Upload
others
View
5
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
6
:.: .:. ::: ::: ::: '.' ::: ::: EEN KLASSIEKER VAN FORMAAT: :::
m DE KERSENTUIN ::: ::: VAN ANTON TSJECHOV ::: ::: ::: :.:
De kersentuin is Tsjechovs laatste stuk. Geschreven aan het begin van de 20e eeuw is het een voorafspiegeling
van een oprukkend neoliberalisme, dat alles op zijn weg onderwerpt aan de logica van het geld. De kersentuin is
als een moderne hof van eden: een plek waar harmonie heerst en ieder zijn plaats heeft. Wanneer de eigenares
ldoebov Ranjevskaja zich weigert te schikken naar de wetmatigheden van het geld wordt ze, samen met haar
dierbaren, als een moderne Eva van haar landgoed verdreven. In De kersentuin resoneert iets mee van onze
tijd, waarin financiële schuld gelijk staat aan zonde tegen een allesoverheersend geloof. Hier kunnen we niet
blijven. We moeten terug naar het verleden. Of we storten ons in een toekomst waarin alles anders zal. zijn.
[!}------ La Cerisaie est la dernière pièce de Tchékhov. Ce texte écri.t au début du vingtième siècie est une
préDgura.tion du néolibéralisrne triomphant, qui sournet tout à la logique de l'argent. La cerisaie est un peu un
jardin d'Eden: un lieu ou règne l'harmonie et ou chacun a sa place. Lorsque la propriétaire, Lioubov Raneskaïa
refuse de se soumettre aux lois de l'argent, elle est, avec ses êtres chers, et un peu comme une Eve moderne,
chassée de son bien. Il résonne dans La Cerisaie quelque chose de notre époque, ou toute dette financière fait
:figure de péché à l'encontre d'une croyance toute-puissante. Il nous est impossible de rester ici. Nous devons
retoumer dans la passé. Sans quoi nous nous jetons dans un avenir ou tout sera différent.
@}----------- Der Kirschgarten ist Tschechows letztes Stück. Es wurde An:fang des 20. Jahrhunderts geschrieben
und gibt einen Vorgeschmack auf den aufkommenden Neoliberalismus, der alles auf seinem Weg der Logik des
Geldes unterwirft. Der Kirschgarten ist ein modernes Paradies: ein Ort, an dern Harmonie herrscht und wo
jeder seinen Platz hat. Als die Eigentümerin Ljubow Ranjewskaja sich weigert, sich den Gesetzrnä.Sigk:eiten des
Geldes zu ftlgen, wird sie, zusammen mit wen Lieben, wie eine moderne Eva van ihrern Landgut vertrieben. In
Der Kirschgarten schwingt etwas mit von unserer Zeit, in der finanzielle Schulden mit Sünde gegen einen alles
beherrschenden Glauben gleichgestellt werden. Hier können wir nicht bleiben. WIr müssen zur Vergangenheit
zurück. Oder wir stürzen uns in eine Zukunft, in der alles anders sein wird.
~ The Gherry Qrc/w,rd was Chekhov's last play. It was Mitten at !he start of !he 20th century and was
a premonition of the advance of neoliberalisrn, which subjects everything in its path to the logic of money. The
cherry orehard is a modem Garden of Eden: a place where harmony reigns and everyone has their place. When
the owner, Lynbov Ranevskaya, refuses to conform to the laws of money, she is forced offher land like a modem
Eve, together with her loved ones. Something of our own era resonates in The Cherry Orchard; nowadays
financial debt is equivalent to a sin against a universally prevailing faith. We cannot rernain here. We have to go
back to the past. Or else we shall cast ourselves into a future where everything wiJl be different.
PREMIt;RE DE KERSENTUIN
8
WE MOETEN ONS ERNSTIG GAAN AFVRAGEN WAT ONZE WAARDEN ZIJN EN HOE WE DIE WILLEN VERDEDIGEN. WAAR WILLEN WE NAARTOE? DRAMATURG KOEN HAAGDORENS SCHETST DE OPZET VAN DEZE NIEUWE PRODUCTIE
PREMI!1;RE DE KERSENTUIN
~oebav Razljevsk!ija is eigenares van een groot land
goed, overgedragen van generatie op generatie. Het
landgoed is in de wijde omtrek bekend vanwege een
mooie uitgestrekte lrer!Ientuin, gelegen aan de oever
van een rivier. Het is in die rivier dat ~oebavs jongste
kind verdrinkt, kort nadat ze haar man verloren heeft
aan de alcohoL De dood van haar zoon: een omen
dat haar leven voorgoed lijkt te veranderen ~oebav
vtucht weg van de plek des onheils, vestigt zich in
Frankrijk, en vertiest zich in een destructieve relatie
met een man die haar bedriegt. Na een mislukte zelf
moordpoging wmdt ze gered door haar zeventienja
rige dochter Anja, die haar terug naar RUBland haalt.
Eens ze terug in haar vaderlijk hUÎ9 is, ontmoet ze daar
Trotlmov. Tro:IImov was de huisleraar van ~oebovs
overleden kind HJj brengt: het onverwerkte verdriet
over een al te vroege dood in haar naar bImm ...
CNllleIluJot
FAMILIEDRAMA IN EEN OORD VAN RUST
Zo !JIll[\engevat biedt De kersentuin genoeg verhaal
stof voor een familiedrama. 'Ibch komt dit drama
Illechts zijdelingll aan bod.. Meer nog: het trijgt geen
Bchijn van kans, andere zorgen nemen de overhand,
zorgen over geld. ~oebav zit diep in de Bchulden, wat
te wijten is aan haar onvermogen om met geId om te
gaan en haar weigering om zich met geldzaken bezig
te houden. ~oebov heeft iet!! subversiefs: geId heeft
voor haar geen waarde, ze behandelt de geIdstukken
in haar portefeuille met een achteloosheid al9 zijn het
gebruitsvoorwerpen. Zo weigert ze ook om de lremen
tuin te zien in termen van zijn economische waarde
en hem te exploiteren om er munt uit te slaan - de
kennis van het lremen oogsten en kersen opleggen
heeft ze verloren laten gaan. Voor haar .Is de tuin een louter spirituele plel:. Een oord van rust, dat haar als
het ware naar een andere dimensie transporteert waar ze In contact komt met de doden; In de vorm van een kromme boom herkent ze de :figuur van haar overle
den_.
DRIE REDDINGSCENARIO'S
Door de opgehoopte schulden dreigt het landgoed te
worden verkocht. Ljoebov schildert zichzelf in bijbelse
bewoordingen af als een zondares, een eigentijdse Eva
die zich Iaat verdrijven uit haar persoonlijke Eden. Fi
nanciële schuld krijgt hier de lading als van een zonde
tegen een geloof. Het maakt ~oebov tot een gevallen
vrouw, op zoek naar redding. Drie reddingsscena:ri.'B
dienen zich aan, bij monde van drie mannen die ~oe-
P"EMI_ DE IlE"IENTUIN 11
10
bOY bij haar terugkeer uit Parijs komen bezoeken:
Gajev (haar broer), Lopachin (een rijke ondernemer
wiens voorvaderen lijfeigene waren bij de voorvaderen
van ldoebov) en Trofunov (een student met revoluti
onaire ideeën).
The occupa;nts canno! IJJave fJuJ rountly hov.se ft18!
erwugh. An o1d warlà oames to an end, wiIk a "lJeeà tIuJt drives the c1u:Itracters on lw hunted anirnals anà means fJuJ play end& in a diaspora. As Jo/um
Simonsputsit: 'TheimpUu:abüitg ofneoliberal'is1n.
I! seems to be embodied by Lupaldr,in. He appears to be a ruIhless entrepreneur, but I see him as a tragi.c jigure: Iw luis acquired an identitg fJwugh
money anà acts in fJuJ fuJJ, realisation that Iw van no tonger escape fJuJ tUlstructive togic of neoliberal
thinking. That is verg muc'h what is going on
today. Wtfh. all qfus.
ONVERBIDDELIJK NEOLIBERALISME
Gajev belichaamt een grenzeloos vertrouwen in het
gelijkheid uit het verleden te vereffenen en te bouwen
aan een nieuw samenlevingsmodel. Drie elkaar becon
currerende heilsverhalen: het behoudsgezinde, het
neoliberale en het revolutionaire. Uiteindelijk zal. het
Lopachins visie zijn die Ljoebovs toekomst bezegelt.
Hij is de man met het geld. Om zijn transactie te fi
nancieren moet het landhuis worden afgebroken en de
kersentuin gekapt. Daarmee zijn Ljoebovs schulden
vereffend. Het stuk eindigt in een roes, waarin alles
wordt bepaald door de dynamieken van het geld. De
bewoners kunnen niet snel genoeg het landgoed ver
laten. Een oude wereld komt aan zijn einde, met een
snelheid die de personages voorstuwt als opgejaagd
wild en het stuk doet eindigen in een diaspora. 'De on
verbiddelijkheid van het neoliberalisme', aldus Johan
SimOIlS. 'Die lijkt te worden belichaamd door Lopa
chin. Lopachin lijkt een nietsontziende ondernemer,
maar voor mij is het een tragische figuur: hij heeft zich
een identiteit verworven via het geld en handelt in het
volle besef dat hij niet meer kan ontsnappen aan de
vernietigende logica van het neoliberale denken. Dat
is vandaag heel erg aan de hand. Met 0llB, allemaal.'
linanciêle systeem. Voor Ga,jev zal er altijd wel ergens GROTE EXPLOSIEVE LADING
een oplossing uit de bus vallen, of het nu door de uit-
huwelijking is van een van ldoebovs dochters aan ie- Maar De kersentuin gaat verder dan dat. Aan het slot
mand met geld, dan wel door een erfenis of gewoon van het stuk blijft de oude huisbediende Firs alleen
een nieuwe lening. Een tweede voorstel om de schul- achter in het verlaten landhuis. Vergeten door zijn
denput van ldoebov te delven komt er van Lopachin: meesters, die in allerijl zijn vertrokken. In een korte
hij stelt voor het landgoed te verkavelen, te verpach- slotscène sloft Firs nog wat rond, om dan te gaan lig-
ten en als bouwgrond te exploiteren. En dan is er Tra- gen en nooit meer wakker te worden. Wat kan gelezen
fimov, die voorstelt om het grootgrondbezitterschap worden als een melancholisch beeld van een tijdperk
radicaal. af te schaffen, de rekening met de sociale on- dat voorgoed. voorbij is, heeft voor Simons een onge-
PREMIt;RE DE KERSENTUIN
11
meen grote explosieve lading. 'Het feit dat Fïrs wordt lijfeigenschap. De petitie die op 22 januari 1905 door
vergeten, staat voor een structureel probleem in ons de massa naar het Wmterpaleis werd gedragen, was
huidige systeem. Mensen worden vergeten, vallen uit vreedzaam van opzet. De reactie van de tsaristische
de boot en keren terug om hun plek op te eisen. Alles garde niet. Het is nooit duidelijk geworden hoeveel do
wat je probeert te vergeten of weg te duwen, ontploft den en gewonden er vielen toen de garde chargeerde,
inje gezicht.' Hiermee spit Simons het geweld naar bo- de cijfers spreken van honderd tot enkele duizenden
ven, dat in De kersentuin sluimert. Tsjechov bouwde doden. De dag zou worden herirmerd als Bloedige
het stuk op als een komedie. Als wilde hlj het mecha- Zondag, een kantelpunt in de Russische geschiedenis.
nisme blootleggen waarmee een samenleving heersen-
de spanningen neutraliseert.
VREEDZAAM PROTEST
Tsjechov (1860-1904) schreef De kersuntuin in de
laatste jaren van zijn leven. Het stuk. ging in premi
ère in januari 1904. Een jaar later trekt een optocht
van 150.000 arbeiders en vertegenwoordigers van de
intelligentsia naar het Wmterpa1eis in Sint-Peters
burg. Deze werd aangevoerd door de charismatische
priester Georgi Gapon. Doel was de tsaar een petitie
te overhandigen waarin - naast algemeen stemrecht
- betere werkomstandigheden worden gevraagd voor
de arbeidersklasse. Deze was de voorbije halve eeuw
explosief gegroeid door de afschaffing van de lijfei
genschap in 1861, een gebeurtenis die ervoor zorgde
dat boeren een nieuw inkomen moesten zoeken in de vele fabrieken in de steden. De afschaffing van de
lijfeigenschap door tsaar Alexander n zou overigens
mee ingegeven zijn door de industrialisatie: er waren
vele nieuwe werkkrachten nodig voor de fabrieken.
Zoals overal in Europa waren de werkomstandigheden
extreem slecht, in sommige opzichten slechter nog
dan de erbarmelijke leefomstandigheden onder de
Nous vivons dans un système qui est (XmJÜ1:m:,w à
mort. 7lYut n'y est plus que cunfusWn li1l{lUisfiÛ[lre baby/or,;unne Le néoIibéraIisme est uns devenu
une krur de Babel, nous avons enl4mé la oonstruction de cetre tour ü y a déjà des années j nous y
vivons, mais nous ne parlons plus sa langue. C'est
une caILlstrophe. Nous vivons une époque oû nous
devons absoIument 1WU8 dema1Uler que/les sant waiment nos valeu:rs et oomment nous 1JO'Ulons les
d4fendre. Oû voulons-1lOlJ1< aller?
Bloedige Zondag was de spreekwoordelijke druppel
van het ressentiment dat zich in de Russische sa
menleving had opgestapeld. In de loop van de tweede
helft van de 1ge eeuw groeide het verzet tegen het
tsaristisch bewind. Zo werd de sociale hervormer
tsaar Alexander n vermoord door een extreemlinkse terreurgroep in 1881, wat ook het jaar was waarin de
productie van de jonge Anton Tsjechovals verhalen
schrijver een vlucht begon te nemen. Bloedige Zondag
zelf heeft Tsjechov nooit meegemaakt: hlj stierf een
half jaar na de première van De kersentuin. Kort na
Bloedige Zondag barstte in Rusland een revolutie los,
PREMièRE DE KERSENTUIN
12
ALLES WAT JE PROBEERT TE VERGETEN OF WEG TE DUWEN, ONTPLOFT IN JE GEZICHT.
PRIiMIW Di: KIiAIENTUlN
13
met stakingen, muiterij, demonstraties en extreem
veel geweld.
LATENT GEWELD
Het latente geweld is onderhuids voelbaar in De
kersentuin. Trofunov:rnaaJrt expliciet de analyse van
een samenleving die ingrijpend moet worden veranderd,
maar die daar niet klaar voor is. Een heraut van de nakende revolutie. Maar de welbespraakte Trofimov is
niet alleen. Tsjechov laat schimmige personages op
duiken in zijn stuk - een bedelende zwerver op weg
naar de stad, een gouvernante met een migratiever
leden, werkloos personeel dat het aanlegt met de zwer
vers uit de omgeving en onrust stookt. Het zijn rand
figuren die in vergelijking met de anderen bijzonder
weinig of soms ook helemaal niets zeggen. Maar allen
zijn ze de dragers van een gewelddadig potentieel
dat elk moment tot uitbarsting kan komen. En dat
geeft het stuk een ongemeen eigentijdse lading.
SCHEPEN DURVEN VERBRANDEN
Hetwerkvan Tsjechovis eenlate ontdekkingvoor Johan
Simons. 'Ik had het nooit overwogen om Tsjechov te
regisseren, ik was er niet klaar voor. Totdat ik enkele
jaren geleden door omstandigheden een regie moest
overnemen van de Duitse regisseuse Karin Henkel in
in het geval. van De kersentuin nog extra voelbaar
is door het feit dat Tsjechov het stuk schreef terwijl
hij wellicht voelde dat zijn eigen levenseinde begon te
naderen. Die heimwee hangt samen met een andere
kwaliteit die je in vele Russische teksten vindt: los
bandigheid. Daarmee bedoel ik: de durf om schepen
achter je te verbranden. Ik vind het erg belangrijk dat
we dat leren doen. Moeten we onze verworvenheden
niet ernstig in vraag begirmen stellen? We leven in een
systeem dat ten dode is opgeschreven. Het lijkt wel
een Babylonische spraakverwarring. Het neolibera
lisme is een toren van Babel geworden, we zijn jaren
geleden begonnen met te bouwen aan die toren; we
wonen erin, maar we spreken de taal niet meer. Dat is
rampzalig. We leven in een tijd waarin we ons ernstig
moeten gaan afvragen wat nu eigenlijk onze waarden
zijn en hoe we die willen verdedigen. Waar willen we
naartoe?'
de Münclmer Karnmerspiele. Dat was het stuk Oom KOEN HAAGDORENS
Wanda. Een van de dingen die me het meest trof,
was de prachtige taal en de kunde waarmee het was NTGent-dra:matu:rg Koen HOJJgt/mYms werkte recent
geschreven. En daarnaast: de heimwee naar het ver- mee aan In Europa, AUGUSTUS ergens op de vlakte, En
leden en de aankondiging van een IÛeuwe tijd, wat avant marche!, We Shall Overcom.e en Rood
PREMièRE DE KERSENTUIN
14
,
WERKEN MET JOHAN DECORONTWERPSTER MURIEL GERSTNER OVER HAAR SAMENWERKING MET JOHAN SIMONS
--':r li
•
•
ï l!
.J_
·11 1,
~ ... , -
~ , • , ,
"
~
• I ~ , • v_ .,,- .-r-
""I!MItM: DI! KI!"IINTUIN
'F"" ,.
c
,: .b-=:!:!::
~
. Jo.
Vaak zijn er opschriften of Harden tekst die mijn to
neeIbeelden begeleiden en die mij, en gelukkig ook
Johan Simons, bjjzonder na aan het hart liggen Voor
Acca.ttone (naar Pier Paolo Paaolini) bijvoorbeeld,
Johans openingBproductie voor de Ruhrtriennale in
de voonnalige kolenmenghal van DinBlaken, kreeg
ik een oude foto in handen van een houten beschot
met daarop het opschrift 'Jupiterschacht', een ge
schenk uit vervlogen jaren dat een plaats kreeg in
ons toneelbeeld. Dit bord, half verzonken ingebouwd,
kan immers zowel een stille commentaar zijn op het
voormalige gebrnîll: van deze ruimte als plaats waar
ondergrond.!! kolen werden gewonnen, all! een verwij
zing naar een godenwereld die, hoewel ten onder gegaan, onze cultuur :fundamenteel tekent. In de Gentse
versie vanAcca#0n6, die in een houtopslagplaats van Lemahieu In de haven speelde, had die verwijzing naar
dat ondergrondse leven niet meteen zin en dus grepen
we terug naar een van de eerste tebten die ons be
geleidde toen we aan Accattone begonnen te werken,
nameIljk een deel van de openingsverzen van Ovidi
us' Metamorphosen.: 'To sIng of forms transfonned' . Dat lied beheerst Pier Paolo Pasolini meesterlijk en blaast hij steeds opnieuw politieke reIeva.ntie in: zijn
debuutlilmAc0a#0n6, die hij in de door armoede ge
tekende voorsteden van Rome draaide, opent Paso1ini
met een citaat uit Dante's Vagevuur. Daarmee opent hij meteen ook het schier eindeloze veld van overeen
komsten tussen de uitgesproken a.ctuaJiteit van zijn
films en de culturele nalatenschap die hem dierbaar
was. Door dit citaat wordt een ononderbroken dialoog tussen verleden en heden opgestart - wie Accattone
meennaal:l heeft bekeken, merkt plots de nave1Btreng
15
die PasoJini's personages uit 1961 verbindt met hun gesloopt, laat het stuk open. We vernemen enkel dat al
mythologische verwanten. de deuren op slot worden gedraaid en dat achter deze
deuren een paar meubelen in een hoek bijeengebracht
Den nun heimatlosen Gewordenen wiJ/nscht man, werden 'alsof ze verkocht zullen worden'. Als in een dass sie wenigstens ihren Bi.idumJch:ra:n u'1lll sei spiegel zien we een samenleving die duidelijk aanvoelt
es im iibertragenen Sinne, im Gepäck haben. dat ze aan haar eindpunt is gekomen, maar nog geen
idee heeft hoe het verdergaat. Zij die nu thuisloos zijn
geworden, wenst men toe dat ze minstens hun boe
In contact blijven met onze wortels, ze bevragen, ze kenkast, al is het dan slechts in overdrachtelijke zin,
ons herirmeren; dat is volgens mlj wat er nu in Europa als bagage hebben.
gebeurt, daartoe gedwongen door dit momentum.
In Anton Tsjechovs toneelstuk.De kersentuin is er een
kleine passage waarin Gajew, de broer van de groot
grondbezitster Rmljewskaja, over een erfstuk, name
lijk een honderd jaar oude boekenkast, piekert en dit
inleidt met de woorden: ' ... een onbezield voorwerp,
maar toch, het is nog steeds een boekenkast.' Op om
standige wijze en niet zonder humor, zegt hij over die
boekenkast wat eigenlijk voor haar inhoud geldt: '(tot
tranen bewogen) Gedurende vele generaties van ons
geslacht bezat zij de moed om het geloof in een betere
toekomst hoog te houden en heeft ze ons opgevoed
om te streven naar het goede en maatschappelijk zelf
bewuste.' Ondanks de licht doorklinkende ironie van
de schrijver, heeft het vermelden van die boekenkast
als symbool uiteraard zijn reden: het meubel verwijst
duidelijk naar de ruimte die haar inhoud ook in over
drachtelijke zin bij haar bezitter irmeemt. Wat aan
het einde van het stuk met die boekenkast gebeurt,
warmeer de bewoners van het landhuis zich in alle
windrichtingen verspreiden omdat het landgoed met
bijhorende kersentuin werd verkocht om te worden
Het toeval wil dat ook ik zo'n weldra honderdja
rig meubel heb geêrfd, een voor mljn grootouders
op maat gemaakte boekenkast die onder meer door
Tsjechovs De kersentuin werd bewoond. Ik bezit het
bouwplan, het meubel in zijn onderdelen uit elkaar ge
haald en vele van de boeken die het herbergde, maar
bovenal ben ik onder haar hoede en in voortdurende confrontatie met haar inhoud opgegroeid. Dit meubel
betekende zo veel voor mijn uit Frankfurt afkomsti
ge Joodse grootouders, dat ze het mét bouwplan en
boeken in de herfst van 1936 met zich meenamen
toen ze naar Brussel emigreerden en niet hebben ach
tergelaten in een land dat ontketend elke band met
zijn humanistische waarden had verloren. (Een ander
toeval bij mljn eerste werkopdracht in België: dat ik uitgerekend met dit stuk, in deze tijd waarin honderd
duizenden mensen in Europa toevlucht zoeken, uitge
nodigd ben om hier te komen werken.) Toen België
in de lente van 1940 door Duitse troepen werd bezet,
hebben mijn grootouders ten tweede male een woning
achter zich afgesloten en hebben ze hun hebben en
houden, waaronder die boekenkast, in Brussel opge-
PREMIti:RE DE KERSENTUIN
16
slagen. Dankzij hun Zwitserse paspoorten zijn zij met een geplombeerde en afgeschermde trein door bezet
Frankrijk naar Basel gereisd. Hoe het hen is vergaan die niet het geluk hadden de juiste paspoorten te bezitten, behoort tot de bitterste herinneringen die mijn
grootouders en mijn moeder hun leven lang met zich hebben meegedragen, en die ook mij begeleiden, want
ik heb natuurlijk niet enkel de boekenkast geërfd, die na zeventien jaar in die Belgische meubelopslagplaats haar weg naar Basel heeft gevonden, maar ook de her
irmeringen, inhouden en discussies die zich aan haar
hechten en met haar verbonden zijn.
rr WE ZIEN EEN EUROPA DAT WORSTELT
MET ZICHZELF, DAT ZICH VANUIT EEN
GEEST VAN SOLIDARITEIT HAD WILLEN
HEROPBOUWEN, EN DAT DIT STREVEN
STEEDS OPNIEUW DOOR CONFLICTEN
TUSSEN NATIONALE STATEN OF GEKIBBEL
OVER EEN MUNTUNIE DREIGT TE
VERGETEN.
De vraag naar het waarheen heeft met de stromen van vluchtelingen die de laatste weken en maanden hulpbehoevend naar Europa zijn gekomen, een spookach
tige dimensie gekregen: het is de vraag die we ons allen stellen en het is de vraag waarmee Tsjechovs De
kersentuin eindigt. Het gevoel dat iets op zijn einde
loopt, hebben inmiddels niet enkel die mensen be-
Europa dat worstelt met zichzelf, dat zich vanuit een geest van solidariteit had willen heropbouwen, en dat
dit streven steeds opnieuw door conflicten tussen nationale staten of gekibbel over een muntunie dreigt te vergeten. Indrukwekkende tekenen van hulpvaar
digheid en indrukwekkende tekenen van compleet ontbrekende empathie beheersen de media, aan de
politieke bemoeienissen merken we de enorme druk:
hulpeloos zijn we allemaal.
Die Jifrage des " Wohin?,fj kat 0J1I(J6Sichts der
Ff,üchltingssträme, dÜJ hilfesuchenà in den /ef>:ten
Wochen und M01U1Jen 1UJCh Europa gdwmmen
Bind, eine gespenstische Dimension a'1l{JefW'1nmen.:
es ist die Frage, die wir uw alle stellen und es ist die F'rage mit der 7kchechows ,,Kirschga:rtenfj
ende!. Das G<ifiiJIl, das etwas "" Jilnds geht, ooTjk!
mittlerweile nicht nurdie Menschen mjasst haben,
die geztIJ'Uf1l(J(m Bind, ihre Heimat zou verl.assen
S01UIem a:uch U7&S, zumiru:lest mei.ne Generattion, die wir noch deutlich unter dein Eindruck des
Zweiten WeI.OcrWgs im Nachkriegs·Europa
aufgewoohsen Bind. Wir seJum, ein Europa mit sich selber ringen, daas sich aw; dem Geist der
Solidariliit hatte büden WtJIJen., unà das dieses
AnlÜJgen immer wisder über natWnalstaatlichen
Quere/Jm und WlÏhrungsunion zu vergessen d:roht.
grepen die noodgedwongen hun vaderland verlaten, Een meester van het politieke commentaar is Elfriede
maar ook wij, tenminste mijn generatie, wij die nog Jelinek; onverbiddelijk en trefzeker legt zij met haar
sterk onder de indruk van de 'IWeede Wereldoorlog in taalsalvo's blinde vlekken in ons systeem bloot. Door het naoorlogse Europa zijn opgegroeid. We zien een de confrontatie met oude erfenissen die aan de vraag
PREMIt;RE DE KERSENTUIN
17
naar het waarom ontsnapten, leiden haar teksten vaak 'Ibegegeven, het is niet steeds op dezelfde wijze ver
tot verrassende inzichten. '!\vee van haar stukken heffend om ons culturele erfgoed te ensceneren. Maar
maakte ik samen met Johan in München: Das schwei- we kunnen eruit leren. gende M(J,dchen, een toneelstuk over het NSU-pro-
ces in München voor de Münchner Kammerspiele,
en FaustIn and out, een 'Sekundärdrama' voor het Residenztheater München. Wie laatstgenoemd werk
opvoert, verplicht zichzelf ertoe om in een of andere
vorm ook de 'Urlaust' of Faust I aan te bieden. hl FaustIn and out brengt Jelinek het (waargebeurde)
verhaal van een man die zijn dochter 24 jaar lang in
een ondergrondse kelder gevangen hield, steeds op-
nieuw verkrachtte en zeven kinderen met haar op-
voedde, waarvan een in die ondergrondse gevangenis
stierf. Dit hOlTorscenario verweeft ze met een van de krachtigste iconen van de Duitse cultuur, Goethes
Faustmythe, en meer precies met dat deel van het
drama dat handelt over de verleiding van de 14-jarige
Gretchen, haar bezwangering en haar daaropvolgen-
de terechtstelling wegens kindermoord. Het effect is
verbluffend: het is alsof Elfriede Jelinek springstof in
het geraamte van de taal plaatst om al de aangekoekte
gemeenplaatsen die zich aan ons verheven Faustbeeld
hebben gehecht weg te blazen. Wat rest, is de afgrij-
selijke geschiedenis van een oude man, die in een be-
denkelijke wedstrijd op slinkse wijze de liefde van een
kind, van een meisje bekomt, haar zwanger maakt en
niet enkel dit kind met haar kind vernietigt, maar ook
haar gehele familie. Zo slaagt Jelinek in een merkwaar
dige culturele herschrijving, het blootleggen van een
mechanisme dat we eerst moeten doorzien om er iets
tegen te kunnen ondernemen.
-------- MURIEL GERSTNER
De Zwitserse decor- en kostuumontwerpster Muriel
Gerst:ner werkt vooral in DuitstaUig Europa met de regisseurs Sebastian Nübling, JoluJn Sirnons,
Barl>am Frey, Claus Guih, Karin Henkel en Roger
Vontobel.
PREMIti:RE DE KERSENTUIN
18
ACTRICE ELS DOTTERMANS BIJ DE START VAN DE REPETITIES
C Juloo AuauIt
P"I!MIR DI! KI!AI!NTUIN
Johan Simoru! komt terug naar NTGent en het eerste
frtUk dat ik met hem zal maken is De kersentuin van
Anton Tnjechov. Over een binnenkomer gesproken!
Ik heb dit frtUk nog nooit ge!lJleeld, maar voor het eerst
gespeeld gezien bij Art en Pro in een regie van F'raru!
StrijardB. Ik spreek nu over de vorige eeuw, ergeI\lI
rond 1987. Een tijd waarin theater nog vernieuwend
kon zijn, waarin je je moest af'zetten tegen de gevestigde waarden en zich ongekende mogelijkheden voor
deden om een oud verhaal nieuw leven in te blazen.
Art en Pro WlIII op dat mament hét gezel.9chap van Nederland.. Dat moest je zien, daar braJl(ide de the
aterlamp! Ik herinner me die Kersentuin als een hi
lari9che voorstelling. Een prachtig rrwnumentaal, niet
realistisch decor, met personages die net 1et~ over de
top acteerden en zo dat melancholi9che verhaal (wat De kersentuin toch is) met veel humor en tegelijkertijd heel schrlJnend de zaal in slingerden. Ik was toen 22. Een leuke anekdote is dat Ik daar voor de eerste keer Han Kerckhoffs heb zi.en spelen In de rol van Firs.
Hij heeft toen zo'n Indruk op mij gemaakt dat ik hem
een aantal jaren later, toen Ik wat wijzer en volwassener was, tot mijn wettige echtgenoot heb uitverkoren.
Rond 1989 heb ik voor het eerst Tsjechov gespeeld.
De meeuw, in een regie van Luk Perceval bij de Blau
we Maandag Compagnie. Jan Decleir speelde Trigo
tin, Chris Lonrrne speelde Arbdina, Peter Van den
Begin Kostja. en ik N'ma. Luk Pereeval die op zijn
hoogst persoonlijke manier mee SUIfte op de veI
nieuwingsgolf die toen tegen het establislunent in beukte, zorgde voor de voorstelling van het jaar. Met zowat dezelfde ingrediënten all! bij DB kBnumtuin
19
van Strijards werd het verhaal van De meeuw verteld: 28 JAAI! LATEI! met veel humor en met een grote portie mededogen
voor de personages - niet in staat om los te laten, om
lief te hebben, om gelukkig te zijn. We hadden het over
onszelf en dat was nieuw voor ons. Peter en ik, groene
net afgestudeerde acteurtiies, hadden op de toneelschool geleerd dat we ons in de ruimte moesten profi
leren en dat onze stern tot op de achterste rij te horen
moest zijn. 'Dat is ook allernaaI. heel erg waar,' zei Luk,
'maar dan hoef je nog niet met je armen te zwaaien en
te roepen alsofiedereen in de zaal doof is.' Met andere
woorden, we kregen voor het eerst les in wat theater
echt is: met al de middelen die je hebt (en dat zijn
er veel: jezelf, de tekst, je medeacteurs, het decor, de
kostuums, het licht, de regisseur, de dramaturg) een
verhaal. vertellen waarin de toeschouwer zich herkent
of dat die toeschouwer ontroert of verontwaa.nligt.
Tsjechov is de beste auteur voor een beginnend ac
teur. Hij schrijft op mensenmaat, hij verstaat de kunst
om een banale anekdote tot een universeel verhaal
te verheffen. Daardoor leer je ook als acteur om je
persoonlijk verhaal mee te nemen. Je erkent je eigen
impotente wezen in de personages van Tsjechov. Mijn
eerste en daarmee ook belangrijkste theaterles. Mijn
rol van Nina werd beloond met een Colombina voor
beste vrouwelijke bijrol, een trofee die ik. in een ga-
'Heb je zin om mee te spelen inDe kersentuin?' vraagt
Johan. Weet dat Elsie de hoofdrol speelt'. 'Geen pro
bleem', zeg ik, 'wij zijn een theatergezelschap, geen
vedettes, toch?' Er zijn te veel rollen en te weinig ac
teurs, dus ik. ga twee rollen voor mijn rekening nemen.
Ofbeter gezegd, twee rollen die in elkaar geweven wor
den: de gouvernante Charlotta Ivanovna en de oude
huisbediende Firs. (Eens kijken of ik die legendari
sche rol van IIÛjn man kan evenaren.) Charlotta heeft
een kindertijd achter de rug die doet denken aan La
Strada van Fellini: een dolend bestaan, waarin ze met
haar ouders van kermis naar kermis trok en overleefde
met het tonen van trucs en circusacts. Na de dood van haar ouders werd ze door een Duitse vrouw gered en
opgevoed om uiteindelijk gouvernante te worden. De
banden met haar verleden zijn voorgoed doorgesne
den, ze heeft geen paspoort en in De kersentuin lijkt
ze een nieuwe thuis gevonden te hebben. Aan het slot
van het stuk: wordt de kersentuin verkocht. De bewo
ners worden veroordeeld tot een nomadisch bestaan,
waarin ze een onzekere toekomst tegemoet gaan. Het
is een toestand die Charlotta lvanovna, als enige van
de personages, maar al te goed kent.
lajurk met bijbehorende juwelen zou moeten gaan op- Ik: zal. ook voor het eerst samen spelen met mijn colle-
halen. Toen was ik verlegen en bescheiden, ik vond ga Elsie de Brauw. Zij speelt Ljubov, de landeigenares
niet dat deze prijs mij toe kwam. 'Wij waren een gezel- van wie alles verkocht wordt. Het verhaal van LJubov
schap, geen theatervedettes. en Charlotta toont de subtiele verbondenheid tussen
een ingeweken zwerfster en een grootgrondbezitster
die wordt gedwongen om uit te wijken. Om deze te
genstellingen te versterken en dus ook te verbinden
PREMIti:RE DE KERSENTUIN
20
stelt Johan voor om de rol van Charlotta te vervlechten
met de oude huisbediende Firs. Dus Charlotta zal als
enige achterblijven (vergeten worden) in het huis dat
ldubovtoebehoordeenzoeigenlijkhaarplaatsirmemen.
rr WE KREGEN VOOR HET EERST LES
IN WAT THEATER ECHT IS: MET AL DE
MIDDELEN DIE JE HEBT EEN VERHAAL
VERTELLEN WAARIN DE TOESCHOUWER
ZICH HERKENT OF DAT DIE TOESCHOUWER
ONTROERT OF VERONTWAARDIGT.
Hoe sparmend en interessant is dit? Charlotta is opge
voed in de marge van de samenleving. Zulke mensen
bieden vaak een verhelderend perspectief door maat
schappelijke zekerheden en verworvenheden in vraag
te stellen. In De kersentuin confronteert Charlotta
ons met de heersende logica van het geld: de van
zelfsprekendheid waarmee we datgene opofferen wat
dierbaar en wellicht ook levensnoodzakelijk is.
Ik sprak net over het belang van een persoonlijk ver
haal. Dat verhaal ontwikkelen en ontdekken speelt
vooral als je jong bent; je weet nog niet wie je bent,
de anderen weten nog niet wie jij bent. Op de toneel-
school wordt er aanje getrokken en gesleurd, en regis
seurs proberen de onderste steen bij jou naar boven te
deze langzamerhand onbegrijpelijke wereld toch ver
taald krijgen op theater. Wonderlijk dat we daar god
betert een stuk. uit 1904 voor kunnen gebruiken. De
kersentuin, het enige stuk van Tsjechov dat niet naar
een personage verwijst maar naar een plek, staat voor
een oude orde waar iedereen een functie en een plaats
had. Je kan lijnen trekken naar Fort Europa dat op dit
moment overspoeld wordt met vluchtelingen. Tot wat
zijn we bereid? Zijn we in staat om privileges en tradi
ties los te laten? En in ruil voor wat ... ?
Ik heb zin om samen met Johan Simons en de colle
ga's te knutselen en te denken en te prutsen in het re
petitielokaal. Oplossingen of antwoorden kunnen we
natuurlijk niet garanderen, een voorstelling waarover
nagedacht is wel. Ik ga bijna altijd een pint je drinken
achteraf. Misschien zie ik u daar, dan kunnen we het
er nog eens over hebben.
Groet,
Els
ELS DOTTERMANS
halen. Vanaf dat eerste moment op school wordt je per- Els Dotterm.ans mankt al sedert 2005 als actrice deel
soonlijkheid enje verhaal gevormd. Die tijd is gelukkig uit van het ensemble van NTGent, waar ze dit seivoorbij, je bent ondertussen die persoonlijkheid en dat zoen meewerkt aan de nieuwe producties De kersen
verhaal geworden. Met de jaren draag je dat gewoon tuin (TsjedwvlSimons) en Liefde (Peter Verhelst); in met je mee, daar hoef je niet zo veel meervoor te doen. de vüfdelige reeks In Europa speelt ze de rol van de
Wat veel boeiender wordt, is om na te gaan hoe we verteller Geert Mak.
PREMIt;RE DE KERSENTUIN