LOZAN BARIŞ KONFERANSI'NA YUNANİSTAN TARAFINDAN

141

Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları DergisiJournal Of Modern Turkish History StudiesXIV/29 (2014-Güz/Autumn), ss.141-173.

* 2013yılındaİnönüVakfıveAnkaraÇankayaBelediyesi’ninortaklaşadüzenlemişoldukları“90. Yılında Lozan”makaleyarışmasındabirincilikkazanmışolanmakaleningeliştirilmişhalidir.

** AraştırmaGörevlisi,AnkaraÜniversitesiTürkİnkılâpTarihiEnstitüsü, ([email protected]).

LOZAN BARIŞ KONFERANSI’NA YUNANİSTAN TARAFINDAN BAKIŞ:

VENİZELOS’UN DÜNYASINDA LOZAN *

Çağla D. TAĞMAT **

ÖzTürkiye’nin 1919-1922 yıllarında hem diplomatik alanda hem de savaş alanında

verdiğimücadeleninbaşarıyaulaşması sonucunda toplananLozanKonferansı,günümüzedeğinpekçokfarklıaçıdanincelenmiş,araştırılmışvehalaheyecanlaçalışılanbirkonudur.

Sekiz aylık bir süreyi kapsayan bu konferans, bilimsel anlamda taşıdığı öneminyanı sıra detaylı incelendiğinde heyecan uyandıran ve sürükleyici bir sürece damgavurması dolayısıyla da oldukça ilginçtir. Türkiye ve Yunanistan bağlamında bir dönümnoktasıdenilebilecekbuuzuntoplantıdakienönemliaktörlerdenbirideşüphesizkiYunanheyet başkanı Eleftherios Venizelos’tur. Onun tutum ve davranışlarında belirleyici olandinamiklerdenbirtanesiTürkheyetibaşkanıİsmetPaşaiken,diğerbirtanesideYunanistan’daiktidaragelenİhtilalKomitesi’dir.

Öteyandan sınırve toprak sorunları, insani sorunlar (nüfusmübadelesi)vemalisorunlar(tamiratbedeli)konularınıntartışıldığıoturumlarçokdasakingeçmemişvehemTürkhemdeYunanheyetbaşkanlarıiçinadetapsikolojikbirsınavhalinialmıştır.

Anahtar Kelimler: İsmet Paşa, Lozan Barış Konferansı, Türk-Yunan, Eleftherios Venizelos, Yunanistan.

A VIEW OF LAUSANNE PEACE CONFERENCE FROM GREECE’S PERSPECTİVE: LAUSANNE IN THE MIND OF VENIZELOS

AbstractLausannePeaceConference,whichgatheredinconsequenceofTurkey’ssuccesses

notonlyindiplomaticalareabutalsointhebattlegroundbetween1919-1922,wasresearchedandanalysedinvariedperspectivesandithasstillbeenstudiedenthusiastically.

The conference, which lasted for eight months, besides having an academicalimportance,isquiteinteresting,whenanalysedindetail,forhavingimpactuponanexciting

Çağla D. TAĞMAT

142

ÇTTAD, XIV/29, (2014/Güz)

and fascinating process. In the longstanding negotiationswhich have been specified as amilestone forTurkeyandGreece,TheGreekheadofdelegationEleftheriosVenizeloswascertainlyoneof themost importantfigures.Oneof thedeterminerofVenizelos’ attitudesandbehavioursinwhilewasİsmetPashaandanotherwasGreekRevolutionaryCommittee.

Atthesametime,itwasnoteasytosolveforTurkishandGreekHeadsofDelegationswhoarguedthetopicsthatcontainedterritorial,humanitarian(populuationexchange)andfinancial(repairmentfordamages)casesandasaresultofthis,feverednegotiationsappearedintheconference.

Keywords: İsmet Pasha, Lausanne Peace Conference, Turco-Greek, Eleftherios Venizelos, Greece.

Giriş

SorunolanDoğu…Doğuyusorunhalinegetirenyadasorunşeklindeyansıtaraksiyasihedeflerineulaşmayaçalışan,biryönkelimesiylebirbölgeyikısaca adlandırarak ele geçirmek isteyen ülkeler…Literatüre “Büyük Güçler” yadaOsmanlı’dakideyimiyle“Düvel-i Muazzama”olarakgeçenbuülkelerin,önce koruma altına alarak sonra da parçalara ayırarak paylaşma planlarıyaptıklarıtopraklarönemliinsanlarıyarattı:DoğusorununadirenenlerveDoğusorunundanbeslenenler.Birdönem,ülkesininçıkarlarınıDoğusorunuüzerineinşaedenEleftheriosVenizelos,20.yüzyılınenönemlikonferanslarındanbirineimzasınıatacaktı:“Yakın Doğu Meseleleriyle İlgili Lozan Barış Konferansı”…

DoğuSorunununtelaffuzedilmeyebaşlandığı19.yüzyılınilkyarısındaTanzimat Dönemi ile başlayan hukuki ve sosyal düzenlemelere yoğunlaşanOsmanlıDevleti’ninsınırlarıiçindebulunanGirit,aynıyüzyılınikinciyarısındanitibaren Yunanistan’a bağlanmak konusunda önemli bir çaba sarf etti. İşteOsmanlıDevleti’ndeTanzimatdönemininetkisinindevamettiğiveGirit’tekiYunanlarınYunanistan’abağlanmakkonusundabüyükhazırlıklaragiriştiğibudönemde,1864yılındaEleftheriosVenizelosdünyayageldi.

Eleftherios henüz iki yaşındayken Girit’in zenginlerinden sayılanbabasının Girit’teki isyan hareketine katılması ve maddi olarak bu isyanıdesteklemesi,OsmanlıpadişahınabağlılığıreddederekailesiylebirlikteCytheraAdası’na sürgüne gitmesiyle sonuçlandı, fakat kısa bir süre sonra VenizelosailesiHanya’yageridöndü1.EğitimhayatınaHanya’dadevamedenEleftherios,başarılıolmasınakarşınbabasıtarafındanticareteyönlendirilmekistendi,ancakHanya’daki Yunan Başkonsolosu, onun ticarete atılmasının büyük bir hataolacağıveeğitimhayatınadevamederseiyibiravukatolabileceğikonusundababasınıiknaetmeyibaşardı2.

1 C.Kerafilas,Eleftherios Venizelos His Life and Work,London,1915,s.4.2 Kerafilas,a.g.e.,s.5.

Lozan Barış Konferansı’na Yunanistan Tarafından Bakış ...

143


Eylül 1881’de Atina Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne başlayanEleftherios, Ocak1887’depekiyidereceylemezunolduveaynıyılHanya’yadönerekbiravukatlıkbürosuaçtı3.OtuzyaşındaGiritMeclisi’nevekilolarakgirenVenizelos,MariaKapelouzouileevlendi,ancakseverekevlendiğiMariaikincidoğumusırasında,yirmibeşyaşındahayatınıkaybetti4.

Doğduğu ve yetiştiği Girit’teki siyasal mücadeleye ve babasının dabu mücadele yanlısı düşüncelerine tanıklık ederek büyüyen Eleftherios’unbilincindeönemlibiryerkaplayanbuada,onunsiyasetokuluoldu.LiteratüreMegali İdea’nın5 büyük yenilgisi olarak geçen 1897 Türk-Yunan Savaşı’ndaYunan kuvvetlerinin Osmanlı Kuvvetleri tarafından yenilgiye uğraması6 Venizelos’uetkilediğikadarGirit’ideetkiledi.

Savaş sonrasında Girit Meclisi’nin büyük güçlerle uzlaşarak 1897’deadanınözerkolmasıyönündealdığıkararınardından,özerkGirit’inyenihukukiesaslarıkonusundaçalışmalaryapmayabaşlayanVenizelos,12Hıristiyanve4Müslüman’ınbulunduğukuruldaAnayasaçalışmalarınısürdürdü�.

Üstlendiği görevlerle siyasette deneyim kazanan Venizelos, Girit’inbağımsızlığıkonusundakifikirleriyleöncübirrolüstlendi.AncakBatılıgüçlerin,Girit’inYunanistan’abağlanmasıkonusundakiçekimserliği7,Venizelos’unGiritiçinverdiğimücadeleninBalkanSavaşları’nakadarertelenmesinenedenoldu8.

OsmanlıtoplumsalvesiyasalyaşamındagörelibirrahatlamayanedenolanİkinciMeşrutiyet’inilanınıtakipedenyıllarYunanistan’ın,dahaözelindede Venizelos’un yıldızının parladığı bir süreç olarak kaydedilmiştir. 1909yılındaYunanistan’dagerçekleştirilenGoudiDarbesi9ilebuBalkanülkesiyenive farklı bir devlet adamıyla tanıştı ve darbenin askeri kadrosu Venizelos’abaşbakanlık yolunu açtı. Aday olduğu 1910 yılının Aralık ayında yapılan

3 ThanosVeremis,Megaloi Ellines: Eleftherios Venizelos,EthnikiTrapeza,2009,s.28,s.31.4 Veremis,a.g.e.,s.32.5 Megali İdea, Çağdaş Yunanca sözlükte 19. yüzyılın yarısından 20. yüzyılın ilk otuz

yılına kadarYunandünyasına egemenolanve kurtarılmayı bekleyenbütünYunanlarınkurtuluşunuvebaşkentiİstanbulolanbüyükbirYunandevletikurmayıamaçlayanideolojiolaraktanımlanmaktadır.GeorgiosBabiniotis,Leksiko tis Neas Ellinikis Glossas,3.B.,KentroLeksilogiasE.R.E,Athina,2008,s.1063.

6 NikosSvoronos,Çağdaş Helen Tarihine Bakış,Çev.PanayotAbacı,BelgeYayınları,İstanbul,1988,s.79.

7 Araştırmacı Zaharias’ın aktarmalarına göre İngilizler Ada’nın kendilerine bağlanmasıyönündebirdüşüncetaşımaktaydı.KostisZaharias,Eleftherios Venizelos, O Anamorfotis Tis Ellados,Dromon,Athina,2007,s.38.

8 A.g.e.,s.38.9 1908’deOsmanlıDevleti’ndegerçekleşenJönTürkDevrimi,Yunanistan’adaetkietmiştir.Jön

TürkDevrimi’ndenetkilenenYunanaskerleri,benzertarzdabirörgütkurmuşveprenslerinordudan uzaklaştırılmasını ve politik yaşamın çağdaşlaştırılmasını talep etmişlerdir. Butaleplerekarşıpolitikacıların tepki göstermesi sonucunda1909’dagerçekleştirilenGoudiDarbesiileaskeriörgütünisteklerikabuledilmiştirveYunanistan’dayenibirsiyasidönembaşlamıştır.Svoronos,a.g.e.,s.80.

Çağla D. TAĞMAT

144


seçimlerinsonucundaBaşbakanolanVenizelos10,Megaliİdea’nınuygulayıcısıolarak,önceBalkanSavaşları’ndaYunanistan’ınsınırlarınıgenişletmehedefineulaştı,ardındanBirinciDünyaSavaşı’nda11İtilafDevletleriyanındayeralarak,oluşturulacakyenidüzendesözsahibiolmayıhedefledi.

Yunanistan ve Türkiye açısından yeni bir aksiyon dönemini başlatanolayın Birinci Dünya Savaşı’nın bitişi olması da ayrıca ilginçtir. Bu savaşsonrasında, Venizelos’un diplomatik tecrübesini ve yeteneğini sergilediği enönemli siyasi arena olarak nitelendirilebilecek olan Paris Barış Konferansı12 (1919), onun hırsını ve diplomatik zekâsını göstermesi ve dünya liderlerinikendinehayranbırakmasıaçısındanönemlibirdönemeçoldu.

Venizelos’un politik yeteneklerini Büyük güçlere ispatladığı ParisBarış Konferansı’ndan bir yıl sonra, siyasi arenadaki yükselişinin ani bir hızkaybınauğradığınısöylemekpekdeyanlışolmayacaktır.Yunanistan’da1920yılındayapılangenelseçimlerikaybedenVenizelos,aktifsiyasethayatınakısabiraraverdiveParis’egitti.BudönemdeYunanistansiyasi istikrarsızlıklarlamücadeleederken,değişenhükümetlerKüçükAsyaHarekâtınaaravermediveVenizelos’unbaşlattığıprojeyisonnoktasınakadarsürdürmekyolunuseçtiler.

1. Lozan’a Hazırlık ve Venizelos’un Heyet Başkanı Seçilmesi

Hayatiönemesahipdiplomatikgörüşmeler,ciddibirhazırlıksürecinigerektirir.Buhazırlıksürecindediplomat,heraçıdandonanımlı,hatayamahalvermeyecekvepsikolojikzaaflarınayenikdüşmeyecekgüçlüyapıdabirinsanolmalıdır. Dolayısıyla Lozan diplomasisi, Lozan’ı taşıyabilecek bir diplomatgerektirmektedir. Lozan’da çetin bir süreci aynı anda göğüsleyecek olanTürkiye’deveYunanistan’daLozanhazırlık süreci çok farklı çizgilerde fakataynıyoğunluktageçmiştir.Ancakbuortamıböylesiçetinkılankonjonktürünhazırlayıcısı,savaştavesavaşsonrasındayaşananiçvedışgelişmelerolmuştur.

Ağustos 1922’de Türkler lehine sonuçlanan taarruz hareketi, aynıay içinde Yunanların, işgal ettikleri Batı Anadolu kıyılarını boşaltmayabaşlamalarıyla sonuçlanmış, ancak Kemalistlerin sınavı henüz bitmemiştir.YunanlarakarşıkazanılanzaferMustafaKemalPaşa’nınyepyenibirbaşlangıcaimza attığı Anadolu’da heyecan yaratırken, Türkiye’nin kilit bölgesi olanBoğazlardahalenvarlığınısürdürenİngiltere,Boğazlarıkorumakgerekçesiylegerekirsetekbaşına,sözkonusubölgeyetakviyegüçgöndermeyiplanlamıştır.İngiltereBaşbakanıDavidLloydGeorge’un teslimiyetçiolmayanveyenilgiyikabuletmeyenkarakteri,onu,tümAvrupa’nın,Türkiye’yekarşıkenetleneceğibirrüyanıniçinesürüklemiştir.

10 RichardClogg,Modern Yunanistan Tarihi,İletişimYayınları,İstanbul,1997,s.97.11 YunanistanBirinciDünyaSavaşı’na1917yılındaİtilafdevletlerisafındakatılmıştır.12 ParisBarışKonferansı’ndaVenizelos’untopraktalepleriiçinbkz.DimitrisKitsikis,Yunan

Propagandası, MeydanNeşriyat,İstanbul,T.Y.


145


Buaşamadansonra,politikasını,İstanbulveTrakya’yıkontrolüaltınaalmak konusunda ısrarcı davranan İngiltere’yi yalnız bırakmak üzerine inşaeden Türkiye, Yunanistan’a karşı da Sırbistan ve Bulgaristan’ı kendi safınaçekmeye çalışmıştır13. Hem İngiltere’nin saldırgan tutumuna karşı hem desavaşınardındantoplanmasıolasıbirbarışkonferansıiçinTürkiye’nindestekaramasıolağanbirdurumdur.NitekimYunanistandabirsüresonraSırbistan’ayaklaşmasürecinegirecekveelinikuvvetlendirmeyeçalışacaktır14.

BuçerçevedeMustafaKemal,yabancıbasınaTürktopraklarındabirbarışkonferansıtoplanmasıhalindebukonferansabizzatkatılmayahazırolduğunuifade etmiştir. Mustafa Kemal’in barış konferansı toplanmasına dair önerisiİstanbul’dakiİngilizYüksekKomiseriSirH.Rumboldtarafındandakonferansıntoplanacağı yer hakkında yorumyapılmaksızın desteklenmiştir. Rumbold’unkonferansfikrinidesteklemesininardındayatanneden,LordCurzon’ayaptığıaçıklamada,eğerkienkısasüredebirkonferanstoplanmazsaMustafaKemalPaşa’nın tepkisiz kalmayacağı ve Boğazlardan Trakya’ya ilerleyebileceğişeklinde ifade edilmiştir15. Türkiye’nin zaferi, İtilaf Devletleri’nde şaşkınlıklakarışıkbirtemkinyaratmış,MustafaKemal’iveAnadoluHareketi’ninfelsefesiniveruhunuaçıkbirşekildeanlamalarınanedenolmuştur.TeslimiyetkelimesinisözlüklerindensilenMustafaKemalPaşaveKemalistler,heranherşeyehazırbir duruş sergilerken, tarihe damga vuran savaşın diğer aktörü Yunanistan,yaşadığı travmatik yenilginin etkisiyle iç politikasında önemli bir dönemecegirmiştir.

Yunanistan tarafından beklenmedik ve ani olarak nitelendirilebilecek1922yenilgisi,ülkeiçindebirhesaplaşmaortamınınoluşmasınazeminhazırlamışve23Eylül1922’deMidilliveSakızAdaları’ndabaşlayanaskerihareketlenme,kısa süredeYunanistan geneline yayılmıştır.AlbayNikolaosPlastiras,AlbayStylianosGonatasveYüzbaşıDimitriosFokasönderliğindeki ihtilalkomitesi,1922’de kurulan koalisyonun başı olan Petros Protopapadakis’in istifasınıisteyerekmeclisi dağıtmış ve Kral Konstantinos tahttan çekilmiştir16. Türklerkarşısında yaşanan yenilgiyi hazmedemeyen komitenin ilk işi, bu yenilgidensorumlututtuklarıaskervesivilyöneticilerlehesaplaşmakvetarihegeçenbuyenilgidenkurtuluparınmakolmuştur.

Yunanistan’da yaşanan bu askeri müdahaleninmimarları, bir felaketve hezimete dönüşen Anadolu Harekâtının intikamını yalnızca Kraldan vehükümetten almakla kalmamış, kısa bir süre sonra da yenilginin faturasını

13 Salahi Sonyel,Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C.II, Türk TarihKurumuYayınları,Ankara,2003,ss.271-274.

14 Çiğdem Kılıçoğlu Cihangir, “Lozan Barış Konferansı’nın İlk Aşaması ve KonferansınKesintiyeUğradığıDönemdeYunanistan”,Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu DergisiS.53,Ankara,2013,s.136.

15 Sonyel,Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika…,s.274.16 MuratHatipoğlu,Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-

1922),TürkKültürünüAraştırmaEnstitüsüYayınları,Ankara,1988,s.139.

Çağla D. TAĞMAT

146


çıkardıkları yönetici ve komutanları askeri mahkemede yargılama yolunagitmişlerdir.ÖylekiihtilalkomitesininAtina’daiktidarıelealmasınınardından17 Yunanistan Başvekili Dimitrios Gounaris, Milli Savunma Bakanı NikolaosTheotokis, Anadolu Orduları komutanı Georgios Hacıanestis, Hükümetgörevlileri Petros Protopapadakis, Nikolaos Stratos ve Georgios Baltatzis18 gibi Küçük Asya Macerası esnasında önemli görevlere sahip kişiler derhaltutuklanmıştır19.1922yılınınEkimveKasımaylarındasürendavalarsonunda(Altılar Davası), altı sanık ölüm cezasına çarptırılmıştır20. Batıda büyük birtepkiyle karşılananbu olayYunanistan’ın önemli ölçüde itibar kaybetmesineneden olmuştur21. Yenilginin yarattığı siyasi bunalım, Yunanistan’ın içpolitikasınıallakbullakederken,budurumundışpolitikayaveBatılıdevletlerleolantemaslaradayansımasıTürkiye’ninelinikuvvetlendirmiştir.

Nitekim Ekim ayının başlarında, Müttefik Devletlerin güveninikazanmak içinLondra’yagidenVenizelos,LordCurzon’aYunanordularınınçokiyibirşekildeyenidendüzenlendiğinivesavaşahazırolduklarınıveYunankuvvetlerinin doğu Trakya’dan çekilmeyecekleri söylemiş ve İngiltere’nindesteğiniarkasınaalmayıhedeflemiştir.Venizelos’unbusözleri,LordCurzon’da“Venizelos’un tutarsızlıklarının durdurulamayacağı”şeklindeşaşkınlıklakarışıkbiralgıyaratmıştır22.

LloydGeorge’undahiCurzonvekabinesiniYunanistankonusundaiknaedememesisonucunda,Venizelos,PlastirasiletemasageçerekİngilizdesteğinialamadıklarınıenazındanYunanistan’ınMudanya’datemsiledilebilmesi içinYunan kuvvetlerinin Trakya’dan çekilmesi gerektiğini iletmiş ve PlastirasYunankuvvetleriniçekmiştir.AncakbudurumYunankuvvetlerinintamamenTrakya’dançekildiğianlamınagelmemelidir.ZiraPlastirasheransavaşahazırbirşekildeordularınıorganizeetmeyedevametmiştir23.

Öte yandan İtalya ve Fransa’nın İngiltere’yi, Türkiye’ye yöneliksaldırgan tutumundan dolayı yalnız bırakması24 ve Kemalist kuvvetlerinÇanakkale’ye kadar ilerlemeleri, General Harrington’un Mudanya’da İsmet

17 İhtilal komitesinin kurmuş olduğu hükümet; Aleksandris Zaimis, M. S. Crokidas, M.Politis, M. Canelopoulos, M. Charalambis, M. Panayantou, M. Vasileiou, M. Doxiades,DoktorSiotis,M.Kalligas,M.DiomedesveM.Embericosgibiisimlerdenoluşmaktadı.EK-1,UKNationalArchives,CAB/24/155/0039.

18 IoannisGiannoulopoulos,“Apo to 1922 os to Telos tou Polemou 1940-41”,Istoria tou Ellinikou Ethnous, Neoteros Ellinismos Apo to 1913 os to 1941,Tomos IE,EkdotikiAthinon,Athinai,1978,s.259.

19 MichaelLlewellynSmith,Yunan Düşü,AyraçYayınevi,Ankara,2002,s.443.20 StylianosGonatas,Apomnimonevmata 1897-1957,Athinai,1958,ss.252-253.21 Smith,a.g.e.,ss.460-461.22 StandfordJ.Shaw,From Empire to Republic, The Turkish War of National Liberation 1918-1923,

A Documentary Study,VolumeIV,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,2000,s.1797.23 A.g.e,.s.1799.24 İtalyaveFransa’nınsiyasiduruşanlamındaİngiltere’denuzaklaşmasüreci1921Londra

Konferansıesnasındabaşlamıştır.


147


Paşa ile buluşmasıyla sonuçlanmıştır25. Türkiye’den İsmet Paşa, İngiltere’denGeneral Harrington, Fransa’dan General Charpy, İtalya’dan GeneralMonbelli’nin katıldığı Mudanya Konferansı bir hafta kadar sürmüş ve 11Ekim 1922’deMudanyaMütarekesi imzalanmıştır26.Mudanya görüşmelerinedoğrudan katılmayanYunanistan’ı iseAleksandrosMazarakis ve PtolemeiosSarıyannistemsiletmiş27,ihtilalkomitesindenNikolaosPlastirasdabuheyeteeşlik etmiştir28. Müttefiklerin kesin tavrı karşısında 14 Ekim’de mütarekeyikabul etmekdurumundakalanYunanistan, attığı imzaylaTürkiye topraklarıüzerindekiemellerindenvazgeçtiğiniresmenkabuletmiştir29.

MudanyaMütarekesiilesavaşalanındakimücadeledönemisonaererken,ihtilalkomitesiiçpolitikadaulusalçıkarlarıönplandatutanbirsiyasetizlemişancak,barışkonferansındaYunanistan’ınkimtarafındantemsiledileceğiihtilalkomitesi açısındanbir tartışmaortamıyaratmamıştır.Yunanistan içinönemliasker ve siyasilerinKüçükAsya Felaketinden sorumlu tutularak infazlarınıngerçekleştirilmesi,Yunanistan’dadeneyimlidiplomatsıkıntısınıdoğurmuş30vegözler,yıllardırönemlikonferanslardaYunanistan’ıtemsiledendeneyimlivezekidiplomatEleftheriosVenizelos’açevrilmiştir.

Mudanya sürecinde ve sonrasında Yunan ihtilal komitesi MüttefikDevletlerle temasını koparmamış, hatta bu temasların sağlıklı yürütülmesiiçin Eleftherios Venizelos’u devreye sokmuştur31. Bu görevlendirmeyiParis’tebulunanVenizelos’abir telgrafla ileten ihtilalkomitesi,Yunanulusalçıkarlarınınyurtdışındasavunulmasıiçinkendisinebüyükgüvenduyduklarınıbelirtmişlerdir32. İhtilal komitesinin bu ricasına olumluyanıt verenVenizelosiçin Lozan’da toplanacak barış konferansında Yunanistan’ı temsil etmek,SevrAntlaşması’nınyaratıcısıolmasıfatındankurtulmakiçinbir fırsatolarakdeğerlendirilmiştir33.

Yunanistan, Lozan’a göndereceği temsilciyi belirlemekte zorlukçekmezken, Türkiye iki sorunla karşı karşıya kalmıştır: Hükümet sorunu veheyetin belirlenmesi. Ekim ayında bir yandanMudanyaMütarekesi ile barışkonferansının yolu açılırken, AnkaraHükümetinin kimler tarafından temsil

25 Smith,a.g.e.,ss.446-447.26 MustafaKemalAtatürk,Nutuk,C.II,MilliEğitimBasımevi,İstanbul,1973,s.679.27 TasosVournas,Istoria tis Neoteris kai Syghronis Elladas,TomosB,Pataki,Athina,1998,s.287.28 T. Hristodoulidi, Themata Ellinikis Diplomatikis Istorias (1912-1934), Papatiritis, Athina,

y.t.y.,s.151.29 ArnoldToynbee,Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu,Çev.KasımYargıcı,MilliyetYayınları,

Ankara,1971,s.132.MudanyaMütarekesihakkındaayrıcabkz.,Aydemir,a.g.e.,C.I,s.214.30 Özellikle D. Gounaris ve P. Protopapadakis 1921 Londra Konferansı’nda Yunanistan’ı

temsiletmişveönemlidiplomatikgirişimlerdebulunmuşlardır.AyrıcaN.TheotokisveG.BaltatzisdeYunansiyasetindekideneyimliisimlerdendi.YunanistansiyasitarihindeönemligelişmelerdekararlarıolanbukişilerAltılarDavasındayargılanarakinfazedilmişlerdir.

31 Vournas,a.g.e.,s.286.32 EK-2,ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki,Fakelos:029-43,No:173-029-043.33 Hristodoulidi,a.g.e.,s.153.

Çağla D. TAĞMAT

148


edileceği de gündemi meşgul etmiştir. Lozan Konferansı’na gidecek heyetkonusundakigenelgörüş,heyetbaşkanınınVekillerHeyetiReisiRaufBey’inve heyet üyelerininHariciye Vekili Yusuf Kemal Bey ve Sıhhiye Vekili RızaNurBey’lerinolacağıyönündeydi.MustafaKemalPaşa,RaufBeykonusundaçekinceler taşırken34, İsmet Paşa’nınMudanya Konferansı esnasındaki tutumvedavranışlarını incelemişveİsmetPaşa’nınHariciyeVekiliolarakLozan’dagörevlendirilmesinekararvermiştir35.26EkimgünüİsmetPaşaHariciyeVekiliolmuştur36. Ankara Hükümetinin konferans hazırlıkları hızlanmış ve İsmetPaşa’nıngörüşmelerdeizleyeceğiyolunvehattageneltutumununbelirleyicisiolan bir de talimatname hazırlanmıştır. 14 madde halinde hazırlanantalimatnamenin ana başlıklarını; Ermeni yurdunun asla kurulamayacağı,kapitülasyonların kesinlikle kabul edilmeyeceği, Batı Trakya için Misak-ıMilli’ninesasalınmasıgerektiğiveazınlıklar içinmübadeleninesasalınacağıgibimaddeleroluşturmuştur37.

Diğer yandan İtilaf Devletleri’nin toplanacak olan barış konferansıiçin İstanbulHükümeti’nededavetgöndermesi, saltanat sorununugündemegetirmiş, İstanbul Hükümeti ve Ankara arasında telgraf trafiği başlamıştır.Sadrazam Tevfik Paşa’nın Lozan’a temsilci göndermek eğiliminde olması38,Ankara Hükümeti’ni rahatsız etmiş ve Ankara konuyu doğrudan Müttefikdevletlerlegörüşerekkısmibirçözümsağlamıştır.Konu,AnkaraHükümetininiçpolitikdüzenlemelerinehızvererek1Kasım1922’deSaltanatıkaldırmasıylasonucaulaşmıştır39.Saltanatınkaldırılmasınıtakiben2Kasım’daİsmetPaşa’yaeşlikedecekolanheyetbelirlenmişveTürkiyeaçısındanLozan’datemsilsorunusonbulmuştur.

2. Konferansın İlk Aşamasında Tutum, Değerlendirme ve Tepkileriyle Venizelos

Katılımcıların,nekadarzamansüreceği,netürlügelişmelerinyaşanacağıve nasıl sonuçlanacağı konusundaki tahminlerinin pek de doğru çıkmadığıLozan Konferansı, Türkiye ve Yunanistan açısından iddialı, temkinli, cesurveheyecanlıbirdeneyimvesorumluluksüreciniyansıtmaktadır.Konferansabu nitelikleri kazandıranlar, bu zorlu süreçte ülkelerini temsil eden heyetbaşkanları olmuştur. Dönemin usta diplomatları; düşünceleri, politikaları,stratejileri, hitabetleri ve diğer kişisel özellik ve yetenekleriyle Lozan’ı hembirsiyasetakademisinehemdepsikolojikbirsınavadönüştürmüşlerdir.Milli

34 RaufBey’inimzasınıtaşıyanMondrosMütarekesivebumütarekeningetirdiğiağırkoşullarileişgalsürecişüphesizkionuniçiniyibirreferansniteliğitaşımamaktadır.

35 Nutuk,C.II,ss.681-682.36 Aydemir,a.g.e.,C.I,s.217.37 Bilal Şimşir,Lozan Günlüğü: Lozan Barış Konferansı ve Barış Antlaşması Sürecinin Belgesel

Kronolojisi (1922-1923),BilgiYayınevi,Ankara,2012,s.12.38 Nutuk,C.III,ss.1238-1239,VesikaNo:263.39 AliFuatCebesoy,Ali Fuat Cebesoy’un Siyasi Hatıraları,VatanNeşriyat,İstanbul,1957,s.127.


149


Mücadeledönemininsonhalkasıolanbukonferans,yoğun,yorgunveyoklukiçindevarlıkyaratmayaçalışarakbirsavaşkazananTürkiyeiçinikincitekrarıolmayacakbirfırsatözelliğitaşımaktadır.

İsmetPaşa’nınLozanmacerası4Kasım1922tarihindeAnkara’danyolaçıkarakİstanbul’aveoradandaLozan’ageçmesiylebaşlamıştır40.AncakİsmetPaşa ve heyeti, İsviçre’ye ulaştığında katılımcı ülkelerin41 henüz gelmediğinivehattakonferansınbirhaftaertelenmişolduğunuöğrenmiş,budurumİsmetPaşa’dakaramsarbir ruhhali yaratmıştır42.Ancak İsmetPaşabubirhaftalıkboşluğu iyi bir şekilde değerlendirmiş ve çeşitli görüşmeler yapmıştır. İsmetPaşa konferansın açılmasına iki gün kala Lozan’a dönmüş ve burada İtalyaBaşbakanı BenitoMussolini ile temaslarda bulunmuştur. Barışın sağlanacağıkonusundaiyimserbirtavırsergileyenMussolini,kendihâkimiyetlerindeolanadalar43konusundatartışmayagirmeyeçekinmiştir44.

KonferanstaİngiltereLordCurzon,FransaCamilleBarrere,İtalyaMarkiGarroni, Türkiye İsmet Paşa, Yunanistan Eleftherios Venizelos, BulgaristanAleksandre Stamboliyski, Sovyet Rusya Çiçerin başkanlığındaki heyetlertarafındantemsiledilmiştir45.Konferansın20Kasım1922tarihliaçılışgününde,İsviçre Cumhurbaşkanı Habb tüm katılımcı ülke temsilcilerini selamlayanvebarışmesajları içerenaçışkonuşmasınıyapmış, ardındanLordCurzondaİngilizce nutkunu vermiştir. Lord Curzon’dan sonra İsmet Paşa da kürsüyeçıkarak konuşmasını yapmıştır46. İsmet Paşa’nın konuşması Lozan’da adetasoğuk bir rüzgâr estirmiş, hatta konuşma sonrasında yanına gelen Fransızdelegasyonundan Bompard,Venizelos’un da bir konuşma yapmak istediğiniancak onu zor ikna ettiğini belirtmiştir. Bu durum konferans boyunca İsmetPaşaVenizelosilearasındayaşanacakgerginanlarınadetahabercisiolmuştur.

Heyetler konusunda bir parantez açıldığında, katılımcı her ülkeninkonferansatamdonanımlıkatıldığınısöylemekyanlışolmayacaktır.Türkheyeti

40 İnönü,a.g.e.II.Kitap,ss.48-49.41 Konferansa Türkiye dışında; İngiltere, Fransa, İtalya, Bulgaristan, Japonya, Romanya,

Yugoslavyakatılırken,SovyetRusyaBoğazlarlailgilioturumlarakatılmışAmerikaBirleşikDevletleriisegözlemciolarakbulunmuştur.

42 İsmetPaşa,hatıralarındabudurumuncanınıçoksıktığınıifadeetmektedir.İnönü,a.g.e.,II.Kitap,s.50.

43 Adalar konusundaki tartışmalar özellikleAnadolu’ya yakın adaların Türkiye verilmesive böylelikle güvenlik unsurunun ön plana çıkarılması üzerinde yoğunlaşmıştır.On İkiAda ise Trablusgarp Savaşı esnasında İtalya tarafından işgal edilmiş ve daha sonra daYunanistan’ın adaları işgal edebileceği gerekçesiyle Osmanlı Devleti’ne verilmemiştir.Turan,a.g.e.,s.69.DolayısıylagünceltartışmalardoğrultusundaOnİkiAda’nınLozan’dakaybedildiğişeklindekisöylemlertarihselgerçeğiyansıtmamaktadır.Mevcutdönem,Onİki Ada’nın İtalyan kontrolüne geçmesinden 10 yıl sonrasıdır. On İki Ada 1947 yılındaYunanistan’averilecektir.

44 İnönü,a.g.e.,C.II,ss.57-58.45 Temuçin Faik Ertan, “Lozan Görüşmeleri Sırasında Türk Heyeti ile TBMM Hükümeti

Arasındakiİlişkiler”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,Cilt.VI,Sayı.18,Ankara,Temmuz1990,s.619.

46 Konuşmametniiçinbkz.İnönü,a.g.e.,II.Kitap,s.60-61.

Çağla D. TAĞMAT

150


konferansa35kişilikkalabalıkbirheyetlekatılırken47,Yunanistanise,ulaşılabilenbilgilere göre 14 kişi civarında olduğu tahmin edilen bir heyetle konferansagelmiştir48. Yunan heyetinde Venizelos dışında Kaklamanos, V. Dendramis,Mazarakis,Michalakopoulos,C.Collas,M.Theotokas,PolitisgibiYunansiyasitarihiningeleceğinedeyönverecekkişilerbulunmuştur.BunlardanfarklıolarakkonferansınikinciaşamasındabuheyeteYunanistanDışişleriBakanıApostolosAleksandrisdeeklenecektir.

Konferansın ilk çalışma günü 22 Kasım 1922 tarihinde başlamış veilk yapılan düzenleme, konferansta görüşülecek konuların tasnif edilerek butasnifegörekomisyonlarınoluşturulmasıvebukomisyonlarabaşkanlıkedecekkişilerinbelirlenmesiyönündeolmuştur.BuçerçevedebirincikomisyonÜlkeveAskerlikSorunları,ikincikomisyonTürkiye’deYabancılarveAzınlıklarRejimiSorunu, üçüncü komisyon iseMaliye ve İktisat Sorunları Komisyonu adıylaoluşturulmuştur49. Birinci komisyona Lord Curzon, ikinci komisyona İtalyandiplomat Garroni, üçüncü komisyona da Fransız temsilci Barrere başkanlıketmiştir. Bu üç önemli komisyona üç büyük devletin yetkililerinin başkanlıketmesişaşırtıcıdeğildir.Nitekimbuüçbüyükülkekendilerine,kendileriniençokilgilendirenkonularınbaşlıklarınıtaşıyankomisyonlarıidareetmefırsatınıyaratmışlardır.

Konferanstaöncelik,başkanlığınıLordCurzon’unyaptığıveTrakya’yıdaiçerensınırlarkonusunadadeğinecekolanÜlkeveAskerlikKomisyonunaverilmiştir.TürkveYunanheyetlerininilkkarşıkarşıyagelmesibukomisyondagerçekleşmiş ve ilk izlenimler bu oturumda şekillenmeye başlamıştır. DiğeryandankonferansınönemliaktörlerindenİngilizdiplomatCurzonilkkomisyontoplantısına adeta herkese meydan okurcasına gelmiş, oturduktan sonrabastonunumasayakoymuş,ayaklarınıgörevliningetirdiği tabureyeuzatarakkonferanstaki nüfuzunu hissettirmiş ve özgüvenini yansıtmıştır50. Curzon’unçizdiğiburesim,İngiltere’ninbukonferansısorunsuz,rahatbirşekildeveenkısa sürede çıkarları doğrultusunda bitireceği gibi bir düşüncesi olduğunuakıllaragetirmesiaçısındanoldukçafarklıbirkaredir.

Sekiz aylıkmaratonun ilk ve zorlu konularından bir tanesi sınırlarınbelirlenmesiodağındaTrakyaolmuştur.TrakyakonusundailksözüalanİsmetPaşaMisak-ıMilliesaslarıçerçevesindeBatıTrakyaiçinplebisitebaşvurulmasıgerektiğinibelirtmiştir51.

47 Türkheyetihakkındadetaylıbilgiiçinbkz.Karacan,a.g.e.,s.60-63.48 Bu konu hakkında ulaşılabilen tek kaynak, Yunan heyetine ait bir fotoğraftır. Yapılan

araştırmada gerek Yunanca gerekse Türkçe kaynaklarda Yunan heyetinin tam sayısınaulaşılamamıştır.Yunanheyeti konusundaulaşılabilen tek aydınlatıcı kaynakheyetin birfotoğrafıdırvebufotoğrafta14kişimevcuttur.Bkz. EK-3.

49 SehaMeray(Çev.),Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, Genel Oturumların Protokolleri ve Birinci Komisyon Tutanakları ile Raporları (Ülke ve Askerlik Sorunları),CiltI,KitapI,YapıKrediYayınları,İstanbul,2001,s.13.

50 AliNaciKaracan,Lozan,NoktaKitap,İstanbul,2007, s. 100.51 Meray, a.g.e., CiltI,KitapI,s.20.


151


İsmet Paşa’dan hemen sonra söz alan Yunanistan heyeti başkanıVenizelos, avukatlıkmesleğinindevermişolduğu tecrübeyle adeta savunmaniteliğinde bir konuşma yapmış ve henüz ilk komisyon toplantısında Türkheyetininciddiyetvesorumluluğunuanlayamamışolduğunugösterenbirteklifönesürmüştür:“Balkan Yarımadası’nda müteaddit devletler olduğu halde Anadolu’da neden üç devlet kurulmasın? Ermeni Devleti, Rum Devleti ve Türk Devleti…”52 Venizelos bu teklifiyle ideali olan Sevr Antlaşması’nı Türkiye’ye dayatmakkonusundaki inadınıyenemediğinigöstermiştir. Sevrkonusundaadetanabızölçen Venizelos’un bu oturumda savunmasını inşa ettiği hususlardan birideOsmanlıDevleti’ninRumhalkını zorla sınırdışı ettiğineyönelik iddialarıolmuştur53.ButoplantıdaVenizelos’unkonuşmaları,Yunanlarınİzmir’easkerçıkarmasınıtümüylehaklıkılmayaçalışmaküzerindeyoğunlaşmıştır.

LozanKonferansı’nınbuilkoturumundaVenizelos’un,İsmetPaşa’nınve hatta Curzon’un dünyasında bir Lozan algısının oluştuğunu söylemekmümkündür.BuüçönemliadamLozan’dadırlarancakgeldikleriyerler,başkabirdeyişlezihinlerindeonların ideallerineev sahipliğiyapanyerler farklıdır.OnlarındünyasındaSevr,MondrosveMudanyasadeceliman,ilçeveyaşehirisimlerideğil, aynızamandamasalarındangalipkalktıklarıbirer simgelerdir.Nitekim Venizelos çıkış noktası olarak Sevr’i referans alırken, CurzonhalenMondros’un etkisini üzerinde taşımaktadır. İsmet Paşa ise açık bir dilkullanmıştır:“Ben buraya Mondros’tan değil, Mudanya’dan geldim”54.

Diğer yandan bu toplantı, bir sonraki gün devam edilmesi kararıylasonlanmıştır. Bir sonraki gün devam edecek olan oturum için İsmet Paşadetaylı bir hazırlık yapmıştır. İsmet Paşa’nın yapmış olduğu sert konuşmaile Venizelos’un yüzündeki tebessüm yerini gergin bir ifadeye bırakmıştır.1921yılındagerçekleşmişolanLondraKonferansı’ndasavaşmakyanlısı tavırsergileyenYunanhükümetine55göndermeyapanİsmetPaşa’ya56kısacevaplarvermeyiyeğleyenVenizelos,konferanstakienönemlimuhatabıolanTürkheyetbaşkanınınsavunduğubazınoktalardatartışmayagirmeyireddetmişveelindekiverileriveenerjisiniakıllıcakullanmayıhedeflemiştir.AncakVenizelos’untavrıkonusundayapılacakbirbaşkayorumdaİsmetPaşa’nınkonuşmasınaverecekbir cevabının zaten olmamasıdır. Oturumlarda verilecek cevap haklarınınİsmetPaşa’nınyanısıraVenizelostarafındandasaklıtutulması,kartlarınaçıkoynanmasıkonusundakiçekimserliğiyansıtmaktadır.

TrakyakonusundadevamedenoturumlarınbirTürk-Yunandiplomasimücadelesi olması beklenirken, konuya Bulgaristan’ın da dâhil olması

52 Karacan,a.g.e.,s.102.53 Meray,a.g.e.,C.I,KitapI,s.22.54 A.g.e,,s.IX;Turan,a.g.e.,s.57.55 LondraKonferansı’ndaYunanheyetinintezleriiçinbkz.ÇağlaD.Tağmat,“1921Londra

Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti ve Tezleri”,Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi,S.18,Ankara,2013,ss.29-52.

56 Meray,a.g.e.,C.I,KitapI,ss.41-42.

Çağla D. TAĞMAT

152


Venizelos’un zor anlar yaşamasına neden olmuştur. Bulgaristan BaşbakanıStamboliyski’nin Dedeağaç’ın Bulgar toprağı olması gerektiği şeklindekiifadeleri,Venizelos’uniyideniyiyesinirlenmesinenedenolurkenYunandevletadamı“Türklere mağlup olduk… Bulgarlara ne oluyor? Bulgarlar neden bizden toprak ister? Bulgaristan’a da mağlup olmadık ya!”sözleriyletepkisinidilegetirmiştir57.Onun bu tepkisi adeta bir patlama niteliğindedir. Diplomasi platformundaTürklereekolarakbirdeBulgartalepleriylemücadeleetmekfikri,Venizelos’usinirlendirmeklekalmamışaynızamandatedirgindeetmiştir.

Venizelos’unustabirdiplomatolması,BalkanSavaşları’ndaveBirinciDünyaSavaşı’ndaönemlidiplomatlarlagörüşmeleryapmasıvehattaParisBarışKonferansı’nda toprak taleplerini İtilaf Devletleri’ne samimiyetle açıklaması,onu, heyecanına yenilmeyen başarılı bir hatip olarak tahayyül ettirirken,Lozan’dayaptığı ani çıkışlarıveyaşadığıgerilimleri,onun içindebulunduğudurumla açıklamak gerekmektedir. Dışişleri bakanları nezdinde toplananLozan Konferansı’na hiçbir resmi sıfatı olmaksızın katılması, Yunanistan’daiktidarıelealmışolanihtilalkomitesininonunüzerindeoluşturduğubaskıveyenilmeyedoymamışYunanordusununbirrövanşahazırlanması,şüphesizkiVenizelos’un üzerindeki sorumluluğu arttırmış ve onu tahammülsüz bir ruhhaline sokmuştur. Gibbons’un deyimiyle, Venizelos bir zamanlar üzerindeBizansİmparatorluğu’nunvarolduğubirülkedekiHelenizmin,sonkalıntılarınıkorumakiçinadetabiraslangibimücadeleetmiştir58.

25 Kasım gününe kadar tartışılmaya devam edilen Trakya konusuhakkındabirçözümeulaşılamamasısonucundaLordCurzonTrakyakonusunungörüşülmesini ertelemiş ve bir sonraki oturumda Ege Denizi’ndeki adalarkonusunageçileceğiniaçıklamıştır59.

İsmet Paşa adalar konusunda coğrafya bakımından Küçük Asya’yabağlı olanAkdeniz ve EgeDenizi adalarınınAnadolu’nun huzuru açısındanbüyük önem taşıdığını belirtmiştir. İsmet Paşa konuhakkındaki sert çıkışını,Yunanistan’ın emperyalist emelleri ve Anadolu’da bir Yunan İmparatorluğukurmadüşüncesinin,kendisininbutezinidoğruladığınıönesürerekyapmıştır.Venizelos’un bu adalarda çoğunlukla Rumların bulunduğunu söylemesiardındanbeklenilenintersinesakinbirkonuşmayapmışveadalarınYunanistan’averilmesihalindeÇanakkale’yeyakınolanadalardaçeşitliaskerikısıtlamalarınkendilerincekabuledileceğiniifadeetmiştir60.Venizelosbuoturumdauzlaşmacıveuyumlubirtavırsergilemiştir.

Bir önceki oturumdaki tavırlarıyla karşılaştırıldığında Venizelos’untepki ve değerlendirmelerinin sabit bir çizgide ilerlediğini söylemek zordur.Dolayısıylaonun,güvensizhissettiğikonularıntartışılmaortamında,gerginliğinivesinirinikontroledemediğiyorumuyapılabilir.

57 İnönü, a.g.e.,II.Kitap,s.68.58 HerbertAdamsGibbons,Venizelos,BostonHoughtonMifflinCo.,1923,s.408.59 Meray,a.g.e., C.I,KitapI,s.98.60 A.g.e,,s.101.


153


Konferansın Yunan ve bir o kadar da Türk tarafını ilgilendirendiğer önemli bir konusu, ani ve bir o kadar da hızlı bir şekilde ilerlemiş vetartışılmıştır. Aralık ayının ilk günlerinde nüfus mübadelesinin gündemegelmesi oldukçaönemli bir süreci başlatmıştır.Dr.Nansen’in61 Ekim1922’deTürkiye’de ve Yunanistan’da yapmış olduğu araştırmalar sonucu, Atina veAnkara Hükümetlerinin onaylarını alarak mübadele konusunun hızlı birşekildeçözümekavuşturulmasıgerektiğinibelirtmesisonucundabukonununtartışılmasınabaşlanmıştır62.

Konunun geciktirilmemesi hususunda hemfikir olan Türk ve Yunanheyet başkanlarının, mübadele konusundaki tartışmaları ise her ikisinin desırtladığıağırsorumluluğugözlerönünesermektedir.VenizelosYunanistan’daoturan Türklerin gitmesi konusunda bir direniş sergilemezken,mübadeleninisteğe bağlı gerçekleştirilmesi şeklinde bir görüş ortaya koymuştur. İnsaniduygularını burada ön plana çıkararak fikirlerini aktaranVenizelos, İstanbulRumlarının Yunanistan’a gönderilmesinin ekonomik ve sosyal bir yıkımyaratacağıgerekçesiyleaksiyöndekiısrarınısürdürmüştür63.

14Aralık1922tarihlitoplantıdaVenizelosmübadeleyeöncelikliolarakinsani bakış açısıyla yaklaştığını, mübadeleden nefret ettiğinin altını çizerekAnadolu’dan sınır dışı edildiğini iddia ettiği Rumların geri kabul edilmesihalinde mübadeleden vazgeçebileceklerini ifade etmiştir64. Venizelos’unmübadele konusundaki açıklamasında enteresan olan nokta, merhamet vehassasiyetgöstererekbaşladığıkonuşmasına,nefretettiğimübadeledenbelirlişartlar dâhilinde vazgeçebileceğini söylemesidir. Şüphesiz ki bu durumda,Yunanistan’ın kabul edebileceğinden fazla göçmeni zaten almış olmasınınetkisi büyüktür. Dolayısıyla Venizelos daha fazla göçmenin Yunanistan’agönderilmesikonusundahemduygusalbirengelyaratmayaçalışmışhemdeenufakbirgelişmedemübadeledenvazgeçilmesifırsatınıkollamıştır.

Öte yandan nüfusmübadelesine yönelik çözümlenemeyen sorunlarıngörüşülmesi için gerçekleştirilen toplantı, Türk ve Yunan tarafının karşılıklıısrarlarınasahneolmuşvebuısrarlar,İstanbul’unmübadeledışındabırakılıpbırakılmamasınoktasındadüğümlenmiştir.PesetmekistemeyenİsmetPaşaveheyetinin,İstanbul’unmübadeledışındatutulmasınıkabuletmesi,antlaşmanınimzalanması için yeterli olmamış ve Türk heyeti imza için Patrikhane’nin65 İstanbul’dançıkarılmasınışartkoşmuştur.İsmetPaşa’nınPatrikhanekonusundamücadele etmesi Lord Curzon’un Noel tatili planlarına kadar etki etmiş ve

61 FridtjofNansen;Norveçliuzmanvediplomat.62 Meray,a.g.e.,C.I,KitapI,ss.118-119.63 A.g.e,.s.125.64 A.g.e,.s.213.65 Türk Heyetinin Patrikhane’yi Türkiye sınırları dışına çıkarmak isteği, Patrikhane’nin,

siyasi olaylara müdahaleci tavrından kaynaklanmıştır. Şüphesiz ki Türk heyetinin budüşüncesinereferansolanolayMilliMücadeledönemindePatrikhane’nindüşmancatavırsergilemişolmasıdır.Meray,a.g.e.C.I,KitapI,s.341.

Çağla D. TAĞMAT

154


Curzon,hükümetineçektiğitelgraftaantlaşmaimzalananayadadüşenekadarLozan’dakalacağınıbildirmiştir.Budurum,Curzon’unantlaşmayıimzalatmakkonusundaki kararlı ve aynı zamanda iyimser bakış açısını yansıtmaktadır.CurzonTürklereantlaşmataslağınıyaimzalatacağınıyadabelgeninbirbütünolarak reddini isteyeceğini belirtirken, Türk heyetinin gelişmeleri satır satırAnkara’ya rapor ederek zaman kaybetmelerine müsaade etmeyeceğini debelirtmişvetahammülsüztutumunuortayakoymuştur66.

Öte yandan bitmek bilmeyen azınlıklar konusunun görüşüldüğüAralıkayınadamgavurandiğerbirgelişmedeİsmetPaşaveVenizelos’unsertdüellosuolmuştur. İki tarafında isteklerinden tavizvermemesi,Venizelos’unkontrolünükaybetmesinenedenolmuştur. 21Aralık günkü toplantıda, sakinbaşlayan konuşmasına sert, şiddetli ve tecavüzkâr bir üslupla devam edenVenizelos67, oturum başkanıMontagna tarafından sükûnete davet edilmiştir.Ayağa kalkıp ellerini sallayarak konuşanVenizelos’un vücut dili, ruh halini,stresinivetahammülsüzlüğünüyansıtırken,ağzındandökülensözler“sakinim, sakinim, sakinim…” olmuştur68. Venizelos’un bu sinir harbi, oturumunertelenmesiyle sonuçlanmış ancak takati kalmayan Venizelos, daha sonrakialtkomisyon toplantılarındada“zapt edilemez” davranışlardabulunmuştur69.Konferansıuzuncabirsüremeşguledenazınlıklarvemübadelekonusu,Türkheyetinin sunduğu maddelerden bazılarının kabul edilmesi ve bazılarınındeğiştirilmesi kaydıyla nihayete ulaşmıştır. İstanbul Rumlarına karşılık BatıTrakyaMüslümanlarınınmübadeledışındatutulmasıkararabağlanırken,nüfusdeğişiminininsanlıkvesağlıknedenleriyleMayıs1923’tebaşlamasıveİstanbul’dason üç yılda düşmanca tavır sergileyen Rum derneklerinin ve birliklerininİstanbul’dan uzaklaştırılması kabul edilmiştir70. Ancak Patrikhane’ninİstanbul’undışınaçıkarılmasıkonusundabirsonuçeldeedilememişvekonu,çözümarayışlarınadevamedecekolanaltkomisyonahavaleedilmiştir71.ÇeşitlipazarlıklarıngündemegeldiğiPatrikhanekonusundagerçekleşengayrıresmigörüşmelersonundaLordCurzonazınlıklarınaskerlikyapabilmesikarşılığındaPatrikhane’ninyalnızcadinibirkurumolarakİstanbul’dakivarlığınıkorumasınıönermişvebuönerikonusundafikirbirliğisağlanmıştır72.

Konferansın ilk aşamasının sonlarına doğru, tüm delegelerin yorgunve sıkılmış olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır.Öyle ki Fransızlar toplubir barış antlaşması ihtimalinin oldukça uzak olduğunu düşünmüş olacaklarkiTürklerle ikili antlaşmayolunu tercihedeceklerinibelirtmişlerdir73.Fransa,66 EK-4,UKNationalArchives,CAB/24/140/0069.67 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.24.68 A.g.e,.s.24.69 A.g.e,.s.25.70 Meray, a.g.e.C.I,KitapI,s.213.71 A.g.e,.s.213.72 MelekFırat,“1923-1939Yunanistan’laİlişkiler”,Ed.BaskınOran,Türk Dış Politikası, Kurtuluş

Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar,C.I,7.Bsk,İletişimYayınları,İstanbul,2003,s.335.73 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.37.


155


konferansın bir barış antlaşmasına ulaşmaktan uzak bir yolda olduğunuhissederken, Ocak ayının başında konferans sürecine damga vuran bazısöylentilergünışığınaçıkmıştır.Bunlardanbiri,konferansındağılmasürecinegirmesi halinde Türk kuvvetlerinin güneye çekilme sürecinin başlayacağıve diğeri de Trakya’da Türk kuvvetleri bulunmayacağı için Yunanların bubölgeyerahatçagirebilecekleriyönündedir.JosephGrew,anılarındaYunanlarınkonferansı kasıtlı olarak çıkmaza sokmakta olduklarını ve Trakya’yı elegeçirmek istediklerini, hatta Venizelos’un bundan üzüntü duymadığını dabelirtmektedir74. Benzer bir yaklaşım Herbert Adams Gibbons tarafından daaktarılmıştır.Gibbons,Helenizminbaşarısızlığınıkesinolarakdamgalamadankonferansın sona ermesinin,Yunanmenfaatleriyleparalellik teşkil ettiğiniveYunanlardayenibirsavaşlaşanslarınınkolaycadönebileceğialgısınınkuvvetliolduğunu vurgulamaktadır75. Gibbons bunlara ek olarak, Yunan heyetininartıkcansıkıcıolmayabaşladığınıveİngiltere’ninbunasesçıkarmamasınındaFransa’yısinirlendirmekteolduğunuifadeetmiştir76.

Tümbuolumsuzluklara rağmen,1923yılınınOcakayındakonferans,sakinbirhavadailerlemiş,görüşmelerderesmisahadanözel(ikili)temaslarageçmiştir.KapitülasyonlarveMusulmeselesigibikonularağırlıklıolaraközelgörüşmeleryoluylaçözümlenmeyeçalışılırken77,Ocakayınınsonlarınadoğruüçüncükomisyonda(MaliyeveİktisatSorunlarıKomisyonu)gündemegelen,Yunanistan’danistenentamiratbedelikonusuİsmetPaşaveVenizelos’uyinekarşı karşıya getirmiştir. Tazminatın kaldırılması konusunda ısrarlı bir tavırsergileyenVenizelos,butavrınaekolaraktazminatödenmesinikoşulabağlamayolunu seçmiş ve Yunanistan’ın söz konusu tazminatı ödemesi durumundaTürkiye’nin de Yunanistan’a benzer bir ödeme yapması gerekeceğinisavunmuştur78.Butartışmatazminatveİzmiryangınıkonusundaodaklanırken,sonuçalınamadansonaermiştir.

Konferansın ilk aşamasında pek çok konu hakkında uzlaşılamazken,taşıdığı insani önem bakımından sonuca ulaştırılan tek konu mübadeleolmuştur79. Sivil tutukluların geri verilmesi ve savaş tutsaklarının damübadelesine ilişkin görüşmelerin olumlu sonuç vermesi, 30 Ocak 1923’te,bunun bir antlaşmaya dönüştürülmesi için itici güç olmuştur. Bu bağlamdaYunanveTürkHalklarınınMübadelesineİlişkinSözleşmeveProtokolileSivilTutuklularınGeriVerilmesiveSavaşTutsaklarınınMübadelesineİlişkinTürk-YunanAntlaşmasıimzalanmıştır.Buçerçevedeahalideğişiminin1Mayıs1923tarihindenbaşlayarakgerçekleşmesiöngörülmüştür80.74 A.g.e,.s.28.75 Gibbons, a.g.e.,s.408.76 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.29.77 Karacan,a.g.e.,s.206.78 A.g.e,.s.232.79 NüfusMübadelesivemübadillerinyerleştirilmesikonusundakidetaylariçinbkz.KemalArı,

Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925),TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,2003.80 Meray,a.g.e.,C.II,s.82.

Çağla D. TAĞMAT

156


Konferans’ın kesintiye uğramasına az bir süre kala, Şubat ayınınbaşında Yunan yetkililerin konferansa bakış açısı oldukça kötümserdir.Venizelos,Lozan’danAtina’yagönderdiğitelgraftaTrakya’dahareketegeçecekdonanımlı orduları olduğu takdirde Türklerin inadının kırılabileceğinden veTrakya konusunda İtilaf Devletleri’nin tavizkar bir tutum sergilediklerindenbahsetmektedir81.

Yaklaşık iki ay boyuncabüyük zaman, fedakârlık ve çalışma azmiyledevamedenkonferans,İtilafDevletleri’ninhazırladığı150sayfalık,160maddelikve9bağlıprojedenoluşanbiranlaşmatasarısının82Türkleresunulmasıyla ilkaşamasınınsondönemecinegirmiştir.31OcaktasonkeztoplanankonferanstailkolaraksözalanCurzon,antlaşmametnininamacınıözetlerken,ikinciolaraksöz alanMarki Garroni Türk tarafına telkinler ve tekliflerde bulunduklarını,ancak hepsininTürk heyeti tarafından reddedildiğini belirtmiştir. Son olaraksözalanFransızdelegeBompardiseadeta tehditkârbir tavırla İsmetPaşa’yaüstperdedenkonuşarak şunları söylemiştir: “Paşa, vatan topraklarını ne büyük bir bilgi ve cesaretle müdafaa etmiş olduğunuzu herkes biliyor, şimdi artık savaşmak değil on senelik muharebelerle bitmiş, harap olmuş memleketinizi imar etmek zamanıdır. Barışsız imar olur mu? Şüphesiz ki hayır!... Türkiye’nin mukadderatı bir kez daha sizin ellerinize emanet edilmiş oluyor…”83.

İsmet Paşa toplantıdan sonra Lord Curzon ile gerçekleştirdiği özelgörüşmede 8 günlük bir mühlet istemiştir. Ali Naci Karacan, bu sekizgünlük sürenin bir spor meydanında bir halatın iki tarafına geçen ve varkuvvetleriylebirbiriniçekmeyeçalışanikisertdenizcitakımınınmüsabakasınabenzetilebileceğiniifadeetmektedir84.Gerçektendeaktarılanbilgilerböylebirgörüntüyüakıllaragetirmektedir.BelkiKaracan’ınbuyorumunaeklenebilecektekşey,halatınnasılbirgüçleçekildiğindenziyadeuygulanançekmetekniğininönemidir.

3. Konferansın Kesintiye Uğraması ve İkinci Aşamasında Venizelos’un Mücadelesi

4 Şubat günü, konferansın kaderi üzerinde keskin bir etki yapacakolan cevap, Türk heyetiyle beraber son sözü söylemeye giden İsmet Paşatarafındanverilmiştir.İsmetPaşa,Türkmilliegemenliğineaykırıhiçbirkaydıkabul etmeyeceğini söyleyerekMüttefikDevletlerin tekliflerini reddetmiştir85.BöylelikleLozangörüşmelerininilkaşamasıŞubat1923’teİsmetPaşa’nın,LordCurzon’un adeta ultimatom havası taşıyan antlaşma şartlarını imzalamayı

81 Gonatas,a.g.e.,s.267.82 Anlaşmatasarısınıngenelhatlarıiçinbkz.Karacan,a.g.e.,ss.233-234.83 Karacan, a.g.e.,s.241.84 A.g.e,.s.245.85 İsmetPaşa’nınretcevabıvermesindekiönemlinedenlerdenbir tanesikapitülasyonların

kaldırılmasınınMüttefikDevletlertarafındankabuledilmemesidir.A.g.e,.ss.252-253.


157


reddetmesiyle sona ermiştir86. Yunan tarafına göre ise konferansın kesintiyeuğramasındaki nedenler doğrudan Yunanistan ile ilgili olan görüşmelerinsonuçsuzkalmasıdır87.

Konferansa ara verilmesiyle Türk heyeti 7 Şubat sabahı Lozan’danhareketetmiş88,20ŞubatsabahıAnkara’yavarmıştır89.İsmetPaşaveheyetininTürkiye’yevardığıgün,İzmir’detoplananTürkiyeİktisatKongresi’nin90devamettiği döneme rastlamaktadır. Türkiye İktisat Kongresi’nin Lozan döneminedenkgelmesiysebirtesadüfdeğildir.Özelliklekapitülasyonlarkonusundahiçbirşekilde anlaşmaya varılamamış olması ve bu konunun konferansın çıkmazasürüklenmesindeki etkisi, Türkiye’nin izleyeceği ekonomi politikasının yeniyolunuçizmesiveekonomikesaslarındışdünyayadaduyurulmasıaçısındanbüyükönemtaşımaktadır.

İsmet Paşa ve heyetinin Müttefik Devletlere ve onların değiştirmekistemediği düzene karşı sonuna kadar direndiği Lozan Konferansı, heyetinTürkiye’ye dönmesiyle TBMM’de gündeme gelmiştir. Özellikle 27 Şubattanitibaren TBMM’de LozanKonferansı ile ilgili görüşmeler esnasında heyet vehükümetserteleştirilereuğramıştır.MustafaKemalPaşa’nınheyettenyanatavırsergilemesi tartışmaların şiddetini azaltırken, Lozan görüşmelerinin yenidenbaşlayabilmesi için çalışmalara hız verilmiş ve 8Mart günü BatılıDevletlerebarış koşullarını açıklayan bir nota gönderilmiştir. 28Martta notaya olumlucevapverenİtilafDevletleri,görüşmelerin23Nisangünüyenidenbaşlayacağınıduyurmuşlardır91. Konferans başlamadan önce Amerikalı Chester Grubu’naverilenimtiyazlardakonferansesnasındaAmerikadesteğinisağlamakaçısındanoldukçaönemlidir92.

İtilafDevletleri’ningörüşmelereyenidenbaşlanacaktarihibildirmelerininardından Türkiye’de konferansın ikinci aşaması için yapılan çalışmalar hızkazanmış,buçerçevede1Nisan1923’teMeclisfeshedilmiş,hükümeteveLozanKonferansı’ndaki Türk heyetine yönelik sert tutum takınan muhalif grubunetkisiazaltılmayaçalışılmıştır.

Diğer yandan Konferansın çıkmaza girmesi Yunan yönetiminde birmemnuniyethavasıyaratmıştır.HeranolumsuzbirgelişmeyisavaşgerekçesinedönüştürmeyehazırYunanyönetimiMeriç’tekiordularınayenibirsaldırıiçin

86 Hristodoulidi,a.g.e.,s.163.87 Cihangir,a.g.m.,s.145.88 Aydemir,a.g.e.,C.II.,s.251.89 A.g.e,.s.253.90 Türkiye İktisatKongresi hakkındadetaylı bilgi için bkz.KorkutBoratav,Türkiye İktisat

Tarihi 1908-1985,GerçekYayınevi,İstanbul,1988,ss.33-34.91 Ertan,a.g.m.,s.621.92 Chesterİmtiyazıhakkındadetaylıbilgiiçinbkz.BigeSükanYavuz,“FransızArşivBelgeleri

IşığındaChesterDemiryoluProjesi”,Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi,S.24,Ankara,1999,ss.527-561.

Çağla D. TAĞMAT

158


hazırlanmaemriverirken93,YunanistanbudönemdetümdikkatiniTürkiye’yekarşı savaş hazırlığına vermiştir. Bu durum, temin edilmeye çalışılan barışortamına olan Yunan bakışını oldukça açık bir şekilde ortaya koymaktadır.Yunanistan’dasavaşçanlarınınçalmasıdışpolitikadaYunanlarıkendiyanlarınamüttefikbulmaktelaşınadüşürmüştür.AncakFransa’nınYunanistan’adostçadavranmaması,İtalya’nındüşmanlığınıgizlememesi,İngiltereveAmerika’nınilgisizkalması94Yunanistan’ındışpolitikadatamamenyalnızlaşmasınanedenolmuştur.

ÖteyandanYunanistan’ınuluslararasıpolitikadayalnızkaldığıdönemde,başka bir deyişle İtilaf Devletleri’nin konferansın yeniden toplanacağını ilanetmesinin ardındanYunanGeneral Plastiras cepheden cepheye koşmaktadır.Aynı dönemde, Nisan ayında Plastiras savaşmak konusundaki eğilimini,Venizelos’açektiğibirtelgraftadabelirtmişveordudakiyüksekmoraldenvekenetlenmedenbahsetmiştir.VenizelosisePlastiras’ınsavaşyanlısıtutumunayeşil ışıkyakmışvekonferansta sağlanacakbarışınmağlupbirbaşarıolacağıyönünde cevap vermiştir95. Venizelos’un bu açıklamaları, barışın sağlanmasıkonusundaki isteksizliği olarak yorumlanabilecekken, ihtilal komitesiyle tersdüşmemeçabasıolarakdayorumlanabilir.

Yunanistan’da bu gelişmeler yaşanırken konferansın, karşılıklıyazışmalar sonunda bazı farklılıklarla yeniden toplanması kararı alınmıştır.Konferansınikinciaşamasındadikkatiçekenenönemlinokta,TürkveYunanheyetleri dışındaki tüm katılımcı ülke heyetlerinin değişmiş olmasıdır. Budeğişimİngiltere’nin,mevcutsorunlarınıkısmendeolsaçözümekavuşturması,İtalyaveFransa’nıniseçözümekavuşturamamasındankaynaklanırken,TürkveYunanheyetlerindeisebirdeğişiklikolmamıştır.İkiülkearasındakonferansınilk aşamasında yalnızca mübadele konusunun çözümlenmesi ancak Trakyameselesivetazminatkonusundayolalınamaması,İsmetPaşaveVenizelos’unaynımasadayenidenbuluşmasınanedenolmuştur.

Başka bir deyişle, aralarındaki sorunları tam anlamıyla çözemeyenİsmetPaşaveVenizeloskozlarınıpaylaşmakiçinkonferansınikinciaşamasındayenidenkarşıkarşıyagelmişlerdir.BusüreçteVenizelos’undahaılımlıvesakinbirtavırlabaşlangıçyaptığınısöylemekyanlışolmayacaktır.

LozanKonferansı ikincidefa23Nisan1923tarihindetoplanmıştır.Budönemde katılımcı ülkelerin heyet başkanlarının seçimi konusunda da dahaesnekveuzlaşmacıkişilerintercihedilmişolması96,akıllaraMüttefikDevletlerinbarışyapmakkonusundaistekliolduklarınıgetirmektedir.Nitekimkonferansaara verilen dönemde Londra’da İtilaf Devletleri temsilcileri arasında yapılan

93 Shaw,a.g.e.,VolumeIV,s.1948.94 Salahi Sonyel, İngiliz Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri 1821-1923, Remzi Kitabevi,

İstanbul,2011,s.362.95 KostasHatziantonios,Thedoros Pagkalos,Ioikos,Athina,2004,s.223.96 Karacan,a.g.e.,s.280.


159


görüşmelerdekonferansıçıkmazasürükleyenbirtakımkonularda97mutabakatavarılarakkonferansınyenidentoplanmasınadairkararalınmıştır98.

İngiltere’yi Sir H. Rumbold, Fransa’yı General Bompard ve İtalya’yıMontagnabaşkanlığındakiheyetlerin temsil ettiğikonferansyineUşi’deŞatoOteli’ndefaaliyetlerinebaşlamıştır99.Heyetlerdekikişisayısınınsınırlandırıldığıikincikonferanstafarklıolandiğerbirnoktadatalikomisyonlarınoluşturulmamışolmasıdır100.İkincidefatoplanankonferansseriveverimliçalışmayıhedefleyenbirplandâhilindeçalışmalarınabaşlamıştır.

Konuşulacak ilk mesele, konferansı çıkmaza sokan toprak ve parameselelerineayrılmış, barışantlaşmasındayeralacakmaddelerin tartışılmasısafhasınageçilmiştir.Türk-Yunan sınırıkonusunukapsayan ikincimaddeningörüşülmesi esnasında İsmet Paşa, Rumbold ve Pelle arasındaki görüşmeTalvegHattıkonusundadüğümlenmiştir.Meriç’tenakansularıortasındanikiyeayıran farazi bir hat anlamına gelen TalvegHattı, Türk heyetinin Trakya’daistediği sınırı belirtmesi açısından önemlidir. Rumbold bu hattın tam olaraktayin edilmesinde güçlükler yaşanacağını açıklayarak Türklere, Meriç’in solkıyısınısınırolarakkabuletmelerikonusundaısraretmişvegörüşmelersonrayabırakılmıştır101.

İlerleyen oturumlarda, tartışmalar mali konular ve adalar üzerineyoğunlaşmışvehızkazanankonferansgörüşmeleriborçlar,kapitülasyonlarveimtiyazlarüzerineodaklanmıştır.

Öte yandan maddeler üzerinde görüşülerek bir antlaşma taslağıoluşturulmayaçalışılırken,enzorkararabağlanankonulardanbiriTürkiye’ninYunanistan’dan alacağı tazminat konusu olmuştur. Öyle ki bu konununtartışılma safhasına, Yunanistan’ın tavrı damga vurmuştur. En korktuğu vetedirginolduğunokta,TürklerleMüttefiklerarasındakikonularınhalledilerek,YunantazminatıkonusununsonabırakılmasıolanVenizelos,böylebirdurumdaMüttefiklerinYunanistan’ıyalnızbırakacağıendişesiniyaşamıştır102.

Yunanistan’daki ihtilal komitesinin Venizelos üzerindeki baskıyıarttırması ve savaşa adeta bahane araması, Venizelos ile Yunan hükümeti

97 Londra’dayapılangörüşmelerdekapitülasyonlarınkaldırılarakbarışgörüşmelerinedevamedilmesikararıalınmıştır.Cihangir,a.g.m.,s.148.

98 Cebesoy,a.g.e., s.319;StefanosYerasimos,Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917-1923), 2.Bsk., Boyut Kitapları, İstanbul, 2000, s.495;Michael Dockrill, “Britain and TheLausanneConference1922-1923”,The Turkish Year Book of International Relations,Volume:23,AnkaraUniversityFacultyofPoliticalScience,1993,s.10.

99 Karacan,a.g.e.,ss.280-281.100 Bu konuda akıllara gelen ilk soru, ilk aşamada alt komisyonlarda görüşülen ve karara

bağlanamayankonularınneolduğudur.Bukonuylailgilibiraçıklamadikkatiçekmezken,akla en yatkın cevap, tüm sorunların ana komisyonlar tarafından ele alınıp çözümeulaştığıdır.

101 Karacan,a.g.e.,s.293.102 A.g.e,.s.394.

Çağla D. TAĞMAT

160


arasındasoğukrüzgârlaresmesinenedenolmuştur.ZirabukonudaVenizelos’unİsmetPaşailegörüşmekistemesiveonunladertleşmesioldukçailgiçekicidir.Venizelos, İsmetPaşailegerçekleştirdiğigörüşmedeülkesindekiaskeri ihtilalkomitesinin yönetimde olmasından yakınmış ve ihtilal komitesinin iknaedilmekten uzak tutum sergilemesinin, kendi durumunu zorlaştırdığını imaetmiştir.Tümbunlaraekolarakkendisininbukonferanstabarışısağlamaktanyanaolduğunudavurgulamıştır103.

BugörüşmedeVenizelos’uniçinidökmesiyalnızcaülkesindekidurumuanlatmasıyla kalmamış, Müttefiklerin davası için hizmet gördüklerinden,felakete uğradıklarından ve şimdi de Müttefiklerin kendilerini ortadabıraktıklarından yakınmasıyla devam etmiştir104. Konferansın ilk aşamasındamesafeli bir duruş sergileyen Venizelos’un İsmet Paşa ile dertleşmesi, onaiçini dökmesi, kendisinin artık psikolojik açıdan tükenme noktasına ulaştığıizlenimini yaratırken, en büyük siyasi rakibiyle dostane ilişkiler kurmayaçalışmasıaçısındanönemlidir.Budurumsiyasetinbiraracıolandiplomasidekendinigösterenhırsvemücadelenin,gayrıresmiortamlardayerinisiyasettenuzakdahainsaniduygularabırakabileceğişeklindedeyorumlanabilir.

Venizelos’ungerekİsmetPaşagereksediğerülkediplomatlarıtarafındannasılgörüldüğüyada tanındığıönemlibirnoktadır. İsmetPaşa’nıngözündeVenizeloshakikatenustabirpolitikacıdırveAvrupa’dasondereceitibarlıdır.Onuzeki,güleryüzlü,kendinden20yaşbüyük,dünyameseleleriniiyibilenvekendineçokgüvenenbirpolitikacıolaraktanımlayanİsmetPaşa,Venizelos’un,sözüneinanılanbirkişiolduğunudaifadeetmiştir105.Şüphesizkibudüşüncelerİsmet Paşa’nın kişisel fikirleridir. Ama onun bu fikrini destekleyenlerde mevcuttur. Konferansın devam ettiği günlerde Müttefik Devletlerintemsilcilerinden biri İsmet Paşa’ya Venizelos hakkında şunları söylemiştir:“Biliniz ki Venizelos mühim bir şahsiyete sahiptir ve gerek Versay Muahedesinde gerekse diğer muahedelerde bir yıldız gibi parlamıştır. Bütün bu faaliyetler esnasında daima Amerika Başkanı Wilson’un dizinin dibinde olmuştur.”106.

Yüz yüze iletişimin güç kazandığı, heyet başkanlarının söz konusudiplomatikortamaalışmayabaşladığıkonferansınMayısayı,hemgörüşmelerhemdeYunanistan’dayaşanangelişmeleraçısındanoldukçahareketligeçmiştir.7 Mayısta Yunanistan’da İhtilal Meclisi Gonatas önderliğindeki kadroylatoplanmış,oybirliğiylesavaşadevametmekararıalmışveönderkadrotarafındanbir protokol imzalanmıştır107. Venizelos’u, tazminat konusunun çözümüyleilgiliaceleettirenbuolay,onuİsmetPaşaileözelgörüşmeleryapmanoktasına

103 İnönü,a.g.e.,II.Kitap,s.120.104 A.g.e,,s.121.105 A.g.e.,s.126.106 A.g.e,.s.124.AyrıcaWilsonveVenizelosarasındakisiyasiilişkiyiözetleyenbirdekarikatür

vardır.KarikatürdeWilsondişhekimi,VenizelosdaWilson’unasistanıolarakyansıtılmıştır.Bkz.EK-5.

107 Hatzhantoniou,a.g.e.,s.223.;Gonatas,a.g.e.,s.268.


161


getirmiştir.İçindebulunduğugergindurumuİsmetPaşaileolankonuşmasınada yansıtanVenizelos, açıkça olmasa da bir savaş ihtimalinden söz etmiş veİsmetPaşabüyükşaşkınlıkyaşamıştır108.Grew’unaktardığınagöre,VenizelosbugörüşmeesnasındakavgacıvetehditkârbirüslupkullanmışveİsmetPaşada“Sizin amacınız beni tehdit etmek mi?”şeklindekarşılıkvermiştir109.

Mayıs ayına rastlayan, Türklerin tamirat bedelinin karşılığını paraolarak almaya çalıştıkları ve Venizelos’un buna tüm gücüyle direndiği andabeklenmedik bir gelişme yaşanmış ve YunanistanDışişleri BakanıApostolosAleksandrisihtilalkomitesininkararıylaLozan’agönderilmiştir110.Venizelos’untazminatkonusundaİsmetPaşa’yıiknaedememesi,Aleksandris’inanlaşmazlığındevam etmesi halinde Venizelos’un yerine konferansa devam etme yetkisinialmasınanedenolmuş,ancakAleksandrisbuyetkisinikullanmamıştır111.İhtilalkomitesi Venizelos’a güvenmekle hata etmiş olduğunu düşünmüş olacak ki,tamirat konusunun yarattığı kriz sonucunda Yunan Dışişleri Bakanı ani birşekildeLozan’agitmiştir.

Aleksandris’in Lozan’a gittiği sırada (13 Mayıs 1923) Yunan ordusuherhangibiranlaşmazlığakarşıMeriç’tetümsavaşhazırlıklarınıntamamlamış,PlastirasvePangalosharekâtiçinsondüzenlemelerigerçekleştirmiştir112.Diğeryandan,Aleksandris’ingerekLozan’dagerekseİsmetPaşa’yakarşıtakındığıtavırVenizelos’unkiniaratırnitelikteolmuştur.Grew,Aleksandris’in,Yunanistan’ıntazminat ödemektense savaşmaya hazır olduğunu söylediğini belirtirken,YunanaraştırmacıHatziantoniou’nunaktardığıbilgideGrew’unkinidoğrularniteliktedir. Yazar, Aleksandris’in İsmet Paşa’ya, anlaşma sağlanamadığıtakdirdeateşkesibozacaklarınıaçıkçasöylediğiniaktarmaktadır113.

Yunanistan’ınsavaşyanlısıtutumu,MüttefiklerinTürkiye’yi,tazminatıparaolarakalmakyerineKaraağaç’ıalmalarıkonusundaiknaetmeyeçalışmalarıgibibirsonuçdoğurmuş, Pelle ileMontagna,konferansınçalışamazdurumagelmesindenduyduklarıendişeyiİsmetPaşa’yailetmişlerdir114.

Konferans,Yunanistan’ınrestiyleçalkantılıbirsürecegirerkenMontagnaVenizelos’a,olasıbirsavaşındoğuracağısonuçlarıhatırlatmışvesavaşınçıkmasıhalinde Anadolu’da 400 bin Yunan’ın hayatını kaybedebileceği ihtimalinihatırlatmıştır. Venizelos’unMontagna’ya verdiği cevap ise İtalyan temsilciyioldukça şaşırtmıştır: “Öyle bir şey olursa biz de Yunanistan’daki Müslümanları öldürürüz…”.OnunbucevabınakarşılıkMontagnabununkasaplıkolduğunuve bunu nasıl göze alabildiklerini sormuştur, Venizelos kendi verdiği cevap

108 Karacan,a.g.e.,s.295.109 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.48.110 Hatzhantoniou,a.g.e.,s.223.111 A.g.e.,s.223.112 Hatzhantoniou,a.g.e.,s.223.113 A.g.e,.s.223.114 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.49.

Çağla D. TAĞMAT

162


karşısındakimahcubiyetinisaklayamamıştır115.Venizelos’unkonferansınikinciaşamasındaılımlıolaraknitelendirilebilecekolantavırvetutumları,YunanistanDışişleriBakanıAleksandris’inLozan’agelmesiyleyerinigerginvehatta sertbirhalebırakmıştır.Aleksandris’intavizkarolmayantavrıkısasüreiçerisindeVenizelos’udaetkilemişvetamiratbedelikonusundaikiYunansiyasetçiortakpaydadabuluşmuştur.

AleksandrisveVenizelos’unisteklerininderhalyerinegelmemesihalindekonferansı terkedecekleri restini çekmelerinekarşılık İsmetPaşaAnkara’danbilgialmakiçinmühletistemiştir.Grew,İsmetPaşailebukonuylailgiliyaptığıkonuşmada onun ne düşündüğünü anlamanın oldukça güç olduğunu ifadeetmektedir116.

Tazminat konusuna verilecek son şekli belirlemek amacıyla başlayanoturumitinalıoturmadüzeniyleilgiçekmiştir.BaşkanlıkkoltuğundaoturanPelleileİsmetPaşakarşıkarşıyaotururken,İsmetPaşaveVenizelos’unarasına,olasıbirtartışmaanındamüdahaleedebilmesiamacıylaRomentemsilciDiamondyoturmuştur117. Ciddi bir atmosfer içinde gerçekleşen oturumda ilk aşamadagerginbir hava teneffüs edilirkenbuortam, İsmetPaşa’nınKaraağaç’ı kabuletmesi veDiamondy’nin iki heyet başkanı arasındaki koltuğunuVenizelos’aterketmesiyleyerinianidenpozitifbirortamabırakmıştır.Anlaşmadostanebirşekildetartışılmış,İsmetPaşaveVenizeloskollarınıbirbirlerininomzunaataraksohbet etmişlerdir. Grew bumanzarayı “…gülüşerek konuşuyorlardı, neredeyse sarılacaklardı…”118 şeklindeaktarırken, toplantınınkarşılıklı teşekkürlerle sonaerdiğiniifadeetmektedir.

TamiratbedelikonusundatalimatnamenindışınaçıkarakhükümetinintepkisiniçekenİsmetPaşa,diğerkonulardadabaşarısağlanmasıamacıylabuyolutercihettiğinisavunurkentamiratsorunuMustafaKemal’in“tamiratı kabul etmek veya etmemekte ısrar yoktur”şeklindekitelgrafıylaİsmetPaşa’nınistediğişekildesonuçlanmıştır119.

4. Venizelos’un İmzası

24Temmuz1923günü;büyükuğraşlar,emekler,gerilimlervetoplantılarsonundaİsmetPaşabüyükbirsorumluluğulayıkıylataşımanınveTürkiye’ningeleceğinin,tambağımsızlığınınvezaferininhediyesini,kendiattığıimzaylaaldı.

Öte yandan Venizelos, İsmet Paşa kadar memnun değildi, derinbir üzüntü içindeydi. Antlaşmaya attığı imzanın ardından başı önde ve

115 A.g.e,.s.49116 JosephC.Grew,Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, Lozan Günlüğü,Matbaa70,

İstanbul,2001,ss.122-123.117 Grew,Atatürk ve İnönü…,s.51.118 A.g.e,.s.51.119 Ertan,a.g.m.,s.624.


163


düşüncelibirşekildebinadançıktıvearabasınayöneldi120.Yıllarınbirikimivetecrübesiyle donanmış bir diplomat, her bir katılımcı ülke için hayati önemesahipbuantlaşmayaimzaatarkenülkesiiçinbeklentilerinieldeedemiyorduveantlaşmanınimzalandığıgünkühislerinişuşekildeaktarıyordu:

“Bana barışın imzalanmasıyla ilgili düşüncelerimi soruyorsunuz. Sevr Antlaşması’nı tümüyle hükümsüz kılan Lozan Antlaşması’nı imzalarken duyduğum derin hüznü/melankoliyi sizden nasıl saklayayım. Bu antlaşmanın altına imzamı, ülkeme hizmet sunmanın bilinciyle attım. Yenildik ve diplomatik olarak yalnızdık, bizi yenilgiye sürükleyen bir siyasetin içine girdik, Yunanistan’ı tamamen yıkıma sürükleyen savaşın devam etmesi olanaksızdı. İhtilal, ordunun muhteşem bir şekilde yeniden örgütlenmesini başarırken, biz de savaş döneminin bitmesini ve ülke içinde yeniden örgütlenmeyi sağlayan barışı başardık. Eğer ülke içindeki acıları durdurarak ve yönetimin düzenli işleyişini geri getirerek, özgür seçimler vasıtasıyla ülkeye koşullara uygun yönetim sunabilen ulusal temsilciler oluşturmayı başarırsak, inanıyorum ki artık geleceğe güvenle bakabiliriz.”121.

BenzerbiryazıyıİhtilalKomitesinetelgrafolarakdaçekenvekendisineolan güvenlerinden dolayı Komiteye teşekkür eden Venizelos’un122 buaçıklamaları incelemeyevedeğerlendirilmeyedeğerdir.Üzüntü,mahcubiyet,pişmanlıkla beraber umudun da eksik olmadığı hislerini açıklarken birhesaplaşma içine girdiği de aşikârdır. Sevr’in artık tamamıyla yok olduğunukabuletmek,Yunandiplomattabirsarsıntıyaratmışancak,buuğurdagirişilenKüçükAsyaMacerasınındapolitik bir hata olduğunukabul etmesi vehattasavaşın devam etmesinin Yunanistan açısından bir yıkıma neden olacağınıaçıklaması, onun gerçekçi bakış açısını ortaya koymuştur. Venizelos’un“diplomatik bir yalnızlık içindeydik”açıklaması isegöreliolarakdoğruvegöreliolarak abartılıdır. Lozan’da uzunca bir süre Lord Curzon tarafından deyimyerindeysehimayeedilenYunanheyetbaşkanınınyalnızkalmasürecindeİsmetPaşa’nınmücadelesinindeetkisiolmuştur.AncakLozanKonferansıesnasındabüyükdevletlerinYunanistan’ınsorunlarıylaeskikonferanslara123oranlaçokdailgilenmediğibirgerçektir.ÖylekibudevletlerinönceliklihedefiTürkiye’denbirayrıcalıkkazanmaküzerineyoğunlaşmıştır124.Lozan’agiderekYunanheyetibaşkanıolarakgörevyapmasıVenizelosiçinelbettekikolayolmamıştır.Ancakeryadageç,iyiyadakötü,barışınsağlanması,şüphesizkiVenizelos’upsikolojikbirrahatlamaiçinesokmuştur.Venizeloskonferansesnasındatümyaşananlara,gerilimlere,zorludiplomasiyerağmen“barışı başardık” diyebilmiştir.

YunanbasınıgenelanlamdaLozan’a,özelanlamdadaVenizelos’açokda

120 EK-6,Venizelos’unantlaşmayaimzaattıktansonrabinaçıkışındakifotoğrafı.BufotoğraftaVenizelosoldukçadüşüncelivedurgungörünmektedir.

121 EK-7,ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki,Fakelos:269-51,173-269-51.122 Makedonia Gazetesi,26Temmuz1923.123 ÖzellikleParis(1919)veLondra(1921)Konferansları’ndaYunanistan,hemMüttefiklerince

himayeedilmişhemdeönplandatutulmuştur.124 Gibbons,a.g.e.,s.408.

Çağla D. TAĞMAT

164


anlayışlıbiryaklaşımsergilememiştir.PatrisgazetesiLozanBarışAntlaşması’nınAvrupa’nın manevi çürümesinin sembolü olarak tarihe geçtiğini satırlarınayansıtırken, antlaşmayı Helen ulusunun cenazesi olarak yorumlamıştır.İngiltereveVenizelosyanlısıEstiagazetesiiseantlaşmayıYunanistan’dançokİtilafDevletleri’ninyenilgisiolarakdeğerlendirmiştir125.

Sonuç

Lozan BarışKonferansı bazı ülkelerin engellere takılarak sendelediği,bazılarının parkuru keşfetmeye çalıştığı, kimilerinin rakiplerini hafife aldığıveya soluğunun kesildiği uzun mesafeli bir engelli koşu olmuştur. İsmetPaşaveVenizelos açısından ise bukonferans şüphesiz ki yeni başlangıçlarındönemecidir.Lozan’ınsiyasibirantlaşmaolması,siyasetçifigürünüdahaetkinkılarkenVenizelosönplanaçıkmış,amabununlabirlikteaskerlikmesleğindengelenvemütarekelereyatkınolanİsmetPaşadadiplomasidekendinikanıtlamafırsatıbulmuştur.

Konferans, büyük devletlerin kendi çıkarları doğrultusunda kâr eldeetmekistedikleribirplatformhalinedönüşürken,İsmetPaşa’nınçabası,mevcutvarolmamücadelesinitasdikettirmek,Venizelos’unkiiseyenikolarakçıktığıbir savaştan ülkesini en az zararla kurtarabilmek üzerine yoğunlaşmıştır.Venizelos’un,uluslararasıdiplomatikgörüşmeleredahaevveldenaşinaolması,onunözgüveninisağlamlaştırmıştır.KonferansınilkaşamasındaVenizelosadetaLord Curzon tarafından korumaya alınmıştır. Konferansın ikinci aşamasınaılımlıbaşlayanVenizelosilerleyensüreçtetedirginliklerivetelaşlarıvehattatezcanlılığıkarşısındazamanzamanpaniklemiştir.

KonferanstadikkatiçekenönemlikarakterlerdenbiriolanVenizelos’unruhhalininçokdastabilolduğunusöylemekzordur.Öylekibazızamanlardaaniçıkışlaryaparakbirsinirharbinesürüklenirken,bazızamanlardasuskunluğunuvesakinliğinimuhafazaetmiştir.ÖzelliklepaniklediğianlardakendinikontroletmektezorlukçekendeneyimliYunansiyasetçiiçinLozan,yepyenibirsınavvetecrübeolmuştur.Venizelos’un,yaşınavesiyasideneyimlerinebakıldığındaLozan’ınondaçokfarklıbiryeriolduğumuhakkaktır.Siyasiarenadaherzamanher şeyin planlandığı şekilde gitmeyeceğinin bir kanıtı olan bu konferans,Venizelos’un bundan sonraki dönemlerdeki siyasi çizgisini de doğrudanetkilemiştir.Venizelos,1924yılındauzunyıllararaverdiğiaktifsiyasiyaşamınayaklaşıkbiraysürecekolanbaşbakanlıkgöreviylegeridönüşyapmışvebundansonraki dış politikasını, özellikle Türkiye’ye yönelik barışçıl ve uzlaşmacıadımlarlageliştirmiştir.

125 Sonyel,İngiliz Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri…,ss.363-364.


165


KAYNAKÇAI. Arşiv Kaynakları

ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki,Fakelos:040-45,No:173.040.045.

(EleftheriosVenizelosArşiviBenakiMüzesi-Yunanistan).

ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki,Fakelos:029-43,No:173-029-043.


ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki, No:101-01-225(Krikatür).


ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki,No:201.03.117(Fotoğraf).


UKNationalArchives,(İngiltere)CAB/24/155/0039

UKNationalArchives,(İngiltere)CAB/24/140/0069.

II. Süreli Yayınlar

Makedonia Gazetesi (Yunanistan).

III. Kitaplar

ARI, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), TarihVakfıYurtYayınları,İstanbul,2003.

AYDEMİR,ŞevketSüreyya,İkinci Adam,C.I,RemziKitabevi,İstanbul,2011.

BABİNİOTİS,Georgios, Leksiko tis Neas Ellinikis Glossas,3.Bsk.,KentroLeksilogiasE.R.E,Athina,2008.

BORATAV,Korkut,Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985,GerçekYayınevi,İstanbul,1988.

CEBESOY,AliFuat,Ali Fuat Cebesoy’un Siyasi Hatıraları,VatanNeşriyat,İstanbul,1957.

CLOGG,Richard, Modern Yunanistan Tarihi,İletişimYayınları,İstanbul,1997.

EARLOFRONALDSHAY,The Life of Lord Curzon: Being the Authorized Biography of George Nathaniel Marquess Curzon of Kedleston,K.G,Volume3,ErnestBennLTD.,London,1928.

GİBBONS,HerbertAdams,Venizelos,BostonHoughtonMifflinCo.,1923.

Çağla D. TAĞMAT

166


GREW,JosephC.,Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisi’nin Anıları, Lozan Günlüğü, Matbaa70,İstanbul,2001.

__________Atatürk ve İnönü: Amerika’nın İlk Türkiye Büyükelçisi John Grew’ın Hatıraları,Cem-ZiMatbaası,İstanbul,1966.

GONATAS,Stylianos,Apomnimonevmata 1897-1957, Athinai,1958.

HATİPOĞLU, Murat, Yunanistan’daki Gelişmelerin Işığında Türk-Yunan İlişkilerinin 101 Yılı (1821-1922), Türk Kültürünü Araştırma EnstitüsüYayınları,Ankara,1988.

HATZİANTONİOS,Kostas,Thedoros Pagkalos,Ioıkos,Athina,2004.

HRİSTODOULİDİ, T., Themata Ellinikis Diplomatikis Istorias (1912-1934), Papatiritis,Athina,y.t.y.

İNÖNÜ,İsmet, Hatıralar,1.ve2.Kitap,BilgiYayınevi,İstanbul,1985.

KARACAN,AliNaci,Lozan,NoktaKitap,İstanbul,2007.

KERAFİLAS,C.,Eleftherios Venizelos His Life and Work,London,1915.

KİTSİKİS,Dimitris,Yunan Propagandası, MeydanNeşriyat,İstanbul,y.t.y.

MERAY, Seha, (Çev.), Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar, Belgeler, Genel Oturumların Protokolleri ve Birinci Komisyon Tutanakları ile Raporları (Ülke ve Askerlik Sorunları),C.I,KitapI,YapıKrediYayınları,İstanbul,2001.

Atatürk,MustafaKemal, Nutuk,C.II,MilliEğitimBasımevi,İstanbul,1973.

ORBAY,Rauf, Cehennem Değirmeni Siyasi Hatıralarım,TruvaYayınları,İstanbul,2004.

SMITH,MichaelLlewellyn,Yunan Düşü,AyraçYayınevi,Ankara,2002.

SONYEL,Salahi,İngiliz Gizli Belgelerinde Türk-Yunan İlişkileri 1821-1923,RemziKitabevi,İstanbul,2011.

_________,Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika,C.II,TürkTarihKurumuYayınları,Ankara,2003.

SVORONOS, Nikos,Çağdaş Helen Tarihine Bakış, Çev. Panayot Abacı, BelgeYayınları,İstanbul,1988.

ŞİMŞİR,Bilal,Lozan Günlüğü: Lozan Barış Konferansı ve Barış Antlaşması Sürecinin Belgesel Kronolojisi (1922-1923),BilgiYayınevi,Ankara,2012.

_________, Lozan Telgrafları 1922-1923, C.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları,Ankara,1990.

TOYNBEE,Arnold,Türkiye Bir Devletin Yeniden Doğuşu, Çev. KasımYargıcı,MilliyetYayınları,Ankara,1971.


167


TURAN, Şerafettin, İsmet İnönü Yaşamı, Dönemi ve Kişiliği, Bilgi Yayınevi,İstanbul,2000.

VEREMİS,Thanos,Megaloi Ellines: Eleftherios Venizelos,EthnikiTrapeza,2009.

VOURNAS, Tasos, Istoria tis Neoteris kai Syghronis Elladas, Tomos B, Pataki,Athina,1998.

YERASİMOS, Stefanos, Kurtuluş Savaşı’nda Türk-Sovyet İlişkileri (1917-1923), 2.Bsk.,BoyutKitapları,İstanbul,2000.

ZAHARİAS, Kostis, Eleftherios Venizelos, O Anamorfotis Tis Ellados, Dromon,Athina,2007.

VI. Makaleler

CİHANGİR, Çiğdem Kılıçoğlu, “Lozan Barış Konferansı’nın İlk Aşamasıve Konferansın Kesintiye Uğradığı Dönemde Yunanistan”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu DergisiS.53,2013.

DOCKRİLL,Michael, “Britain andTheLausanneConference 1922-1923”,The Turkish Year Book of International Relations,Volume:23,AnkaraUniversityFacultyofPoliticalScience,1993.

ERTAN,TemuçinFaik,“LozanGörüşmeleriSırasındaTürkHeyeti ileTBMMHükümetiArasındakiİlişkiler”,Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi,C.VI,S.18,Ankara,Temmuz1990.

FIRAT, Melek, “1923-1939 Yunanistan’la İlişkiler”, Ed. Baskın Oran, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.I,7.Bsk.,İletişimYayınları,İstanbul,2003.

GİANNOULOPOULOS,Ioannis,“Apoto1922ostoTelostouPolemou1940-41”,Istoria tou Ellinikou Ethnous, Neoteros Ellinismos Apo to 1913 os to 1941, TomosIE,EkdotikiAthinon,Athinai,1978.

TAĞMAT, Çağla D., “1921 Londra Barış Konferansı’nda Yunan Heyeti veTezleri”,Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi,S.18,Ankara,2013.

YAVUZ, Bige Sükan, “Fransız Arşiv Belgeleri Işığında Chester DemiryoluProjesi”,Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi,S.24,Ankara,1999.

Çağla D. TAĞMAT

168


EKLER

EK1:UKNationalArchives,CAB/24/155/0039.

Yunanistan’daihtilalkomitesitarafındankurdurulanhükümettegörevlibaşbakanvebakanlarınlistesinigösterenbelge.


169


EK2:ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki, Fakelos: 029-43,No:173-029-043.

Yunanistan’daki ihtilal komitesinin Eleftherios Venizelos’a olangüvenlerinibelirten22Eylül1922tarihlitelgraf.

Çağla D. TAĞMAT

170


EK3: LozanKonferansı’ndaYunanHeyeti’ninFotoğrafı.

(Kaynak: Istoria Tou Ellinikou Ethnous,Neoteros Ellinismos Apo to1913osto1941,s.263.)

Önsıradasoldansağa: DimitriosKaklamanos,EleftheriosVenizelos, AndreasMihalakopoulos,AleksandrosMazarakis.


171


EK4:UKNationalArchives,CAB/24/140/0069.

LordCurzon’un16Aralık1922’dehükümetine,geliştarihiniertelediğiniveantlaşmametnikabuledileneyadareddedilenekadarLozan’dakalacağınıyazdığımektubu.

Çağla D. TAĞMAT

172


EK5:ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki, No:101-01-225

Dünyayı saran militarizme müdahale eden ABD Başkanı Wilson veVenizelos’ukonualanbirkarikatür.

Venizelos:[Birasistandişhekimi],Wilson’a:-(Militarizmin)Ödemesigerekentutarneolacak,doktor?

Wilson:-Üzülmeçocuk,(militarizm)borçlandığıherşeyiçinsağlambirödemeyapacak.

EK6:ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki, No:201.03.117Venizelos,LozanBarışAntlaşması’nıimzaladıktansonrabinadançıkarken.


173


EK7:ArxeioEleftheriosVenizelos,MouseioBenaki, Fakelos: 269-51,173-269-51.

Venizelos’unLozanBarışAntlaşması’nıimzaladıktansonrakihisleriveizlenimlerihakkındaYunanbasınınaverdiği24Temmuz1923tarihlidemeci.

Documents

LOZAN BARIŞ KONFERANSI'NA YUNANİSTAN TARAFINDAN