MANDALION Svetlana Pejic

8/10/2019 MANDALION Svetlana Pejic

1/34

SVETLANA PEJI

Mandilionu poslevizantijskoj umetnosti

Obraz iz Kamulijane U kapadokijskom gradu Kamulijani jedna jeena usnila san o mesiji. Sutradan, vadei vodu iz bunara, izvadila je i

tkaninu na kojoj je bio Hristov lik kakvog ga je u snu videla. udotvorni

odraz dao je tkanini vrednost relikvije. Prenet u Carigrad, Obraz iz Ka-

mulijane zatitio je prestonicu od opsade. Kako je ova slika izgledala ne

zna se, jer joj se krajem veka zauvek gubi svaki trag. 1

Avgarov ubrus (Mandilion) Edeski paganski car Avgar se razboleo.uvi za Hrista i wegova uda, pozvao ga je u svoju prestonicu da ga izle-i. Spreen da doe, Hristos je carskom poslaniku Ananiji uruio pismoi ubrus sa svojim otisnutim likom. Isceliteqska mo ubrusa, iskazanatrenutnim Avgarovim ozdravqewem, uticala je na pokrtavawe stanovni-tva carstva. Hristove poiqke, pismo i ubrus istaknuti nad glavnomgradskom kapijom, odbranile su Edesu od napada Persijanaca 544. godine.

Sv. Ubrus je u Edesi ostao do sredine H veka. Nakon vizantijskogosvajawa grada, u sveanoj procesiji kroz Malu Aziju, donet je u Carigradi smeten u kapelu Faros carske palate, meu druge najznaajnije reli-kvije. Ve sledee, 945. godine nastala je praznina homilija proslavqa-wa relikvije, a vek kasnije ustaquje se liturgijska sluba Prenosa Avga-rovog ubrusa iz Edese u Carigrad na 16. avgust, prvi dan popraznovawa

Uspewa Bogorodice.U svom etvrtom pohodu 1204. godine krstai osvajaju Carigrad. Po-

haravi ga, uz druge relikvije odnose sa sobom i Avgarov ubrus. Zna se daje preko Italije dospeo do Francuske, gde mu se u petoj deceniji H vekagubi svaki trag. Dve rane predstave, sada u enevi i Rimu, uivaju ugledautentine relikvije Avgarovog ubrusa,2 a nebrojene replike svedoe o we-govoj popularnosti (sl. 1).

73

1 Obraz iz Kamulijane poznat je samo iz pisanih izvora, v: E. Kitzinger, The Cult ofImages in the Age before Iconoclasm, Dumbarton Oaks Papers 8 (Cambridge 1954) 114115.

2 Uprkos obimnoj literaturi, oko nastanka Mandiliona jo uvek je mnogo sloenih iotvorenih pitawa. Legendu je prvi put zabeleio Evsevije iz Cezareje u veku, a krajem


2/34

Veronikin ubrus Marta, jedna od sestara vaskrslog Lazara, videla je

u Getsimanskom vrtu Hrista gde se, lijui suze u qudskoj slabosti, moliOcu da ga potedi predodreene mu sudbine. Ona mu prua ubrus da seobrie i na wemu ostaje odraz Hristovog lika.

Po drugoj, neuporedivo rasprostrawenijoj verziji, Hristu koji posr-e pod teretom krsta na putu za Golgotu nepoznata ena prua svoj ubrusda obrie oznojeno lice, pa na wemu ostaje stradalniki odraz. Ovaj pra-vi odraz vera icona i nepoznato enino ime bivaju sjediweni u jedannaziv, Veronikin ubrus.

Nastala kao reakcija na istoni Avgarov ubrus, relikvija se na Zapa-du pojavquje tek u posledwoj deceniji H veka, uva se u crkvi Sv. Petrau Rimu i rano stie veliku popularnost koja se iskazuje i hodoasnikim

obilascima.3

* * *

Ono to je zajedniko svim ovim legendama jeste okosnica slikanastala odrazom, dakle nerukotvoreno (axeiropoieta), dejstvom boanskeemanacije na zemaqsku tvar. Meu trima pomenutim, u istonohrian-skoj vaseqeni posebno mesto pripada Avgarovom ubrusu. Jer, kroz moubrusa da isceli Avgara kao to bi ga izleio Spasiteq, pokazalo se daotisak poseduje ista svojstva kao Hristos sam. Da nije jedino originalniubrus taj koji ima nadnaravne moi, svedoi legenda o Keramionu.4 Opeka

na koju se udesno preslikao otisak Hristovog lika sa Avgarovog ubrusa isama je iskazivala sva ona svojstva koja je imao prototip, odnosno origi-nal bogoovek.5 Ta osobina nerukotvorenu sliku ini relikvijom prvogreda, a likovna predstava Mandiliona, bez obzira na materijal, tehniku ivreme izvoewa, za vernika nije jednostavno slika nego upravo relikvijasama, ravna prvobitnom otisku lika na ubrusu upuenom paganskom vla-daru.

Nainom svoga nastanka Nerukotvoreni obraz objediwuje, dakle, dvasvojstva koja mu obezbeuju posebno mesto meu drugim hrianskim kult-

SVETLANA PEJI *

74

istog veka dopunila ju je akvitanska monahiwa Eterija nakon putovawa u Edesu. Oboje, meu-tim, kao i Prokopije u veku, pomiwu samo pismo, a ne sliku. Tek krajem veka, u Eva-grijevoj Istoriji crkveprvi put se nedvosmisleno govori o edeskoj Nerukotvorenoj slici uvezi sa opsadom grada. O legendi i sredwovekovnoj istoriji sv. Ubrusa, o kojima postojiznatna literatura, najpre v: E. Kitzinger, nav. delo, 83150; K. Weitzmann, The Mandylion andConstantine Porphyrogennetos, Cahiers archologiques XI (Paris 1960) 163184; H. Belting, Bildund Kult, Eine Geschichte des Bildes vor dem Zeitalter der Kunst, Mnchen 1991, 233246, sa sta-rijom literaturom.

3 H. Belting, nav. delo, 246252, sa starijom literaturom.4 Legenda kazuje da je na povratku u Edesu Avgarov poslanik Ananija zanoio i, plae-

i se da ne ostane bez dragocene poiqke, tkaninu na kojoj je bio otisnut Hristov lik sa-krio pod opeku koju je koristio umesto jastuka. Ujutro je sa iznenaewem uoio da se Hristov

lik udesno preslikao sa ubrusa na opeku, te je replika na opeci takoe nerukotvorena s vremenom dobila relikvijarni karakter, v: Isto, 236237, sa starijom literaturom.

5 Isto, 237.


3/34

nim slikama: on je prvorazredni dokaz dvojne Hristove prirode, pa time

i relikvija prvog reda. Stoga je uivao osobito potovawe i kao vaanargument korien je u bogoslovskim rasprama.

Velika hrianska kriza izazvana odnosom prema slici period

ikonoborstva zahtevala je od pristalica ikona traewe i nalaewe

neoborivih dokaza za wihovu odbranu. Nerukotvorene slike bile su, ne

samo u spisima Jovana Damaskina nego i u kanonskim odlukama Sedmog

vaseqenskog sabora, upravo takvi dokazi.6 Poznato je, takoe, da je posle

konanog uspostavqawa kulta ikona 843. godine Avgarov ubrus proslavqan

na Praznik pravoslavqa kao arhetip sviju ikona.7

Znaaj Mandiliona, osnaen pronalaskom Keramiona 968. godine,8

naglo je narastao oko 1100. godine, u vreme ideolokog konflikta oko re-likvija iz doba cara Aleksija Komnina.9 Avgarov ubrus presudno je uti-

cao da stanovnitvo odluno stane na stranu najvieg klira na elu sa

Lavom Halkedonskim protiv carskog predloga da se bogati okovi relikvi-

ja pretope ne bi li se obezbedilo oruje potrebno za predstojei rat.

Ovaj je sukob, meutim, imao dogmatsku pozadinu: na osnovu Mandiliona

arhiepiskop Lav je formulisao teoriju o hipostatikom jedinstvu inkar-

niranog logosa i wegovih likovnih predstava; uprkos pobedi klerikalne

struje, ubrzo je prestao da se koristi Kanon na praznik Mandiliona, uspo-

stavqen pedesetak godina ranije.10 Likovna umetnost je odgovorila na ovu

teoloku krizu. Tek posle we slika sv. Ubrusa je kao samostalna tema11

ula u obavezni program ivopisa hramova, a osetno veu popularnost no

dotad stekla je na ikonama, delima primewene umetnosti i kamenim re-

qefima. Tokom vremena, pratei opte ikonografske pa i stilske pro-

mene, i Mandilion je mewao formu, dok je wegova sloena simbolika u

vizantijskoj umetnosti davno definisana nekolikim znaewima.

* MANDILION U POSLEVIZANTIJSKOJ UMETNOSTI

75

6 Iz obimne literature o ikonoborstvu za argumentaciju nerukotvorenim slikama v.:L. Ouspensky, Sinn und Sprache der Ikonen, in: L. Ouspensky, W. Lossky, Der Sinn der Ikonen,BernOlten 1952, 3139; G. Ostrogorski, Povezivawe pitawa o ikonama sa hristolokomdogmatikom u spisima apologeta iz ranog perioda ikonoborstva, O verovawima i shvatawimaVizantinaca, Beograd 1970, 148163; A. Grabar, Nerukotvorenn spas Lanskago sobora, Se-

minarium Kondakovianum VIII (Praga 1930) 24.7 L. Ouspensky, W. Lossky, nav. delo, 70; o ceremoniji proslavqawa, sa tekstom Slovai starijom literaturom v: I. A. Sterligova, O znaenii dragocennogo ubora v poitaniisvth ikon, udotvorna ikona v Vizantii i drevne Rusi, Moskva 1996, 123131.

8 N. Thierry, Deux notes propos du mandylion, Zograf 11 (Beograd 1980) 18.9 D. Pallas, Die Passion und Bestattung Christi in Byzanz, Mnchen 1965, 137139, sa sta-

rijom literaturom.10 Isto, 137139; H. Belting, Das Bild und sein Publikum im Mittelalter, Form und Funkti-

on frher Bildtafeln der Passion, Berlin 1981, 182183.11 Poto se u ovom radu raspravqa o Mandilionu kao samostalnoj temi, za sredwove-

kovne cikluse koji ilustruju Avgarovu legendu v.: S. Der Nersessian, La legende d' Abagar d'aprs un rouleau illustr de la bibliotheque Pierpont Morgan New York, Bulletin de l' institutarchologique Bulgare, 10 (Sofia 1936), 98106; C. Walter, The Abgar Cycle at Matei, Studien zurbyzantinischen Kunstgechichte, Festscheft fr Horst Hallensleben zum 65. Geburtstag, Amsterdam1995, 221231, sa starijom literaturom.


4/34

Najstarije likovne predstave Mandiliona prikazuju Hristov lik na

zategnutoj, ravnoj osnovi ubrusa, katkada ukraenog ornamentom ili resa-ma, a ve od druge polovine H veka ubrus postaje meka, naborana tkani-

na.12 Ova dva osnovna tipa meusobno se ne iskquuju, tako da, osobito na

balkanskim prostorima, paralelno traju sve do kraja H veka. Primetno

je, ipak, da je u oblastima srpske sredwovekovne drave od H stolea

znatno rasprostraweniji mlai tip predstave, reen tako da ubrus visi

na paru simetrinih draa preko kojih slobodno padaju wegovi krajevi.

Drai uglavnom ponavqaju dve forme: stilizovani su u obliku zmija13

ili u obliku vree zavrene polupalmetom ili krinom.14 Promena obli-

ka draa u skladu je sa optim stilskim promenama: u moravskom ukrasu,

u kojem je palmeta, odnosno krin, omiqeni dekorativni motiv reqefa iivopisa,15 ona zamewuje zoomorfni dra prethodnog perioda. Vezivawe

krajeva ubrusa u vorove, najzad, oznaeno je kao poznija balkanska vari-

janta.16 U grkim spomenicima, najee okaen na alke kao draperija, iz-

gleda da ponavqa rimsku sliku Avgarovog ubrusa iz crkve San Silvestro in

Capite.17

Meu raznorodnim znaewima Nerukotvorenog obraza najstarije, pr-

vobitno, jeste apotropejsko, ispoqeno kroz mo zatite pojedinca,18 ali i

zatite zajednice od opsada i u sukobima protiv pagana ili inovernika.

Hristov lik na Avgarovom ubrusu svoje korene nalazi direktno u anti-

kom talismanu Gorgone, kako izgledom lika (bez vrata, sa kosom i bradom

rasutim u pramenove) tako i poloajem u okviru grada (postavqen u nii

nad glavnom gradskom kapijom u Edesi, postaje kasnije carigradski i vi-

zantijski paladijum).19 U kultnim graevinama ovo se znaewe nedvosmi-

sleno uoava od sredine H veka prikazivawem Mandiliona neposredno

nad ulazom.20

Dvojnost Hristove prirode, wegovo bogooveansko poreklo kao dogmu

inkarnacije, Mandilion izraava predstavqawem u viim delovima hra-

SVETLANA PEJI *

76

12 A. Grabar, nav. delo, 16.13 Zmijolike drae je opisala G. Babi (Kraqeva crkva u Studenici, Beograd 1987, 94;

v. i: L. Hadermann Misguish, Aspects de l ambignit spatiale dans la peinture monumentale byzanti-ne, Zograf 22, Beograd 1992, 9), a takvi su i u Starom Nagoriinu, Graanici, Deanima.

14 U Kaleniu i Manasiji, na primer, v: B. ivkovi, Kaleni, crtei fresaka, Beo-grad 1982, ; Isti, Manasija, crtei fresaka, Beograd 1983, .

15 S. uri, Qubostiwa, crkva Uspewa Bogorodiinog, Beograd 1985, 5960.16 A. Grabar, nav. delo, 16.17 Isto, 17.18 Ve su rotulusi sa ilustrovanom Avgarovom legendom imali namenu amuleta, v.: S.

Der Nersessian, La legende d' Abagar, 106.19 A. Grabar, nav. delo, 31; A. Grabar, L'iconoclasme byzantin, Paris 1957, 3034; E. Kit-

zinger, nav. delo, 109112.20 A. Grabar, nav. delo, 2728; L. Hadermann Misguish, nav. delo, sl. 3. Samo T. Vel-

mans, L'glise de Kh, en Gorgie, Zograf 10 (Beograd 1979) 76 smatra da Mandilion nad ula-zom u studeniku junu kapelu nema profilaktiku funkciju, nego ga dovodi u vezu sa kom-pozicijom Prenosa motiju sv. Simeona Nemawe.


5/34

ma, najee na proequ istonog potkupolnog luka kao razmea nebeske i

zemaqske crkve. Ovo mesto ustaquje se od sredine H veka.21

Otisak oti-ska sa ubrusa na opeci Keramion slika se kao pandan Mandilionu po-

jaavajui wegovo znaewe. Na samom kraju H veka katkada se Ubrus spu-

ta na elo istonog potkupolnog luka, a neposrednim okruewem idejno

se akcenat stavqa ili na boansku Hristovu prirodu ukoliko se slika-

ju poprsja arhanela, ili na zemaqsko u wegovoj prirodi isticawem

wegovih qudskih predaka.22

Simboliku evharistike rtve Mandilionu su pripisali ve li-

turgiari H veka.23 U sredwovekovnoj umetnosti takvo znaewe se prepo-

znaje kada su slike sv. Ubrusa prikazane u oltarskom prostoru. No, ova

pojava ograniena je na periferne vizantijske oblasti, pre svega na Gru-ziju do H veka,24 ili po izuzetku na spomenike ireg vizantijskog kul-

turnog kruga, kakve su predstave nad ulazom u proskomidiju Sopoana ili

u prostoru akonikona u Qubotenu.25

U prvoj polovini H veka, kada ostatke vizantijskog carstva i orto-

doksiju ozbiqno ugroava ne samo nadirui islam nego i posledice Fi-

rentinske unije, Mandilion je ponovo iroko korien kao sredstvo u

ideolokoj i verskoj borbi. Naspram islamskog shvatawa koje zabrawuje

bilo kakve figuralne predstave a kamoli Alaha, stoji hriansko verova-

we u bogooveka, koji ne samo da ne spori uopteno pravo na versku sli-

ku nego je i sam ostavio bar jednu takvu. Stoga joj se hrianin moli, po-

tuje je, praznuje, velia i oboava.

Jo od vremena cara Manojla , u dugim pregovorima koji su pretho-

dili konanom potpisivawu unije sa katolikom crkvom, postojala je

ozbiqna pretwa pravoslavnoj dogmi, pa i pravoslavnoj slici. U bazel-

skim raspravama, voenim 143135. godine izmeu katolikih vladara i

poslanika vizantijskog cara Jovana , dolo je do nezgrapnog izjedna-

avawa jeresi Jana Husa sa pravoslavnim uewem",26 to je osnailo boja-


77

21 A. Grabar, nav. delo, 23.22 Sa arhanelima u medaqonima u kupoli ve u Neredici i urevim Stupovima u

Rasu, sa Joakimom i Anom kao praroditeqima u Pskovu i na Kritu (kraj H veka), v: A.Grabar, nav. delo, 26; S. Papadkh-Oeklnd, To go Mand0lio to no smbolo se na r-xao ikonogracik sx0ma, Delton, per. D, tomos ID (Au0na 1989) 29561; T. Velmans, Vale-urs smantiques du mandylion selon son emplacement ou son association avec d' autres images , Stu-dien zur byzantinischen Kunstgeschichte, Festschrift fr Hors Hallensleben zum 65, Geburtstag, Am-sterdam 1995, 183184.

23 A. Grabar, nav. delo, 2627.24 N. Thierry, Les peintures de la Chathedrale de Kobayr (Tachir) , Cahiers archologiques, 29

(Paris 198081), 112117. Nedavno je izneta vrlo ubedqiva hipoteza o uzrocima popularno-sti nerukotvorenog Hristovog lika u Gruziji i wegovog prikazivawa u oltarskom prostoru,v.: K. T. Mikeladze, Otraenie legend o nerukotvornom obraze Spasa v gruzinskom iskusstve,udotvorna ikona v Vizantii i drevne Rusi, Moskva 1996, 9095.

25 A. Grabar, nav. delo, 2627; N. Thierry, Deux notes, 1619.26 I. uri, Sumrak Vizantije (Vreme Jovana Paleologa) 13921448, Beograd 1984,

315, a o ovim raspravama ire 308318, sa starijom literaturom.


6/34

zan pravoslavnog klira. Zatim su pregovori, zapoeti u Ferari aprila

1438. godine, rezultirali pomirewem katolike i pravoslavne crkve iaktom o uniji, potpisanim u Firenci 6. jula sledee godine.27 No, otpori

su postojali u okviru jake antiunionistike klerikalne struje kao i u

najirim slojevima stanovnitva vizantijskog carstva; moskovski knez i

crkva nisu prihvatili odredbe unije iako ih je wihov izaslanik pot-

pisao; politika pritiska na pravoslavno svetenstvo nije mogla biti

sprovedena u oblastima pod turskom upravom, o emu svedoi sluaj ser-

ske mitropolije.28 Zazirawe od kontakata sa katolikom Evropom i opti

otpor svemu katolikom podsticali su ortodoksnu iskquivost da bri-

qivo neguje sopstvenu tradiciju. Na planu kultne slike toga vremena uo-

ava se da Veronikin ubrus, na primer, nije prihvaen na Istoku, to je

samo jedan od pokazateqa bojazni da bi se prodorom zapadnih kultova i

slika mogao izgubiti ili bar ozbiqno osporiti pravoslavni identitet.

No ta iskquivost e se, kako emo jo videti, usled zajednikog reli-kvijarnog karaktera ovih dveju predstava, tokom vremena mewati u pravcu

formalnog preplitawa tipova.

Sredinom H veka, gotovo u isto vreme, odravaju se dva velika hri-

anska crkvena sabora, u Tridentu i Moskvi. Podstaknuti sloenim

previrawima unutar konfesija, sabori se sasvim odreeno bave i kultnom

slikom.

Na dvadesetpetom zasedawu Tridentskog koncila 1563. godine, po-

sledwem pod papom Pijem , protestantima koji sliku osporavaju kaoidolatriju suprotstavqen je katoliki kanon o potovawu relikvija sve-

taca i svetih predstava. Iako se dekretom formalno poziva na kanone

Drugog Nikejskog sabora,29 ova odredba (kao i itav sabor, uostalom) u su-

tini jasno pokazuje uzdrmane pozicije katolike crkve i napor da se

istim orujem tradicijom bori protiv protestanata koji se takoe po-

zivaju na tradiciju. Dvadesetak godina kasnije, u tada najvanijem teorij-

skom traktatu o pitawima sakralne i profane slike, prirodu nerukotvo-

renih predstava u okviru teorije dekoruma razmatra bolowski kardinal

Gabrijele Paleoti, koji precizno definie razliku izmeu Avgarovog

ubrusa kao odraza" (impresso) i Veronikinog ubrusa kao izraza" (espres-so).30 Na istoku je u to vreme jo uvek aktuelna prepiska izmeu carigrad-

skog patrijarha Jeremije i tibingenskih protestanata na elu sa Kruzi-

jusom o moguoj uniji, a pravoslavnom kliru ne nedostaju obavetewa o

SVETLANA PEJI *

78

27 Isto, 353361.28 Isto, 329.29 Caons and Decrees of the Council of Trent, Translation R. H. J. Schroeder, Illinois 1978,

215217.30 O traktatu G. Paleotti, Discorso intorno alle imagini sacre e profane, iz 1582. godine i

wegovim posledicama u potowoj umetnosti na primeru slike Veronikinog ubrusa v.: V. Stoi-chita, Zurbarans Veronika, Zeitschrift fr Kunstgeschichte, 2 (Mnchen 1991), 190206, posebno196, sa starijom literaturom.


7/34

nainima borbe katolike crkve protiv protestanata.31 Stoga se u pravo-

slavnim oblastima uoava posredni uticaj polemika na jaawe tradicio-nalnih kultova, pre svega kulta Nerukotvorenog obraza.32

Usled pojave jeresi, prodirawa stranih ideja kao i novih elemenata u

slikarstvu i moskovski Stoglav se, 1551. godine, prvim i sedmim care-

vim pitawem i odgovorom sabora u 41. poglavqu, bavio problemom pravo-

vernosti slika. Iako su saborske odredbe u prilinoj meri neprecizne i

potkrepqene proizvoqnim citatima, istaknuto je da se slikom ne moe

predstaviti Hristova boanska priroda nego samo wegovo telo, onako ka-

ko je propisano jo starim odredbama vaseqenskih sabora, pri emu Ne-

rukotvoreni obraz, zahvaqujui svojoj jedinstvenoj prirodi, igra odsudnu

ulogu u formirawu Hristovog tipa.33

Kult Mandiliona morao je bitiznatno ojaan ovakvim kanonom.

Najzad, gotovo itav H vek u najviim krugovima pravoslavnog

klira obeleen je aktom kalvinistikog kreda, koji je 1629. godine obja-

vio carigradski patrijah Kirilo Lukaris. Niz sinoda (u Carigradu

1638, u Carigradu i Jaiju 1642, u Carigradu i Jerusalimu 1672. i u Ca-

rigradu 1691. godine) odbacuje Lukarisov kredo, a ortodoksija je prinu-

ena da sistematizuje i objawava svoja uewa i dogme".34 U graninim

pravoslavnim oblastima, kakva je Ukrajina na primer, katolicima i jezu-

itima iz Poqske suprotstavqalo se u H i H veku i ikonostasnom

slikom, koja je na taj nain dobila agitacionu ulogu.35

U Rusiji, gde kano-nima Stoglava ni izdaleka nisu razreeni problemi oko slika,36 posle u

politikom i ideolokom smislu smutnog vremena", osobenosti odnosa


79

31 U bogatoj literaturi na ovu temu vaqa pre svega pomenuti pregled u studiji: G. He-ring, Orthodoxie und Protestantismus, XVI. internationaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, Jahr-buch der sterreichischen Byzantinistik, 31/2 (Wien 1981), 823874, sa starijom literaturom; v.takoe: D. Wendebourg,Standen politische Motive hinter dem Briefwechsel zwischen der TbingerTheologischen Fakultaet und Patriarch Jeremias II.?, XVI. internationaler Byzantinistenkongress,Akten II/6, Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik, 32/6 (Wien 1982), 125133.

32 Da tvrdwa o uticaju savremenih teolokih polemika na ikonografiju nije neosno-vana, dokazuje na primer analiza slike Sv. Trojica, koju je Mihail Damaskin uradioosamdesetih godina H veka. Ova kompozicija protumaena je kao najuputniji odraz savre-

menih teolokih polemika oko problema filioque na ikonografiju, v.: J. Fleischer, The Role ofIcon Painting in theological Controverses. Michael Damaskinos Trinity Concept, XVI. internationalerByzantinistenkongress, Akten II/6, Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik, 32/6 (Wien 1982),8999.

33 G. Ostrogorski, Odluke Stoglava o slikawu ikona i principi vizantijske ikonogra-fije, u: O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Beograd 1970, 182202, posebno 185186;o istom problemu v: L. Uspenski, Moskovskie sobor H veka i ih pol v cerkovnom iskus-stve, Filosofi russkogo religioznogo iskusstva HHH vv., Moskva 1993, 319328.

34 G. Hering, nav. delo, 851855, sa starijom literaturom.35 S. Taranuenko, O ukrajinskom ikonostasu H i H veka, Zbornik za likovne

umetnosti Matice srpske /daqe: ZLU/, 11 (Novi Sad 1975), 124125.36 Sledila je, da podsetimo, rasprava izmeu I. M. Viskovatog i mitropolita Maka-

rija, koja je rezultirala jo jednim Moskovskim saborom 155354. godine; Nerukotvoreniobraz tada nije bio predmet spora, niti je korien u argumentaciji, v.: L. Uspenski, nav.delo, 329343.


8/34

prema ikoni najboqe iskazuje drastian in patrijarha Nikona uni-

tavawe slika koje nisu bile u skladu sa uewem pravoslavne crkve, dabi se ubrzo potom Veliki moskovski koncil 166667. godine jo jednomozbiqno pozabavio i pitawima kanona u ikonopisu.37 Ovakva, samo ovlaodslikana ideoloko-teoloka klima na irokom prostoru u burnomvremenu od H do kraja H veka neminovno se odraavala i na umetnost.Kroz dogmatske rasprave ponovo je aktuelizovan Mandilion ne samo kaodokaz u odbranu svetih slika nego i u osetqivim pitawima Hristove pri-rode, smisla inkarnacije i evharistine rtve. U Rusiji se, na primer,podstaknute dogmatsko-ideolokom borbom, od sredine H veka pa sveee prema kraju toga stolea slikaju ikone u ijem je sreditu predsta-va Mandiliona, a oko we ciklus koji sledi legendu i prikazuje najvani-

ja zbivawa, poevi od Avgarove bolesti, pa sve do unoewa Ubrusa u fa-rosku kapelu u Carigradu.38

Najrasprostraweniji oblici Mandiliona u postvizantijskom perio-du nisu oni koji karakteriu sredwovekovno razdobqe, iako se i oni po-stojano odravaju. Uoavaju se, najpre, predstave na kojima je sveti Ubrusbono privezan za drvee. Ukoliko bi se u ilavom, u krowi razlista-lom rastiwu prepoznao finik, osnovno znaewe Mandiliona pojaalo bise u pravcu beskonanog, veitog rajskog obnavqawa i, u bogoslovskomsmislu, podseawa na vaskrsewe.39

Znaajnija ikonografska novina definie se od trenutka kada tka-

ninu pred sobom iri aneo ili, to je jo uestalije, gorwe krajeve ra-irenog ubrusa izmeu sebe dre dva anela. Veza sa anelima za kojuosnov nudi ikos Nerukotvorenom obrazu na jutrewe izriitim pomenombestelesnih anela koji se klawaju"40 nije formalno iskoriena svedo poetka H veka, a u potowim vremenima iroko je rasprostrawenana celokupnom pravoslavnom prostoru.41 U pokuaju da se objasne porekloi znaewe povezivawa Mandiliona sa anelima istraivawa su dugo bilausmerena prema hipotezi koju je postavio A. Grabar, a iji je smisao sa-imawe potkupolnog programa u zasvedenim hramovima bez kupole.42 Nadrugu mogunost tumaewa, u kontekstu simbolinog predstavqawa Stra-

SVETLANA PEJI *

80

37 L. Ouspensky, W. Lossky, nav. delo, 50, 204.38 N. A. Gordeeva, L. P. Tarasenko, Literaturne istoniki dvuh ikon 1694 g. Kirilla

Ulanova, Trud otdela drevnerussko literatur, HHH (Moskva 1985), 309317.39 O simbolici finika v.: J. Maglovski, Studeniki juni portal prilog ikonolo-

giji studenike plastike, Zograf, 13 (Beograd 1982), 1516. O tumaewu drvea za koje jeprivezan Mandilion prema mineju za avgust v.: E. Floreva, Alinskite stenopisi, Sofi1983, 30.

40 Minej za avgust, KragujevacVrac 1986, 331.41 IkonografijuMandiliona izmeu dva anela u ruskoj sredini definiu ruski li-

cevi slikarski prirunici, a pojavu uoava na nekolikim primerima i: S. Petkovi, Mana-stir Sveta Trojica kod Pqevaqa, Beograd 1974, 6263 i nap. 203.

42 Poto su ve u ranim ivopisanim crkvama na temenu severnog i junog potkupol-nog luka bila slikana poprsja anela, dok je na istonom redovno bio Mandilion, v.: A.Grabar, nav. delo, 26.


9/34

dawa, ukazao je D. Palas.43 Mogao bi se, meutim, pretpostaviti jo jedan

izvor koji i vizuelno i svojim smislom stoji u odreenoj vezi sa spojemMandiliona i anela.

Nerukotvorene predstave Hristovog lika na tkanini Mandilion

kao istona i Veronikin ubrus kao zapadna varijanta autentinog otiska

iako formalno razliite u detaqu (na Veronikinom ubrusu se jo od

oko 1300. godine prikazuje Hristov lik sa trnovim vencem) i osetno raz-

liite u znaewu (Veronikin ubrus podvlai Hristovo stradawe), imale

su istovetni relikvijarni znaaj. Poetkom H veka, poev od Direrovog

bakroreza, Veroniku koja pred sobom iri ubrus zamewuju dva anela koji

pokazuju svetu tkaninu sa otisnutim Hristovim likom.44 Kako su i Man-

dilion i Veronikin ubrus bili oznaavani samo kao Nerukotvoreni obraz,dolazilo je do zamene Veronikinog ubrusa Avgarovim i obrnuto.45 Svakako

pod uticajem katolike propagande i Boidar Vukovi je, bar dva puta,

iskazao posebno potovawe Nerukotvorenom obrazu, i oba puta Veroni-

kinom a ne Avgarovom ubrusu: jednom se to zbilo 1520. godine, kupovinom

ikone za koju u natpisu ak istie da je uraena po drevnom obiaju gr-

kih ivopisaca,46 nedvosmisleno pokazujui da ne pravi razliku meu ti-

povima, a drugi put 1536. godine, ukquivawem u tampani Molitvenik

renesansnog drvoreza sa predstavom Veronikinog ubrusa izmeu dva ane-

la.47 Najpre preko tampanih otisaka, koji su veoma brzo bivali raspro-

straweni na irokom prostoru, Veronikin ubrus koji uznose dva anela

lako je mogao da dobije pandan u pravoslavnom Avgarovom ubrusu koji uz-

nose dva anela. Pritom se u pravoslavnim oblastima ipak vodilo rauna

da izgled Hristovog lika na tkanini ne poprimi elemente stradawa (tr-

nov venac), odnosno da se Mandilion ne pretvori u Veronikin ubrus.

Mandilion sa anelima se sve do kraja H stolea prikazuje na ikonama

i u zidnom slikarstvu od Rusije i Ukrajine, preko moldavskih i balkan-

skih prostora, sve do najjunijih sredozemnih ostrva.48 Osim formalne


81

43 D. Pallas, nav. delo, 134135.44 H. Belting, Bild und Kult, 249.45 Isto, 246247.46 V. uri, Ikone iz Jugoslavije, Beograd 1961, 108109; S. Petkovi, Poreklo ilu-

stracija u tampanim kwigama Boidara Vukovia, ZLU, 12 (Novi Sad 1976), 134.47 List 103a, dim. 6 h 1,7 sm, v.: D. Medakovi, Grafika srpskih tampanih kwiga

HH veka, Beograd 1958, 203 i T. HHH. Autor ovu sliku svrstava u grupu figuralnihviweta ne uputajui se u ira razmatrawa.

48 Na zapadno poreklo anela uz Mandilion ukazala je I. A. alina ne obrazlauisvoju tezu, ali istiui ovakvu ikonografiju kao karakteristinu za rusku umetnost H iH veka. Ona kao analogije navodi niz ruskih i kritskih ikona, v.: Eikonej thj Krhtikhjtexnhj (Apo ton xandaka ws thn Mosha kai thn Agia Petroypolh), Hrakleion 1993,377379. Sasvim je jasno da se ovde ne mogu iscrpno navoditi ni primeri niti literatura,pa upuujemo samo na neke od pregleda koji potvruju verodostojnost iskaza o rasprostrawe-nosti sprege Mandiliona sa anelima. Za ukrajinske primere v.: Ukrainska srednevekovaivopis, Ki 1976, T, HHH, , . Za grke primere, v.: A. Toyrta, O noi to =/Agioy

Nikoloy st Btsa ka to =/Agioy Mna st Monodndri, 'Au0na1991, 67, pin. 1, 38a, 39a.


10/34

slinosti sa zapadnom relikvijom Nerukotvorenog obraza, Mandilion sa

anelima dobija i slino znaewe, izraavajui ideje inkarnacije i ev-haristije. ak se kasnije, u formulaciji, u istonim oblastima pojavquju

isti argumenti kojima se slui posttridentska teologija, o emu najja-

snije svedoi tekst ispisan na kartui ikone Nerukotvorenog Spasa, ko-

ju je 1694. godine naslikao Nikolaj Solomonov, i koji poiwe reima:

Hleb serdce ukreplaet zde lice Iisusa / Hleb Angelski predleit

nam vverhu ubrusa"49

to se uloge Nerukotvorenog obraza posle pada Vizantije tie, naj-

pre se uoava nastavqawe izraavawa svih onih simbolikih znaewa ko-

ja ova slika nosi od svoje pojave i tokom sredwovekovnog razdobqa. Ali,

osim tradicionalnih siea, u ovom se periodu iskazuju i odreene novi-

ne kroz spoj Mandiliona sa drugim, inae samostalnim ikonografskim

temama. Na taj nain se tokom vremena razvija sve sloenija i raznovr-

snija, viestruko nijansirana simbolika sv. Ubrusa.

Apotropejsko znaeweMandiliona nastavqa se prikazivawem nad ula-

zom u crkvu,50 nad prozorskim otvorima51 ili statiki osetqivim mesti-

ma,52 i to najee prema poslevizantijskom obrascu, sa dva anela (sl.

2). Ono, meutim, nije pripadalo sferi duboke teoloke spekulacije,

nego je bilo potpuno razumqivo i raireno kod vernika. Papirni oti-

sci sa drvoreznih ploa abagari53 objediwavali su sliku i pouni apo-

krifni tekst molitve, bili su jeftini i prodavali se u crkvama gde su

ih vernici kupovali i nosili kao amajlije.54 Na qubqanskim ploamaSrpskog abagara iz druge polovine H veka, uz slike krsta i popularnih

svetiteqa brzopomonika, nalazi se i predstava Mandiliona kojeg dri

SVETLANA PEJI *

82

49 E. A. Agroskina, Neizvestn hudonik H v. Nikola Solomonov, Pamtniki kul-tur nove otkrti (Moskva 1994), 220.

50 Za jedan od ruskih primera v.: I. . Kaalova, N. A. Masova, L. A. ennikova,Blagoveenski sobor moskovskogo Kreml, Moskva 1990, sl. 107; za istovetno reewe u Dohi-

jaru v.: G. Millet, Monuments de l' Athos, Paris 1927, Pl. 245/2; za zanimqiv grki primer Man-diliona flankiranog serafimima a ne anelima, odnosno arhanelima v.: H. Deliyanni-Doris,Die Wandmalereien der Lite der Klosterkirche von Hosios Meletios, Mnchen 1975, 1718, Abb.12. Istu, profilaktiku funkciju ponavqa i pozna predstava Mandiliona na ulaznoj kapijimanastira Hilandara, up: D. Bogdanovi, V. J. uri, D. Medakovi, Hilandar, Beograd 1978,sl. 24.

51 Na primer u crkvi u Podmainama kod Budve (sredina H veka), v.: S. Raievi,Slikarstvo Crne Gore u novom vijeku, Podgorica 1996, sl. 71. Takoe u Bogorodiinoj crkvi ukosturskom kvartu Muzevikis, iz faze datovane u 1650, v.: M. Paisdoy, O toixogracej to17oy ai3na stoj noj tj Kastorij, Uessalonkh 1995, sx. HHH.

52 Na primer u temenu june pevnice crkve u Trijebwu s kraja H veka, v.: Z. Kajmako-vi, Zidno slikarstvo u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1971, 321.

53 Izraz ABAGARoznaava otisak i oito je upotrebqavan na osnovu legende o neruko-tvorenom liku namewenom edeskom caru Avgaru. Abagari su drvorezne ploe na koje se u istovreme reu tekst i slike u vertikalnim kolonama, pa odgovaraju zapadwakoj blok-buh teh-nici, v.: V. Kraut, Istorija srpske grafike od H do HH veka, BeogradGorwi Milanovac1985, 36.

54 N. Radoji, Srpski Abagar, Etnolog, Glasnik kr. etnografskog Muzeja v Ljubljani, IV, 2(Ljubljana 1931), 206.


11/34


12/34

i Dionisije iz Furne,63 uoava se niz novina. Ve u prvim decenijama

H stolea, najpre u malim jednobrodnim crkvama u oblasti Ohridskog je-zera i severne Grke, mesto Nerukotvorenog obraza ustaquje se na ravnom

zidu neposredno nad temenom polukalote oltarske apside. Mandilion gu-

bi tradicionalnu vezu sa naosom kao simbolom zemaqske crkve i prelazi

u prostor oltara, a wegov pandan, Keramion, nestaje iz slikanog reperto-

ara.64 Slina pojava uoava se kao lokalno obeleje makedonskog ivopisa

HH veka u kupolnim crkvama, kakve su Sv. Nikola Orfanos u Solunu ili

Sv. ore u Polokom, i ima svoje idejno obrazloewe u iwenici da se

u ovim hramovima uz Bogorodiin lik u polukaloti ispisuje epitet axei-ropoieta (nerukotvorena), ime se uspostavqa veza meu nerukotvorenimpredstavama majke i sina.65 U potowim vremenima, bez obzira to je izo-

stavqawem Bogorodiinog epiteta u natpisu izgubqena ili potisnuta pr-

vobitna ideja, veza meu likovima Bogorodice u konhi i Hrista u vidu

Mandiliona nad wom u vertikalnom smislu pojaava ideju inkarnacije.66

U horizontalnom iitavawu programa, Mandilion se na tom mestu javqa

gotovo po pravilu u sklopu dveju kompozicija Blagovesti i Vaznesewa.

Ukquivawe Mandiliona u kompoziciju Blagovesti karakteristino

je za postvizantijsku umetnost na balkanskim prostorima.67 Najpre uokvi-

ren kao zasebna tema,68 vezan za drvee ili prikazan kako ga uznose ane-

SVETLANA PEJI *

84

primer iz Sv. Trojice pqevaqske, gde je Mandilion zadrao standardno mesto u kupoli, ali

ga sa strane pridravaju dvojica qudi odevenih u laiko odelo, v.: S. Petkovi, ManastirSveta Trojica kod Pqevaqa, 6263.

63 Malerhandbuch des Malermnchs Dionysios vom Berge Athos, Mnchen 1960, 179.64 Jedino primer sauvan u crkvi Sv. Dimitrija u Boboevu (1488) u Bugarskoj ide u

prilog tezi da se u malim hramovima bez kupole na oltarski zid prenosi potkupolna struk-tura, dakle Mandilion i Keramion, v.: A. Grabar, nav. delo, 24.

65 Za analizu odnosa Mandiliona i predstave Bogorodice u konhi Sv. Nikole Orfa-nosa v.: . Gerstel, udotvorn Mandilion. Obraz Spasa Nerukotvornogo v vizantiskihikonografieskih programmah, udotvorna ikona v Vizantii i drevne Rusi, Moskva 1996,7687. Za Poloko smo koristili line terenske beleke.

66 Kao primer najpre treba navesti zidnu sliku u crkvi manastira Prohora Piwskogiz 1488/89. godine, gde Mandilion razdvaja kompozicije Blagovesti i Susret Marije i Jeli-savete, v.: M. Rakocija, Manastir Svetog oca Prohora Piwskog, Vrawe 1997, 44. Takoe, ucrkvi Sv. Atanasija u Arbanasima u Bugarskoj iz 1667. godine Mandilion je naslikan u uo-

kvirenom, zasebnom poqu nad temenom konhe, a flankiran kompozicijama Neopalima kupinai rtva Avramova. U oba sluaja idejna veza ostvaruje se sa Bogorodicom u polukaloti apsi-de, oznaenom kao Platitera.

67 Sredwovekovni primeri nikako se ne mogu smatrati direktnim uzorima ovoj pojavi.Jer, koliko je do sada poznato, Mandilion je najpre ukquen u kompoziciju Blagovesti natrijumfalnom luku ispred oltara u vizantijskoj provinciji Gruziji sredinom H veka (v.: N.Thierry, Deux notes, 17), osobena, antitetika dispozicija Blagovesti i Mandiliona ostvare-na je u posledwoj deceniji H veka u mozaikoj dekoraciji Monreala (v.: E. Kitzinger, TheMandylion at Monreale, Arte profana e arte sacra a Bisanzio, Roma 1995, 575600), dok je post-vizantijskim primerima najslinija dekoracija kosturske crkve Sv. Nikole Kasnika s krajaH veka (v.: . Gerstel, nav. delo, 7879).

68 Za Taksijarhe u Kosturu v.: S. Pelekandoy, Kastori, Uessalonkh 1953, pin. 119,122; za crkvu Sv. ora u Vranetici iz 1498. godine v.: Z. Rasolkoska-Nikolovska, Crkva-ta Sveti Georgi vo Vranetica, Zbornik Muzeja na Makedonija n.s., 1 (Skopje 1993) cr. nastr. 91.


13/34

li, Ubrus s vremenom biva direktno ukquen u scenu Blagovesti i postaje

wen deo zauzimajui veoma istaknuto mesto.69

Smisao ovakvog povezivawapredstava svakako je tewa za objektivizacijom realnosti Hristovog ote-

lotvorewa, to najoitije pokazuje zidna slika u crkvi Bogorodice Mi-

lostive na Prespi, nastala jo 1409/10. godine (sl. 5).70 Na woj su Blago-

vesti dopuwene spojem prologa i epiloga: izmeu proroka Davida i Solo-

mona, koji su nagovestili bezgreno zaee i Hristovo roewe i koji

tradicionalno prate Blagovesti, naslikan je sv. Ubrus kao dokaz istini-

tosti proroanstva i inkarnacije same.

Jednom uspostavqena, dogmatski opravdana, a idejno i likovno jasna

veza Blagovesti i Mandiliona ponavqa se od kraja H veka na novi na-

in umetawem ikone Nerukotvorenog obraza na ikonostasnu pregraduukrajinskih crkava. Sve do tada ikone Nerukotvorenog obraza, poput stare

carigradske relikvije, zadravaju kako poseban poloaj u crkvi tako i

svoj strogo relikvijarni karakter, dok su se na sveane procesije iznosi-

le samo 16. avgusta. Za nae prilike atipina, jedna posebno potovana

ikona Nerukotvorenog obraza iz H veka je, budui relikvija, donedavno

stajala u Deanima u ivotu sa motima sv. Stafana Deanskog.71 No, na

ikonostasnoj pregradi ukrajinskih crkava se krajem H veka Mandilion

ustaquje nad carskim dverima. U programskom smislu, veza se uspostavqa

izmeu Blagovesti, redovno prikazanih na krilima carskih dveri, i Ne-

rukotvorenog obraza.72 Kanonskim pravilom koje prihvata ukrajinski mo-

del ikonostasa kao legitiman, Moskovski sabor 166667. godine potvru-

je i mesto Mandiliona nad carskim dverima,73 da bi u potowim vremeni-

ma ova pojava postala iroko rasprostrawena u istonim pravoslavnim

prostorima.74 ini se da se veoma slian proces krajem H veka para-

lelno i nezavisno odigravao i u grkim oblastima, o emu bi svedoio

ikonostas crkve Sv. Stefana na Meteorima, na primer u bogato dubo-

rezbarenom okviru ove pregrade Mandilion se naao nad carskim dveri-

ma, u sreditu praznine zone.75

Ukrajinski model ikonostasa prihvatili su i Srbi, najpre oni koji

su iveli u okviru Habzburke monarhije i koji su za opremawe svojih

bogomoqa mogli da angauju ukrajinske ikonopisce. Jedan od prvih iko-

nostasa u novom duhu rad je nepoznatog ukrajinskog slikara za Preobra-


85

69 Kao u crkvi u Podlastvi, na primer, v.: S. Raievi, nav. delo, sl. 8586.70 V.: G. Suboti, Ohridska slikarska kola H veka, Beograd 1980, sl. 15.71 M. akota, Deanska riznica, Beograd 1984, 100101, 123 i sl. 52.72 S. Taranuenko, nav. delo, 133135, sa pregledom starije ruske literature.73 Isto, 113144.74 Za zanimqiv primer table iz Pjolkula, u najsevernijim pravoslavnim oblastima, v.:

. Smirnova, Dva primera ubranstva ikonostasnh tbl na severe, Srednevekova Rus, Mo-skva 1976, 352355.

75 V.: I. Gergova, Grcki vlini v razvitieto na drvorezbani ikonostas v blgarskitezemi HHH v., Problemi na izkustvoto, 1 (Sofi 1993), sl. na str. 40.


14/34

ensku (Tabaku) crkvu u Sentandreji 1745. godine.76 Nerukotvoreni obraz

ovde je centralna i najvea ikona koja, smetena u nizu sa kompozicijamaVelikih praznika, na pregradi predstavqa sadrajnu novinu. Dvadesetak

godina kasnije, na ikonostasu crkve Svetog velikomuenika Georgija u Te-

mivaru, slikar Nikola Nekovi je Mandilion prikazao na nadverju

carskih dveri na kojima su tradicionalno prikazane Blagovesti, dakle

sasvim prema ukrajinskim i ruskim obrascima.77 Tokom H i HH veka

i u oblastima juno od Save ikona svetog Ubrusa zauzima mesto u osi

ikonostasa, bilo kao nadverje carskih dveri (sl. 6),78 bilo u sklopu pra-

zninog niza ikona, bilo u najviem redu, podno zavrnog krsta sa Ras-

peem.79 Na ikonostasu, znaewa Mandiliona variraju u nijansama u zavi-

snosti od poloaja. Tako je kao nadverje on u najuoj vezi sa Blagovesti-ma, gde dopuwuje ideju o inkarnaciji; ukoliko je u sreditu, izmeu scena

Praznika, on postaje centralna tema ikonostasnog ukrasa; prikazan podno

Raspea oznaava stradawe i iskupqewe. Iako retko, Mandilion sa na

ikonostasu pojavquje kao ikona prestonog niza, zamewujui Hristovu iko-

nu koja je pandan Bogorodiinoj uz carske dveri.80

Veza Mandiliona sa Vaznesewem novo je ikonografsko reewe i, kao

lokalna varijanta, karakteristina je za balkanski prostor.81 U ostalim

pravoslavnim oblastima ikonografija jedinstvene slike Mandiliona i

Vaznesewa ostaje sasvim nepoznata. U ovoj sprezi moe se uoiti nekoli-

ko vizuelno nijansiranih celina koje, vaqa odmah naglasiti, nisu i hro-noloke. Razvrstavi ih, jednu grupu predstavqao bi Mandilion nasli-

kan u zasebnom, uokvirenom poqu iznad konhe oltarske apside, okruen

SVETLANA PEJI *

86

76 D. Medakovi, D. Davidov, Sentandreja, Beograd 1982, 126127; D. Davidov, Spome-nici Budimske eparhije, Beograd 1990, 361363.

77 M. Timotijevi, Crkva Svetog Georgija u Temivaru, Novi Sad 1996, 109110.78 ak i u poznim crkvama brvnarama, kao to je ona u Vreocima kod Lazarevca iz oko

1820. godine, nadverje sa predstavom Mandiliona kojeg dre dva anela postavqeno je iznadcarskih dveri, v.: R. Stani, Slikarstvo ikona, Molitva u gori, Beograd 1994, sl. na str. 83.

79 Za ikonostas crkve u Pomazu s kraja H veka v.: M. Timotijevi, nav. delo, 110,nap. 103; za jedan jo pozniji primer, iz 1868. godine, v.: S. Peji, Trojiki ikonostas Ni-kole Markovia, Glasnik DKS, 18 (Beograd 1994), 157158.

80

Na ikonostasu u Boedomke (1694) pojava Mandiliona kao prestone ikone opravda-na je poto je Nerukotvoreni Spas hramovna slava. Meutim, u gorwem paraklisu crkve naBoqoj Poqanke u Moskvi, koji je posveen sv. Tihonu Amafutskom (1668/9), ili u crkviSv. Petra i Pavla u Lefortovu kod Moskve (1702), Mandilion zamewuje Hristovu prestonuikonu. Primer zabeleen 1758. godine na ikonostasu crkve u Krsturu, u Temivarskoj epar-hiji, pokazuje da se praksa prihvata i kod Srba koji ive u okviru Habzburke monarhije. Zaruske ikonostase v.: E. A. Agroskina, nav. delo, 210221; G. P. inkova, Cerkov vo imSvtogo Grigori Neokesariskogo na Bolo Polanke v Moskve, Pamtniki kultur nove otkrti (Moskva 1994) 533; za Krstur: M. Timotijevi, nav. delo, 110.

81 Ova veza je davno uoena i vie puta razmatrana u literaturi, v.: S. Petkovi, Zid-no slikarstvo, 7071; E. Manova, ber Malerei in Bulgarien nach dem 15. Jh., Einige spezifischeBesonderheiten der Ikonographie der Wandmalerei aus der Zeit vor der bulgarischen nationalen Wi-edergeburt, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Akten II/6, Jahrbuch der sterreichischenByzantinistik 32/6 (Wien 1982), 285286; T. Velmans, Valeurs smantiques, 177180, sa starijom

literaturom.


15/34

zemaqskim svedocima Hristovog Vaznesewa (sl. 7-1).82 U drugoj grupi na-

le bi se predstave u kojima je tkanina ubrusa sa Hristovim likom, iformalno u okviru scene, slobodna ili vezana za drvee (sl. 7-2).83 Vari-jantu predstavqaju aneli iz Vaznesewa koji pridravaju rubove tkanine(sl. 7-3),84 dok je idejno najsloenija slika u kojoj Mandilion u raire-nim rukama, u pozi orante, dri sama Bogorodica (sl. 7-4). 85 Ova ikono-grafija scene Vaznesewa prati se i na ikonama.86

Umetawem Nerukotvorenog obraza u kompoziciju Vaznesewa teitescene pomera se na wen dowi, zemaqski deo. Hristos, u gorwem pojasu umandorli na putu ka nebeskom carstvu, ostavqa sledbenicima Mandilionkao nedvosmisleni dokaz svoga boravka na zemqi i dvojstva svoje prirode.U vremenima kada dolazi do ovakve ikonografske promene ini se da ver-

niku na slici nisu vie dovoqni apostoli kao svedoci istorije Hrista oni koji su, prema jevaneqima,87 Vaznesewu prisustvovali nego imje nuno najpre uvoewe Bogorodice u scenu, a potom i dodatno potkre-pqewe Mandilionom kao materijalnim tragom ooveene Hristove priro-de i istinitosti wegovog boravka na zemqi.

Najzad, meu opisanim vezama Mandiliona sa scenama Blagovesti,odnosno Vaznesewa jedna od ikonografski najzanimqivijih sauvana je ucrkvi Sv. Ilije u Vranetici iz HH veka: Mandilion, koji pridravajuapostoli iz dowe zone Vaznesewa, ukquen je u scenu Blagovesti (sl. 8). 88

Hipoteza da je do ovakvog spoja dolo saimawem programa usled ne-

dostatka prostora u skuenim hramovima poslevizantijske epohe89 bila birazumqiva i prihvatqiva da su u pitawu slike koje nemaju takvu dogmatsku


87

82 Za Sv. Nikolu monahiwe Evpraksije u Kosturu iz 1485. godine v.: S. Pelekandoynav. delo, pin. 179a, 179b, 180a. Za crkvu Sv. Nikole arhontise Teologine u Kosturu, iz 1663.godine v.: M. Paisdoy, nav. delo, sx. .

83 Kao u gore pomenutom Polokom, a zatim u Dolgaecu, Leanima, Leskoecu, Sv. Ni-koli Bolnikom i drugima u H veku u oblasti Ohrida, v.: G. Suboti, nav. delo, sl. 32, 48,78, 84. Za primere u Bugarskoj s kraja H i iz H veka v.: D. Donova, Manastirskatacrkva Sv. etirideset menici" pri s. Leva Reka, Perniki okrg, Restavraci i konser-vaci na hudoestveni cennosti, Sofi 1982, sl. 26.10; E. Floreva, nav. delo, 2832 i sl.17 i 20; Ista, Srednovekovni stenopisi, Vukovo, 1598 g. Crkvata Sv. Petka", Sofi 1987,sl. 18 i 27, str. 5154.

84

Kao u crkvama u Marici, Bilincima i Vrbovu u Bugarskoj, ili Planinici u Srbi-ji, na primer, v.: A. ilingirov, Crkvata Sv. Nikola v selo Marica, Sofi 1976, 74,7880, sl. 5051.

85 Za primere na tlu obnovqene Peke patrijarije, kakvi su Bawani, Bogoevci, Ve-limqe, Sredska, Dowi Orahovac i dr. v.: S. Petkovi, Zidno slikarstvo, 7071; za Sv. Be-srebrnike u Serviji, v.: T. Velmans, Valeurs smantiques, 180; za Studenu i Malo Malovo uBugarskoj, na primer, v.: A. ilingirov, nav. delo, 78; za primer iz Borja u Albaniji zahval-nost dugujem koleginici Viktoriji Popovskoj-Korobar.

86 Za grku ikonu iz 1664 v.: Syllog0 Gewrgoy Tsakyrloy, Eiknej, 'Au0na1980, 70;za ikonu u svetogorskom manastiru Zografu v.: A. ilingirov, nav. delo, 78.

87 Marko H/1420; Luka HH/5052.88 M. Manik, Prilozi za tri malku poznati spomenici vo kievsko-brodskiot kraj od

postvizantiski period, Kulturno nasledstvo, 16 za 1989 (Skopje 1993), 102 i sl. 17. Kolegi-nica Mirjana Mani qubazno mi je ustupila fotografiju koju ovde prilaem, na emu joj

jo jednom zahvaqujem.


16/34

teinu kakvu nesumwivo nose Nerukotvoreni obraz i Blagovesti, odnosno

Vaznesewe.90

Tumaewe, ini se, najpre treba usmeriti ka strukturi novo-dobijene slike u kompoziciju Blagovesti umee se relikvija koja doka-

zuje ideju o inkarnaciji, dok se u kompoziciju Vaznesewa, koja ilustruje

uewe o neodvojivosti dveju Hristovih priroda, logino umee relikvija

koja to dokazuje. U obema vezama u prvi plan se istie simbolino-alego-

rijski smisao predstava, gde se dve ideje povezuju u novu celinu. Sa dog-

matskog aspekta, ovakve slike pripadaju opte poznatom repertoaru da bez

Hristove inkarnacije nema ni Vaznesewa.

Osobena idejna celina ostvarena je u crkvi manastira Pustiwe (1622).

Iako crkva ima izuzetno prostranu kupolu, Mandilion nije naslikan iz-

meu istonog para trompi, nego nad temenom oltarske konhe, na elu lu-ka, deli proroke u medaqonima u simetrine celine (sl. 9). Sv. Ubrus uz-

nose dva anela, a poprsja proroka ilustruju Bogorodiinu himnuProroci

su te odozgo nagovestili. Idejni centar ovakvog tematskog spoja je Bogoro-

dica, dopojasno predstavqena u polukaloti konhe: proroci istiu wenu

ulogu u ovaploewu, dok je Nerukotvoreni obraz dokaz realnosti inkarna-

cije.91 Poloaj proroka iz ove himne u oltaru Pustiwe, koliko je do sada

poznato, jedan je od retkih primera u pravoslavnoj umetnosti H veka, 92

jer je tokom sredweg veka ali i u poslevizantijskim vremenima ilustra-

cija ove Bogorodiine pesme najee bila deo repertoara priprata.93

Spoj proroka i Mandiliona idejno je, ini se, najblii vezi kakva jeopaena u crkvi Bogorodice Milostive na Prespi, odnosno eqi da se

slikom ukae na prolog i epilog ovaploewa u ciqu naglaavawa uloge i

znaaja Bogorodice u inkarnaciji.

Nerukotvoreni obraz kao simbol evharistine rtve znatno je odre-

enije izraen u poslevizantijskom no u vizantijskom ivopisu. Osim

mnogobrojnih moldavskih fasadnih celina u kojima Mandilion zamewuje

Hrista-agneca,94 treba podsetiti na crkve u Godivju, Poganovu i Duboi-

ci. Koliko god da u stilskom pogledu ivopis u crkvi Sv. ora u Godi-

vju pripada bonom, divqem ogranku ohridskog slikarstva sredine H

SVETLANA PEJI *

88

89 A. Grabar, nav. delo, 26; S. Petkovi, Zidno slikarstvo, 7071.90 T. Velmans smatra da je veza dogmatska i da je Mandilion uveden u Vaznesewe kao

izraz inkarnacije i druge parusije, v.: Valeurs smantiques, 177179.91 S. Pei, Epirskit proizhod na ivopiscite ot manastira Pustin", Problemi

na izkustvo, 2 (Sofi 1997), 28.92 Samo je jo u crkvi Sv. Atanasija u Eginiji u treoj deceniji H veka ilustrova-

na himna Proroci su te odozgo nagovestili oko apsidalne konhe, v.: U. Palaz3toj, =H me-tabyzantin0 zwgracik0 stn Pira, O ryaiolgoi milon gia tn Pira, Hessalonkh1985, 6768, eik. 10, pin. a. Za ovu analogiju zahvalnost dugujem koleginici AnastasijiTurti.

93 O ilustracijama ove Bogorodiine himne ire v: V. Milanovi, Proroci su te na-govestili" u Pei, Arhiepiskop Danilo i wegovo doba, meunarodni nauni skup povodom650 godina od smrti, Beograd 1991, 409424.

94 A. Grabar, nav. delo, 27.


17/34

veka",95 slikarima se ne moe osporiti elementarna bogoslovska obave-

tenost oni ne gree kada slikawem Mandiliona u oltarskom prosto-ru, na severnom zidu nad niom, naglaavaju evharistinu rtvu upravo

u prostoru u kojem se pripremaju darovi beskrvne rtve sluba prosko-

midije. Korak daqe otilo je ueno poganovsko slikarstvo (1499): u ol-

tarskoj apsidi, u sceni Priea apostola, osim dvostruke predstave

Hrista koji apostolima nudi vino i hleb, na asnoj trpezi pod baldahi-

nom naslikan je i Nerukotvoreni Hristov obraz /sl. 10/.96 U Poganovu

slikom suptilno i diskretno izraena misao o beskrvnoj rtvi vizuelno

je jo izrazitija u crkvi Sv. Nikole u Duboici (1565), gde Mandilion

razdvaja Priee apostola hlebom od Priea vinom.97

Sa eshatolokim znaewem Mandilion je najpre prikazivan u gruzij-skom ivopisu od H do H veka.98 Nije, meutim, uoeno da je u neto

drugaijem obliku, direktnije, ista ideja izloena i na istonom zidu

akonikona u Sopoanima, to zasluuje poseban osvrt /sl. 11/. Ove, u

sredwovekovnoj Srbiji jedinstvene i jo uvek zagonetne zidne slike, da-

tovane su u estu deceniju H veka.99 U niem registru, iznad prozora,

prikazan je Mandilion kojem se molitveno obraaju sv. Jovan Pretea i

sv. Jovan Bogoslov. Bordurom je razdvojena kompozicija Deizisa u gorwoj

zoni, gde su uz Hrista na prestolu, ponavqajui istovetan molitveni

gest, naslikani Bogorodica i jedan arhijerej.100 Obe predstave nedvosmi-

sleno prikazuju Deizis u wegovim nekanoninim oblicima,101 ali je u do-


89

95 G. Suboti, nav. delo, 32.96 B. ivkovi, Poganovo, crtei fresaka, Beograd 1986, 17; za tumaewe ovog ele-

menta slike kao direktne aluzije na rei svetenika iz liturgije sv. Jovana Zlatoustog v.: T.Velmans, Valeurs smantiques, 182.

97 S. Petkovi, Zidno slikarstvo, 165. Vaqa uputiti na jo dva poznata primera gdeje Mandilion uokviren u zasebno poqe razdvajajui Priee apostola hlebom od Prie-a vinom. Kompozicije su smetene iznad konhe apside kako u crkvi Sv. Nikole u kvartu

Anargiri u Kosturu (etvrta decenija H veka) tako i u crkvi Sv. Atanasija u Boboevu uBugarskoj (druga polovina H veka). Za kosturski primer v.: M. Paisidoy, nav. delo, sx.H; za bugarski primer i fotografije zahvalnost dugujem koleginici Margariti Kisovoj.

98 T. Velmans, L'glise de Kh, en Gorgie, 7682; Ista, Valeurs smantiques, 173177;za Ubisi s kraja H veka v.: Ista, L'image de la Deisis dans les glises de Gorgie, et dans cel-

les d'autres rgions du monde byzantin, Cahiers archologiques, 29 (198081) 94, 101.99 V. J. uri, Sopoani, Beograd 1991, 25.100 Oteena figura arhijereja jo uvek je zagonetna. V. J. uri je najpre pretposta-

vio da je u pitawu sv. Nikola, smatrajui da je u akonikonu ilustrovano i wegovo itije(Sopoani, Beograd 1963, 86; Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1977, 41). R. Nikoli

je osporio ovu identifikaciju iznevi miqewe da je prikazan itijni ciklus sv. Savesrpskog, pa bi i arhijerej u Deizisu bio prvi srpski arhiepiskop (itije svetog Save nafreskama sopoanskog akonikona, Prilozi prouavawu ivopisa iz H i H veka u oblastiRasa, Raka batina 2, Kraqevo 1980, 7185). Svakako pokoleban u svoju prvobitnu identi-fikaciju i ne slaui se sa predoenom, u drugom izdawu monografije Sopoana V. J. u-ri istie da nije izvesno kom je episkopu akonikon posveen" (Sopoani, Beograd 1991,153).

101 O nekanoninim oblicima Deizisa i ikonografskim varijantama objawenim na-elom da u vizantijskoj umetnosti razliiti znaci u razliitim kontekstima imaju istoznaewe" v.: A. Cutler, Under the Sign of the Deesis: On the Question of Representativeness in Me-


18/34

woj sopoanskoj kompoziciji, ini se prvi put, Hrista Sudiju na presto-

lu zamenio nerukotvoreni obraz, kome su upuivane molitve za posredni-tvo.102 Ikonografski obrazac gde se Mandilionu molitveno obraajuBogorodica i sv. Jovan Pretea ponovqen je tek vie od sto godina ka-snije, u drugoj sredini i u drugom materijalu na vozduhu iz 1389. godi-ne, koji se danas uva u Dravnom istorijskom muzeju u Moskvi.103 U ovom

znaewu sv. Ubrus je kasnije, naroito u ruskim krugovima, doiveo veli-ku popularnost, o emu svedoe mahom ikonopisni primeri /sl. 12/.104

Deizis je po pravilu naslikan na gorwoj horizontali okvira i ini ce-

linu za sebe, odnosno slika se bez obzira na osnovnu temu ikone. Kolikoje do sada poznato, sporadino se ista figuralna konstelacija javqa u po-slevizantijskim vremenima na balkanskim prostorima u sklopu Stranog

suda.105 Put koji utire kompozicija iz sopoanskog akonikona zavravase zamenom Hrista Sudije predstavom Nerukotvorenog obraza. Idejno sa-imawe dalo je sv. Ubrusu novu simboliku zasnovanu na soteriolokoj i

iskupiteqskoj ulozi celovitog Hristovog bogooveanskog ivota i dela-wa kao i izvesnosti i neminovnosti wegovog Drugog dolaska. I Stoglavpodsea na trei kanon Sabora iz 869. godine kada kae da oni koji od-

bacuju ikone nee prepoznati Hrista na dan wegovog Drugog dolaska". 106

U tesnoj vezi sa eshatolokom stoji jo jedno, novo simboliko zna-

ewe Mandiliona, koje pokazuju ruske, beloruske i ukrajinske parsune. Upromewenom odnosu oveka prema prirodi i poveanom interesovawu za

pojedinca, za sasvim odreenu linost, ve od prvih decenija H vekauglednici naruuju svoje portrete. Tehniki zadravajui elemente ikone,parsune kombinuju poprsje naruioca, prikazano u koveiu, sa Mandi-lionom, redovno slikanim u sreditu gorwe irine rama. Pavle Alep-

ski, putopisac H veka koji opisuje i grobnice u moskovskoj Arhanel-skoj sabornoj crkvi, navodi da se nad svakom grobnicom nalazi lik po-kojnika kakav je bio za ivota".107 Parsune su, dakle, bile portreti na ko-

jima je uloga Mandiliona bilafunerarna, iskazana verom portretisanog uzatitu Nerukotvorenim obrazom na posebnom sudu kao i nadom u spase-we na konanom suditu.

Osvrnuvi se ire samo na pojedine spojeve razliitih tema saMandilionom, ne moemo da ne podsetimo na jo neke izuzetne pojave u

SVETLANA PEJI *

90

dieval Art and Literature, DOP, 41 (1987) 145154. Primeri zamene Hrista Sudije Mandilio-nom u ovoj dragocenoj studiji nisu razmatrani.

102 T. Velmans, L'glise de Kh, en Gorgie, 77.103 V. N. Lazarev, ivopis i skulptura velikoknesko Moskv, Istori russkogo

iskustva, , Moskva 1955, 194 i sl. na str. 198 i 199.104 M. V. Alpatov, Drevnerusska ikonopis, Moskva 1974, sl. 147.105 Iznad predstave Stranog suda, u potrbuju luka na zapadnoj fasadi manastirske

crkve u Malom Malovu, iz HH veka, na primer. Za ovaj podatak zahvaqujem kolegini-ci Ivanki Gergovoj.

106 G. Ostrogorski, nav. delo, 398.107 A. Kaganovi, Umjetnost stare Rusije, XVII i XVIII stoljee, Rijeka 1969, 53.


19/34

poslevizantijskom periodu. Na hagiografskim izvorima zasnovana, pojava

sv. Ubrusa na ruskim itijnim ikonama Aleksija Boijeg oveka, ili usklopu ilustrovanog itija sv. Aleksija udotvorca108 veoma je esta u ru-

skom ikonopisu. Istaknut poloaj Mandilion je dobio i u jednom od naj-

znaajnih ruskih hramova, u Uspenskom saboru moskovskog Kremqa, prika-

zivawem u temenu severozapadne kupole.109 U Poganovu, u jedinstvenom re-

ewu kompozicije Pedesetice, Nerukotvoreni obraz je vezan za rukohvate

prestola koji oponaa kameno sedite gorweg mesta u centru eksedre /sl.

13/,110 ime je pojaano oseawe zemaqskog prisustva Hrista u trenutku

kada se, silaskom sv. Duha na apostole, oni upuuju u svetu misiju irewa

hrianskog uewa. Mandilion prikazan na tronu kao da ponavqa stari

vizantijski obiaj polagawa relikvije Avgarovog ubrusa 16. avgusta (od-

nosno krsta 13. maja ili Jevaneqa na praznik Cveti) na vladarski

tron u hrizotriklinijumu u Carigradu.111 Sv. Ubrus je prikazivan i tamo

gde za to, za sada, ne nalazimo nikakvog kwievnog ili liturgijskog

opravdawa, kao u sceni Bogorodiine molitve na ikoni Vavedewa sa op-

irnim Bogorodiinim itijem po obodu, iz H veka /sl. 14/,112 ili uz

izabrane svetiteqe koji ga proslavqaju.113

Parafrazirajui Gavrjuina,114 ukoliko u poslevizantijskoj slicividimo samo oblik, boju, tehniku i umee, wena sutina ostae nam nera-zumqiva, a neizbena poreewa sa wenom prethodnicom, vizantijskomslikom, uticae da uoavamo samo padove. Ukoliko pak pokuamo da for-

me poveemo sa znaewem, uputamo se u osetqive probleme rasvetqava-wa jedne dinamine, ali jo uvek nedovoqno poznate epohe. Analizomuloge izuzetno vane kultne slike, kakva je nesumwivo predstava Neruko-tvorenog obraza, u poslevizantijskoj umetnosti se uz nastavak sredwove-kovnih, nasleenih oblika i znaewa uoavaju i sasvim odreene prome-ne, koje se iskazuju: promenom ikonografije Mandiliona kao posebne te-me (dodavawem anela); promenom mesta u topografiji hrama (esto napu-


91

108 U itijima ove dvojice svetiteqa pomiwe se Edesa kao mesto podvizavawa, odno-sno posete, pa je otuda opravdana i slika sv. Ubrusa na proequ prikazanih hramova. Za sv.

Aleksija Boijeg oveka v.:Prolog, Beograd 1984, 203; K. Ona, Ruske ikone, Beograd 1967, 121.Za uvenu itijnu ikonu sv. Aleksija udotvorca iz osamdesetih godina H veka v.: V. N.

Lazarev, Moskovska kola ikonopisi, Moskva 1980, 4243, sl. 66.109 Uspenski sobor moskovskogo Kreml, Moskva 1971, 32 i sl. 22.110 B. ivkovi, Poganovo, 18. Nedavno je izneto tumaewe da je Mandilion ovde pri-

vezan za drvee i da je zamena za Hrista u sv. Trojstvu, v.: T. Velmans, Valeurs smantiques,180181.

111 O ovoj praksi v.: A. Grabar,L'iconoclasme byzantin, 34. Za sada najboqi prevod, inaeveoma poznatog, anonimnog slova o poklowewu Nerukotvorenom obrazu na Praznik prosla-vqawa pravoslavqa u: I. A. Sterligova, nav. delo, 127128.

112 M. V. Alpatov, nav. delo, sl. 183.113 Sa estoricom svetiteqa, v: Sto ikon iz fondov rmitaa, ivopis russkogo se-

vera HH vekov, katalog vstavki, Leningrad 1982, 87 i sl. 89; sa sv. Florom i La-vrom, v.: M. Baji-Filipovi, Zbirka ikona Sekuli, Beograd 1967, sl. 112.

114 N. K. Gavryin, Vehi russko religiozno stetiki, Filosofi russkogo religio-znogo iskusstva HHH vv., Moskva 1993, 7.


20/34

tajui kupolu i tamo gde je ona izgraena, ukquuje se u program oltara;

ukquuje se u ikonostasni program); pridruivawem drugim, ranije samo-stalnim temama Nerukotvoreni obraz pojaava ili osetno mewa osnovnoznaewe (ilustracija posledwe strofe Bogorodiinog Akatista ili wenehimne Proroci su te odozgo nagovestili, Blagovesti, Vaznesewe, Silazaksv. Duha i dr.), a veza sa Bogorodicom jedan je od dokaza narastajueg inte-resovawa za marioloku tematiku; sam Mandilion dobija sasvim novaznaewa (funerarno, na primer). Stoga se ne moe govoriti o pukoj nara-ciji niti prostom susticawu tema na svedenom prostoru postvizantijskihcrkava, nego u tautologiji vaqa potraiti sutinsku odliku opisanihspojeva. Ona je odraz vremena i jednog drugaijeg naina miqewa, uslo-vqena ne samo nesigurnim i veoma promenqivim politikim prilikama,

nego pre svega teolokim previrawima koja neprestano zahtevaju prei-spitivawa, nalaewe i isticawe, ak susticawe dokaza. Poto je Neru-kotvoreni obraz upravo takav, autentian i neoboriv dokaz kako Hristo-vog ovaploewa tako i istote pravoslavne tradicije, wegova popularnosti sve nijansiranija simbolika u sloenim poslevizantijskim vremenimapostaju razumqivije, a preko wega jasnija i nova retorika postvizantijskeslike.

Svetlana Peji

MANDILION (VERONICA) IN POSTBYZANTINE ART

Summary

In the Middle Ages, the face of Christ on a handkerchief not painted by hand (Man-

dilion/Veronica, picture 1) enjoyed particular reputation both as an authentic proof of the

duality of the Saviour's nature and as a relic. In addition to the apotropaic meaning, the

article discusses other meanings of the Mandilion as an expression of the incarnation dog-

ma and as the symbol of the eucharistic sacrifice. Later, in the dogmatic discussions start-

ing from the Florentine Union through the Council of Trent and Stoglav, till the Moscow

Council from 1666, the Mandilion was used as a proof when defending the holy pictures,

as well as when discussing sensitive Christological issues.The most widely spread forms of the Mandilion in the postbyzantine art were not

those characterizing the Medieval era, although they persevered consistently. One can first

mention the images in which the Holy Handkerchief is tied to the trees sideways, where

its basic meaning would be extended in the direction of the infinite, eternal paradisiacal

renovation and, in the theological sense, where it reminds one of resurrection. A more im-

portant iconographic innovation is found from the time when an angel spreads the cloth in

front of it, or, even more frequently, when two angels carry the upper corners of the

spread handkerchief between themselves (picture 2). From the beginning of the 16th cen-

tury, the connection with angels was widely spread in the complete Orthodox area, and

the author supposes that this pattern was created under the influence of the iconography of

the popular western relic Veronica's handkerchief, achieved through its printed copies.

SVETLANA PEJI *

92


21/34

Apotropaic sense of the Mandilion, which did not belong to the sphere of deep theo-

logical speculation, continued in the period from the second half of the 15th

century to theend of the 17th century. At the time, this was enabled by the paper imprints from the car-

ved wooden plates the abagars, which unified the image and the edifying apocryphaltext of the prayer, so the believers carried them as amulets. The plates of the Serbian aba-

gar from Ljubljana from the second half of the 16 th century (picture 3) represent the best

proof for this statement. Within the same meaning, from mid-15th century there appeared

another innovation in the artistic design of the old, often illustrated text of the Akathistos

Hymn for the Theotokos (Moldavian examples). Only then was the Mandilion included

into the presentation of the defence of Constantinople during the Avar siege, which was a

reflection of the current political circumstances (picture 4).

Theological sense of the Mandilion as the incarnated Logos is the sense which gai-ned greater importance in the postbyzantine period. In the topology of the temple, the pla-

ce for the Face not painted by hand became fixed on the flat wall immediately under thepeak of the semi-calotte in the altar apse. The connection between the images of the The-

otokos in the concha and Christ presented in the Mandilion above her, in the vertical sen-

se emphasizes the idea of incarnation; in the horizontal interpretation of the programme,

the Holy Handkerchief almost as a rule appears within two compositions the Annunci-

ation and the Dormition. The purpose of relating the images of the Mandilion and the An-

nunciation certainly lies in an intention to objectivize the reality of Christ's incarnation

(picture 5). Once established, dogmatically justified and ideologically and artistically cle-

ar, this connection was being repeated till the end of the 16th century in a new way

with the introduction of the icon of the Face not painted by hand first on the iconosta-

sis partition in the Ukrainian churches, and later this phenomenon was accepted and

spread in the eastern Orthodox regions (picture 6).The connection between the Mandilion and the Dormition is a new iconographic so-

lution. It is a local variant characteristic for the Balkan area, while in other Orthodox regi-

ons it remained totally unknown. In this connection, there are several visually nuanced

units which are not chronological: the Mandilion in the separate, framed field, surrounded

by the earthly witnesses of Christ's Ascension; the fabric of the handkerchief with

Christ's face, formally also within this scene, is either free or tied to the trees; the angels

from the Ascension support the edges of the cloth, and Theotokos herself holds the Man-

dilion in her spread arms, in the Orante position (picture 7).

The author challenges the hypothesis that the described combinations were develo-

ped while condensing artistic programmes, due to the lack of space in the restrained tem-

ples of the postbyzantine epoch. She focuses her explanation to the structure of thenewly-created picture the composition of Announciation is complemented with the re-

lic which proves the idea of incarnation; the composition of the Dormition, which illustra-

tes the doctrine on the indivisibility of the two natures of Christ, is logically complemen-

ted with the relic which proves it. Both connections place emphasis on the symbolic-alle-

gorical sense of the presentations, where two ideas are connected in a new whole. From

the dogmatic standpoint, the connections belong to the widely held standpoint that there is

no Ascension without Christ's incarnation.

Inclusion of the Mandilion into the illustration of the hymn Proroci su nagovestilistems from the desire to use the picture to point to the prologue and epilogue of the incar-

nation in order to underline the role and significance of the Theotokos in the incarnation

(picture 9).


93


22/34

Face not painted by hand as a symbol of the eucharistic sacrifice is expressed in a

significantly clearer manner in the postbyzantine than in the Byzantine iconography, mostoften within the scene of the Apostles' Communion (picture 10).

Eschatological sense of the Mandilion is to be found within the non-canonical formof the Deisis, where Christ's face not painted by hand replaces Christ on the throne (first

in Sopoani, picture 11). Later, particularly in the Russian regions, it is as a rule painted

on the upper horizontal of the icon frame (picture 12). New symbolism of the Handker-

chief is based on the soteriological and redeeming role of Christ's God-Man life and acti-

vities, as well as on the certainty and inevitability of his Second Coming, because Stoglav

reminds us that those who reject icons will not recognize Christ on the day of his Second

Coming".

Theparsunas portraits widely spread in Ukrainian, Polish and Russian regions at the top of the frame have the Mandilion whose role is funerary, implying the belief of

the portrayed person in the protection of the Face not painted by hand during the specialjudgement and the hope of salvation during the final judgement.

Analysis of the role of an extremely important cult painting, like the presentation of

the Face not made by hand, shows that the postbyzantine art along with the continua-

tion of Medieval, inherited forms and senses includes changes indicated: in the change

of iconography of the Mandilion as a specific topic; in the change of its place in the to-

pography of the temple; in its introduction into other, till then independent topics, where it

supported or significantly changed the basic meaning; in the connection with the Theoto-

kos which is one of the proofs of growing interest in Mariological topics; and in acquiring

completely new senses. Therefore, one should not talk about a simple convergence of top-

ics in the restricted area of postbyzantine churches; one should try to find tautology as the

essential feature of described combinations. It is a reflection of the times and a differentway of thinking, caused not only by the unstable and very changeable political circum-

stances, but primarily by the theological turmoil which continually required to reconsider

matters, to find proofs and emphasize, even to double them. That is the origin of the new

rhetoric of postbyzantine painting.

SVETLANA PEJI *

94


23/34

Ikona Nerukotvorenog Spasa, druga polovina H veka,Tretjakovska galerija u Moskvi


24/34

Blagovetenski sabor moskovskog Kremqa, Mandilion nad ulazomu severnu galeriju, sredina H veka (preuzeto iz: I. Kaalova i dr,

Blagovetenski sobor, sl. 107)


25/34

Qubqanski abagar, druga polovina H veka(preuzeto iz: N. Radoji, Srpski Abagar)


26/34

Moldovica, detaq ilustracije posledwe strofe Bogorodiinog Akatista,H vek (preuzeto iz: A. Grabar, G. Opresco, Roumanie, Pl. XIV)

Crkva brvnara u Vreocima, ikonostas, 1820. (snimio: M. Markovi)


27/34

Prespa, crkva Bogorodice Milostive, 1409/10. (preuzeto iz: G. Suboti,Ohridska slikarska kola, sl. 15)


28/34

Vaznesewe sa Nerukotvorenim obrazom: 1. Sv. Nikola monahiwe Evpraksije uKosturu, 1485. (prema: S. Pelekanidoy, Kasstoria, 179180); 2. Sv. Spas kodsela Alino, 1626. (preuzeto iz: E. Floreva, Alinskite stenopisi, sl. 17);

3. Vrbovo, 1625. (prema fotografiji I. Gerove); 4. Borje, H vek(prema fotografiji V. Popovske Korobar)


29/34

Vranetica, crkva Sv. Ilije, freske na istonom zidu, H vek(snimio: V. Kiprijanovski)

Pustiwa, ivopis na elu luka i polukaloti oltarske konhe, 1622.(snimio: M. Markovi)


30/34

Poganovo, Priee apostola, detaq, 1499. (preuzeto iz: B. ivkovi,Poganovo-crtei fresaka, )


31/34

Sopoani, istoni zid akonikona, H vek (preuzeto iz: B. ivkovi,Sopoani-crtei fresaka, H)


32/34

Ikona sv. Nikole, H vek(preuzeto iz: M. V. Alpatov, Drevnerusska ikonopis, sl. 147)


33/34

Poganovo, Silazak sv. Duha, 1499.(preuzeto iz: B. ivkovi, Poganovo-crtei fresaka, )


34/34

Kleimo ikone Vavedewa sa itijem Bogorodice, H vek(preuzeto iz: M. V. Alpatov,

Drevnerusska ikonopis, sl. 183)

Documents

MANDALION Svetlana Pejic