske nacioalne zajednice u avgustu 2016. godine potpisale Protokol o razumevanju i saradnji, kako bi objedinjavanjem svojih snaga bili uticajniji i štitili svoje interese. Jedan od ključnih momenata razilaženja unutar nacionalnih zajednica je stav oko predstojedih izmena Zakona o nacionalnim savetima. Višebrojne zajednice insistiraju na njegovoj izmeni dok manje brojne zajednice insistiraju na donošenju sasvim novog Zakona.

Kada se ocenjuje ostvarivanje prava manje brojnih nacionalnih zajednica u četiri oblasti (službena upotreba jezika i pisma, obrazovanje, kultura i informisanje) uz primedbe koje daju i druge nacionalne zajednice, najviše otvorenih pitanja ima u oblasti obrazovanja, gde je teško razrešiti problem garantovanog prava, asimilacije, disperzivnosti zajednice i nedostatka nastavnog kadra. U oblasti kulture, otvorena pitanja se svode na problem finansiranja bilo da je reč o izdvajanju sredstava nacionalnim savetima, bilo da je reč o projektnom finansiranju udruženja građana nacionalnih zajednica na sva tri nivoa vlasti. Zajednički stav je da su ta

29

sredstva nedovoljna i da bi kriterijume raspodele i projektne podrške trebalo senzibilisati u korist manje brojnih zajednica.

U oblasti medijske sfere, koja je 2015. konačno privatizovana, manje brojne zajednice su uskradene za kontinuiranu medijsku produkciju, bilo da je reč o štampanim ili elektronskim medijima. Neke od njih preduzimaju inicijativu na objedinjavanju kadrovskih i finansijskih kapaciteta kako bi formirali zajedničke kulturno informativne centre, što je izuzetan inovativni pristup ovom otvorenom pitanju.

Kod službene upotrebe jezika i pisma prava su jasno definisana Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisma, ali se problem javlja kada se odredbe ovog Zakona pogrešno poistoveduju sa pravima koje građani, pa i pripadnici nacionalih zajednica, posebno manje brojnih, imaju po osnovu drugih zakona koji regulišu ovo pravo. Direktna posledica ovakvog odnosa državne administracije, uglavnom na lokalnom nivou gde se ta prava direktno ostvaruju, je diskriminacija ove kategorije građana Srbije.

Pripadnici manje brojnih zajednica su nevidljivi kada je reč o njihovom političkom predstavljanju na sva tri nivoa vlasti. Ni jedna manje brojna nacionalna zajednica nema partijsku ili stranačku organizaciju. Vedina njih nema ni predstavnike u savetima za međunacionlne odnose na lokalnom ili gradskom nivou (rusinska zajednica ima svog predstavnika u Savetu za međunacionalne odnose u Novom Sadu). Zastupljenost manje brojnih manjina u državnim organima i javnim ustanovama je takođe minorna i nije posledica sistemskih rešenja koja se odnose na manjinske zajednice. Neke zajednice koje su bile predmet istraživanja očekuju da de nedavno formiran Sektor za nacionalne manjine u okviru Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu preduzeti sve mere koje podrazumevaju kontinuirani nadzor rada, ne samo nacionanih saveta, ved i lokalnih samouprava. Fokus de pritom biti na ispunjenju prenetih nadležnosti, kada su saveti u pitanju, i lokalne samouprave kada je u pitanju ispunjavanje njenih obaveza prema nacionalnim manjinama.

Činjenica je da nije potpisan ni jedan bilateralni sporazum sa državama matičnog naroda manjinskih zajednica koje su bile predmet istraživanja u okviru ovog projekta, jer Srbija nema svoju dijaspru u tim državama. Međutim neke manjinske zajednice smatraju da su neopravdano uskradene u kreiranju međudržavnih sporazuma u oblastima koje imaju dodirne tačke sa njihovim položajem i statusom, napominjudi da se oni u takvim sporazumima čak ni ne pominju.

30

PREPORUKE

1. Izmenama i dopunama Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina uvesti mehanizme afirmativne akcije koji bi direktno uticali na položaj manje brojnih nacionalnih manjina a u skladu sa Akcionim planom za ostvarivanje prava nacionalnih manjina;

2. U bududem Zakonu precizno definisati unutrašnju strukturu, odnosno organe nacionalnih saveta. Tačnije, da li nacionalni saveti moraju imati sva četiri odbora: za jezik i pismo, obrazovanje, kulturu i informisanje ili ne;

3. Razrešiti dileme oko primene Zakona o službenoj upotrebi jezika i pisma i Zakona o upisu ličnog imena kako bi se izbegla diskriminacija prema pripadnicima manje brojnih nacionalnih zajednica u slučajevima zahteva za izdavanje ličnih dokumenata na jeziku nacionalne manjine, odnosno maternjem jeziku;

4. Na određeni rok senzibilisati kriterijume raspodele budžetskih sredstava dok institucionalna izgrađenost manje brojnih nacionalnih zajednica dostigne nivo koji imaju više brojne zajednice;

5. Kontinuiranom edukacijom podidi kapacitete nacionalnih saveta manje brojnih nacionalnih zajednica i pripadnika tih zajednica za pisanje projekata i razumevanje suštine projektnog finansiranja;

6. Kao jedan od kriterujuma za raspodelu budžetskih sredstava uvesti troškove održavanja web portala Nacionalnih saveta kao efikasnog modela transparentosti u radu Nacionalnih saveta i efikasne komunikacije sa zajednicom i javnošdu;

7. Preduzeti mere da se oživi rad Saveta za međunacionalne odnose kao mehanizma koji omoguduje učešde pripadnika manje brojnih nacionalnih zajednica da na lokalnom nivou učestvuju u procesu donošenja odluka koje su važne za položaj i status nacionalnih zajednica;

8. Merama afirmativne akcije podsticati učenje jezika manje brojnih nacionalnih zajednica na odgovarajudim katedrama, ili odsecima univerziteta u Srbiji i time stvarati kapacitete potrebne za sprovođenje prava iz Zakona koji omogudavaju pripadnicima nacionalnih manjina/zajednica prava iz oblasti službene upotrebe jezika i pisma i drugih Zakona;

9. Izgraditi mehanizme koji omoguduju zvanično učešde predstavnika nacionalnih manjina u međudržavnim kontaktima predstavnika Republike Srbije i predstavnika država matičnog naroda, u slučajevima kada su ti razgovori od bitne važnosti za nacionalne manjine koje žive u Srbiji.