Embed Size (px)
Citation preview
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH
LƯU KHƯƠNG HOA
LèI SèNG THANH NI£N N¤NG TH¤N
NGO¹I THµNH Hµ NéI HIÖN NAY (QUA KHẢO SÁT TRƯỜNG HỢP XÃ CỔ LOA HUYỆN ĐÔNG ANH
VÀ XÃ THỤY HƯƠNG HUYỆN CHƯƠNG MỸ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI)
TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ
CHUYÊN NGÀNH: VĂN HÓA HỌC Mã số: 62 31 06 40
HÀ NỘI - 2016
Công trình được hoàn thành
tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN DUY BẮC
TS. NGUYỄN THỊ TUYẾN
Phản biện 1:
Phản biện 2:
Phản biện 3:
Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện
họp tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
Vào hồi giờ ngày tháng năm 2016
Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia
và Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
1 MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài Thủ đô Hà Nội là trung tâm chính trị, kinh tế, văn hóa, khoa học, giáo dục và giao dịch quốc tế lớn của cả nước. Từ sau Đại hội VII (năm 1991), cùng với sự nghiệp đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa (CNH, HĐH) đất nước, quá trình đô thị hóa (ĐTH) ở Hà Nội diễn ra sôi động hơn rất nhiều so với thời gian trước đây, và đặc biệt là rất nhanh so với mặt bằng chung cả nước. Từ năm 2008, sau khi mở rộng địa giới hành chính, thành phố Hà Nội có những thuận lợi rất cơ bản, song đồng thời cũng đang phải đối mặt trước những khó khăn, thách thức không nhỏ trong quá trình phát triển. Một trong những thách thức đó là vấn đề lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành trong quá trình CNH, HĐH và ĐTH thành phố Hà Nội. Trong công cuộc đổi mới hiện nay, bộ mặt nông thôn ngoại thành Hà Nội đã có nhiều khởi sắc theo hướng văn minh, hiện đại hơn. Tuy nhiên, đây vẫn là khu vực chậm phát triển trong mặt bằng chung của kinh tế - xã hội thủ đô. Thu nhập của người nông dân dù đã được cải thiện nhưng vẫn còn khoảng cách khá xa so với khu vực nội thành. Sản xuất nông nghiệp vẫn mang nặng tính chất của một nền sản xuất nhỏ, manh mún dẫn đến gây lãng phí nhiều nguồn lực quý giá, đặc biệt là nguồn nhân lực con người, trong đó chủ yếu là thanh niên.
Thanh niên luôn và cần phải được đặc biệt quan tâm trong chiến lược đào tạo, bồi dưỡng, phát triển nguồn lực con người. Có thể nói, vấn đề lối sống thanh niên nói chung trong những năm gần đây đã được giới nghiên cứu quan tâm nhiều hơn. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu về lối sống thanh niên nông thôn trong quá trình CNH, HĐH và ĐTH mạnh mẽ như hiện nay chưa nhiều, mới chỉ có một số công trình nghiên cứu về biến đổi tâm lý của cư dân ven đô, của lối sống làng xã vùng châu thổ Bắc Bộ... mà chưa có công trình nghiên cứu nào về lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội được công bố. Do đó, việc nghiên cứu về lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong giai đoạn hiện nay là một vấn đề cấp thiết không chỉ về mặt lý luận, mà cả trong hoạt động thực tiễn quản lý,
2 giáo dục, xây dựng và phát huy sức mạnh, tiềm năng của đội ngũ thanh niên nông thôn. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu
Luận án nghiên cứu, nhận diện lối sống thanh niên hiện nay (qua khảo sát trường hợp xã Cổ Loa huyện Đông Anh và Thụy Hương huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội) nhằm dự báo xu hướng vận động, phát triển của lối sống thanh niên niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những năm tiếp theo. Từ đó, xác định những vấn đề đặt ra trong xây dựng lối sống của thanh niên - với tư cách là những chủ thể tích cực của lối sống, đề xuất một số khuyến nghị đối với thanh niên và các tổ chức chính trị - xã hội nhằm phát huy tốt nhất sức mạnh của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những năm tiếp theo. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm rõ khái niệm lối sống, lối sống thanh niên, lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội từ góc nhìn văn hóa học. - Khảo sát những biểu hiện cơ bản của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội qua trường hợp xã Cổ Loa (huyện Đông Anh) và xã Thụy Hương (huyện Chương Mỹ) trên 3 lĩnh vực hoạt động chủ yếu: hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa vật chất; hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa tinh thần; hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa xã hội. Từ đó, luận án nhận diện, đánh giá chiều sâu giá trị văn hóa trong những biểu hiện cơ bản của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. - Phân tích những nhân tố tác động cơ bản, dự báo xu hướng vận động, phát triển của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những năm tới. - Xác định những vấn đề đặt ra đối với chính bản thân thanh niên và đưa ra một số đề xuất, kiến nghị với các cấp, tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận án là lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay.
3 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Luận án giới hạn phạm vị nghiên cứu tại nông thôn ngoại thành Hà Nội (qua khảo sát 2 xã là Cổ Loa huyện Đông Anh và Thụy Hương huyện Chương Mỹ, ngoại thành Hà Nội). - Phạm vi thời gian: Luận án lấy mốc thời gian nghiên cứu từ khi Hà Nội mở rộng địa giới hành chính (năm 2008) cho đến nay. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận: Nghiên cứu lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội dựa trên các khái niệm công cụ cơ bản như: lối sống, lối sống thanh niên, lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội và các lý thuyết hoạt động, lý thuyết giá trị, lý thuyết chức năng... 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử để khảo sát, tìm hiểu quá trình hiện thực hóa các giá trị văn hóa trong lối sống của thanh niên; phân tích đặc điểm cũng như xu hướng vận động của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. Để phù hợp với mã số chuyên ngành, Luận án chú trọng sử dụng phương pháp tiếp cận văn hóa học đối với lối sống, tìm hiểu chiều sâu văn hóa trong lối sống thanh niên. Với cách tiếp cận như vậy, Luận án sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau: - Phương pháp liên/đa ngành Nghiên cứu lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội là sự thu thập, tổng hợp kết quả nghiên cứu của nhiều lĩnh vực khoa học chuyên ngành như xã hội học, tâm lý học, sử học, khoa học chính trị và nghiên cứu văn hóa. Ở một chừng mực nhất định, Luận án cũng có áp dụng cách nhìn nhận, phân tích của kinh tế học và khoa học quản lý... - Phương pháp tổng hợp, phân tích tài liệu Luận án đã tổng hợp, phân tích nguồn thông tin khoa học từ các nghiên cứu đã được công bố ở Việt Nam và nước ngoài để bước đầu nắm vững được những vấn đề liên quan đến mục đích nghiên cứu. Ngoài ra, Luận án cũng sử dụng các số liệu thống kê sẵn có của các ban ngành đoàn thể các cấp trung ương, thành phố, huyện và xã phục vụ cho đề tài nghiên cứu.
4 - Phương pháp nghiên cứu trường hợp Luận án giới hạn phạm vi nghiên cứu vào một số huyện ngoại thành có vị trí giáp ranh với nội thành, vì vậy, 2 xã là Cổ Loa huyện Đông Anh và xã Thụy Hương huyện Chương Mỹ được Luận án chọn để làm trường hợp nghiên cứu. Cổ Loa là xã thuần nông có bề dày lịch sử và truyền thống văn hóa và xã Thụy Hương là 1/11 xã được chọn để thực hện triển khai Chương trình xây dựng nông thôn mới trong cả nước. - Phương pháp điều tra xã hội học Đây là cuộc khảo sát chuyên biệt, tập trung vào mục tiêu là khám phá thực trạng, đo lường mức độ và phạm vi ảnh hưởng, tìm hiểu các nhân tố tác động trực tiếp, dự báo xu thế vận động của các xu hướng lối sống chủ yếu của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. Cuộc khảo sát được chuẩn bị và tiến hành vào khoảng 6 tháng cuối năm 2014. Luận án đã tiến hành điều tra trực tiếp 317 nam nữ thanh niên trên cơ sở phiếu điều tra đã được thiết kế xây dựng theo mục đích nghiên cứu. Để có thể mang lại tính khách quan cho cuộc khảo sát, ngoài bảng hỏi anket, Luận án đã tiến hành phỏng vấn sâu một số cá nhân, nhóm thuộc các độ tuổi, trình độ học vấn, nghề nghiệp, địa vị xã hội...khác nhau nhằm đánh giá trung thực lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong giai đoạn hiện nay. Những kết quả điều tra từ bảng hỏi và phỏng vấn cá nhân, nhóm sẽ là cơ sở để Luận án đưa ra những đề xuất, kiến nghị đối với các ngành, các cấp liên quan. - Phương pháp điền dã thực địa Phương pháp điền dã thực địa giúp cho Luận án có được những tài liệu chính xác thông qua việc quan sát thực tế, ghi chép, ghi âm, ghi hình thực tiễn sinh động của cuộc sống sinh hoạt và lao động hàng ngày của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Qua đó, nhận thức được sâu sắc và đầy đủ nhiều chiều cạnh hơn của thực trạng những biểu hiện của lối sống thanh niên. Trên cơ sở đó, có được những phân tích, đánh giá và nhận xét mang tính khách quan, khoa học nhằm góp phần đưa ra được những ý kiến đề xuất, kiến nghị có giá trị và khả thi trong thực tiễn. - Phương pháp dự báo
5 Luận án kết hợp giữa phương pháp định tính và định lượng để dự báo về xu hướng vận động và phát triển của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong thời gian tới. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 5.1. Ý nghĩa lý luận Luận án đóng góp một số vấn đề lý luận cho chuyên ngành văn hóa học trong nghiên cứu về lối sống thanh niên và lối sống thanh niên nông thôn. Luận án coi lối sống là những hình thức biểu hiện cụ thể của văn hóa, là quá trình hiện thực hóa các giá trị và hệ giá trị văn hóa trong thực tiễn cuộc sống hàng ngày của thanh niên. Điều này giải thích tại sao khi nghiên cứu về văn hóa thanh niên, người ta bắt buộc phải nghiên cứu lối sống thanh niên, và ngược lại, nghiên cứu lối sống thanh niên để tìm ra chiều sâu các giá trị văn hóa trong thanh niên. Ngoài ra, luận án có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho học viên, sinh viên chuyên ngành văn hóa học, xã hội học, tâm lý học, triết học...nghiên cứu những vấn đề về lối sống, mối quan hệ giữa văn hóa và lối sống, vấn đề con người với sự phát triển bền vững hiện nay. v.v... 5.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án chỉ ra chiều sâu văn hóa của lối sống; sự hiện thực hóa những giá trị và hệ giá trị văn hóa trong lối sống; những nhân tố tác động và xu hướng vận động của lối sống thanh niên. Đồng thời, từ sự phân tích đánh giá đó, Luận án chỉ rõ những vấn đề đặt ra và đề xuất một số khuyến nghị về giải pháp xây dựng lối sống thanh niên ở nông thôn ngoại thành Hà Nội trong quá trình CNH, HĐH và ĐTH nhằm phát huy tốt nhất những giá trị văn hóa lối sống lành mạnh, đồng thời hạn chế đến mức tối đa mặt trái của nó trong bối cảnh đất nước đổi mới, mở của và hội nhập thế giới ngày càng sâu rộng như hiện nay. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, Kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận án được kết cấu thành 04 chương, 8 tiết.
6 Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ LỐI SỐNG THANH NIÊN
1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ LỐI SỐNG THANH NIÊN
Cho đến nay, những công trình nghiên cứu về lối sống thanh niên nói chung và lối sống thanh niên nông thôn nói riêng có khoảng vài chục đầu tài liệu. Mặc dù con số trên còn khá khiêm tốn nhưng cũng đã đặt ra tầm quan trọng của việc nghiên cúu vấn đề này, đặc biệt là trong giai đoạn đổi mới, mở cửa, hội nhập quốc tế hiện nay.
Trên cơ sở những tư liệu của các tác giả đã được trình bày, Tổng quan được chia theo 2 nhóm tư liệu: 1.1.1. Nghiên cứu về lối sống thanh niên trên thế giới 1.1.2. Nghiên cứu về lối sống thanh niên ở Việt Nam
Điểm lại những công trình nghiên cứu trên, Luận án rút ra một số nhận xét sau:
1.1.3. Nhận xét chung về nghiên cứu lối sống thanh niên và vấn đề đặt ra Luận án cần tiếp tục bàn luận
Trên thế giới, bước vào kỷ nguyên của văn minh trí tuệ và toàn cầu hóa, những vấn đề của lối sống, lối sống thanh niên nổi lên như một trong những đòi hỏi cần sự quan tâm đặc biệt của cả xã hội, với một hệ vấn đề phức hợp có liên quan đến tương lai của nhân loại và của chính bản thân thanh niên. Ở Việt Nam, những thay đổi sâu sắc về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội đã dẫn đến sự thay đổi khá rõ trong lối sống thanh niên. Các công trình nghiên cứu đã cho thấy động thái biến đổi rất lớn của thanh niên từ việc làm, các mối quan hệ xã hội, đời sống văn hóa tinh thần, đời sống tâm linh... cùng các biểu hiện hết sức đa dạng, phong phú và phức tạp của nó. Về góc độ tiếp cận, từ thập niên cuối của thế kỷ XX cho đến nay, những nghiên cứu về lối sống thanh niên cũng ngày càng đi theo hướng chuyên sâu hơn, bắt đầu chuyển sang xu hướng nghiên cứu thực nghiệm xã hội (các quan hệ xã hội, vị thế, vai trò xã hội, v.v...). Càng ngày các xu
7 hướng tiếp cận vấn đề lối sống thanh niên càng mang tính liên ngành, đa chiều, đa góc cạnh hơn. Tuy nhiên, việc nghiên cứu lối sống thanh niên từ góc độ văn hóa học, mặc dù đã được các nhà khoa học quan tâm hơn nhưng vẫn còn khoảng trống khá lớn, nhất là với đối tượng thanh niên đang sinh sống ở khu vực nông thôn nói chung và nông thôn ngoại thành Hà Nội nói riêng. Luận án tiếp cận nghiên cứu lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội từ góc nhìn văn hóa học. Điều đó có nghĩa, từ việc khảo sát, đánh giá thực trạng các biểu hiện cụ thể trong hoạt động sống để tìm hiểu tảng nền văn hóa của lối sống thanh niên, xác định xem những biểu hiện ấy dựa trên hay là sự hiện thực hóa trong thực tiễn những giá trị và hệ giá trị văn hóa nào. Trên cơ sở việc tìm ra những mối liên hệ có tính bản chất giữa các biểu hiện của lối sống trong hiện thực với các chiều sâu văn hóa của nó, Luận án dự báo xu hướng vận động và phát triển của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những thập niên tiếp theo. - Vấn đề đặt ra Luận án cần tiếp tục bàn luận Trân trọng và kế thừa thành tựu của những công trình đi trước, Luận án tiếp tục nghiên cứu những vấn đề cụ thể sau: Từ góc độ tiếp cận văn hóa học, làm rõ những khái niệm công cụ cơ bản như: lối sống, lối sống thanh niên, lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Trên cơ sở đó, có những đóng góp cụ thể về phương diện lý luận và cách tiếp cận văn hóa học trong nghiên cứu về lối sống thanh niên. Đánh giá thực trạng những biểu hiện cơ bản của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội qua khảo sát trường hợp xã Cổ Loa, huyện Đông Anh và xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội nhằm thu thập dữ liệu, dữ kiện để phân tích và chỉ ra những giá trị văn hóa trong lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. Trên cơ sở những nhân tố tác động đến lối sống thanh niên, dự báo xu hướng vận động của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những thập niên tiếp theo.
8 Rút ra những vấn đề đặt ra và một số khuyến nghị về giải pháp nhằm xây dựng lối sống tiên tiến, hiện đại, mang đậm bản sắc văn hóa của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. 1.2. CƠ SỞ LÝ LUẬN NGHIÊN CỨU VỀ LỐI SỐNG THANH NIÊN 1.2.1. Quan niệm về lối sống từ góc nhìn văn hóa học - Quan niệm về lối sống: Tiếp cận lối sống từ góc nhìn văn hóa học chính là nghiên cứu các chiều sâu văn hóa của lối sống để hiểu rõ hơn giá trị và xu hướng vận động, biến đổi của lối sống. Theo đó, có 3 vấn đè cần lưu ý: + Lối sống là hệ thống những dạng hoạt động sống, phương thức tiến hành hoạt động sống ổn định, được lặp đi lặp lại nhiều lần, trở thành thói quen, thành nếp. + Con người luôn tiến hành các hoạt động sống một cách có ý thức, có tính hướng đích. Lối sống chính là quá trình hiện thực hóa các giá trị văn hóa thông qua hoạt động sống của con người trong những điều kiện sống xác định. + Chỉ những giá trị văn hóa nào được con người chấp nhận và đang hiện thực hóa nó trong cuộc sống hàng ngày mới tạo nên hoạt động sống và làm nên lối sống. Những giá trị đó chính là các chiều cạnh chủ quan của văn hóa, trùng khớp với hoạt động sống và lối sống. Như vậy, lối sống là một bộ phận của đời sống xã hội, bao gồm toàn bộ những hoạt động của con người và phương thức tiến hành các hoạt động đó trong một xã hội nhất định. Lối sống bao gồm các nội dung cơ bản: lao động sản xuất; tính tích cực chính trị - xã hội, sinh hoạt tinh thần, văn hóa giáo dục, cách nhận thức và ứng xử với các mối qua hệ trong tự nhiên, xã hội và tư duy. - Cơ cấu của lối sống: lối sống của con người thể hiện thông qua 3 hoạt động chính: hoạt động sản xuất vật chất - tương ứng với văn hóa vật chất; hoạt động văn hóa tinh thần - tương ứng với văn hóa tinh thần; hoạt động văn hóa xã hội - tương ứng với văn hóa xã hội. Hay nói một cách khác, văn hóa (vật chất, tinh thần, xã hội) đều do các hoạt động sống - lối sống (sản xuất vật chất, tinh thần, xã hội) của con người tạo nên. Từ mối
9 liên hệ ấy, có thể cho rằng: cơ cấu lối sống cũng được chia (một cách tương đối) thành ba lĩnh vực: hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa vật chất; hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa tinh thần và hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa xã hội. 1.2.2. Quan niệm về lối sống thanh niên Lối sống thanh niên là tổng hòa những hoạt động sản xuất văn hóa vật chất; văn hóa tinh thần và văn hóa xã hội của thanh niên. Tìm hiểu lối sống thanh niên có nghĩa là chúng ta phân tích các chiều sâu văn hóa của lối sống, xem những biểu hiện cụ thể của lối sống thanh niên dựa trên hay là sự hiện thực hóa trong thực tiễn của những giá trị và hệ giá trị văn hóa nào? Tuy nhiên, trong thực tế các giá trị và hệ giá trị văn hóa không bao giờ đứng độc lập hay tác động đến lối sống một cách riêng lẻ mà thường chúng luôn tương tác, đan xen nhau... Và do đó, những hình thức hiện thực hóa lối sống thanh niên trong thực tiễn đời sống cũng hết sức phong phú, đa dạng và phức hợp. Do có những quan niệm khác nhau trong nghiên cứu lối sống nên cách tiếp cận và quan niệm về lối sống thanh niên cũng được thể hiện trên nhiều bình diện khác nhau. Song, dù tiếp cận từ góc độ nghiên cứu nào thì về cơ bản, lối sống thanh niên cũng bao gồm ba lĩnh vực hoạt động chính: hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa vật chất, hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa tinh thần và hoạt động hiện thực hóa các quan hệ xã hội. Trong phạm vi nghiên cứu của mình, từ góc nhìn văn hóa học, Luận án quan niệm: Lối sống thanh niên là quá trình hiện thực hóa các giá trị văn hóa thông qua hoạt động sống của thanh niên trong những điều kiện sống xác định. Đó là những cách thức, phương pháp và các hình thức hoạt động sống cơ bản, tiêu biểu, tương đối ổn định của cá nhân và cộng đồng thanh niên nhằm duy trì sự tồn tại và phát triển của chính bản thân thanh niên. 1.2.3. Quan niệm về lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội Trên cơ sở các quan niệm về lối sống, lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội như đã trình bày ở trên, chúng tôi có thể đưa ra ý kiến
10 về quan niệm lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội như sau: Lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội là quá trình hiện thực hóa các giá trị văn hóa thông qua hoạt động sống của thanh niên. Đó là những cách thức, phương pháp và hình thức hoạt động sống cơ bản, tiêu biểu, tương đối ổn định của cá nhân và cộng đồng thanh niên trong những điều kiện kinh tế - xã hội nhất đinh, được thể hiện trong các lĩnh vực hoạt động sản xuất văn hóa vật chất, hoạt động văn hóa tinh thần và hoạt động văn hóa xã hội. Lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội là sự thể hiện phẩm chất, đạo đức, trình độ, thế giới quan, nhân sinh quan của thanh niên trước cuộc đời. 1.2.4. Lý thuyết tiếp cận nghiên cứu lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội - Lý thuyết hoạt động nhìn lối sống thanh niên như một hệ thống những dạng hoạt động sống ổn định của thanh niên từ cách thức làm ăn sinh sống, tiêu dùng các sản phẩm văn hóa; cách thức vui chơi giải trí, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng; các mối quan hệ gia đình dòng họ, định hướng giá trị v.v... nghĩa là toàn bộ các hoạt động cơ bản diễn ra trong thực tiễn cuộc sống hàng ngày của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội... - Lý thuyết giá trị nhìn lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội như một hệ thống giá trị để định hướng cho hoạt động và hành vi của thanh niên. - Lý thuyết chức năng xem xét khả năng thích ứng, tính hướng đích cũng như sự duy trì tính ổn định của hệ thống trong thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội với sự biến đổi của môi trường và hoàn cảnh khác quan.
Tiểu kết chương 1 Tổng quan tình hình nghiên cứu cho thấy, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu của các học giả trên thế giới và Việt Nam nghiên cứu về lối sống thanh niên. Có thể nói, trong những thập niên gần đây, thanh niên đã và đang trở thành một vấn đề chiến lược, được quan tâm đặc biệt ở cả tầm quốc gia và quốc tế. Nếu như trước đây, sự quan tâm của cả xã hội và hệ thống chính trị dành cho thanh niên trước hết và chủ yếu tập trung vào các
11 vấn đề như công ăn việc làm, giáo dục đào tạo, định hướng giá trị và ý thức hệ, v.v...thì ngày nay, trong quá trình nghiên cứu, giải quyết những vấn đề đó, vai trò của thanh niên với tư cách là chủ thể mỗi lối sống ngày càng được đề cao. Như thế, lối sống và định hướng lối sống tuy không phải là vấn đề gốc, bao trùm nhưng lại trọng yếu và nóng bỏng có liên quan đến tất cả các vấn đề khác, và vì vậy được quan tâm ngày càng mạnh mẽ. Ở Việt Nam, xu hướng tiếp cận những vấn đề nghiên cứu về lối sống, lối sống thanh niên ngày càng mang tính liên ngành, đa chiều, đa góc cạnh hơn. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu trước đây hầu hết thường tập trung nhiều vào nghiên cứu, nhận diện và đánh giá sự biến đổi lối sống trong xã hội chuyển từ nông thôn sang đô thị... mà rất ít chú ý đến lối sống của đối tượng thanh niên ở khu vực nông thôn. Cho đến thời điểm hiện nay, các công trình nghiên cứu chuyên khảo về lối sống thanh niên, lối sống thanh niên nông thôn ở nước ta còn hết sức khiêm tốn. Đặc biệt, nông thôn gắn với ngoại thành Hà Nội hiện vẫn còn bỏ ngỏ, vẫn đang là một khoảng trống lớn cần được các nhà khoa học nghiên cứu, phân tích và mổ xẻ ở nhiều bình diện khác nhau.. Về cơ sở lý luận, Luận án đã chỉ ra cách tiếp cận văn hóa học trong nghiên cứu lối sống, lối sống thanh niên, lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Chúng tôi cho rằng, lối sống là quá trình hiện thực hóa các giá trị và hệ giá trị văn hóa diễn ra trong thực tiễn cuộc sống hàng ngày. Tìm hiểu lối sống thanh niên có nghĩa là chúng ta phân tích các chiều sâu văn hóa của lối sống, xem những biểu hiện cụ thể của lối sống thanh niên dựa trên hay là sự hiện thực hóa trong thực tiễn của những giá trị và hệ giá trị văn hóa nào? Luận án quan niệm lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội là những cách thức, phương pháp và hình thức hoạt động sống cơ bản, tiêu biểu, tương đối ổn định của cá nhân và cộng đồng thanh niên, được thể hiện trong lĩnh vực hoạt động sản xuất văn hóa vật chất, hoạt động văn hóa tinh thần và hoạt động văn hóa xã hội... để duy trì sự tồn tại và phát triển của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Trên cơ sở làm rõ những khái niệm công cụ trên, Luận án đã đưa ra được khung lý thuyết tiếp cận để thực hiện các bước tiếp theo nhằm hoàn thành mục tiêu mà Luận án đã đặt ra.
12 Chương 2
THỰC TRẠNG LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI HIỆN NAY
2.1. KHẢO SÁT LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI HIỆN NAY (qua trường hợp xã Cổ Loa, huyện Đông Anh và xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội) 2.1.1. Khái quát tình hình kinh tế, văn hóa, xã hội của xã Cổ Loa, huyện Đông Anh và xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ 2.1.2. Thực trạng lối sống thanh niên tại 2 xã Cổ Loa, huyện Đông Anh và xã Thụy Hương - Hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa vật chất - Hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa tinh thần - Hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa xã hội
2.2. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI 2.2.1. Hình thành dần một lối sống năng động, biết tiếp nhận các giá trị sống phù hợp Trong giai đoạn đẩy mạnh CNH, HĐH, ĐTH và hội nhập quốc tế nhanh, mạnh như hiện nay ở thành phố Hà Nội, nhịp sống ở khu vực nông thôn cũng diễn ra hối hả, năng động hơn, các thông tin cập nhật nhanh hơn, giao thông tấp nập hơn, cả cơ hội và thách thức cũng phong phú, đa dạng hơn... Bối cảnh đó đã khiến cho thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội biết đề cao các yếu tố mà ta coi như một thứ " vốn văn hóa", chẳng hạn nâng cao kiến thức, kỹ năng, mở rộng mạng lưới xã hội để tìm kiếm cơ hội việc làm và phát triển.v.v.... Sự thay đổi đó đã và đang hình thành nên một lối sống mới năng động, chủ động tiếp nhận, điều chỉnh các giá trị sống phù hợp. 2.2.2. Trình độ học vấn, kỹ năng nghề nghiệp và năng lực tâm lý xã hội chưa đáp ứng yêu cầu phát triển Vấn đề nổi cộm nhất của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay, đó là: trình độ học vấn, kỹ năng nghề nghiệp và năng lực tâm
13 lý xã hội, khả năng ứng phó với những thách thức trong cuộc sống hiện tại. Thực tế cho thấy, trình độ học vấn và kỹ năng nghề nghiệp là một trong những vấn đề cơ bản, quan trọng và bức xúc nhất hiện nay đối với thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội bởi nó liên quan trực tiếp đến việc đảm bảo và định hướng cho tương lai của chính thanh niên, cũng như sự phát triển ổn định và bền vững của toàn xã hội. Một số kỹ năng sống khác như năng lực tâm lý xã hội, khả năng ứng phó một cách có hiệu quả với những yêu cầu và thách thức của cuộc sống, hay nói cách khác là khả năng duy trì đời sống vật chất và tinh thần như thế nào ( biểu hiện qua hành vi, sự tương tác với người khác, với nền văn hóa và môi trường xung quanh) cũng là vấn đề gây bức xúc, nhức nhối trong xã hội những năm gần đây.
2.2.3. Ngày càng gia tăng sự pha trộn giữa lối sống nông thôn và lối sống thành thị
Cho đến nay (năm 2015), về căn bản ngoại thành Hà Nội vẫn là một khu vực nông dân với đa số dân cư sống ở nông thôn và dựa vào kinh tế nông nghiệp hoặc các ngành kinh tế khác có liên quan đến nông nghiệp. Dù đặt trong bối cảnh của quá trình hiện đại hóa và toàn cầu hóa, thì lối sống của thanh niên nông thôn vẫn dựa trên tảng nền nông dân- nông thôn- nông nghiệp. Thanh niên là một bộ phận hữu cơ của cộng đồng, dân tộc; do đó, lối sống của thanh niên ở đây mang những đặc trưng cơ bản của lối sống nông thôn - nông dân. Trong quá trình CNH, HĐH, ĐTH và TCH hiện nay, nền văn minh thành thị cùng với các giá trị văn hóa và lối sống đặc trưng của thành thị đang tác động mạnh mẽ vào đời sống cư dân nông thôn, làm biến đổi nhanh chóng, toàn diện và sâu sắc toàn bộ đời sống xã hội nông thôn, đặc biệt là văn hóa và lối sống của thanh niên. Thông qua đó, quá trình tương tác thành thị - nông thôn diễn ra song hành, trong đó cả hai nhóm cư dân, với tính cách là những cá nhân và cộng đồng đều là chủ thể văn hóa. Biểu hiện rõ nhất của sự pha trộn này là đồng thời với việc tiếp nhận nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa mới hóa trẻ trung, sôi động, phù hợp với xã hội hiện đại là việc giữ gìn bản sắc văn hóa truyền thống làng xã, phát triển
14 các hoạt động tâm linh như tham gia các hoạt động lễ hội, thờ cúng; tôn trọng những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp như trọng đạo lý, đề cao gia đình; v.v... 2.2.4. Các quan hệ xã hội cơ bản chưa có sự thay đổi rõ rệt Về cơ bản, trong các mối quan hệ xã hội thì hệ thống giá trị chuẩn mực truyền thống vẫn là những định hướng chủ yếu cho các khuôn mẫu ứng xử của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Bản chất nhân văn và các hình thái biểu hiện của lối sống là tương đối nhất quán so với truyền thống, bởi kết cấu xã hội cơ bản vẫn được duy trì, tuy có một số biến đổi. Ở một góc độ nhất định, sự bình đẳng trong mối quan hệ vợ chồng được khẳng định hơn so với truyền thống. Xu hướng thống nhất những giá trị chung trong gia đình nhưng không giành quyền phủ định các giá trị riêng. Ý thức của thanh niên về giá trị gia đình theo chiều hướng tích cực, bắt nhịp với xã hội hiện đại hơn...
Tiểu kết chương 2 Từ những gì đã khảo sát và phân tích ở chương này, chúng ta có thể nhận diện được những đặc điểm cơ bản nhất của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. Trước hết, đó là những đặc điểm về qui mô và tỷ trọng của nhóm xã hội - dân cư thanh niên trong cơ cấu dân cư của 2 xã, sau đó là những đặc điểm cơ bản về điều kiện tự nhiên, tình hình phát triển kinh tế - xã hội của xã Cổ Loa và xã Thụy Hương. Cùng với tốc độ phát triển của công cuộc CNH, HĐH, ĐTH thủ đô Hà Nội, đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội và cảnh quan môi trường của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội đã thay đổi rất nhiều. Chính điều đó đã đặt thanh niên nông thôn Cổ Loa và Thụy Hương trước những sự thay đổi cần thiết về lối sống.
Tiếp đó, Luận án trình bày kết quả khảo sát, đánh giá những biểu hiện của lối sống thanh niên xã Cổ Loa, huyện Đông Anh và xã Thụy Hương, huyện Chương Mỹ, thành phố Hà Nội trên 3 lĩnh vực: hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa vật chất, hoạt động hiện thực hóa giá trị văn hóa tinh thần và hoạt động hiện thực hóa giá trị các mối quan hệ xã hội. Từ
15 đó nhận diện, đánh giá những đặc điểm cơ bản của lối sống của thanh niên thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội. Có thể thấy, một lối sống mới năng động, sáng tạo, biết chủ động tiếp nhận, điều chỉnh các giá trị lao động phù hợp đang dần được hình thành. Tuy nhiên chất lượng nguồn nhân lực hiện nay chưa đáp ứng được yêu cầu trong giai đoạn đẩy mạnh sự nghiệp xây dựng Nông thôn mới, CNH, HĐH, ĐTH. Ở một khía cạnh khác, tuy rằng các quan hệ xã hội cơ bản hiện nay chưa có sự thay đổi rõ rệt, nhưng quá trình tương tác, tiếp biến văn minh, văn hóa giữa nông thôn và thành thị trong bối cảnh của sự bùng nổ công nghệ thông tin và TCH ngày một gia tăng như hiện nay, văn hóa lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội đã và đang bị pha trộn giữa lối sống nông thôn và lối sống thành thị.
Chương 3
NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG VÀ XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG CỦA LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH
HÀ NỘI HIỆN NAY 3.1. CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI 3.1.1 Sự nghiệp đổi mới đất nước và quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa thành phố Hà Nội Đây là yếu tố tác động có tính chất bao trùm, tạo nên và định hướng toàn bộ diễn biến cơ bản trong đời sống dân tộc Việt Nam, trong đó có nông thôn ngoại thành Hà Nội, bao gồm cả quá trình biến đổi giá trị văn hóa, tư duy và lối sống của tất cả các nhóm, các giai tầng trong xã hội, đặc biệt là thanh niên.
3.1.2. Chương trình Mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới Đây là yếu tố tác động có vai trò định hướng đối với quá trình biến đổi lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong khoảng vài năm trở lại đây.
16 3.1.3. Phương tiện truyền thông đại chúng Đây là yếu tố tác động hàng ngày đến thanh niên thông qua phương tiện truyền thông đại chúng như: sách, báo, phim ảnh, tivi, đài, các phương tiện điện tử, truyền hình, báo chí, online, trang web... 3.1.4. Môi trường giáo dục gia đình và tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên
Đây là những yếu tố tác động trực tiếp, có vai trò chủ yếu đối với quá trình phát triển nhân cách và định hướng lối sống của thanh niên.
Những yếu tố này cùng thường xuyên, liên tục, lồng ghép, hòa quyện với nhau tác động lên đời sống và cùng tạo nên những chuyển biến về nhận thức, tình cảm, thái độ, động cơ giá trị, v.v...của thanh niên, có vai trò chi phối hành vi và lựa chọn lối sống, định hướng xu thế vận động và phát triển của lối sống trong thanh niên.
3.2. XU HƯỚNG VẬN ĐỘNG CỦA LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI
3.2.1. Trân trọng giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng dân tộc Việc thanh niên ngày càng tham gia đóng góp nhiều hơn vào sự phục hồi của lễ hội truyền thống và nhiều sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng khác là một minh chứng cho một trong những xu hướng lối sống lành mạnh, tích cực quan trọng của thanh niên là tôn trọng và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, bao gồm cả giá trị văn hóa gia đình và cộng đồng làng xã. Điều đó có nghĩa, những giá trị truyền thống đó đang phát huy tác động, góp phần quan trọng vào việc định hướng lối sống và hành vi ứng xử của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. 3.2.2. Quan tâm đến những vấn đề thiết thực của cuộc sống Có thể nói, xu hướng quan tâm nhiều hơn đến những vấn đề thiết thực của cuộc sống hiện nay, một mặt bắt nguồn từ nền văn hóa truyền thống của xã hội nông thôn cổ truyền, mặt khác còn là sản phẩm chủ yếu của xã hội hiện đại ngày nay. Vì vậy, lối sống quan tâm những vấn đề
17 thiết thực là một xu hướng tất yếu, phù hợp với yêu cầu khách quan của cuộc sống, của đất nước và thời đại. 3.2.3. Năng động, sáng tạo, khả năng thích nghi cao Tính năng động, sáng tạo của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội đang hướng mạnh vào việc đẩy mạnh ứng dụng tiến bộ kỹ thuật, công nghệ mới vào sản xuất kinh doanh; phát triển ngành nghề mới, khôi phục và mở rộng nghề truyền thống tại địa phương; tham gia xây dựng và phát triển thị trường mới, đẩy mạnh tiêu thụ sản phẩm và hàng hóa. Chính nhờ có " phong trào 4 mới" này mà thanh niên nông thôn đã nâng cao được nhận thức về ý nghĩa, vai trò nông nghiệp, nông thôn và nông dân trong thời kỳ CNH, HĐH Thủ đô. 3.2.4. Chủ động tham gia hội nhập trong nước và quốc tế Thanh niên ngày nay rất có điều kiện thuận lợi trong việc biểu lộ ý kiến, bộc lộ bản thân và tham gia tích cực, trực tiếp đời sống xã hội. Do đó, cơ hội giao lưu, hội nhập với dân tộc và thời đại ngày càng được nâng cao. Các phương tiện truyền thông đại chúng trong những năm gần đây đã giúp thanh niên nông thôn tiếp cận rất nhanh với tiến bộ khoa học công nghệ, thông qua đó mà không ngừng mở rộng giao lưu, hội nhập với đất nước và thời đại, vì vậy mà càng rất cần nâng cao năng lực chủ động tham gia hội nhập trong nước và quốc tế. 3.2.5. Thiếu trách nhiệm, buông thả bản thân và xem nhẹ luật pháp Những biểu hiện của xu hướng lối sống này hết sức đa dạng, tuy dễ dàng quan sát được nhưng rất khó khái quát hóa hoặc phân tích, chỉ ra những đặc trưng chung có tính bản chất, dù hàng ngày nó đang gây ra những lo ngại sâu sắc và những nỗi nhức nhối trong xã hội. Tuy xu hướng này chỉ ảnh hưởng trong một bộ phận thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay, song đây vẫn là một trong những xu hướng lối sống nguy hiểm, không những gây ra nhiều hiện tượng, cách hành xử phản cảm, tạo nên những sự bức xúc, phẫn nộ trong dư luận xã hội mà còn trực tiếp đe dọa thuần phong mỹ tục của dân tộc và tương lai của thanh niên.
18 Tiểu kết chương 3
Trong chương này Luận án đã phân tích một cách hệ thống những nhân tố tác động trực tiếp đến quá trình hình thành và phát triển các xu hướng lối sống chủ yếu đang tồn tại trong lối sống của thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay. Sự nghiệp đổi mới đất nước và quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa thành phố Hà Nội; chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông thôn mới; các phương tiện truyền thông đại chúng; môi trường giáo dục gia đình và tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên... cùng có vai trò định hướng và chi phối hành vi và lựa chọn sống, tức là tạo nên những chuyển biến trong lối sống của thanh niên.
Trên cơ sở đó, luận án dự báo xu hướng vận động của lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trên những nét lớn cơ bản sau:
Trân trọng giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng dân tộc là một xu hướng mang tính qui luật. Bởi lẽ, trong quá trình HĐH, càng gia tăng tiếp xúc với các giá trị văn hóa, văn minh hiện đại thì các cộng đồng người càng có nhu cầu khẳng định bản sắc riêng của mình, kiểm chứng, thủ thách hành trang văn hóa truyền thống của mình để chắt lọc, củng cố và phát huy những giá trị còn phù hợp. Quan tâm đến những vấn đề thiết thực của cuộc sống là xu hướng tất yếu, phù hợp với yêu cầu khách quan của cuộc sống, của đất nước và thời đại. Hơn nữa, đây cũng là một trong những đặc điểm nổi bật trong lối sống của thanh niên các nước tiên tiến, hiện đại.
Năng động sáng tạo, khả năng thích nghi cao là xu hướng của thế hệ thanh niên trong thời kỳ CNH, HĐH và hội nhập quốc tế. Đây cũng là thành tựu có ý nghĩa quan trọng của đường lối đổi mới của Đảng, Nhà nước ta trong thời kỳ đổi mới hiện nay.
Chủ động tham gia hội nhập trong nước và quốc tế là xu hướng phát triển những phẩm chất của thế hệ "công dân toàn cầu". Đây là một xu hướng có tác động tích cực đến quá trình định hướng lối sống và tích cực chuẩn bị hành trang đi tới tương lai của thế hệ thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay.
19 Chương 4
NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ VỚI LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI
4.1. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA VỚI LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI Một là, giữ gìn, phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của lối sống dân tộc, trong đó có thanh niên, vốn đã được hình thành và chắt lọc qua hàng ngàn năm xây dựng và bảo vệ đất nước. Những giá trị truyền thống đó sẽ là tấm căn cước, là hành trang cốt lõi để thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội nhập cuộc, lập thân, lập nghiệp trong công cuộc đổi mới và hội nhập quốc tế hiện nay. Hai là, xây dựng một lối sống lành mạnh, văn minh. Chính lối sống với những chuẩn mực tốt đẹp đó sẽ là đối trọng có tác dụng ngăn chặn và đẩy lùi tốt nhất, hiệu quả nhất lối sống phản văn hóa, ích kỷ và thực dụng đang có nguy cơ ngày càng gia tăng trong đời sống xã hội ta hiện nay. Ba là, kiên trì xây dựng lối sống mà trong đó, văn hóa ứng xử phải được đề cao, pháp luật phải được tôn trọng. Một xã hội mà trong đó văn hóa ứng xử và pháp luật không được coi trọng sẽ là một xã hội hỗn loạn, vô đạo lý, vô chính phủ và không thể tồn tại, phát triển bền vững. Bốn là, xây dựng hệ thống giá trị, chuẩn mực lối sống phù hợp với định hướng phát triển nông thôn mới và công nghiệp hóa, hiện đại hóa thủ đô hiện nay. Năm là, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực thanh niên nông thon ngoại thành Hà Nội thông qua việc trang bị các kỹ năng sống, kỹ năng nghề nghiệp để thích ứng với sự biến đổi nhanh chóng của đất nước và thời đại. Chúng tôi cho rằng, năm vấn đề trên là những vấn đề nóng bỏng, thiết thân của thanh niên hiện nay, và là một vấn đề sống còn không thể không giải quyết cả về trước mắt và lâu dài. Vấn đề đặt ra là làm sao để người nông dân thích nghi là một câu hỏi lớn đòi hỏi những giải pháp và nỗ lực lớn của cả hệ thống chính trị với những quyết sách phù hợp.
20 4.2. MỘT SỐ KHUYẾN NGHỊ ĐỐI VỚI LỐI SỐNG THANH NIÊN NÔNG THÔN NGOẠI THÀNH HÀ NỘI HIỆN NAY Với tư cách là chủ thể tích cực của lối sống, trong thời gian tới, bản thân mỗi thanh niên cần tập trung vào một số điểm mấu chốt trong định hướng lối sống như sau:
4.2.1. Cần tích cực, chủ động trong việc lựa chọn giá trị, hành vi, lối sống của chính mình Với tư cách là một lực lượng xã hội đặc thù, những chủ nhân tương lai của đất nước, của chế độ, ngày nay thanh niên cần và hoàn toàn có đủ khả năng chủ động trong việc chuẩn bị hành trang cuộc đời, tích cực chuẩn bị cho tương lai của bản thân, cộng đồng và dân tộc. Trong đó, việc tích cực, chủ động lựa chọn lối sống là một vấn đề hết sức quan trọng. Tuy nhiên, sự chủ động này không có nghĩa là thanh niên có quyền từ chối tất cả mọi sự kiểm soát, quản lý, chăm lo, tư vấn và định hướng của gia đình, nhà trường và xã hội, mà hơn lúc nào hết, đây là giai đoạn thanh niên rất cần sự hướng dẫn, giám sát và hỗ trợ tích cực từ phía gia đình, nhà trường và các tổ chức chính trị - xã hội.
4.2.2. Cần tăng cường học tập để chuẩn bị tốt hơn nữa hành trang tri thức khoa học, tri thức văn hóa và kỹ năng sống Hiện nay, vấn đề đặt ra chính là sự di chuyển lực lượng lao động (chủ yếu thanh niên) theo hướng chủ đạo từ nông thôn ra thành phố và sự dịch chuyển từ nền kinh tế nông nghiệp sang nền kinh tế phi nông nghiệp đã không diễn ra một cách hài hòa, hợp lý, chưa có sự chuẩn bị kỹ lưỡng. Thực chất không phải cuộc cách mạng công nghiệp đã lôi kéo thanh niên từ nông thôn vào thành phố, mà chính là thanh niên nông thôn, do không có việc làm trên mảnh đất quê hương đã buộc phải tìm đến thành phố như đến với một phương thức mưu sinh mới. Song, điều đáng nói ở đây là họ ra đi với hành trang lớn nhất là sức lao động thuần túy cơ bắp sẵn có của mình... Đây là một vấn đề hết sức nan giải đã, đang và sẽ trở nên bức thiết đối với nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay, nếu chúng ta không có những giải pháp can thiệp kịp thời và hữu hiệu.
21 Hơn nữa, trong thời đại hội nhập ngày nay sự tương tác giữa các địa phương, vùng, miền, quốc gia, dân tộc... là tất yếu. Để thanh niên nông thôn nhận thức được cái hay, cái dở của mình và nỗ lực điều chỉnh nó cho phù hợp với dòng chảy chung của dân tộc và thời đại, để thành phố Hà Nội thành công và phát triển bền vững trong tương lai, điều đó phụ thuộc rất lớn vào khả năng chuẩn bị tốt hơn hành trang tri thức khoa học, tri thức văn hóa và kỹ năng sống của thanh niên - một lực lượng xã hội to lớn và cốt yếu của Thủ đô. 4.2.3. Cần nâng cao năng lực hội nhập trong xu thế đổi mới và toàn cầu hóa Trong bối cảnh hiện nay, xã hội nông thôn mặc dù vẫn là nơi lưu giữ đậm nhất các giá trị văn hóa lối sống truyền thống tốt đẹp của dân tộc, song sự hỗn dung văn hóa cũng đang diễn ra sâu rộng. Cho nên, rất cần định hướng sao cho hạn chế đến mức tối đa tình trạng lai căng, xâm thực của các yếu tố văn hóa ngoại lai; chắt lọc được sự tinh túy của các giá trị chuẩn mực bên ngoài để làm nên một lối sống hiện đại mà vẫn đậm đà bản sắc dân tộc. Có nhiều giải pháp, biện pháp khác nhau để nâng cao năng lực hội nhập cho thanh niên, nhất là giúp họ biến quá trình hội nhập xã hội bị động thành quá trình hội nhập chủ động và tích cực. Nâng cao được năng lực hội nhập sẽ giúp thanh niên nông thôn có khả năng thành công hơn trong cuộc sống, và biết cách vượt qua những thất bại, khủng hoảng trong cuộc sống, hướng tới những lối sống tích cực, lành mạnh hơn. 4.2.4. Cần tăng sức đề kháng trước những mặt trái của internet và các phương tiện truyền thông hiện đại Sở dĩ chúng tôi đề cập đến khuyến nghị này là bởi, internet và các phương tiện truyền thông hiện đại chính là phương tiện truyên truyền, góp phần cổ vũ và làm cho các hành vi, xu hướng lối sống tiêu cực lây lan, phát triển nhanh chóng hơn trong xã hội nói chung và trong thanh niên nói riêng. Liên quan đến vần đề này, ngoài việc tự thân thanh niên phải tăng sức đề kháng trước những mặt trái của internet và các phương tiện truyền thông hiện đại là vấn đề quản lý và định hướng của các cơ quan chức năng.
22 Nhiệm vụ này đã và đang được đặt ra hết sức cấp bách trên quy mô toàn quốc cũng như thành phố Hà Nội. Tuy nhiên, đây là vấn đề cho đến nay vẫn hết sức nan giải và phức tạp bởi những "lỗ hổng" trong quản lý khiến cho các doanh nghiệp, cá nhân kinh doanh những dịch vụ nhạy cảm vẫn có nhiều khả năng "lách" luật, trong khi các cơ quan chức năng luôn đùn đẩy trách nhiệm cho nhau. Rõ ràng là trong điều kiện như vậy, việc nâng cao trình độ, năng lực nhận thức, tăng cường khả năng tự kiểm soát, tự bảo vệ của thanh niên trong sử dụng và tiếp nhận ảnh hưởng từ truyền thông hiện đại là vô cùng cần thiết và cấp bách. Trên cơ sở những khuyến nghị về một số giải pháp đối với chính bản thân thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong giai đoạn hiện nay, chúng tôi đưa ra một số kiến nghị đối với Đảng, Nhà nước và chính quyền các cấp như sau:
Thứ nhất, cần bổ sung một số nội dung trong đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước đối với thanh niên trong bối cảnh đất nước và thời đại nhiều biến đổi như hiện nay.
Thứ hai, thành phố Hà Nội cần có những chủ trương, chính sách phù hợp với đặc thù của nông thôn ngoại thành Hà Nội để phát huy tốt nhất sự gắn kết hài hòa giữa CNH, HĐH, ĐTH với việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa lối sống truyền thống tốt đẹp của nông thôn Hà Nội.
Thứ ba, cần tiếp tục đổi mới mạnh mẽ hơn nữa các hoạt động của các tổ chức, đoàn thể của thanh niên.
Tiểu kết chương 4 Trước hết, Luận án tiếp cận thanh niên với tư cách là chủ thể xã hội tích cực, chủ động của lối sống. Dù trên nhiều phương diện, họ chưa thực sự là người lớn đã trưởng thành, nhưng thanh niên cũng không còn là trẻ em, vì vậy mà việc phát huy cao độ vai trò chủ động, tích cực của thanh niên trong quá trình chuẩn bị hành trang vào đời là vô cùng cần thiết và cấp bách, do đó mà chúng tôi đặc biệt nhấn mạnh đến vai trò của chủ thể thanh niên. Đối với nông thôn ngoại thành Hà Nội, chúng tôi cho rằng có 5 vấn đề đặt ra: phải giữ gìn và phát huy những giá trị lối sống tốt đẹp của Hà Nội; phải xây dựng một lối sống lành mạnh, văn minh; một lối sống trong đó văn
23 hóa ứng xử phải được đề cao, pháp luật phải được tôn trọng; tạo dựng được hệ thống giá trị, chuẩn mực lối sống phù hợp với định hướng phát triển nông thôn mới và CNH, HĐH thủ đô hiện nay; trang bị tốt các kỹ năng sống, kỹ năng nghề nghiệp để thích ứng với sự biến đổi nhanh chóng của đất nước và thời đại. Trên cơ sở đó, Luận án đưa ra một số khuyến nghị liên quan trực tiếp đối với chính bản thân thanh niên - với tư cách là chủ thể tích cực của lối sống và một số đề xuất kiến nghị với tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên.
KẾT LUẬN
Từ góc nhìn văn hóa học, lối sống chính là cách con người hiện thực hóa các giá trị văn hóa trong thực tiễn cuộc sống của mình thông qua các hoạt động sống (lối sống). Nghiên cứu lối sống thanh niên có nghĩa là chúng ta tìm hiểu các chiều sâu văn hóa của thanh niên, phân tích những biểu hiện cụ thể của lối sống thanh niên dựa trên hay là sự hiện thực hóa trong thực tiễn những giá trị và hệ giá trị văn hóa nào? Trong bối cảnh đổi mới đất nước và sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa thành phố Hà Nội hiện nay, thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội đang là những đối tượng có những biến đổi nhanh và rõ nhất về lối sống, đặc biệt là sự biến đổi trong cơ cấu nghề nghiệp. Tuy nhiên, vấn đề nghề nghiệp ở đây đang diễn ra một cách khá tự do, thiên về thế bị động chứ không phải sự lựa chọn và chuẩn bị kỹ lưỡng. Do vậy, công việc của họ thường bấp bênh không ổn định, thu nhập thấp... kéo theo rất nhiều hệ lụy về mặt văn hóa - chính trị - xã hội, ảnh hưởng không nhỏ tới cuộc sống của chính bản thân thanh niên cũng như của địa phương. Dù đặt trong bối cảnh của quá trình CNH, HĐH, ĐTH, của một "thế giới phẳng" thì cho đến nay, văn hóa và lối sống của ngoại thành Hà Nội vẫn dựa trên tảng nền nông dân - nông thôn - nông nghiệp. Do đó, lối sống của thanh niên nói chung vẫn mang những đặc trưng cơ bản của văn hóa và lối sống nông thôn - nông dân. Tuy nhiên, do sự thay đổi của các điều kiện và hoàn cảnh sống, phương thức sinh sống cũng như các nhân tố tác động khác, thanh niên đã và đang hình thành nên một lối sống mới năng
24 động, sáng tạo, biết chủ động tiếp nhận, điều chỉnh các giá trị lao động phù hợp. Nhu cầu văn hóa tinh thần cũng như khuôn mẫu ứng xử, hành vi của thanh niên nông thôn nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay bị pha trộn, " thành thị hóa" lên rất nhiều. Các quan hệ xã hội cơ bản của nông thôn ngoại thành Hà Nội chưa có sự thay đổi rõ rệt. Mối quan hệ gia đình và dòng họ vẫn giữ một vị trí hết sức quan trọng trong việc tổ chức và xây dựng các mối quan hệ xã hội căn bản. Ở một góc độ nhất định, mối quan hệ gia đình, nhìn từ bình diện chung đang có những biến đổi theo chiều hướng tích cực. Sự bình đẳng trong quan hệ vợ chồng được khẳng định hơn so với truyền thống. Ý thức của thanh niên về giá trị gia đình theo chiều hướng tích cực, bắt nhịp với xã hội hiện đại hơn... Trên cơ sở phân tích những xu hướng vận động của lối sống, Luận án xác định năm vấn đề đặt ra đối với thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay, từ đó đề xuất bốn khuyến nghị đối với Trung ương, thành phố Hà Nội, các tổ chức chính trị - xã hội của thanh niên nhằm phát huy sức mạnh thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội trong những thập niên tiếp theo. Trên cơ sở những nhận thức như vậy, chúng tôi cho rằng nghiên cứu về lối sống thanh niên nông thôn ngoại thành Hà Nội là công việc có tầm quan trọng đặc biệt trong chiến lược phát triển của thành phố Hà Nội trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa và hội nhập quôc tế hiện nay.
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ
LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
1. Lưu Khương Hoa (2012), "Bước đầu nhận diện và đánh giá phản ứng xã
hội xuất phát từ xung đột văn hóa", Tạp chí Giáo dục lý luận, (10).
2. Lưu Khương Hoa (2014), "Định hướng lựa chọn việc làm của thanh
niên ngoại thành Hà Nội hiện nay", Tạp chí Lao động & Công
đoàn, (574)
3. Lưu Khương Hoa (2015), "Nhu cầu giải trí của thanh niên nông thôn
ngoại thành Hà Nội hiện nay", Tạp chí Giáo dục lý luận, (6).
4. Lưu Khương Hoa (2015), "Quan niệm về lối sống thanh niên từ góc
nhìn văn hóa học", Tạp chí Giáo dục lý luận, (8).
5. Lưu Khương Hoa (2015), "Suy nghĩ về văn hóa và lối sống của thanh
niên nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay", Tạp chí Văn hóa
nghệ thuật, (12).
6. Lưu Khương Hoa (2015), "Về chất lượng nguồn nhân lực thanh niên
nông thôn ngoại thành Hà Nội hiện nay", Tạp chí Dân tộc và thời
đại, (183).
