251

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

Maden Tetkik ve Arama Dergisi

http://dergi.mta.gov.tr

‹Ç‹NDEK‹LER

MADEN TETK‹K VE ARAMA

D E R G ‹ S ‹Türkçe Bask› 2015 151 ISSN : 1304 - 334X

Van Gölü’nün Geç Kuvaterner Tektono-Stratigrafik Evrimi..................................................................... Naci GÖRÜR, M. Nam›k ÇA⁄ATAY, Cengiz ZABCI, Mehmet SAKINÇ,..................................................................................................................Remzi AKKÖK, Hande fi‹LE ve Sefer ÖRÇEN 1

Bat› Anadolu'da Geç Senozoyik Geniflleme Tektoni¤i: Menderes Çekirdek Kompleksinin Yüzeylemesive ‹liflkili Havza Oluflumu................................................................................................................................... Gürol SEYITO⁄LU ve Veysel IfiIK 49

Türkiye Geç Pleyistosen Buzullaflmasi ve Paleoiklimi................................................................................................................................... M. Akif SARIKAYA, Attila ÇINER 109

Ankara Dolay›nda Geç Permiyen Uyumsuzlu¤u ve Temel Kayaçlarda Yeni Yafl Bulgular›, Ankara, Türkiye.................................................. Mustafa SEV‹N, Mustafa DÖNMEZ, Gökhan ATICI, A. Hande ESATO⁄LU VEKL‹,............................................................................................ Ender SARIFAKIO⁄LU, Serap ARIKAN, Havva SOYCAN 131

Amasya Civar› Geç Kretase Yafll› Ultrapotasik Volkaniklerinde Farkl›laflma Süreçleri...................................................................................................................................... Fatma GÜLMEZ ve fi. Can GENÇ 151

Bor Yataklar›n› ‹çeren Neojen Havzalar›n›n Jeolojik Özellikleri: Yataklar›n Genel De¤erlendirmesi ve Gelecek Öngörüsü, Türkiye.................................................................................................................................................................. Cahit HELVACI 171

Do¤u Anadolu Bölgesi’ndeki Kabuk Yap›s›n›n Düfley ve Yatay Yönlü Analizi........................ Oya PAMUKÇU, Tolga GÖNENÇ, Ayça YURDAKUL ÇIRMIK, fievket DEM‹RBAfi, Seyit TOSUN 219

Antik Madencilik Hakk›nda Arkeolojik ve Jeolojik Görüfller......................................................................................................................... Prentiss DE JESUS ve Gonca DARDEN‹Z 233

Dumanl› Köyü ’nde (Çanakkale - Türkiye) Asbest Maruziyetinin T›bbi Jeoloji Aç›s›ndanDe¤erlendirilmesi; Disiplinler Aras› Bir Çal›flma................................................................................................... Erdinç Y‹⁄‹TBAfi, Arzu M‹R‹C‹, U¤ur GÖNLÜGÜR,.............................................................................. Coflkun BAKAR, Onur TUNÇ, F›rat fiENGÜN ve Özgür IfiIKO⁄LU 249

Jeolojik Miras ve Türkiye Jeositleri Çat› Liste’si........................................................................................... Nizamettin KAZANCI, Fuat fiARO⁄LU, Yaflar SULUDERE 261

Emet Bor Yata¤›nda (Türkiye) ‹ki Yeni Mineralin Bulunuflunun Öyküsü: Emetit Ca7Na3K(SO4)9 ve FontarnauitNa2Sr(SO5)[B5O8(OH)](H2O)2.................................................................................................................................................................. Cahit HELVACI 271

Katk› Belirtme....................................................................................................................................................................... 287

Maden Tetkik ve Arama Dergisi Yay›n Kurallar› ................................................................................................................ 289

DUMANLI KÖYÜ ’NDE (ÇANAKKALE - TÜRK‹YE) ASBEST MARUZ‹YET‹N‹N TIBB‹ JEOLOJ‹AÇISINDAN DE⁄ERLEND‹R‹LMES‹; D‹S‹PL‹NLER ARASI B‹R ÇALIfiMA

EVALUATION OF ASBESTOS EXPOSURE IN DUMANLI VILLAGE (ÇANAKKALE-TURKEY) FROM AMEDICAL GEOLOGY VIEWPOINT: AN INTER-DISCIPLINARY STUDY

Erdinç Y‹⁄‹TBAfia*, Arzu M‹R‹C‹b, U¤ur GÖNLÜGÜRb, Coflkun BAKARc, ‹smail Onur TUNÇd, F›rat fiENGÜNa ve Özgür IfiIKO⁄LUa

a Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ), Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisli¤i Bölümü, Çanakkaleb ÇOMÜ T›p Fakültesi, Gö¤üs Hastal›klar› Anabilim Dal›, Çanakkalec ÇOMÜ T›p Fakültesi Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dal›, Çanakkaled Ardahan Üniversitesi, ‹nsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Co¤rafya Bölümü, Ardahan

ÖZ Biga Yar›madas› genel jeolojik nitelikleri ve do¤al kaynak çeflitlili¤i yan› s›ra önemli t›b-bi jeoloji sorunlar› bak›m›ndan da oldukça ilginç bir bölgedir. Bölgenin muhtemel t›bbi je-olojik sorunlar›n›n bafll›calar›; do¤al radyoaktivite, içme sular›nda metal/mineral kirlili¤i,asit kaya/maden drenaj›, jeotermal ve di¤er su kaynaklar›nda kalite sorunu, vb olarak say›-labilir. Bu kadar genifl t›bbi jeolojik sorunlara sahip olan Biga Yar›madas›’ndaki kritik birbölgede asbest maruziyeti t›p ve yerbilimcilerden oluflan bir grup taraf›ndan incelenmifltir.Araflt›rma Kuzeybat› Anadolu’da Biga Yar›madas›n›n kuzeybat›s›nda, Çanakkale ilininLapseki ilçesine ba¤l› Dumanl› köyü ve çevresinde sürdürülmüfltür. Çanakkale ‹l Sa¤l›kMüdürlü¤ü taraf›ndan 2011 y›l›nda Dumanl› köyünde 3 ve yak›n›ndaki Çamyurt köyünde1 adet mezotelyoma vakas› tespit edilmifltir. Bunun üzerine yer bilimciler ile Gö¤üs Has-tal›klar› ve Halk Sa¤l›¤› uzmanlar›ndan oluflan bir çal›flma grubu taraf›ndan bölgede arafl-t›rmalar yap›lm›flt›r. Çal›flmalar yer bilimlerinde ve sa¤l›k bilimlerinde efl zamanl› ve para-lel olarak sürdürülmüfltür. Dumanl› köyü çevresinde asbestiform mineraller ileri derecedemakaslamaya u¤ram›fl (sheared) serpantinitler içerisinde yer almaktad›r. Serpantinitler böl-gede yayg›n mostra veren ve mikaflist, gnays, mermer litolojilerinden oluflan Çaml›ca me-tamorfikleri içinde tektonik dilim ve mercekler halinde bulunmaktad›r. Bu do¤rultu at›ml›sistem içerisindeki gerilme-makaslama alanlar›nda asbestiform mineral damarlar› gelifl-mifltir. Petrografik ve mineralojik tayinler bu minerallerin bafll›ca klinokrizotil, lizardit veantigorit ile aktinolit oldu¤unu göstermifltir. Yerbilimleri çal›flmalar›na paralel olarak, köy-de son befl y›lda gerçekleflen ölüm nedenlerinin saptanmas› amac›yla sözel otopsi çal›flma-lar› ile solunum fonksiyon testleri ve radyografik tetkikler yap›lm›flt›r. Radyolojik patolojiile asbest maruziyeti aras›nda anlaml› korelasyon saptanm›fl, bu olgularda maruziyet süre-sinin 23-80 y›l aras›nda de¤iflti¤i anlafl›lm›flt›r.

Anahtar Kelimeler: T›bbi Jeoloji, Biga Yar›madas›, Türkiye,Asbest, Mezotelyoma

* Baflvurulacak yazar: Erdinç Yi¤itbafl, erdinc.yigitbas@gmail.com

Keywords:Medical Geology, Biga Peninsula, Turkey, Asbestos, Mesothelioma

ABSTRACTBiga Peninsula has many varied and interesting medical geologic problems, as well as be-ing rich in natural geological resources. Mainly these problems are natural radioactivity,mineral dust, metal/mineral contamination in drinking water, acid rock/mine drainage,and problems related to geothermal and drinking water. With this view exposure to asbes-tos was surveyed and the results of this survey were evaluated by earth scientists and me-dical doctors. This inter-disciplinary study was done in Dumanl› village (Çanakkale-Tur-

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

252

Girifl

Biga Yar›madas› zengin jeolojik yap›s› yan› s›ra,çok çeflitli ve ilginç t›bbi jeoloji sorunlar›na potansi-yel olarak aç›k bir bölgedir (fiekil 1). Bu sorunlar›nbafll›calar› do¤al radyoaktivite, mineral tozlar›, içmesular›nda metal/mineral kirlili¤i, asit kaya/maden dre-naj›, jeotermal ve içme sular›ndan kaynaklanan so-runlar, vb. say›labilir. Bölgede bu konular üzerindemünferit çal›flmalar yap›lm›fl olmas›na karfl›n (Örgünvd., 2007; 2008; Baba, vd., 2008; Save vd., 2009; Ba-ba ve Gündüz, 2010; Bakar vd., 2009a, b; 2010;Bundschuh, vd., 2013; Atabey, 2008; 2013; Yi¤itbafl,vd., 2012), tüm Türkiye gibi Biga Yar›madas› daher bir t›bbi jeoloji konusu üzerinde derinlemesine

araflt›rmay› gerektirir. Bu perspektif içinde, Biga Ya-r›madas›nda asbest maruziyeti bir örnek alanda ince-lenerek ön sonuçlar› t›p ve yerbilimleri uzmanlar› ta-raf›ndan de¤erlendirilmifltir.

Asbest geçmiflte izolasyon, elektriksel nitelik,yüksek gerilme direnci, kimyasallara ve s›cakl›¤a da-yan›m› gibi önemli özeliklerinden ötürü yayg›n ola-rak kullan›lm›fl olan bir grup lifsi silikat mineralidir.Çat› malzemeleri, zemin fayans›, beton künk, tekstilgibi sektörleri içeren 3000’den fazla ticari üründekullan›lmas›, halka aç›k alanlarda ve yaflam çevresin-de genifl yay›l›m›na neden olmufltur.

Ticari olarak kullan›lan asbestiform minerallerbafll›ca iki grupta toplan›r. Bunlar; 1) Serpantin asbest

key) in the Biga Peninsula, NW Turkey. Studies have been carried out in earth sciences andthe health sciences simultaneously. The asbestiform minerals around Dumanl› village arecontained in sheared serpentinites which occur as tectonic slices and lenses within Çaml›-ca metamorphics. These tectonic slices and lenses are bounded by strike-slip faults andprobably obtained their final tectonic positions in a transpressional regime during lateCretaceous-early Eocene time. Asbestiform minerals occur within stretching-shear zonesin the strike-slip system. Petrographic and mineralogic indications show that the asbesti-form minerals are clinochrysotile, lizardite, antigorite and actinolite. In parallel with earthscience studies; verbal autopsy, pulmonary function tests and radiological examinationstudies were carried out. A significant correlation between asbestos exposure and radiog-raphic pathology was identified in the region and it was understood that the duration ofexposure in these cases varies from 23-80 years.

fiekil 1- Biga Yar›madas›’n›n basitlefltirilmifl jeoloji haritas›. Araflt›rman›n gerçeklefltirildi¤i Dumanl› köyünün bulundu¤u alany›ld›z ile gösterilmifltir (Harita Tunç vd. 2012’den).

253

(krizotil, lizardit, antigorit) ve 2) Amfibol asbestler-dir (krosidolit, amosit, antofillit, tremolit, aktinolit).Asbestiform minerallerin endüstride yayg›n olarakkullan›lmas›n›n bafll›ca nedenleri; ›s›ya ve yanmayakarfl› dayan›kl› olmalar›, yüksek gerilme direncine sa-hip olmalar›, ›s› ve elektrik iletkenli¤inin çok düflükolmas›, çeflitli kimyasallara karfl› dayan›kl› – durayl›olmalar›, sürtünme ve afl›nma ve yanmaya karfl› daya-n›kl› olmalar›, çeflitli maddelerle birlikte kullan›ld›-¤›nda o maddelere kolay flekillenebilir nitelik kazan-d›malar›d›r (‹rkeç, 1990 ve oradaki referanslar).

Serpantin grubunda yer alan krizotil, bir ticari as-best türü olarak dünyada birçok endüstriyel uygula-mada yayg›n kullan›lm›flt›r. Oldukça esnek, ondülelive ›s› direnci yüksektir. Ancak asit ortamlara daya-n›ks›zd›r. Yap›lan tahminlere göre Amerika BirleflikDevletlerinde geçmiflte kullan›lan ticari asbestin%95’ten fazlas›, ço¤unlukla Kanada ve Rusya’dakimadenlerden gelen krizotil asbesttir (Craighead, vd.,1982; Selikoff ve Lee, 1978). Asbest konusunda bu-güne de¤in yap›lm›fl çok say›daki inceleme ve araflt›r-ma sonuçlar›na bak›ld›¤› zaman asbest minerallerininsa¤l›k üzerinde ciddi olumsuz etkileri ortaya ç›km›fl-t›r. Asbest ile akci¤er hastal›klar›n›n iliflkili olabilece-¤i 1900’lerin bafllar›nda gündeme gelmifltir. Pancoast,vd. (1918) bundan yaklafl›k yüz y›l önce akci¤erin as-best ve toz inhale etmesinin sonuçlar›n› radyolojikyöntemlerle incelemifllerdir. Cooke (1924), yaklafl›k18 y›l asbest fabrikas›nda çal›flan bir kad›nda pulmo-ner fibrozis geliflti¤ini belirtmifltir. Asbest ve malignmezotelyoma aras›ndaki iliflki 1960’larda Wagner,vd. (1960)’nin maden iflçileri üzerinde yapt›¤› çal›fl-mayla tan›mlanm›flt›r. Bundan k›sa bir süre sonrameslek d›fl› maruziyet de bölgesel olarak artm›fl, me-zotelyoma insidans›n› belirten Newhouse ve Thomp-son (1965)’un çal›flmas› ve daha sonra Selikoff(1968)‘un yay›nlad›¤› makaleden sonra asbest üretenülkelerde asbestin mesleksel ve çevresel potansiyelsa¤l›k sorunlar›na yol açt›¤› konusu tart›fl›lmaya vebu konu ile ilgili araflt›rmalar yap›lmaya bafllanm›flt›r.Asbestin çevresel veya mesleksel olarak inhale edil-mesi, pulmoner fibrosis (asbestosis), akci¤er kanseri,plevra veya peritonda mezotelyoma ve plevral de¤i-flikliklere (kal›nlaflma, plak, effüzyon) yol açmaktad›r(Bar›fl, vd., 1979; Niklinski, vd., 2004; Do¤an, 2002;Emri ve Demir, 2004).

Akci¤er (bronfl) kanseri dünyadaki en yayg›n veöldürücü kanserler aras›ndad›r. Dünya Sa¤l›k Örgü-tü’nün verilerine göre Dünya’da ölümle sonuçlanankanserler aras›nda en önde gelenlerden biri akci¤erkanseridir (WHO, 2013) ve tüm akci¤er kanserlerinin%4-12’sinin asbest maruziyeti sonucu geliflti¤i

tahmin edilmektedir (Henderson, vd., 2004). DifüzeMalign Mezotelyoma (DMM) mezotelyal hücrelerdeya da plevra, perikardiyum veya peritonun alt›ndakimezenkimal hücrelerde ortaya ç›kan ölümcül bir tü-mördür (Chretien, vd., 1985). Plevra ve peritonda ge-liflen DMM’nin asbest maruziyeti ile olan iliflkisiaç›kt›r. Ancak asbest maruziyeti d›fl›nda DMM’ninidiyopatik ve di¤er kabul edilen nedenleri aras›ndaeriyonit gibi lifsi mineraller, radyasyon, plevral sikat-ris ve SV 40 virüsü yer almaktad›r (Craighead, vd.,1982).

Asbeste maruz kalan kimselerde genelde plevralmezotelyoman›n prevalans› yüksek iken periton mezo-telyoman›n prevalans› daha düflüktür. Periton mezotel-yomas› vakalar› a¤›rl›kl› olarak asbeste yo¤un bir fle-kilde maruz kalan kimselerde görülür. Asbestin nedenoldu¤u mezotelyoman›n latens periyodu 30 y›l veyadaha fazlad›r ve düflük konsantrasyonlara maruziyettelatens artar, ancak tan› konulduktan sonra yaklafl›k biry›l içinde ölüm görülmektedir (Emri ve Demir, 2004;fienyi¤it, vd., 2000; Lanphear ve Buncher, 1992;Browne, 1994). Akci¤er kanserinden farkl› olarak si-gara tüketimi ile kesinlikle alakal› olmad›¤› ve asbestinhalasyonu sonucunda geliflti¤i saptanm›flt›r. Yap›landeneysel çal›flmalar sonucu bütün asbest türlerinin ak-ci¤er kanseri ve mezotelyoma oluflturabildi¤i gösteril-mifltir (Do¤an, 2002; Suzuki ve Yuen, 2002; Roggli,vd., 1993; Churg, 1988; Berman, vd., 1995; Dufresne,vd., 1995). Ancak malign mezotelyoma oluflturma po-tansiyeli aç›s›ndan amfibol ve krizotil asbest aras›ndaönemli fark vard›r. Amozit, krokidolit ve tremolit gibiamfibol asbestler en büyük potansiyeli olufltururkenkrizotil daha düflük potansiyele sahiptir.

Uzun ve ince asbest liflerinin k›sa asbest liflerine(<5 μm) göre daha fibrojenik oldu¤u hem intratrachealhem de solunum çal›flmalar›nda deneysel olarak göste-rilmifltir (Adamson ve Bowden, 1987; Lemaire, 1985;Davis ve Jones, 1988; Davis, vd., 1986). Kemirgenler-de k›sa krizotil lifleri kullan›larak gerçeklefltirilen kro-nik solunum deneylerinde fibrotik lezyonlar›n olufltu-¤u gözlenmemifltir (Platek, vd., 1985). Uzun lifleremaruziyette hücrenin proliferasyon, hasar, yaralanmave alveol makrofajlar›ndan oksidan serbestlefltirme po-tansiyeli daha fazlad›r (Adamson ve Bowden, 1987;Donaldson, 1989; Mossman, vd., 1989). Asbest lifle-rinin karsinojenitesinde liflerin çap› da etkilidir. Çap›0.25 μm den daha dar olan lifler oldukça karsinojenik-tir (Do¤an, 2002; Berman, vd., 1995).

Asbestiform minerallerin kaynak kayadan do¤alsal›n›m›, bozunma ve erozyon süreçleriyle olur ve yü-zey erozyonuyla konsantre hale gelirler. Mevsimsel

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

kuru iklimlerde lifler kuruyarak erozyona daha duyar-l› hale gelir. Asbest yataklar› içeren kayalar›n tar›m-sal, madencilik, yerleflim vb. amaçlarla tahrip edilme-si, kaynak kayadan asbest sal›n›m›n› h›zland›ranönemli ve riskli antropojenik faktörlerdir (Derbyshi-re, 2005).

Dünyada genifl asbest rezervine sahip olan pekçok ülke aras›nda Türkiye, asbestle iliflkili endemikpulmoner hastal›klar aç›s›ndan en yüksek prevalansasahiptir (Karakoca, vd., 1997). Bu yüksek prevalans›nsebebi k›rsal alanda yaflayan nüfusun çok olmas› vebölgesel jeolojik niteliklerdir. Türkiye’de asbestiformmineralleri yayg›n olarak içeren mafik-ultramafik ka-yalar ile yeflil flistler ülkenin hemen her yerinde mos-tra vermektedir. Dolay›s›yla asbestiform mineral içe-ren kayalar›n mostra verdi¤i bu alanlarda yaflayancanl›lar›n sa¤l›¤› olumsuz olarak etkilenebilmektedir.Türkiye’de asbest liflerinin solunmas›, içinde asbestbulunan ve halk aras›nda “ak toprak” denilen ve ço-¤unlukla talk ve asbest içeren gevflek kayalar›n kireç,s›va, çat› ve zemin stabilizasyon malzemesi olarakkullan›lmas›ndan kaynaklanmaktad›r (Atabey, 2009).Asbestin soluma yoluyla en yo¤un olarak al›nmas›naneden olan yanl›fl uygulamalar›n bafl›nda, asbest içe-ren serpentinitin k›rsal kesimde agrega olarak stabili-ze yol yap›m›nda kullan›lmas›d›r. Maalesef bu büyükyanl›fl bugüne kadar ülkenin pek çok bölgesinde yay-g›n bir flekilde halen sürdürülmektedir (Atabey, 2009;Yi¤itbafl, vd., 2013).

K›rsal bölge meskenlerinde kullan›lan s›valar›nmineralojik analizinde en çok tremolit ve bunun ya-n›nda krizotil ve antofillit asbeste rastlanmaktad›r(Do¤an ve Emri, 2000). Öte yandan Orta Anadolu’davolkanik-volkaniklastik kayalar›n yayg›n mostra ver-di¤i Kapadokya bölgesinde, k›rsal alandaki evlerin s›-va malzemesi içinde lifsi zeolit (eriyonit) bulundu¤utespit edilmifltir (Bar›fl, vd., 1987; Atabey, 2007). De-neysel çal›flmalar eriyonitin krizotile göre 300-800kez daha fazla karsinojenik potansiyelinin oldu¤unuve intraplevral verildi¤inde ise krokidolite göre 100-150 kez daha potent oldu¤u gösterilmifltir (Carthew,vd., 1992). Nitekim Kapadokya bölgesindeki önemlibaz› sa¤l›k sorunlar›n›n lifsi zeolit mineralinden kay-nakland›¤›n› gösteren çeflitli araflt›rmalar yap›lm›flt›r(Bar›fl, vd., 1987, Atabey, 2007). Tüm bu araflt›rmalardo¤al jeolojik ortamlardaki asbestiform mineralin so-lunmas›n›n sonuçta önemli sa¤l›k sorunlar›na yol aç-t›¤›n› göstermektedir.

Makalenin konusunu oluflturan disiplinler aras› buçal›flma, kuzeybat› Anadolu’da Biga Yar›madas›’n›nkuzeybat›s›nda, Çanakkale ilinin Lapseki ilçesineba¤l› Dumanl› ve k›smen de Çamyurt köylerinde

yap›lm›flt›r. Çanakkale ‹l Sa¤l›k Müdürlü¤ü taraf›ndan2011 y›l› içinde bu bölgede 4 adet mezotelyoma vaka-s›n›n tespit edilmesi üzerine Çanakkale Onsekiz MartÜniversitesi (ÇOMÜ) Jeoloji Mühendisli¤i Bölümün-den ve Ardahan Üniversitesi (ARÜ) Co¤rafyaBölümünden yer bilimciler, ÇOMÜ T›p Fakültesi Gö-¤üs Hastal›klar› ve Halk Sa¤l›¤› Anabilim Dallar›ndanuzmanlar ile Çanakkale ‹l Sa¤l›k Müdürlü¤ü uzman-lar›ndan oluflan bir çal›flma grubu kurularak araflt›rma-lara bafllan›lm›flt›r. Çal›flmalar yer bilimlerinde ve sa¤-l›k bilimlerinde efl zamanl› ve paralel olarak sürdürül-müfltür. Yer bilimleri çal›flmalar› Dumanl› ve Çamyurtköyleri ve yak›n çevrelerinde asbest yataklar›n›n olupolmad›¤›n›n tespiti amac›yla jeolojik harita al›m›ylabafllam›flt›r. Belirlenen asbest mostralar› jeoloji harita-lar›na ifllenmifl, numuneler al›nm›flt›r. Numunelerinpetrografik tayinlerinin ard›ndan SEM ve XRD ana-lizleri yap›larak de¤erlendirilmifltir. Tespit edilen as-best damarlar›n›n bölgesel tektonik içindeki geliflimkoflullar› ve mekanizmas› modellenerek bölgede ben-zeri oluflumlar›n muhtemel yerleri ve dolay›s›yla gele-cekte yap›labilecek asbest maruziyeti araflt›rmalar›için öngörülerde bulunulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu amaç-la yer bilimleri çal›flmalar›na paralel olarak bölgedeHalk sa¤l›¤› uzmanlar› taraf›ndan son 5 y›lda gerçek-leflen ölüm nedenlerinin saptanmas› amac›yla sözelotopsi çal›flmalar› yap›lm›flt›r. Gö¤üs hastal›klar› uz-manlar› taraf›ndan ise halihaz›rda yörede yaflayan 139kifliye solunum fonksiyon testleri ve radyolojik tetkik-ler yap›lm›fl ve de¤erlendirilmifltir.

2. Co¤rafik ve Jeolojik Durum

Biga Yar›madas› co¤rafik olarak kuzeyde Marma-ra Denizi ve Çanakkale Bo¤az›, bat›da Ege Denizi,güneyde ise Edremit Körfezi ile s›n›rlan›r. Yar›madado¤udan yaklafl›k Edremit – Akçay aras›nda AnadoluYar›madas›na ba¤lan›r. Bu çal›flman›n yap›ld›¤› Du-manl› ve Çamyurt köyleri co¤rafik olarak Anado-lu’nun en kuzeybat› ucunda bulunan Biga Yar›mada-s›’n›n kuzey kesiminde yer almaktad›r (fiekil 1). Du-manl› ve Çamyurt köyleri mülki olarak ba¤l› bulun-duklar› Lapseki ilçesine s›ras›yla 25 km ve 19 km me-safededir. Çamyurt Köyü ise Dumanl› Köyü’nün yak-lafl›k 5 km kuzeybat›s›nda yer almaktad›r. MeteorolojiGenel Müdürlü¤ünün verilerine göre çal›flma alan›n›nba¤l› bulundu¤u Çanakkale ilinin iklimi De Martonneiklim s›n›flamas›nda step-nemli aras›nda olup kurak-l›k indisi 13.48’dir (MGM, 2014a). Meteoroloji GenelMüdürlü¤ü’nün Rüzgar Atlas›’na göre ise incelemealan› Türkiye’nin en rüzgarl› bölgesi içinde yer al-maktad›r (MGM, 2014b). Bu durum do¤al olarak as-bestiform minerallerin havaya daha fazla kar›flmas›nave canl›lar›n daha fazla solumas›na neden olmaktad›r.

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

254

255

Biga Yar›madas› jeolojik olarak Sakarya K›tas›olarak bilinen k›tasal birimler ile farkl› köken ve yafl-tan çok eski okyanusal topluluklar› temsil eden çeflit-li tektonik birliklerden oluflmaktad›r (Yi¤itbafl, vd.,2009; fiengün, vd., 2011; Tunç, vd., 2012).

Biga Yar›madas›’nda kuzeydo¤u-güneybat› do¤-rultulu iki metamorfik kuflak mostra vermektedir. Gü-ney kufla¤› Kazda¤ Masifi temsil ederken kuzey kufla-¤› Çaml›ca, Karabiga ve Karada¤ Masifleri temsil et-mektedir. Bu iki farkl› metamorfik kufla¤›n aras›ndaTersiyer-Kuvaterner yafll› kal›n volkano-sedimanterkayalar›n örttü¤ü bir sütur zonun varl›¤› ileri sürül-müfltür. Bu sütur zonu; Paleotetis veya ‹ntra-Pontidokyanusunun kal›nt›lar› olarak de¤erlendirilmifltir(Okay, vd., 1991; 2008; Okay ve Göncüo¤lu, 2004;Duru, vd., 2004; 2012). Di¤er bir görüfl ise bölgedeAlpin okyanusal sütur olarak de¤erlendirilen zonunBat› Pontid Fay Zonu olarak isimlendirilen do¤rultuat›ml› bir fay zonu oldu¤udur (Yi¤itbafl, vd., 1998;Elmas ve Yi¤itbafl, 2001; 2005; Elmas, vd., 2011).

Bu araflt›rman›n yürütüldü¤ü Dumanl› Köyü veçevresi bu makalenin jeoloji ekibi taraf›ndan ayr›nt›l›

olarak haritalanm›flt›r (fiekil 2). Dumanl› Köyü yerle-flim yeri, esas itibariyle mikaflist, gnays, kalkflist lito-lojilerinden oluflan Çaml›ca Metamorfitleri üzerindekuruludur. fiekil 2’de bu birimin inceleme alan›ndakida¤›l›m› kahve renkli alan ile gösterilmifltir. Bu meta-morfik kayalar özellikle köyün kuzey ve bat› kesim-lerinde ileri derecede makaslamaya u¤ram›fl serpanti-nit dilimleri içermektedir. fiekil 2’de serpantinitlerinda¤›l›m› ise yeflil renkle gösterilmifltir. Serpantinit di-limleri ile metamorfik kayalar aras›nda geliflmifl olandokanak düzlemleri düfleye yak›n aç›yla (60°-90°)kuzeybat› veya güneydo¤uya e¤imlidir (fiekil 3A).Dokanak düzlemi üzerinde yatay veya yataya yak›nkonumda fay çizikleri geliflmifltir (fiekil 3B). Bu göz-lemler ile serpantinitlerin harita deseni; serpantinitlerile Çaml›ca metamorfitleri aras›ndaki dokana¤›n birsa¤ yönlü do¤rultu at›ml› tektoni¤in etkisiyle olufltu-¤unu göstermektedir.

Harita alan›nda Çaml›ca metamorfitlerinde folias-yon düzlemleri de¤iflik aç›larla e¤imli olmakla birlik-te genellikle KD do¤rultuludur (fiekil 2). Ölçülenlineasyon gidiflleri en fazla 20°-30° ile güneybat›ya

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

fiekil 2- Dumanl› Köyü ve dolay›n›n jeoloji haritas›. fiekil 3A ve 3B’deki foto¤raflar›n çekildi¤i lokasyon haritada P harfi ilegösterilmifltir.

dal›ml›d›r. Böylece lineasyon, foliasyon verileri demetamorfik kayalar ile bunlar›n içinde yer alan ser-pantinitler aras›ndaki dokana¤›n; ters at›m bileflenli,sa¤ yönlü do¤rultu at›ml› bir makaslama zonu taraf›n-dan flekillendirildi¤ini göstermektedir. Asbestiformmineraller bu do¤rultu at›ml› sa¤ yönlü makaslamazonu içinde ana makaslama yönü ile aç› yapan T-k›-r›klar› boyunca makaslaman›n anl›k gerilme istikame-tine dik çatlaklar› ve k›r›klar› boyunca geliflmifltir (fie-kil 4).

Dumanl› Köyü’ne yak›n alanlarda köy halk›n›nçeflitli biçimlerde temasta bulundu¤u 4 ayr› asbest lo-kasyonu bulunmaktad›r. Bunlar: DM-1:Tepecik (fie-kil 5A), DM-2:Odac›kyan›, DM-3:K›yg›na盤› veDM-4:De¤irmenalan› lokasyonlar›d›r (fiekil 5B).Bunlardan bilhassa DM-1:Tepecik ve DM-4:De¤ir-menalan› lokasyonlar› çok iyi geliflmifl asbest yatakla-r› içermektedir ve köye en yak›n lokasyonlard›r. DM-1:Tepecik lokasyonu köyün yaklafl›k 1 km kuzeyinde,DM-4:De¤irmenyan› lokasyonu ise köyün yaklafl›k

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

256

fiekil 3- A) Çaml›ca metamorfiti içinde yeralan serpantinit merceklerinin metamorfik kayalar ile olan dokanak iliflki-si. B) Dokanak düzlemine yak›ndan bak›fl.

fiekil 4- ‹çinde asbestiform minerallerin olufltu¤u T k›r›klar› ve do¤rultu at›ml› sa¤ yönlü bir makaslama zonu içinde geliflendi¤er baz› önemli küçük ölçekli yap›lar› gösterir model. ISA: Anl›k gerilme ekseni. Daha ayr›nt›l› bilgi için Fossen(2011)’e bak›n›z.

257

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

750 m bat›s›nda yer almaktad›r. Bu lokasyonlar dahaçok yol yap›m› vb. amaçlarla yap›lan kaz›lar nedeniy-le ortaya ç›km›fllard›r. Bölgenin morfolojik yap›s› vebitki örtüsü nedeniyle henüz keflfedilememifl baflkaasbest lokasyonlar›n›n da olmas› mümkündür.

Arazide yap›lan gözlemler Dumanl› Köyü yak›nçevresindeki serpantinit mostralar› içinde yayg›ncaasbest minerallerinin varl›¤›n› kesin olarak göstermifl-tir (fiekil 6A ve 6B). Ç›plak gözle bile kolayl›kla tes-pit edilebilen bu mineraller ayr›ca polarizan mikros-kop alt›nda da petrografik olarak tespit edilmifltir (fie-kil 6C ve 6D).

Dumanl› Köyü ve yak›n çevresindeki serpantinitmostralar›nda asbest yataklar›n›n varl›¤› sahada vepolarizan mikroskopta aç›kça tespit edilmifl olmaklabirlikte bunlar›n SEM ve XRD analizleri de yap›lm›fl-t›r. Asbestiform minerallerin SEM (Taramal› Elek-tron Mikroskobu) ve XRD (X-Ray Difraktometre) so-nuçlar› flekil 7A ve 7B’de görülmektedir. Buna göreSEM alt›nda lifsi habitli, beyaz renkli kristallerinXRD analizi sonuçlar›na göre antigorit(Mg3Si2O5OH4), lizardit (Mg,Al)3(Si,Fe)2 OH4, kli-nokrizotil (Mg3Si2O5 OH4) olarak belirlenmifltir.

fiekil 5- A) Dumanl› köyü kuzeyindeki DM-1:Tepecik lokasyonu ve B) bat›s›ndaki DM-4:De¤irmenyan› lokasyonu.

fiekil 6- A ve B) DM-1: Tepecik lokasyonundaki serpantinitler içinde geliflmifl asbest lifleri ç›plakgözle bile aç›kça görülmektedir. C ve D) Asbest içeren serpantinit mostralar›ndan al›nan nu-munelerin polarizan mikroskop alt›ndaki görüntüsü. Kaya içindeki asbestiform habitli krizo-til asbest kristalleri her iki fotoda da aç›kça görülmektedir.

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

258

2011 y›l›nda bir adet mezotelyoma vakas›n›n gö-rüldü¤ü Çamyurt Köyü yak›n dolay›nda ise serpanti-nit mostralar› bulunmamaktad›r. Köy, Senozoyik yafl-l› volkanik-volkaniklastik kayalar üzerinde yer al-maktad›r. Bu nedenle de Çamyurt köyünde Dumanl›köyünde oldu¤u kadar ayr›nt›l› medikal tarama yap›l-mamakla beraber köy içinde ve yak›n çevresindemostra veren volkanik kayalardan örnek al›narak in-celenmifltir. Al›nan örneklerin dördünde polarizanmikroskop alt›nda zeolit varl›¤› tespit edilmifltir (fie-kil 8). Bunlar da mineral tayini için SEM ve XRDanalizine tabi tutulmufl, yap›lan incelemelerde volka-nik/volkaniklastik kaya örneklerinde höylandit (Ca-Al2Si7O18H2O), Al flabazit (NaAlSi4O20), kuvars(SiO2), mikroklin (KAlSi3O8) mineralleri saptanm›flolmakla birlikte eriyonit varl›¤›na rastlan›lmam›flt›r.Ancak Çamyurt köyünün de hem t›bbi taramas›n›nyap›lmas› ve hem de bölgedeki volkanik kayalar›n buanlamda daha ayr›nt›l› incelenmesi gereklidir. ZiraÇamyurt Köyü’ndeki evlerin önemli bir k›sm›n›n ya-p›m›nda bu tür kayalar kullan›lm›flt›r.

3. T›bbi Jeoloji

DM-1 ve DM-4 lokasyonlar›nda mostra veren as-best içeren kayalar yol yap›m› ya da baflka befleri ih-tiyaçlar nedeniyle ileri derecede tahrip edilmifl (fiekil5), böylece asbestiform minerallerin havayla yüzey-sel temas› artt›r›ld›¤› gibi, tane/kristal boylar›n›n kü-çülmesine de neden olunmufltur. Ayr›ca bu lokasyon-lardan al›nan malzeme gerek Dumanl› köyü ve gerek-se çevre köy yollar›nda agrega olarak kullan›lm›fl,böylece asbestin çok daha genifl alanlara yay›larakmaruziyet alan›n›n daha da genifllemesine nedenolunmufltur.

‹nceleme alan›nda yer bilimleri çal›flmalar›na pa-ralel ve eflzamanl› olarak Halk Sa¤l›¤› ve Gö¤üs Has-tal›klar› uzmanlar› taraf›ndan çeflitli çal›flmalar yap›l-m›flt›r. Yap›lan toplant›larla köy halk› bilgilendirilmiflve seyyar mikrofilm cihaz› ile tarama yap›lm›flt›r. 133kifliye mikrofilm 7 kifliye makrofilm çekilmifltir. Mik-rofilm tarama sonras› köye yap›lan 2. ve 3. ziyaretler-

fiekil 7- A ve B) Serpantinit örne¤i içindeki asbestiform habitli kristallerin SEM görüntüsü. C) Serpantinit örne¤inden XRD analizleri sonucu tespit edilen klinokrizotil pikleri.

de sözel otopsi uygulanm›fl ve yetiflkin nüfusa yöne-lik solunum fonksiyon testleri yap›lm›flt›r. Halk Sa¤-l›¤› uzman› C. Bakar taraf›ndan Dumanl› Köyü’nde2007 – 2011 y›llar› aras›nda gerçekleflen ölüm bilgi-leri sözel otopsi yöntemiyle toplanm›flt›r. Sözel otop-si araflt›rmas›n› gerçeklefltirebilmek için Dünya Sa¤-l›k Örgütü (DSÖ) taraf›ndan gelifltirilen ve DünyaSa¤l›k Araflt›rmas›nda (DSA) ve Ulusal Hastal›k Yü-kü Maliyet Etkililik çal›flmas›nda kullan›lan sözelotopsi formu kullan›lm›flt›r (Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2003).Bu form ço¤unlukla kapal› uçlu sorulardan oluflmak-tad›r. Temel ilke, kiflinin ölümünden önce mevcuthastal›¤›ndan ve ona özgü belirti ve bulgular›ndan yo-la ç›karak ölüm nedenini tespit etmektir. Böylece ya-p›lan sözel otopsi çal›flmalar› sonucunda Dumanl›Köyü’nde son befl y›lda gerçekleflen ölüm vakalar›naait cinsiyet, ölüm yeri ve ölüm nedeni bilgileri çizel-ge 1’de verilmifltir.

Sonuçta 216 (116 erkek, 100 kad›n) nüfusa sahipolan köyde son 5 y›l (2007-2011) içerisinde 9 ölüm ol-gusuna rastlanm›flt›r. Ölümlerin ikisi akci¤er kanseri,biri larinks kanseri ve biri ise mezotelyomaya ba¤l›-d›r. Di¤er dördü ise baflka hastal›klara ba¤lanm›flt›r.Yörede yaflayan 139 kifliden 30’unda plevra kalsifi-kasyonu, 4 kiflide ise plevra kal›nlaflmas› saptanm›flt›r.Radyolojik patoloji ile asbest maruziyeti aras›nda an-laml› korelasyon saptanm›fl, bu olgularda maruziyetsüresinin 23-80 y›l aras›nda de¤iflti¤i anlafl›lm›flt›r.

4. Sonuçlar ve Öneriler

Çanakkale ili Lapseki ilçesine ba¤l› Dumanl› Kö-yü çevresinde asbestiform mineraller çeflitli boyutlar-da yataklar halinde bulunmaktad›r. Bu yataklar böl-

gedeki Erken Paleozoyik Referans (Tunç vd., 2012)yafll› Çaml›ca metamorfitleri içindeki serpantinit mer-ceklerinin yerleflmesi esnas›nda oluflan T k›r›klar› bo-yunca geliflmifltir.

Asbestiform kristaller içeren serpantinitler çeflitliamaçlarla yayg›nca ve denetimsiz olarak kullan›lm›fl

259

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

fiekil 8- Çamyurt köyü ve dolay›nda zeolit içerdi¤i düflünülen tüflerin mikroskop alt›ndaki görünümü. A) Polarize ›fl›k ve B)Tabii ›fl›k görüntüsü. Her iki fotoda da foto¤raf›n ortas›ndaki ›fl›nsal kristal agregatlar› (“ze” ile iflaretli) muhtemelenzeolit mineralidir.

YAfi ORTALAMASI 74,7±10,9 YILC‹NS‹YET ÖLÜM SAYISI

Erkek 6

Kad›n 3

ÖLÜM YER‹

Ev 5

Çanakkale Devlet Hastanesi 3

Çanakkale Onsekiz Mart 1Üniversitesi Hastanesi

ÖLÜM NEDEN‹

Akci¤er kanseri 2

Larinks kanseri 1

Mezotelyoma 1

Mide kanseri 1

Serebrovasküler hastal›klar 1

Alzheimer ve kalça k›r›¤› 1

Myokard Enfarktüsü 1

Bilinmiyor 1

Toplam 9

Çizelge 1- Dumanl› Köyü’nde (Çanakkale ili) son befl y›l-da (2007 – 2011) meydana gelen ölüm vakalar›-na ait bilgiler.

ve kullan›lmaktad›r. Radyolojik patoloji ile asbestmaruziyeti aras›nda pozitif korelasyon tespit edilebil-mifltir. Biga Yar›madas›’nda asbestiform mineralleremaruz kald›¤› belirlenen yerleflim yerlerinde ve çal›fl-ma alan›nda yaflayan insanlar›n asbest ile etkilefliminzararlar› konusunda bilinçlendirilmesiyle asbest ileolan etkileflimlerinin azalt›lmas› sa¤lanabilir.

Asbestiform minerallerin oluflmas›na neden olanmekanizma ve jeolojik nitelikler incelendi¤inde BigaYar›madas›’nda daha baflka alanlarda da benzeri so-runlarla karfl›lafl›lmas› kuvvetle muhtemeldir. Bu ne-denle bölgede asbestiform minerallere maruziyetinoluflturabilece¤i t›bbi sorunlar›n dikkatle izlenmesigerekir.

Maruziyet halen devam etmektedir. Asbestiformmineral içeren malzemenin yol yap›m›nda agrega ola-rak kullan›lm›fl olmas› hem maruziyetin etki alan›n›geniflletmifl hem de yüzey/tane oran›n› artt›rarak ma-ruz kal›nabilecek asbest konsantrasyonunu artt›rm›fl-t›r. Asbestiform mineral içeren malzemelerin yol ya-p›m› vb. befleri amaçlarla kullan›larak etki alan›n› vefliddetini artt›rmas›n› engelleyebilmek amac›yla yerelve merkezi yönetimler de konuyla ilgili olarak bilgi-lendirilmelidir.

Bölgenin jeolojik nitelikleri dikkate al›nd›¤›ndaBiga Yar›madas›’nda asbest d›fl›nda eriyonit maruzi-yeti ile bu maruziyetin insan ve çevre sa¤l›¤› üzerineetkileri hususunda da benzeri araflt›rmalar›n yap›lma-s› gerekir.

Yörede maruz kal›nan asbestiform minerallerintürleri, fiziksel ve kimyasal özellikleri de ayr›nt›l› ola-rak belirlenmeli ve asbest maruziyeti sonucunda has-talanan kiflilerin akci¤er dokular›ndaki liflerin türü,fiziksel ve kimyasal özellikleri ile karfl›laflt›r›lmal›d›r.

Katk› Belirtme

Bu araflt›rma k›smen Çanakkale ‹l Sa¤l›k Müdür-lü¤ünün katk›lar› ile sürdürülmüfltür. Bu nedenle dö-nemin ‹l sa¤l›k Müdür Vekili Dr. fiahin Kahyao¤lu veDr. Ümmühan Kahyao¤lu’na teflekkür ederiz. Maka-lede kullan›lan jeolojik haritalar ve tektonik modelTUBITAK-ÇAYDAG 110Y281 no’lu proje kapsa-m›nda üretilmifltir.

Gelifl Tarihi: 19.09.2014

Kabul Tarihi: 28.11.2014

Yay›nlanma Tarihi: Aral›k 2015

De¤inilen BelgelerAdamson, I. Y. R., Bowden, D. H. 1987. Response of mou-

se lungto crocidolite asbestos: II. Pulmonary fibro-sis after long fibres, The Journal of Pathology, 152,109–117.

Atabey, E. 2007. Aksaray-Nevflehir Aras› Eriyonit Minerali‹çeren Volkanik Tüflerin Da¤›l›m› ve Akci¤er Kan-seri (Mezotelyoma) ‹liflkisi. 60 Türkiye Jeoloji Ku-rultay› Bildiri Özleri Kitab›, 289-292.

Atabey, E. 2008. Do¤al radyasyon kaynaklar›: Çanakkale iliAyvac›k ve Geyikli örne¤i. Uluslararas› Kat›l›ml›T›bbi Jeoloji Kitab›, 85-88. YMGV Yay›n›ISBN:978-975-7946-33-5, Ankara.

Atabey, E. 2009. Türkiye’de asbest, eriyonit, kuvars ve di¤ermineral tozlar› ve etkileri. Maden Tetkik ve AramaGenel Müdürlü¤ü, Yerbilimleri ve Kültür Serisi-6,188s.

Atabey, E. 2013. Türkiye’de Do¤al Radyasyon Kaynaklar›ve T›bbi Jeolojik Etkileri. Maden Tetkik ve AramaGenel Müdürlü¤ü, Yerbilimleri ve Kültür Serisi-10,158s.

Baba, A., Save, D., Sülün S., Gündüz, O., Bozcu, M., Gür-dal, G., Özcan, H. 2008. Çan Kömür Havzas›ndakiMadencilik Faaliyetlerinin T›bb› Jeoloji Aç›s›ndanDe¤erlendirilmesi, TÜB‹TAK, ÇAYDAG-106Y041.

Baba, A., Gündüz, O. 2010. Effect of alteration zones on wa-ter quality: A Case Study from Biga Peninsula, Tur-key. Archives of Environmental Contamination andToxicology, 58, 3, 499-513.

Bakar, C., Baba, A., Karaman, H. I. O., fiengünalp, F. 2009a.The neurotoxic effect of high aluminum levels indrinking water in Kirazl› area (Çanakkale, Turkey),12th World Congress on Public Health, 27 April- 1May 2009, ‹stanbul, Turkey.

Bakar, C., Karaman, H. I. O., Baba, A., fiengünalp, F. 2009b.Vitamin B12 levels and neurological findings inthree villages in Çanakkale region, Turkey, 12th

World Congress on Public Health, 27 April- 1 May2009, ‹stanbul, Turkey.

Bakar, C., Karaman, H. I. O., Baba, A., fiengünalp, F. 2010.Effect of high Aluminium concentration in water re-sources on human health, Case Study: Biga Penin-sula, Northwest Part of Turkey. Archives of Envi-ronmental Contamination and Toxicology, 58, 4,935-944.

Bar›fl, Y. I., Artvinli, M., fiahin A. A. 1979. Environmentalmesothelioma in Turkey, Annals of the New YorkAcademy of Sciences, 330, 423-432.

Bar›fl, Y. I., Simanato, I., Artvinli, M., Pooley, F., Saracci,R., Skidmoore J., Wagner, C. 1987. Epidemiologi-cal and environmental evidence of health effect ofexposure to erionite fibers: a four-year study in theCappadocian region of Turkey. International Jour-nal of Cancer, 39:10-17.

Berman, D. W., Crump, K. S., Chatfield, E. J., Davis, J. M.G., Jones, A.D. 1995. The sizes, shapes, and mine-ralogy of asbestos structures that induce lung tu-mors or mesothelioma in AF/HAN rats followinginhalation. Risk Analysis, 15, 181-195.

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

260

261

Browne, K. 1994. Asbestos-related disorders. In: ParkesWR, editor. Occupational lung disorders. 3rd ed.Oxford: Butterworth-Heinemann, 411–504.

Bundschuh, J., Maity, J. P., Nath, B., Baba, A., Gündüz, O.,Kulp, T.R., Jean, J.S., Kar, S., Tseng, Y., Bhattac-harya, P., Chen C.Y. 2013. Naturally occurring ar-senic in terrestrial geothermal systems of westernAnatolia, Turkey: potential role in contamination offreshwater resources. Journal of Hazardous Materi-als, 262, 951-959.

Carthew P., Hill, R. J., Edwards R.E., Lee P. N. 1992. Intrap-leural administration of fibers induces mesothelio-ma in rats in the same relative order of hazards asoccurs in man after exposure. Human and Experi-mental Toxicology, 11, 530-534.

Chretien, J., Bignon, J., Hirsch, A. 1985. The Pleure in He-alth and Disease. Dekker, New York.

Churg, A. 1988. Chrysotile, tremolite, and malignant mesot-helioma in man. Chest, 93, 621-628.

Cooke, W.E. 1924. Fibrosis of the lungs due to the inhalati-on of asbestos dust. British Medical Journal, 2, 147.

Craighead, J. E., Abraham, J. L., Churg, A., Green, F. H.,Kleinerman, J., Pratt, P. C., Seemayer, T. A., Vall-yathan, V., Weill, H. 1982. The pathology of asbes-tos-associated diseases of the lungs and pleural ca-vities: diagnostic criteria and proposed gradingschema. Report of the Pneumoconiosis Committeeof the College of American Pathologists and the Na-tional Institute for Occupational Safety and Health.Archives of Pathology and Laboratory Medicine,06, 541–596.

Davis, J., Jones, M. A. 1988. Comparison of the pathogeni-city oflong and short fibres of chrysotile asbestos inrats. British Journal of Experimental Pathology. 69,717–737.

Davis, J. M. G., Addison, J., Bolton, R. E., Donaldson, K.,Jones, A. D., Smith, T. 1986. The pathogenicity oflong vs. short fibre samples of amosite asbestos ad-ministered to rats by inhalation and intraperitonealinjection. British Journal of Experimental Patho-logy, 67, 415–430.

Derbyshire, E. 2005. Natural Aerosolic Mineral Dusts andHuman Health. Essentials of Medical Geology Im-pacts of the Natural Environment on Public Health,Edt. in chef O. Selinus, Chapter 18, 462-469.

Do¤an, M. 2002. Environmental pulmonary health problemsrelated to mineral dusts: Examples from centralAnatolia, Turkey, Environmental Geology, 41, 571-578.

Do¤an, M., Emri, S. 2000. Environmental health problemsrelated to mineral dust in Ankara and Eskiflehir,Turkey. Yerbilimleri, 22, 149-161.

Donaldson, K., Brown, G. M., Brown, D. M., Bolton, R. E.,Davis, J.M.G. 1989. Inflammation generating po-tential of long and short fibre amosite asbestossamples. British Journal of Industrial Medicine, 46,271–276.

Dufresne, A., Harrigan, M., Masse, S., Begin, R. 1995. Fi-bers in lung tissues of mesothelioma cases among

miners and millers of the township of asbestos, Que-bec. American Journal of Industrial Medicine, 27,581-592.

Duru, M., Pehlivan, fi., fientürk, Y., Yavafl, F., Kar, H. 2004.New results on the lithostratigraphy of the Kazda¤Massif in northwest Turkey. Turkish Journal ofEarth Sciences, 13, 177–186.

Duru, M., Pehlivan, fi., Okay, A. ‹., fientürk, Y., Kar, H.2012. Biga Yar›madas›’n›n Tersiyer Öncesi Jeoloji-si. In: Biga Yar›madas›’n›n genel ve Ekonomik Je-olojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlü¤ü,özel yay›n Serisi No.28, s.7-74.

Elmas, A., Yi¤itbafl, E. 2001. Ophiolite emplacement by stri-ke-slip tectonics between the Pontide Zone and theSakarya Zone in northwestern Anatolia, Turkey. In-ternational Journal of Earth Science-GeologischeRundschau, 90, 257-269.

Elmas, A., Yi¤itbafl, E. 2005. Comment on “Tectonic evolu-tion of the Intra-Pontide sutur zone in the ArmutluPeninsula, NW Turkey” by Robertson and Ustaö-mer, Tectonophysics, 405, 213-221.

Elmas, A., Y›lmaz, ‹., Yi¤itbafl, E., Ullrich, T. 2011. A LateJurassic–Early Cretaceous metamorphic core comp-lex, Strandja Massif, NW Turkey. International Jo-urnal of Earth Science-Geologische Rundschau,100, 1251-1263.

Emri, S., Demir, A.U. 2004. Malignant pleural mesotheliomain Turkey, 2000-2002, Lung Cancer,45, 17-20.

Fossen, H. 2011. Structural Geology. Cambridge UniversityPress, 463p.

Henderson, D. W., Rodelsperger, K., Woitowitz, H.J., Leigh,J. 2004. After Helsinki: a multidisciplinary reviewof the relationship between asbestos exposure andlung cancer, with emphasis on studies published du-ring 1997-2004. Pathology, 36, 6, 517-550.

‹rkeç, T. 1990. Asbest. Maden Tetkik ve Arama Genel Mü-dürlü¤ü E¤itim Serisi, No:31, Ankara.

Karakoca, Y., Emri, S., Cangir, A.K., Bar›fl, Y.I. 1997. Envi-ronmental pleural plaques due to asbestos and fibro-us zeolite exposure in Turkey. Indoor Built Envi-ronment, 6 100-105.

Lanphear, B. P., Buncher, C. R. 1992. Latent period for ma-lignant mesothelioma of occupational origin. Jour-nal of Occupational Medicine, 34, 718-721.

Lemaire, I. 1985. An assessment of the fibrogenic potential ofveryshort 4-T30 chrysotile by intratracheal instillati-on in rats. Environmental Research, 36, 314–326.

MGM. 2014a. http://www.mgm.gov.tr/FILES/iklim/ik-lim_siniflandirmalari.pdf

MGM. 2014b. http://www.mgm.gov.tr/arastirma/yenilenebi-lir-enerji.aspx?s= ruzgaratlasi

Mossman, B. T., Hansen, K., Marsh, J., Brew, M. E., Hills,S., Bergeron, M., Petruska, J. 1989. Mechanisms offiber-induced superoxide (O2) release from alveolarmacrophages (AM) and induction of superoxide dis-mutase (SOD) in the lungs of rats inhaling crocido-lite. In Bignon, J. Peto, J. and Saracci, R. (eds). Mi-neral Fibres in the NonOccupational Environment.I.A.R.C. Publication No. 90, Lyon, France, 81–97.

MTA Dergisi (2015) 151: 251-262

Newhouse, M. L., Thompson, H. 1965. Mesothelioma ofpleural and peritoneum following exposure to as-bestos in the London area. British Journal of Indus-trial Medicine, 22, pp. 261-268.

Niklinski, J., Niklinska, W., Chyczewska, E., Laudanski, J.,Naumnik, W., Chyczewski, L., Pluygers, E. 2004.The epidemiology of asbestos-related diseases.Lung Cancer, 45, 7-15.

Okay, A.I., Siyako, M., Bürkan K. A. 1991. Geology and tec-tonic evolution of the Biga Peninsula, northwestTurkey. Bulletin of the Technical University of ‹s-tanbul, 44, 191–255.

Okay, A. I., Göncüo¤lu, M. C. 2004. Karakaya Complex: areview of data and concepts. Turkish Journal ofEarth Sciences, 13, 77-95.

Okay, A. I., Bozkurt, E., Sat›r, M., Yi¤itbafl, E., Crowley,Q.G., Shang, C.K. 2008. Defining the southern mar-gin of Avalonia in the Pontides: geochronologicaldata from the Late Proterozoic and Ordovician gra-nitoids from NW Turkey. Tectonophysics, 461, 252-264.

Örgün, Y., Alt›nsoy, N., fiahin, S. Y., Güngör, Y., Gültekin,A.H., Karahan, G., Karac›k, Z. 2007. Natural andanthropogenic radionuclides in rocks and beachsands from Ezine region (Çanakkale), Western Ana-tolia, Turkey. Applied Radiation Isotope, 65, 739-747.

Örgün, Y., Alt›nsoy, N., fiahin, S. Y., Ataksoy, B., Çelebi, N.2008. A Study Of Indoor Radon Levels In RuralDwell›ngs Of Ezine (Çanakkale, Turkey) Us›ng So-lid-State Nuclear Track Detectors. Radiation Pro-tection Dosimetry, 131, 379-384.

Pancoast, H. K., Miller, T. G., Landis, H.R.M. 1918. A ro-entgenologic study of the effects of dusts inhalationupon the lungs. American Journal of Roentgeno-logy, 5, 3,129-138.

Platek, S., Groth, D., Ulrich, C., Stettler, L., Finnell, M.,Stoll, M. 1985. Chronic inhalation of short asbestosfibres. Fundamental and Applied Toxicology, 5,327–340.

Roggli, V.L., Pratt, P. C., Brody, A. R. 1993. Asbestos fibertype in malignant mesothelioma: an analytical scan-ning electron microscopic study of 94 cases. Ameri-can Journal of Industrial Medicine, 23, 605-614.

Sa¤l›k Bakanl›¤›, 2003. Baflkent Üniversitesi Ulusal Hastal›kYükü ve Maliyet Etkililik Projesi: Sözel OtopsiAraflt›rmas› Ara Raporu. Sa¤l›k Bakanl›¤› RefikSaydam H›fz›s›hha Merkezi Baflkanl›¤› H›fz›s›hhaMektebi Müdürlü¤ü, 24 Aral›k 2003, Ankara, 166s.

Save, D., Köse, O. Ö., Sülün, S., fiengünalp, F., Gündüz, O.,Baba, A. 2009. The blood and hair heavy metal le-vels in two districts with different groundwater con-centrations. 12th World Congress on Public Health,27 April- 1 May 2009, ‹stanbul, Turkey.

Selikoff, I. 1968. Occurence of pleural calcification amongasbestos insulation workers. Annals of the New YorkAcademy of Sciences, 132, 351-364.

Selikoff, I. J., Lee, D.H. K. 1978. Asbestos and disease. NewYork: Academic Press.

Suzuki, Y., Yuen, S. R. 2002. Asbestos fibers contributing tothe induction of human malignant mesothelioma.Annals of the New York Academy of Sciences, 982,160-176.

fiengün, F., Yi¤itbafl, E., Tunç, ‹. O. 2011. Geology and Tec-tonic Emplacement of Eclogite and Blueschists, Bi-ga Peninsula, Northwest Turkey. Turkish Journal ofEarth Sciences, 20, 273–285.

fienyi¤it, A., Babayi¤it, C., Gök›rmak, M., Topçu, F., Asan,E., Coflkunsel, M., Ifl›k, R., Ertem, M. 2000. Inci-dence of malignant pleural mesothelioma due to en-vironmental asbestos fiber exposure in the southe-asth of Turkey. Respiration, 67, 610-614.

Tunç, ‹. O., Yi¤itbafl, E., fiengün, F., Wazeck, J., Hofmann,M., Linnemann, U. 2012. U-Pb Zircon Geochrono-logy of Northern Metamorphic Massifs in the BigaPeninsula (NW Anatolia-Turkey): New data and anew approach to understand the tectonostratigraphyof the region. Geodinamica Acta. 25, 3-4, 202-225.

Wagner, J. C., Sleggs, C. A., Marchand, P. 1960. Diffusepleural mesothelioma and asbestos exposure in theNorth Western Cape Province. British Journal ofIndustrial Medicine, 17, 260-271.

WHO, 2013. Cancer fact sheet. Facts Sheet number; 297 (Ja-nuary 2013). Available at http://www.who.int/medi-acentre/factsheets/fs297/en/index.html Accessed:December 19, 2013.

Yi¤itbafl, E., Elmas, A., Y›lmaz Y. 1998. Transcurrent faul-ted boundary of Rhodope-Pontide continental frag-ment in Northwest Turkey: Western Pontide Fault.Earthsciences Symposium of 75th The Anniversaryof Turkish Republic, Maden Tetkik ve Arama GenelMüdürlü¤ü, Ankara, 38.

Yi¤itbafl, E., fiengün, F., Tunç, ‹. O. 2009. KB Anadolu’daMesozoyik yafll› kaya topluluklar›n›n da¤›l›m› vekorelasyonu. TÜB‹TAK-ÇAYDAG ProjeNo.108Y232, 118s.

Yi¤itbafl, E., Mirici, A., Gönlügür, U., Bakar, C., fiengün, F.,Tunç, ‹.O., Kahyao¤lu, fi., Kahyao¤lu, Ü. 2012. Theeffect of asbestos exposure on the Mesothelioma di-sease: A case study on Dumanl› Village-Lapseki-Çanakkale. International Earth Science Colloquiumon the Aegean Region 2012 (IESCA-2012), 1-5 Oc-tober 2012 DEU, Abstracts, 191.

Yi¤itbafl, E., Mirici, A., Gönlügür, U., Bakar, C., fiengün, F.,Tunç, ‹.O., Ifl›ko¤lu, Ö., Kahyao¤lu, fi., Kahyao¤lu,Ü. 2013. Biga Yar›madas›n›n medikal jeoloji sorun-lar›na genel bir bak›fl ve bölgede asbest maruziyetisorunu. 2.T›bbi Jeoloji Çal›fltay› Bildiriler Kitab›,Yalç›n M.G. ve Baba, A. (eds), Akdeniz Üniversite-si, 203-206.

Yi¤itbafl, E., Mirici, A., Gönlügür, U., Bakar, C., fiengün, F.,Tunç, ‹.O., Kahyao¤lu, fi., Kahyao¤lu, Ü. 2012. Theeffect of asbestos exposure on the Mesothaliomadisease: A case study on Dumanl› Village - Lapseki- Çanakkale. International Earth ScienceColloquium on the Aegean Region, (IESCA - 2012),1-5 October 2012 DEU, Abstract, 191.

Dumanl› Köyü (Çanakkale-Türkiye) Asbest Maruziyeti

262