MAANUWAALA DIIRKEE DHUKKUBA BEEYLADOOTAA...tamsa’an itti xiyyeeffachuudhaan to’annaan itti godhama. Kitaaba kana keessatti, dhukkuboota daangaa biyya add addaa iddutti tamsa’an

MAANUWAALA DIIRKEE DHUKKUBA BEEYLADOOTAA

KEESSUMATTUU MALLATTO

Irratti Hundaa’ee Fayyadinsa Sadarkaa Fiidiitiif Gargaaru

==============================================================

Maxxansaa 2ffaa

Isa Qaama USAID Naannoo Baha Afrikaa ta’un Qophaa’e

/AU-IBAR-USDA-FAS/ Proojaktii Tuftii Tooftootaa fi Adeemsootaa (PTTA),

Univarsiitii Joorjiyaatiin,

Kutaa Paatolojii Beeyladaa Waliin Gamtaa’uun Kan Hojjame,

Ateensii, Joorjiyaa, USA 30602-7388

Migra Abbummaa © 2015

Dr. Koriyee Braawun

ISBN:

Lakkoofsa Too’anna Laaybrarii Koongreesii: 2015959451

Fuulleen fi Haguuguun Maanuwaala kanaa bishan hin dabarsan Carqii

bareedaan salphumatti qulqulleessuun danda’ama

.

Maxxansuun:

Gamtaa Maxxansituu Bokkaa

200 I. Paarkii Pamelloo; Rd. suite 103

Bokaa Raatan, FL, 33432

Imeelii: [email protected]

Kanaadatti Maxxansame

mailto:[email protected]

GALATA

Barreeffamni kun dhukkuboota beeyladaa adda addaa, isaan mallattoo dhukkubotaa irratti

hundaayeen akkasumas dhukkuboota daangaa dabruun baballatan irratti xiyyeyfachuun

Univarsitii Maqale, Koollejjii Ngeenya Beeyladaa Afaan Amaaraa fi Tigreetiin kan qophaaye

yoo tahu, USAIDn deeggarsa teeknikaa nuuf laateera. Dabalataan, FAO-IKTAD, Institutinii

Qorannoo Misooma Qonnaa Itoophiyaa USAIDf deegarsa godhanini. Akkasumaas, maxxansaan

kun spoonsarii Motuummaa Gamtaa Awrooppaatiin gargaarame. Fayyadamummaan dookmantii

kanaa ummata naannoo gammoojjiitti horsiisa beeyladaatiin bulan gargaaruuf xiyyeeffateeti.

Qaamoota Maxxansi Kun na Ilaallata Jedhuuf

Barreyfamni kun maallaqa gargaalrsa Gamtaa Awrooppaatiin argameen kan hojjatamee dha.

Yaanni as kkessatti ka’e hundi ejjannoo Gamtaa Awroopaa akka ta’etti fudhatamu hin qabu.

Maanuwaala Diirkee Dhukkuba Beeyladootaa

Keessumattuu Mallatto

=======================================================

Korii Braawin

Sensi Andiiw Klaarkiin qophaawe

BUUSTOOTA/ GARGAARTOOTA

>>>>>>

Hiikaa

1. Dr. Ayyaaleew Nugusee

2. Dr. Endaalaa Baalchaa

Agarsiistuu saxaatoo:

Esmond Choowekee

Jamsii Waabachaa Raakuweel Rech Joraam Migihwiraa Lindaa Logaan Peetar Nijaaw Muriitii Nibaabuu Alumaa Amarii Mahammad H. Mahammad Noo’iliinaa Naantimaa Tsigee Kifleyesuus Amaanu’eel Kiflayyasuus Maykil Di’onee Jeef Awustiin

Piitar Maa’inaa Itondeeqaa Geetaachoo Gaarii Yooseeph Sarruugaa Isaam Magiid

Mahammad Husseen Alii Ivaansi Mutummaa Deevid Waaweruu Gabramadin G. Goojjaam Ammahaa Sabsibee Tequwiiroo A. Okumuu Abdii M. Elmii Mohammud H. Jaabraa

Zalaalam Taaddasaa

GABATEE QABIYYEE

SENSA 1

MAANUWAALA KANA KEESSATTI, WAAN BARBAADDU

AKKAMITTI ARGATTU LAATA 3

EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO: Beeyladoota fayyaa tiqsuuf,

seera shanan salphaa 4

የ DHUKKUBOOTA HANDAAQOOU FI SANYII ISHEE

1. Influenzaa Baay’ee Hamaa Simbirrotaa (HPAI)…………………………………………. 7

2. Influenzaa Baay’ee Hamaa Simbirrotaa (ND)…………………………………………... 16

DHUKKUBOOTA BOOYYEE

3. Laydaa Booyyee Afrikaa (ASF)………………………………………………………….25

DHUKKUBOOTA HOOLAA, RE’EE, LOONII, FI FARDAA

(a) Garaa Kaasaa

4. Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)……………………………………………..32

( (b) Sobmaafi hafuuraan wal qabate

5. Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)........................................................38

6. Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)……………………………………………43

7. Laydaa Xarafa Garbaa Bahaa (ECF)…………………………………………………….. 48

8. Gagabsaa (Hear water)……………………………………………………………………52

9. Killis/ Darrisa (AHS)……………………………………………………………………...56

Ammaas : Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)……………………………….32

(c) Madaalee Afaanii fi Miilaa

10. Maasaa (FMD)…………………………………………………………………………..62

(d) Dkukkuboota gogaa

11. Dirmammeessa hoolaa fi re’ee (SP,GP)…………………………………………………69

12. Botote/ Dhukkuba gogaa horii maalaa (LSD)…………………………………………..76

13. Dirmammeessa Gaalaa (CP)…………………………………………………………….80

(e) Darbachuu

14. Wurjaa (Brucellosis)…………………………………………………………………….82

15. Laydaa Rift Vallii (RVF)……………………………………………………………….89

DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA JIRAN

16. Dhukkuba Hafuuraa fi Sombaa Suutee (CRD)…………………………………………95

17. Dhukkuba Kaansarii fi Isaan Qaama sochoosuu fi Hadoochuu fidan (MD)…………...98

18. Dhukkuba Goflaa Barsaa Handaaqoou(IBD)…………………………………………101

19. Dhukkuba Fanxaaxaa Handaaqoou (FP)………………………………………………103

20. Dhukkuba Albaasaa Handaaqoou (CD)………………………………………………105

21. Jogsaa/ Tummaa (Tyrapanosomoses)………………………………………………….107

22. Dhukkuba Hafuuraa fi Sombaa gaalaa Suutee (CRDC)………………………………109

23. Cittoo Gaalaa (Scabies)………………………………………………………………...111

24. Nyanyee (Rabies)………………………………………………………………………113

XIYYEEFFANNAA: Maanuwaala kana keessatti squwerii halluu

diimaan ibsaman hundi jarmii (baakteeriyaa vaayrasii ykn

protozowaa ta’u malan) dhukkuboota fidan iibsuuf kaayame

Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto

1

SEENSA

Iddoo hundaafi naanno kamittiyyuu, beeyladoonni fi ummanni dhukkubarraa walaba adda addaa

irraa walaba tahan guddina diinaydee biyyaafi sabaatiif haalaan murteeysa dha.

Industriin beyladaa gaanfa Afrikaa keessatti shirri diinagdee kessati taphatu tokkoo fi lamaa miti.

Sadarkaa gandatti, beeyladaafi faayidaan beeyladarraa argaman, fkn annan, foon, hanqaaquu fi

kkf, diinagdee duddisuu fi nyaata barbaachisu ummataaf gahuudhaan gahee guddaa qabu.

Akkasumattis, akka biyyatti, biyyonni omishaalee beeyladaa kana gara biyya biratti

gurgurudhaan diinagdee guddisu irratti shiirri taphatan laafaa miti. Kanaafuu, nageenyaafi

dhukkuba adda addaa irraa eeguun haalaan barbaachisaa ta’a.

Dhukkuboonni daangaa biyyootaa giddutti tamsa’an jedhamanii beekaman kun miidhaa guddaa

biyyoorarratti human fidu dand’u qofa osoo hin ta’in, yeroo gabaabaa kessatti lafaa fi biyya

balloo keessatti faca’un gaga’ama gudda fiduun beekamu. Dhukkuboonni du’a fi miidhaa adda

addaa fiduu danda’an kun, ummata firii beeyladootaa adda addaa silaa argachuu qabu

laamshessuudhaan, akkasumattis, fayidaa gurgursa beeyladarraa argatan dhoorku. Haaluma

kanaan, sadarkaa biyyattiis daldala alaa uggursiisuun diinagdee laaffisuun jechuu dha.

Dhukkuboonni daangaa biyyootaa giddutti tamsa’an keessa tokko tokko dhukkuboota

beeyladarraa gara namaa dabarsuun kan bekamanii dha.

Tajaajilli Fayyaa Beeyladaa biyyoleessaa, dhukkubooya daangaa biyya add addaa iddutti

tamsa’an itti xiyyeeffachuudhaan to’annaan itti godhama.

Kitaaba kana keessatti, dhukkuboota daangaa biyya add addaa iddutti tamsa’an kana karaa

salphaa fii suuroora sirritti yaada ibsaniin waliin kan gurmaa’e dha. Kanaafuu, abbaa fedhe fi

ogeessaa hunda akka dhukkuboota kana addaan qoyyabatee qaama ilaalutti gabaasuu akka

danda’amutti qophaawe.


2

Ummata beeylada horsiisu keessatti, beekkumsi fi muuxannoon sirna horsiisaa fi hormaataa

salphaa hint ta’in ni argama jennee amanna. Dhukkubootaas akkasuma. Horsiisee bultoonni,

qotee bultoonni, daldaltoonni, isaan fi’anilleen, suguyyoonni fi isaan biro jireenyi beeyladaa

waliin wal qabate, dhukkuboota biyya miidhu kana ni beekan jedhamee yaadama.

Kanaafuu, kitaaba kana beekumsa duraan qabdan daran cimfachuu fi yoo dhukkuboonni kun isin

mudate, gara qaama ilaallatutti gabaasa godhuu yaalaa.

Kaayyoon keenya, nama hunda akka gamtaan wal qarqaaree dhukkuba gaaga’ama fidu firaa

baraaruun danda’amuu fi.


3

MAANUWAALA KANA KEESSATTI DHIMMA BARBAADDE

ARGACHUUF MAAL GODHUU QABDU

Yoo waa’e horsiisa handaaqoo laaluu barbaaddan taate, mata duree KUTAA

HORSIISA HANDAAQOO jedhu dhaqaa (DHN and IBHS)

Yoo booyyee dhukkubsate ykn du’e agartan taate, mata duree KUTAA

BOOYYEE (ASF) jedhutti ceehaa.

Mata duree beeyladoota hafan hundaatu yoo barbaaddan, HOOLAA RE’E,

LOON fi FARDA jedhurra dhaquu

Garaa kaasaa yoo agartan taate, Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR) isa jedhutti

ceehaa

Rakkina afuura waliin walqabate yoo mudattan immoo, gara- Dhukkuba Mariyyee Hoolaa

fi Re’ee (PPR), Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP), Dhukkuba Daddarbaa

Sombaa Horii Maalaa (CBPP), Gagabsaa (Heart water), Laydaa xarafa Garbaa

Bahaa(ECF), Darrisa (AHS) jedhutti ceehaa

Akkasumattiis, madaa fi waan madaa fakkaataa milarratti ykn afaan irratti argitan taate,

gara MAASAA (FMD) jedhutti deemaa

Yooni dhukkuba kalloo ykn gogaan walqabate isin mudate, Dirmammeessa holaa fi re’ee

(SP,GP), Botote (LSD) jedhutti ceehaa.

Beeylada rimiya buuse yoo laaluu barbaaddan, Layda rift vallii (RVF), Wurjaa

(brucellosis) isaan jedhanitti deema.

DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA JIRAN BEEKUU BARBAANNAAN IMMOO-

Jogsaa/ Tummaa, Nyanyee isaan jedhanitti deema.


4

EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO

Egumsa-naannoo lub-qaboo jechuun ejjannoo beeyladoota keenya akka dhukkubni hinqabneef

fudhatamu dha. Ejjannooleen kun biyyoota addunyaa hunda irratti fudhatamuun beekaman.

Akkasumaas, yaroo hunda fudhatamuu qaban.

Qabxiin handhura yaada kanaa, hooma beeyladaa keenya, nama, beeylada biraa fi waanuma ta’e

akka beeylada keenyaa wajjin akka hin makamne eeguu dha. Maaliif? Wantoonni kun dhukkuba

ba’atuu malan waan tahee fi.

Fakkeenyaaf, yooni ati ooyruu/horsiisa beeyladaa tokko dheeqxe fi beeylaba bakka biro jirurraa

faltii miilarratii qabatte seente, jarmii dhukkuba tamsaasuu salphumatti dabarsuu dandeessa.

Karaa biraatiiniis, beeylada haarawa biro fiddee yoo kan kee waliin walitti naqxe, beeyladni sun

dhukkuba cimaa irraa ban baraare akka ta’e karaan itti beekuu dandeessu hin jiru. Kanaafuu

beeylada haarawa san jarjartee walitti makuun dogongora, hanga dhukkuba qabaachuu dhiisu

miekanessituu.

Qaamni horsiisa/ oomisha beeyladaa kana irrati bobbahan hunduu waa’e egumsa-naannoo lub-

qaboo kana beekuu qaban Fuulli itti aanu, of eeggannoo shaman Egumsa-naannoo lub-qaboo tiin

wal qabatee qoyyabachuun gaarii dha. Kun haalaan barbaachisaa yoo ta’an, guyyaa hunduma

too’achuu fi gochuun barbaaachisaa dha.


5

SEERA DHAABU- DEEMUU EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO

TIIN WAL QABATE

Yoo seera dhaabu- deemuu jechu kana beeyladootaan wal

qabsiifnee jala ejjanne, beeyladoota keenya fayyaa mirkanessuu fi dhukkuba

ittisuu dandeenya.

Beeyladonni dhibaman kan nagayaarraa adda baasuu

Kophee baafadhu ti eega dheeqxee deebite booda, qulqulleeysi.

Nama ati beeytu qofaa tu beeylada keetitti siquu hayyamamaaf

Meeshaalee, konkolaataalee fi biros sirritti qulqulleeysi- Yoo namaaf

ergifta taate tarii, hogguu deebisan sirritti qulqulleeyfadhu.

ammaas

Dura Beeyladonni fayyaa ta’an eega too’atte, laaltee fixxe qofa gara

dhukkubsataniitti ceehi. Dhukkuba waan tamsaasuu dandeessuuf atuuu.


6

KUTAA HORSIISA

HANDAAQOO


7

1. INFLUENZAA BAAY’EE HAMAA SIMBIRROTAA

(HPAI)

Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’an

Eenyuutu qabama?

HANDAAQOOLEEN vaayrasicha dhiiga kessatti qabaatanii isaan birotti dabarsaniis, ofii

hindhukkubsatan.

Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?

Faltii ykn gororri vaayrasicha ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.

Qalbefadhaa! manuaala kana kessati iddoon sanduuqa diimaa kessati

kaa yaman jarmoota dhukkuba fidan ibsuuf kaayaman


8

Simbirroonni Virasii IBHS

yammuu bararan harcaasu.

Handaaqoouwwan dhukkubicha IBHS tiin

gabaman vaayrasicha Gororaa fi falti dhan

dabarssan

Simbirroonni gosa hundaa (handaaqoou itti dabalee) vaayrasicha IBHS

kanaan qabaman karaa salphaadhaan kan biraa irratti dabarsan.


9

Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?

Isaan irra guddaan ni miidhaman.

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman hundi ni du’u.

Virasichi iddoo magaalaa handaaqootti haalaan harca’a. Irra guddaa immoo,

luukkuulee gandarraa gandatti ykn mooraa horsiisa tokkorraa gara biratti namootaan

daddabarsaman salphatti harca’u- virasichi. Akkasumattis, meeshaalee faallamaniin,

kophee, huccuu, saafaa killaa, meenshaa nyaataa fi namootaan harca’u dand’a.


10

Meeshaan kamiyyuu vaayrasichaan faallaman hundi vaayrasicha qabaachuu

malu. Knaafuu meeshaalee itti fayyadamnu hunda sirritti qulqulleysuun

barbaachisaa dha.


11

HANDAAQOOWWAN YARAMAN (HPAI)

Yeroo baayyee, mallattoon isa duraa, handaaqooun lakkoysaan baay’e akka tasatti

du’an.

Dhiitawaa ilillii irratti salphaan mul’atu fi hallu jijjiiruu gara dhiilgee agarra.

BITAA-

Handaaqooun saaxilamte

ilellii

ishee hangaan gara cuqullisaa

jijjiirama

MIRGA-

Handaaqoou gara mirgaa

jirtu kun handaaqoo

fayyaa yoo yaayu,

halluuniis diimaa dha


12

……Mallattoo IBHS

Miilonni sararoota diima

qabaachuu danda’an-

Kuniis gogaa jalatti

dhiiga qabachuu handaaqoo

agarsiisa

Gogaan gara mataa jiru

hundinuu gara halluu

cuqillisaa jijjiirama


13

……Mallattoo IBHS

Dhiitawaa qaamaa

gara mataa argamu

Handaaqooun vaayrasicha

kanaan

qabamte kun halluu ilellee

gara Dhiilgee/Cuqillisaa

jijjiirte


14

OF EEGANNOO SIMBIRROO DUUTUU WALIIN GODHAMU!

Fuuloota waraqaa armaan gadii argaman kessatti suuraalee Simbirroo duutuu dhukkuba

knaan dhufe isin garsiifna.

Yemmuu gogaa handaaqoou duutee baafnu, of eegannoon cimaan ni

barbaachisa, keessaafuu mallattoo dhukkuba kanaa yoo mudanne. Sababni

isaas: haala salphaan gara namatti dabara

SIMBIRROO DUUTUU (HPAI)

Gara mormaa,

gogaan bishaan qabata.

Kun mallattoo IBHS qulfii

ta’e dha.


15

. . . MADAA MIIDHAA IJAAN QAAMARRATTI MUL’ATU (HPAI)

Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya

beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.

Gogaa jalatti bishaan naqatuu,

kessaafuu miila gara kessaatiin.

Somba kessattiis bishaan

ykn dhiiga qabachuu


16

2. DHUKKUBA FINGIL (ND)


Eenyuutu qabama?

Sanyii simbirtootaa baay’eetu shukkuba kanaaf saaxilama. Haata’u malee, hundinuu hin

dhukkubsatan::


Faltii fi gororri vaayrasichha of keessa qabaachuu danda’u. Gara biraattiis dabarsu. Virasichi

luukkuulee gandarraa gandatti ykn mooraa horsiisa tokkorraa gara biratti namootaan

daddabarsaman salphatti harca’u- virasichi. Akkasumattis, meeshaalee faallamaniin, kophee,

huccuu, saafaa killaa, meenshaa nyaataa fi namootaan harca’u dand’a.


17

Handaaqooun vaayrasicha Fingil kanaan qabaman gara hin qabaminitti

dabarsu


18

Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama??

Simbirroonni vaayrasicha Fingil kanaan qabaman karaa salphaadhaan fi saffisaan

kan biraa irratti dabarsan.

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u.

HANDAAQOOUN DHIBAMAN

Nyaata dhaaban. Gamaa gamana sossoohuu hin danda’an; ni kufu. Akkasumaas

hanqaaquu omishuu dhaaban. Garaa kaasaas qabaachuu malu. Mormi ni jallata;

qaamni dalaguu dida

Mallattoon kar tokkoon HPAI walitti dhiyaata, garuu garaagarummaan madaalee

qamaa adda adda ta’a. Addaan bafachuufi qulqulleeysuuf, labraatoorii

fayyaamuun dirqama.


19

HANDAAQOOUN DHIBAMAN (Fingil)

Diimeena fi iita nyaara ijaa

Handaaqooun ni mukaawa, fajaajoofti.

Garaa kaasaa yaasuuu dandeessi.

Mormii ni jallachuu uuma.


20

. . .Mallattoo Dhukkuba Fingil (ND)

Hargansuu, fajaajawuu.

Afaan banuun afuura baafachuu

Handaaqooun qaamni irratti du’a.

Garuu, qalbiin dammaqinsa

gaarii qabdi


21

SIMBIRROO DUUTUU (Fingil)

Gara nyaaraatiin dhiiguu

Rijiijjiin ni iitoofti


22

…..Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Fingil)

Yeroo jalqabu, xannachootni

marrimaan guddaa irratti

argamu ni dhiiga.

Xannachootni marrimaan

guddaa irratti dhiiga garsiisuu


23

. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Fingil)

Dhaabni Garaacha naanneeysu

hundi ni dhiiga.

Mar’imaan hanga

tahe irratti dhiiguu




24

Kutaa Booyye


25

3. DHUKKUBA LAYDAA AFRIIKAA BOOYYEE(ASF)

Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsaa’u

Eenyuutu qabama?

Booyyen hudinuu Dhukkuba Laydaa Afriikaa Booyyee tin ni miidhamu.

Kessumattu booyyeen bosona Afrikaa virasii kana dhiiga kessatti qabaatanii isaan

birotti dabarsaniis, ofii hindhukkubsatan.


Faltii ykn gororri vaayrasicha haalaan ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.

Akkasumaas, silmiin gara booyyee ni fiddi. Qushaashni Foon booyyee irraa

bahuus ni dabarsa.


Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu qabamuu malu.

Ni du’u laata?

Duuti sadarkaa adda addaatiin jirti. Isaan dhukkubichaaf saaxilaman irra guddaan

ni du’u. Tamsaasniis haalaan saffisaa dha.


26

Tamsaasa dhukkubichaa (Dhukkuba Laydaa Afriikaa Booyyee, ASF)

(a) Silmiin dhiiga karkarroo xuuxuun vaayrasicha gara booyyee fiddi.

Qushaashni foon booyyee irraa bahuus ni dabarsa. Shilmiin ba’attuu

vaayrasichaati.

(b) Yammuu silmiin booyyee irratti maxxanuun dhiiga xuuxxu, dhukkuba

dabarsiti.

(c) Booyyeen qabamaniis gara boyyoota biro salphaan dabarsu.

(a)

(c)

(b)


27

Booyyeewwan yaraman

(Dhukkuba layda Afriikaa Booyyee, ASF)

Layda akkaan cimaa; Diimachu fi dhiita'uni gurra fi

dheege irrati ni mulata

Boyyen nyaachu dhiisanii gara tokkotti sasabamu

Gurra maddii naannaa guutu

irratti gurraachoomuu ykn cuqullisaa

halluu jijjiirama.


28

BOOYYEE DU’AN (DHUKKUBA LAYDAA AFRIIKAA BOOYYEE, ASF)

Rajiijjiin ni iitawa, harka 4 ykn

dabaluu dandaya.

Kan agartan kun rajiijjii

beeylada dhukkuba hn qabnee

dha


29

. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu

Rajjiijjiin ni iirawa,

salphatti miidhama

Rajiijjii itawuu fi xannacha

garaacha irraa fi tiruu irratti

argaman gurrachoomu fi dhiiga

qabachu,yaramuus ni malan.


30

…… Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu

Dhukkuba Layda Afriikaa

Booyyee, DHLAB- Layda,

xannacha kalee irraa

argaman gurrachoomu

fi dhiiga qabachu ni malan.




31

KUTAA HOOLAA, RE’EE, LOONII FI FARDAA

GARAA KAASAA

RAKKINA SOMBAAFI HAFUURAAN WAL

QABATE

RAKKINA AFAAN FI MIILAAN WAL QABATE

RAKKINA GOGAAN WAL QABATE

RAKKINA RIMIYA DARBUU


32

(A) GARAA KAASAA

4. DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE (PPR )

Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u

Eenyuutu qabama?

Hoolaa fi re’e



Faltii ykn gororri vaayrasicha haalaan ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.

Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu

qabamuu malu. Tahuus, isaanuma keessaa,

re’e fi hoolaa umriin isaanii xixiqqo

tahan haalaan miidha


33

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u. Maqashiin xixiqqoon talaala hinfudhatin.

Isaan umriin ol aanaa immoo miidhaan kan itti hammaatu yooni dhukkuboota biro akka raammo

garaa, hanqina nyaataa fi iddoo jireenya itti hin tolle tahe dha.


34

BEEYLADONNI DHIBAMAN:

DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE (PPR)


35

………..Mallattoo Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)

Madaa afaan fi funyaan akkasumaas

ija irra. Dabalataan furrii yaasuu.

Madaa afaan fi funyaan akkasumaas ija irra qabu

Madaa ija


36

BEEYLADOOTA DU’AN

(DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE, PPR)

Madaa malaa qabu afaan fi funyaan

akkasumaas ija irra qabu.

Sababa kanaafi beeyladoonni

nyaata guututti dhaaban

Hargansuu iddoo sombaa irrati agara.

Beeyladonni hafuura baayyee ukkaamamu


37

. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu Dhukkuba

Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)

Armaan gaditti kan laallu sombee

Dhukkuba Mariyyee Hoolaa

fi Re’ee kanaaan wal qabatu dha.

Madaalee adda addaatu

somba irratti agarra




38

(B) ISA RAKKINA SOBMAFI HAFUURAAN WALQABATE

5. DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA HORII MAALAA (CBPP)

Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsaa’u

Eenyuutu qabama?

Shanyiin loonii hundinu saaxilamoo dha.


Hancufni fi hoomachi funyaaniin bahuu qofaatu dabarsa. Beeyladoonni baayyee walitti yoo

siqan qofa walitti dabarsuu dnadawu.


39


Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan loon baayyeen walitti dabarsuu dnadawu.

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubni itti hammaate ni du’an.

BEEYLADONNI DHIBAMAN : DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA HORII MAALAA

(CBPP)

Haalaan mukaawa, hoomachi

funyaaniin baasuu.


40

……Mallattoo Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)

Funyaaniin hoomachaa fi furrii baayyee baasuu

Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP) tiin loon qabaman

gurmuu keessaa of baasanii kophaa tahan.

Yemmuu hafuura baasan morma dheereeysuu fi

afaan banuu garsiisan. Kuniis waan hafuurri itti

cituufi. Lubbu muddamuu fi qufaa

fi qufaa


41

BEEYDADOOTA DUUTUU

(Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)

Sombi gara halluu keellootti

jijjiirama.

Sombi waan halluun isaa

keelloo taheen marfama


42

. . . Madaalee Dhukkuba Daddarbaa Sombaa

Horii Maalaa (CBPP) tiin du’an argaman

Sombi waan halluun isaa keelloo

taheen marfama. Keeysii isaatiis

akkasuma ta’a

Somba yammuu baqaysinu, xannacha

baayyee qabu. Ulfaan sombaa ni dabala;

Foon somba kessa jiru waan akka jibriin

walitti hidhamee fakkaata. Marbliingii

jedhamee beekama.

Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata,hogguusuma gara biiroo nagaya



43

6. DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA RE’EE (CCPP)


Eenyuutu qabama?

Re’ee. Yeroo baay’e immoo hoolaaleen re’e wajjiin walitti makamanii jiraatan ni saaxilaman.


Hancufni fi hoomachi funyaaniin bahuqofaatu dabarsa. Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan

qofa walitti dabarsuu dnadawu.


Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan re’e fi hoolaan baayyeen walitti dabarsuu danda’u.


44

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubn keessaa irra guddaan ni du’an


Qufaa, Dhuma cimaa, human dhabuu,

Ulfina irrachuu, aaduu,

Funyaaniin hoomacha

yaasuu, san boodaas du’u fida.


45


DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA RE’EE (CCPP)

Re’eeleen hoomachi

funyaaniin baasuu (CCPP)

Re’en dhibaman funyaaniin

hoomachaa fi furrii baayyee baasuu;

Yemmuu hafuura baasan morma

dheereeysuu fi afaan banuu garsiisan.

Kuniis waan hafuurri itti cituufi

(CCPP).


46

BEEYDADOOTA DUUTUU

(Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)

Somba yammuu baqaysinu,

jabaa thuu; Iitawuu sombaa ni

dabala; Dhiigaas baasa

Sombi dhaaba yeroo

baay’ee laphee

walitti maxxana


47

. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu:

Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)

Sombi waan baay’e hojii

ala waan tahuuf, akka

somba tahellee hanga

adda baasuun nama

dhibutti deema




48

7. LAYDAA XARAFA GARBAA BAHAA (ECF)



Kun lakkoofsa silmii miidhamanii naannoo san irra jiraniin murtaawa. Akkasumaas human

dhukkuba firraa dhoorkuu beyladaa irratti murtaawa. Yeroo tokko tokko beeyladni lamaa fi sadi

yeroo biraa dhibaatamatti shalagaman saaxilamuu yaalu.


Silmii magaala gurraa irraa jarmichaaf saaxilamteen

Eenyuutu qabama?

Loon fi gafarsa


49

Ni du’u laata?

Isaan hedduun ni du’u.

LOON FI GAFARA DHUKKUBSATAN

Rakkisa baay’e hargansuu

fi iitawuu xannachootaa.

Nyaata dhaabuu, hafuuruu

dadhabuu, xumura irratti du’uu.


50

BEEYLADONNI DHIBAMAN

Iitawuu xannachootaa

garsiisuu dandawu.

Lon yemmuu hafuura baasan

afaan banuu garsiisan.

Kuniis waan hafuurri itti

cituufi lubbu muddamuu fi qufaa


51

BEEYLADONNI DU’AN



Dhiitawaa xannachootaa

garsiisuu dandawu

yemmuu dhoofnu

Sombii baay’e

jidhaa fi ulfinaa

baay’e garsiisa.


52

8. GAGABSAA (Heart water)

Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Ta’e

Eenyuutu qabama?


Sadarkaa midhaa fi heddoommina silmiin diddurrati hundaawa, Seenaa saaxilamuu silmitti

gaaga’ameen fi dawaa silmii fayyadamina irratti murtaawa. Beeyladni tokko ykn baayyee hedduun

miidhamuu dandawa.

Loon, hoolaa fi re’e

Gagabsaan baakteeriyaa xinnoo silmiin tamsaasamtuun dhufa.



53

Sadarkaa mallattoo dhukkuba kanaatti, beyladni miidhame maal garsiisa?

Laydaa akkaan cimaa, mirqaana

dhabuu, saffisaan hafuuruu,

mallattoo narvii… fkn hollachuu,

mormi goggoguu fi xumuratti du’u.

Ni du’u laata? Duuti ilaaa waan yeroo baayyee muddatu dha.

Yooni silmiin jiraachuu baate, gagabsaan tasumaahu beeyladonni dhukkuba

kanaan qabamu hin danda’an.


54

BEEYLADONNI DHIBAMAN (GAGABSAA)

Silmii Ambilyoomaa

jedhamtu qaama

looni irratti mul’achuu

Silmii Ambilyoomaa

Jedhamtu dhiiga xuuxxee

tan itoofte


55

BEEYLADOOTA DU’AN (GAGABSAA)



Onnee bishaan qabatte

Somba bishaaniin guutame


56

9. KILLIS/ DARRISA (AHS)


Eenyuutu qabama?

Irra gudda fardaatu saaxilama. Gaangee hanga sanii miti. Harree fi zeebraan saaxilamoo miti.


Dhukkubni sanyii titissaa vaayrasichaaf

saaxilamaniin darba. Titissi kun farad

tokkoraa gara biratti dabarsan

Titichootni kun miidhaa

guddaa kan fidan yammuu

aduun seentuu fi baatuu dha.

Hangamtaa titichoota

kanaa mm 1 hanga 4 ti


57


Lakkoofsa titichaa irrati murtaawa. Hedduu, yoo tahan, dhukubni ni heddommaata. Xinnoo

taanaan immo, ni xiqqaata.

Ni du’u laata? Farda ni fixa. Gaangee hangas hin fixu.


58

BEEYLADONNI DHIBAMAN (KILLIS/ DARRISA).

Laydaa cimaa fi huurkuu,

Sana booda, qufaa fi hafuura

baasuu muddamuu,

Funyaaniraa hoomacha

yaasuu dha.

Killis/ darrisaan titichoota bararaniin gara fardoolee baay’e

darba


59

. . . Mallattoo Killis/ Darrisa

Iitawuu fi

diimina ijaa fiduu,

Iitawuu nyaara gubbaaa


60

BEEYLADOOTA DU’AN (KILLIS/ DARRISA)

Fardi du’eera,

furrii baay’e

funyaaniin yaa’u

Sombii dhangalaawa

yaasa, ni guutamaas


61

. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Killis/ Darrisa)

Keeshaan onnee

naanneeysu dhangalaawaan

guutama




62

(C) MADAALEE AFAANII FI MIILAA

10. DHUKKUBA MAASAA (FMD)


Eenyuutu qabama?

Beeyladoota kotteen duudaa hundi Maasaan qabamu. Loon immo baayyee miidhamu, yammuu

re’ee fi hoolaan wal madaallu.


Beeyladoonni qabaman hafuuraan vaayrasicha tamsaasu. Ammaas, marga vaayrasichaan

baraaramen dabra. Bishaaniis akkasuma, Dhangalawoon kamiyyuu fkn fincaan, aannan, faltii fi

shawaa … qaamaa bahan dhukkuba dabarsu.


63


Saffisa cimaan tamsa’a vaayrasiin kun. Haalaan

Ni du’u laata?

Duuti ilaaa waan yeroo baayyee muddatu miti. Isaan umriin durguddo ni fayyu; isaan umriin

xixiqqoo ykn amma dhalatan immoo du’u malu. Cinaan rakkina dhaabbataa tahe miilarratti

mudatu.

(…..Suuraa ilaalaa fuula armaan gaditti)


64

BEEYLADONNI DHIBAMAN (Maasaa)

Miilli beylada miidhamee

baayyee waan

madaawuuf,

lafatti kufu ykn jilbiffatu

Yammuu sa’aan

gorora afaaniin yaasu


65

. . . Mallattoo (Maasaa)

Madaan cimaan

afaanirrati argama

Yammuu qorannaan

ittatti godhamu, happhee

irratti madaa garsiisa


66


Madaan afaanirratti

mullatu yammuu

fayyaa jiru

Madaan miilarra jiru

akkaan cimaa ta’a,

kanarraa ka’uun kotteen

gara alaatiin

argami irraa cite

bu’u danda’a


67


Booyyeen madaa haalaan

guddaa tahe funyaan

irratti kessimmeeysuu

danda’a, miilarratti

dabalatee.

Malaan miilarra jiru

laalaa cimaa uuma, kuniis

hanga rakkoo

dhaabbataa miilarrati fida.


68


Hoolaan qabame,

arrabarratti madaa

uumuu garsiisa



ABDARRI MALLATTOO ISA DURA MULLATUU DHA.

KANAAFUU BEEYLADA MALLATTOO KANA GARSIISE

DAFAATI HOOMAA IRRAA ADDA BAASAA


69

(D) DHUKKUBA GOGAA

11. DIRMAMMEESSA HOOLAA FI RE’EE (SP,GP))


Eenyuutu qabama?

Hoolaa fi re’e umrii sadarkaa

umrii hundaa, sanyii hunda,

isaan bosonaa dabalatee. Sanyiin

vaayrasichaa kan hoolaa fi re’ee

adda addaa dha.


Madaan gogaa fi gororri

ni dabarsu. Keessaafu

gogaan yeroo dheeraaf

dabarsa. Wal tutuqinsaan darba.


70

Dhukkuba kana keessatti, hoolaan gara hoolaa

qofa, re’eeniis gara re’e qofa dabarsan.


71

TAMSAASA GIFIRA HOOLAA FI RE’E

A. Yoo beeyladni qabame tokko qaama isaa dallaya irratti of rige,

vaayrasichhi kun dallayyarratti dabra.

B. Sana booda, gara beeylada fayyaa qabutti dabra jechuu dha.


72


Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu qabamuu malu.

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irraa hangi ta’e ni du’u, keessaafuu raammoon kan miidhaman,

hanqina nyaataa kan qaban fi qilleensa badaaf saaxilaman.


73

BEEYLADONNI DHIBAMAN

(DIRMAMMEESSA HOOLAA FI RE’EE)

Hoolaa dhukkubichaan

miidhaman irratti, madaa

gurraachoomte

hidhiirratti arganna

Madaa miidhaa ijaan

qaamarratti mul’atu

Hoolaa sanyii Mataa

Gurraachaa (Somaalee)


74

….. Mallattoo Dirmammeessa hoolaa fi re’ee

Madaalee gurraacha

qaamarraa ol kaka’an

argina hoolaa

miidhamanirratti

Googaa qaama

guuturratti madaa ol

kakaatu baayyee

arguu dandeenya


75

……Mallattoo Dirmammeessa hoolaa fi re’ee

Mallatto kan

adda ta’e arginu, Dirmammeessa

hoolaa fi re’eetti

Duma gara keessatti

madaa argina baayyee,

dhukkuba Dirmammeessa

hoolaa fi re’ee irratti

Sombarratti madaalee

xixiqqo haalaan baayyee

argina, beeylada Dirmammeessa hoolaa fi re’een qabaman




76

12. BOTOTE/ DHUKKUBA GOGAA HORII MAALAA (LSD)


Eenyuutu qabama?

Loon

Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman? Karaa lamaan dabra

(1) Dhukkubni sanyii titissaa vaayrasichaaf saaxilamaniin darba. Titissi kun farad tokkoraa

gara biratti dabarsan.

(2) Loon hin wabamn qaama loon

qabameetiin wal shukkuumuun

dabra.


77


Irra guddaan miseensoonni hooma ni qabamu. Leeydaa ciman eegalee, madaa itaa ol kakaatuu

(kukkurfoo) qabu.

Ni du’u laata?

Isaan walakkaan ni du’an. Gogaan keessaafuu fayidaa ala taha.


78

BEEYLADONNI DHIBAMAN: Botote/ Dhukkuba Gogaa Horii Maalaa

Botote/ Dhukkuba

gogaa horii maalaa

kun madaa itaa ol

kakaatuu (kukkurfoo)

qabu- qaama guutuu irratti

Madaa itaa ol kakaatuu

(kukkurfoo) kun furdaa

waan taheef, gogaa

haalaan miidha


79

………Mallattoo Botote/ Dhukkuba gogaa horii maalaa

Botote, Madaa miidhaa ijaan

qaamarratti mul’atu



Madaan gad fagoo dha qaama keessatti

Bototen gogaa loni miidhaa

haalaan cimaa itti fida


80

13. DIRMAMMEESSA GAALAA (CP)


Eenyuutu qabama?

Dhukkubuchi gaala miidha


Madaan gogaa fi gororri ni dabarsu. Keessaafu gogaan yeroo dheeraaf dabarsa. Wal tutuqinsa

kallattiin tahefi kallattiin hintahiniin darba.


Gurmuu/ hoomaan gaalaa hundinuu qabamuu malu.


81

Nidu’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irraa hangi xiqqaan ni du’u, keessaafuu iddoon qun iddoo

qaama bishaaniitiin jiidhina qilleensa tahetti duuti harka dhibbarraa 40-50 tahu dandaya

Beeyladonni gaalaadhibaman (dirmammeessa gaalaa)

Gaalli dhukkubichaan miidhaman irratti, madaa fi dhiiga

dhangaleysuu afaani

fi hidhiirratti arganna




82

(E) GATACHUU

14. WURJAA (Brucellosis)


Eenyuutu qabama?

Hedduuu dha. Namootnileen ni saaxilamu.


Qaama keessaatiin fi dhangalaawa qaamaa dhukkubichaan qabame yoo beeylada biraatiin

wal tuqe.

Aannan beeylada dhukkubichaan qabame dhuguu

Nyaaata ykn bishaan baakteeriyaadhaan tuttuqame ni dabarsu.

Naannoolee keenya hunda, yoo dhangalaa qaama hormaataa dhalaa saaxilamteetiin,

dabaruu danda’a.

Wurjaan hoomaa tokkorraa gara biratti beeylada saaxilameen daddabruu mala.


83


Beeyladoonni hedduun hoomaa tokko kessatti argaman hedduun qabamuu malu, garuu

dhukkubsachuu dhiisuu danda’u.

Mallattoon maal fakkaata?

Kan sirritti mullatan, darbachuu fi oomisha aannanii xiqqeeysuu.

NAMNI WURJAAN AKKA HIN QABAMNE WAAN

GODHAMUU QABAN:

1. Foon beeylada dhukkubichaan qabame dhuguun hin barbaachisu

2. Aannan jiraa (kan hin danfisamin) ykn itittuu dhuguu baachuu.

3. Yammuu dhalchiisnu ykn beeylada rimiya darbe yammuu

gargaarru hunda gaantii uffachuu barbaachisa.

4. Bakka beeyladni itti dhalate fi bakka saxilamuuf yaalu hunda

sirritti qulqulleeysuun barbaachisaa dha.


84

Wurjaan karaa baayyeen tamsaa’a

a) Annan saaxilame dhuguu

b) Walqunnamtii salaam

c) Hobbaatii saaxilame tuquu


85

Ni du’u laata?

Isaan gadamsa kessa jiran 100% osoo hindhalatin du’an. Rimiya adarbu.

obbaattii

obbaattii


86

BEEYLADONNI DHIBAMAN (WURJAA)

Darbachuu fi obbaatii

buusuu baachuun

mallattoo Wurjaati


87

BEEYLADOOTA DU’AN (WURJAA)

Sababicha wurjaatiin

rimiya gaalaa

isa darbame

Sbabicha wurjaatiin

obbaatii loonii akkaan iitofte

Sababicha wurjaatiin rimiya hoolaa

isa darbame


88

…….Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Wurjaa)

Obbaatii rakkina

wurjaarraa bilisa ta’e

Sbabicha wurjaatiin

obbaatii

akkaan iitofte,

halluuniis kalloo taaate

Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo

nagaya beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.


89

15. LAYDAA RIFT VALLII (RVF)


Eenyuutu qabama?

Hoolaa, re’ee, loon fi gala, namaas ni qabaman.


Biimmeen vaayeasichaan ni qabamti, beeylada, tokkoraa gara biratti dabarsan.


90


Hoomaan hundi qabamuu malu,

kessumattuu biimmeen bayyeen

iddoo san yoo jiraatan.

Ni du’u laata?

Isaan gadamsa kessa jiran 100%

osoo hindhalatin du’an. Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, parsantii 10-50 ni du’u. Isaan umriin

ol siiqan mallatto garsiisuu baachuu malu, garuu ni dabarsan beylada biratti.

Mallattoon beeylada dhukkubaaf saaxilaman maali?

Rimiya darbuu, Isaan umriin xiqqoo laafuu, leeyduu, fi maddii ijaa, afaan fi iddo hormaata

kaamaa halluun gara keellootti jijjiiramu.


91

BEEYLADONNI DHIBAMAN (LAYDAA RIFT VALLII , RVF)

Gogaa, afaan fi

Qaama hormaataa

halluun gara

keellootti jijjiiramu

Re’e sababa

Dhukkubicha RVF tiin

darbatte


92

………Mallattoo (RVF)

Gaala sababa

Dhukkubicha RVF tiin darbatte

BEEYLADOOTA DU’AN (RVF)

Tiruu itawuu fi

naqni isa faallawuu

garsiisa


93



DHUKKUBICHI AKKA NAMATTI HINDABARRE WAAN

GODHAMUU QABU

1. Dhiigaaf, dhangalaawaa hunda fii qaama beeylada saaxilame

hoggaa tuqnu gaantii uffachuu barbaachisa.

2. Iddoo san daddarbuun rimiyaa yoo jiraate, akka booken

sinciniinne eeggadhu.


94

DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA

JIRAN


95

16. DHUKKUBA HAFUURAA FI SOMBAA SUUTEE (CRD)

Eenyuutu qabama?

Handaaqooleen baayyee tahan saaxilamuu ni dandayu


Jarmoota baakteriyaatiin yeroo baayyee yoo dhufan, dhukkuboota birootiin qabamuu daran

dhukkubichaaf saaxila. Jarmichi mana handaaqoou keeysa osoo hindu’in yaroo dheeraa ni tura.

Dabarinsiniss: handaaqooulee qabamaniin, jojii namoonni hojjataniini fi qaamoota sanyii

handaaqoou hin tahin kan beeyladaatiin baballachuu dandaya.

Hoomaa handaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?

Harka walakkaa kan taye qabamu dandayu.


96

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman harka xiqqaatu ni du’.

Mallattoo luukkuulee dhukkubichaan qabaman?

Hin nyaatan, sossohuu xiqqeeysu, hanqaaquu darbuu xiqqeeysu (%10-15)fi qancaruu, qulqullinsi

hanqaaquu xiqqaata, albaayii yaasu, mataa cabsuu, jaanjayuu fi sossoohuu dadhabuu, funyaan

madaayuu, ajaawuu, funyaan bishaan yaasuu, qufayuu, hafuura baasuu fi naquu dadhabuu, qooqa

jijjiiruu, cinaan ni kufu, hafuurriis itti diduu dandayan .

Qufaa salphaa fakkaachuu dandaya. Garuu madaa uumamuun adda basuun ni dandayama yeroof.

Mirkanessaan garuu labraatoorii dha.

Suuraa kanarratti Handaaqoou kormaa dhukkubichaan qabamee dha. Ijji diimaa fi kan madaaye

dha. Kokaneen isaa kan madaayee fi adii tahuu dandaya. Funyaan ni cufama. Suuraan kun maddi

isaa MERCK Veterianry Manualirraa fudhatamee fi galanni North Carolina State Poultry Health

Management dha.

Tun handaaqoou dhaltuu dhukkubichaan qabamte dha. Ijji iitayee fi madaayee jira. Suuraafi ibsi

saaytii Poultrii irraa fudhatame.


97

Handaaqoou dhukkubichaan qabame yaroo banamu kana fakkaata. Iddoo qilleensi seenu fi

bahuun kun iitawuu fi dhibachuu garsiisa. Suuraan kun maddi isaa MERCK Veterianry

Manualirraa fudhatamee fi galanni Gamtaa Ameerikaa Dhukkuba Handaaqoou irraa hi.


beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa


98

17. DHUKKUBA KAANSARII FI ISAAN QAAMA SOCHOOSUU FI

HADOOCHUU FIDAN(MD)

Eenyuutu qabama?

Isaaan xixiqoo fi hanqaaquu darbuu hin jalqabin akkasumaas, isaan shanyii foonii

dhukkubichaan qabamuu ni dandayan. Dhukkubichi umrii torbaan 3 irraa jalqabee ni mullata.

Keeysaafuu, ji’oota 2 irraa kaasee hanga 7 irratti hammaata.


Haalli dhukkubicha hammeeysan keessaa umrii, sanyii, ittisa dhukkubaa haadhrraa argamuun,

gosa vaayrasichaa, dhukkuboota birootiin laaffachuun kan dhufu dha.Dhukkubichi handaaqoou

qabamaniirraa dabra. Uumamni vaayrasichaatuu dhiiga handaaqoou kessa kan turu dha; Gogaa

handaaqoou dhukkubsatanirraa lafa bubu’u, rifeensaa fi kkfniin handaaqooulee tokkorra gara

naannoo olla jirutti salphumaan tamsa’uu dandaya. Suuraa kana ilaalaa.

Hoomaahandaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?

Hangi cinaa tahu tokko ni qabamu.


99

Ni du’u laata?

Isaan qabaman kessa hangi walakkaa tokko ni du’u.

Mallattoo Handaaqooun dhukkube maal fakkaata

Sadarkaa hedduu qaba dhukkibichi. Miila, baallaa fi qaamni biro ni hadooda; hin sossoohu,

halluun ijaa ni jijjiirama, ni dhaamaas. Kaansara gogaa madaa qabuu fi kalladoo mulisa. Garaan

ni iitawa; nyaata dhaaban; hin sossoowan; albaati qaban; mataafi morma cabsu; qaama kessa

bannee yoo laalle, kaansarii qaba. Suura ilaali.

Suuraa kanarratti handaaqoou hindhadhalin tu mullata, hinsossowan. Ishee duraa miila mirgaa,

tokko tokko kan bitaa, kan biro lachuu miilli waan hadoodeef sossoohu hin dandayan; Kufanii

jiru. Suuraa kana MERCK Veterianry Manual irraa fudhanne.


100

Dhukkuba kana irratti, narvichi Ishaatic jedhamu tokko, inni qaama hogganu, akka mallattoon

agarsiisutti, kan ol jiru hogguu isa gadiin jiruun yammuu wal madaallu ita agarsiiisa- sababa

dhukkubichaatiin. Handaaqoou lamaffaa immoo, ijji guututti badeera. Ishee sadaffaa immoo

gogaan ishee haalaan madaawe jira. Suuraa kana kitaaba Manual of Poultry Disease, Chief

edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne.

Handaaqoouleen dhukkubicha ksnaan qabaman akkuma suuraa 1ffaa fi 2ffaatiin mullatutti tiruun

baraarame ni gurraachooma; tirun kun guddinni isaa yoo akka malee danalu, tiruun bakka

dhadhuute sanitti akka malee gurraachoomti kuniss kaansarii garsiisa.Waan ijaaf hintollefi

adiiniis toruu irratti faca'e mullata- kuniis waan uumaa ti miti.Isa suuraa 3ffaa immo, rijiijjiiniis

gara kaansarii jijjiiramee wanti tuqaalee hedduu fakkaattuu fi halluun adii taate facaate mullatti

guutumatti. Suuraa fi ibsa kana ከManual of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-

Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fidhanne.




101

18. DHUKKUBA GOFLAA BARSAA HANDAAQOOU (IBD)

Eenyuutu qabama?

Umriin wal qabatee ishee caacuu xixiqqoo ni qaba, isaan guddachaa jiraniis akkasuma. Torbee 3-

6 dhukkub ichii ballinaan miidha.


Wantoota dhukkubicha hammeeysan keessaa: (Haalli dhukkubicha hammeeysan keessaa umrii,

sanyii, ittisa dhukkubaa haadhrraa argamuun, gosa vaayrasichaa, dhukkuboota birootiin

laaffachuun kan dhufu dha.Dhukkubichi handaaqoou qabamaniirraa dabra. Uumamni

vaayrasichaatuu dhiiga handaaqoou kessa kan turu dha; Gogaa handaaqoou dhukkubsatanirraa

lafa bubu’u, rifeensaa fi kkfniin handaaqooulee tokkorra gara naannoo olla jirutti salphumaan

tamsa’uu dandaya. Suuraa kana ilaalaa.


Walakkaa ol ni qabaman.


102

Ni du’u laata?

Harka 100 irraa walakkaan ni du’an. Haa ta’u malee kun umrii handaaqoou fi gosa vaayrasichaa

irratti murtaawa.

Mallattoo Dhukkuba lukkootaan mullatu?

Sadarkaa hedduu qaba. Sadarkaa hedduu qaba dhukkubichi. Nyaata dhiisuu, miila, baallaa fi

qaamni biro ni hadooda; hin sossoohu, halluun ijaa ni jijjiirama, ni dhaamaas. Kaansara gogaa

madaa qabuu fi kalladoo mulisa.Garaan ni iitawa; hin sossoowan; albaati qaban; mataafi morma

cabsu; qaama kessa bannee yoo laalle, kaansarii qaba.Suura ilaali.Madaan iddoo Barsaa

xannachaa jedhamuu fi laphee irratti mullata.Dhiigni ifumaaf hidda dhiigaa irraa baha. Foon ni

dhiiga. As gaditti laalaa.

Ija guduunfan, mataa gad cabsan, rifeensa facaasan, ni dhaabbataas. Suuraa fi ibsa suuraa Manual

of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne.

Qaamni gara keessaa. Suuraa duraa wanni garsiisu Xannachi barsaa jedhamu kun dhiiga

uffachuun fi iitawuun mullata. Suuuraa lamaffa yoo laallu, Foon miilaa fi laphee jiran

dhukkubicha kanaan dhiigan, iitawan. Suuraa fi ibsa Manual of Poultry Disease, Chief edditr-

Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune .




103

19. DHUKKUBA FANXAAXAA HANDAAQOOU (FP)

Eenyuutu qabama?

Dhukkubichi kun vaayrasiin yoo dhufu, umrii hunda irratti balaa fida.


Wal tuttuqaa turaa handaaqooulee giddutti godhamuun dhufa.Handaaqoou lakkuma walitti

baayyatuun dhukkubniniis jabaata.Handaaqoou umriin isaanii wal adda walitti makanii

jiraachisuun dhukkubicha baballisa.Vaayrasichi qaama handaaqoou tokko bahee qilleensarra

yaroo dheera osoo hin du’in turuu dandaya.Doblafi biyyee keeysallee yaroo dheeraa tura.

Handaaqoouleen fayyanilleen vaayrasicha ifirratti qabuun garab biro dabarsu. Suura kana ilaali.


Hangi walakkaa tokko qabamuu malan.


104

Ni du’u laata?

Isaan qabaman keessa isaan hedduun ni yaraman; kan du’an immoo xiqqoo dha. Garuu, qaama

gara keeysaa waan miidhuuf, keeysaafuu mar’imaan fi garaacha akkasumas qaamolee hafuuraa fi

sombaa yoo miidhaman, handaaqooun ni du’a.

Mallattoo dhukkubichi garsiisu

Dhukkubichi qaama keeysa ta’us bakka lamatti qoonna. Okoneefi kale, afaan, miila, munnee,

ijaa fi buukii. kun hundi ni madaawa. Madaan afaan fi ija irratti yoo mullatu, handaaqoouleen

akka hin laalee fi hin nyaanne godha. Kanaafu ni du’an- beelaan. Goblaa fi buukiis hin baasan,

hanqaaquus heddu hin kennan. Qaama keessa yoo seene, qoonqoon olii ni madaawa. Du’a

baayyee arguu dandeenya. Suuraa laali.

Kokonee, ija, afaan isaanii madaan miidhamuun arguu dandeenya. Ibsaa fi suuraa kanaManual of

Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne




105

20. DHUKKUBA ALBAASAA HANDAAQOOU (CD)

Eenyuutu qabama?

Umrii irratti hundaawa. Isaan gurguddataa jiran haalaan miidha. Umrii torbaan 3 irraa yoo

jalqqabu hangi 3-6 immoo itti hammaata.


Waan dhukkubicha jabeessanii jira. Kuniis: umrii, jiidha iddoo bulan fi oowwa guddaan yoo

jiraate, dhukkubichi ni hammaata. Akkasumaas, heddoommina jarmichaa keeysaafuu jarmii

protozowaa jedhamaniin dhufa. Handaaqooun qabame gara birootti ni dabarsan- udaaniin fi

iddoo ykn mana jireenyaa miidhuun fi waan nyaadhamuun tamsa’a. Kanaafu kununsa manaa

gochuun barbaachisaa dha. Protozaan kun qaama keessaa bahuun iddo alaa kana keessa turuun

handaaqoou biro miidha jechuu. Suuraa laalaa.

Hoomaa handaaqoou keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama ?

Gara walakkaa ni miidhaman.

Ni du’u laata?

Dhibbarraa hanga parsantii 5odu’u ni danda’an. Keessaafuu umriin torbaan 3-6 yoo tahan fi

jarmiin hedduu yoo tahe balaa guddaa fidan.

Mallattoo Handaaqoou miidhamee dhufan

Sadarkaa hedduu qaba. Mallattoon guddaan garuu garaa kaasaa dhiigaan walitti makamae.

Nyaata ni dhaabu; ni fajaajawan, baallaa fi buukiin ni dhaabbata; sochii xiqqessu; mataa cabsuu,

qancaruu, oomisha xiqqeeysuu; qaamni keeysaa ni iitawa- keessaafu marrimaan. Suuraa ilaalaa.

Qaamni keessaa dhiiga qabata.


106

Mallattoon garaa kaasaa dhiigaan walitti makamae. Nyaata ni dhaabu; ni fajaajawan, baallaa fi

buukiin ni dhaabbata . Suuraan fi ibsi kun Manual of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne

Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune.

Dhukkuba kanaan, iddoon baayyen qaama keessa dhiga if keeysatti qabachuu garsiisa.

Akkasumaas ni iitawa, ni madaawa. Ibsi fi suuraan kun Manual of Poultry Disease, Chief

edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune.




107

21. JOGSAA/ TUMMAA (TRYPANOSOMOSES)

Eenyuutu qabama?

Loon, re’ee, hoolaa, booyyee fi farda


IJogsaa/ Tummaan irra caalaa titissa gandiitiin cininamun

darba. Yeroo tokko tokko, titichooleen biro dabarsuu danda’an.

Garuu titichi gandii kan yeroo baayyee dabarsuun beekamuu

dha.


Hedduun qabamuu dhiisuu malu. Jiraachuun titicha gandii iddoo tokoo haalaan barbaachisaa dha


108

Ni du’u laata?

Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u. Garuu yeroo dheeraaf muddamu

Beeyladonni dhibaman: Jogsaa/ Tummaa

Beyladonni yeroo

dheeraaf yoo miidhaman,

qaamnilleen haalaan huqqatu

Beeyladoota du’an (Jogsaa/ Tummaa)

Ulfina qaamaa

haalaan dhabuu




109

22. DHUKKUBA HAFUURAA FI SOMBAA GAALAA SUUTEE

(CRDC)

Eenyuutu qabama?

Gaalaatu miidhama


Waan dhukkubicha hammeysanii jira. Kana kessaa jijirama qillensaa, kununnessu dhabuu,

nyaata wal qixeysu dhiisu faa dha. Tamsaasni guddaan dhukkubichaa yammuu bonni oowwaan

gara roobatti jijjiramu. Rooba qillensa if kessaa qabu tamsaasicha hamaa uuma. Tamsaasaa fi

bittinnaawu dhukkubichaa wanti murteeysu vaayrasichaan tahee fangasii fi baakteriyaan

raammoolee tahu danda’u. Tuuta gaalaa bakka tokkotti walitti qabuniis dhukkubicha hammessa.

Akkasumaas nageenya fi qulqullina manaa eeguu dhiisu


Hoomaa tokko kessa yaroo bayyee hanga xiqqaatu qabama.

Ni du’u laata? Hangi xiqqaan ni du’an.


110

Beeyladonni gaalaa dhibaman (dirmammeessa gaalaa)

Dafanii hin fayyan. Rimiya ji’a 5-6 if kessaa kan qaban rimiya darban; ni qufa’u; furrii yaasu;

hoggaa hafuura baasan korrisan; ni huqqatan; ni laaffatu; nyaata dhaabu; dhaabbana sirrii hin

tahin qabu; imimmaan yaasu; ijji iita qabu. Walii gala waan kannuu qaban keessa ni irisu.

Gaala Duute

Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo

nagaya beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa


111

23. CITTOO GAALAA (SCABIES)

Eenyuutu qabama?

Namoota dabalee beeyladoota biros kan qaban yoo tahu, jarmoonni kun adda adda. Asirratti kan

gaalaa qofa laalla jechuu.

Akkamitti dhukkuba kanaan qabama?

Hogguu gaalonni qaamaan qal tutuqan dabra. Kanarrattiis mana kessa waliin bulaniin tamsa’a.

Meeshaa fi’ensaatiinis dabra.

Hoomaa handaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?

Hoggaa heddu akka tuutatti hangi giddu galleessaa tokko ni qabaman. Tahuus, qabiyyee

fokkotaafi qilleensa badaa yoo qabaatan, hedduun miidhamu dandayu.


112

Ni du’u laata?

Eega miidhaman yaroo dheeraa booda du’u dandayu. Kununsa badaa fi qilleensa fokkotaa yoo

muddatan lakkooysi du’insaa dabaluu dandaya.

Mallattoo luukkuulee dhukkubichaan qabaman

Issaaan umriin xiqqaa fi dullotiin yaroo baayyee miidhamu. Fayyaa kan qabamaniis miidhamuu

yoo dandayu, mallattoon baayyee mullachuu dhiisuu mala.Mallattoonis, hoggaa dhukkubni

jalqabu hamaa tahee, bishaan qabata, achi boodas, rifeensa haada. Kuniis gogaarratti mullata.

Turees, madaa goggogee fi madaa asiifi achitti iitawe mullatu fida. Waan isaan nyanyaattuuf, of

shukkuuma. Hudduu fi meeshaa hormaataa bukkeetti hammaata. Iddoon rifeensi solloqe,

saantimeetira 2 faa taha. Dhukkuba turaa yoo tahe, gogaan ni addaata, ni furdata. Qaamni

isaaniis ni huqqata, aannan kannuu xiqqeessan, dahi nsaas ni xiqqessu.




113

24. NYANYEE (RABIES)

Eenyuutu qabama?

Hosiftoota hunda. Simbittoon hin qabamtu. Dhukkubni kun beeyladarraa gara namaa

dabra.


Beeyladni / namni

dhukkubichaan qabame,

yammuu isa hin saaxilamin

ciniine dabra. Irra guddaa- saree.

Dabalataan gororaa fi

dhiigni ni dabarsan gara

gogaa qaamaa.


114

Beeyladonni miidhaman mallattoo garsiisan?

Mallattoo kan ammmaan gadii dabalata:

Gorora haalaan yaasuu

Amala haalaan jijjiiruu

Beyladni duraan amala gaarii qabu, gara amala hamaatti jijjiirama

Beyladonni bosonaa fi isaan marga nyaatan ni mukaawa

Beyladonni bosonaa amala qabbaneeysanii gara namatti siquu danda’u.


Dhukkubichi take take argama, yammuu dhufu haalaan gaaga’ama fida.


115

Ni du’u laata?

Beyladonni hundinuu yoo Nyanyeedhaan qabaman ni du’an. Dhukkubni akkanaa gara lamatti

qoodamu: Du’a olaanaa fi giddu galessa fidan.

Beeyladonni dhibaman:

Loon/ Sa’an Nyanyeen

qabame kun ni mukaawa

Sa’aan kufuu fi mukaawa

Nyanyee tiin dhufu

Beeyladonni du’an:

Madaa fi mallattoon madaa murteeffame waama kessati hin mul’atu.




116

Manuwaala biro kan Dhaaba Garee Maxxansituu Bokkaatiin hojjataman:

Maanuwaala xiinxaala laboraatoorii fiildii Eddattoo itti sassaabuuf nu gargaaru

Maanuwaala Dhukkuboota Faallama beeyladootaa

Dhukkub beeyladootaa, Maxxansa 7 ffaa

Tikinsa bu’aa qonnaa: Nyaataa fi Qonna Biyya Ameerikaa Tiksuu

Jeeqinsa Omisha Qonnaan qal qabate irraa tikfamuu: Kitaaba wabii


117

Documents

MAANUWAALA DIIRKEE DHUKKUBA BEEYLADOOTAA...tamsa’an itti xiyyeeffachuudhaan to’annaan itti godhama. Kitaaba kana keessatti, dhukkuboota daangaa biyya add addaa iddutti tamsa’an