Tõ lý thuyÕt ®Õn thùc hµnh: T×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ giao ... · cßn x· NËm Lµnh phÇn lín ng−êi d©n sèng dùa vµo du canh. Mèi quan t©m chÝnh cña nh÷ng

Tõ lý thuyÕt ®Õn thùc hµnh: T×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ giao ®Êt t¹i hai x· miÒn nói ViÖt Nam

Peter Hjemdahl NguyÔn V¨n Minh

Bé N«ng NghiÖp vµ Ph¸t triÓn N«ng th«n Ch−¬ng tr×nh Ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam - Thôy §iÓn 1996-2001

3

Môc lôc

Giíi thiÖu....................................................................................5

Tãm t¾t .......................................................................................7

S¬ l−îc t×nh h×nh së h÷u vµ sö dông ®Êt truyÒn thèng. .....11

Tãm t¾t nh÷ng thay ®æi vÒ t×nh h×nh lao ®éng....................13

X· Th−îng L©m, huyÖn Na Hang, tØnh Tuyªn Quang..........15

1. Tæng qu¸t ..............................................................................15 2. Giao ®Êt n«ng nghiÖp vµ sö dông ®Êt...................................15 3. Giao ®Êt l©m nghiÖp..............................................................17 4. TrÝch dÉn pháng vÊn hé gia ®×nh ..........................................18 5. Mét vÝ dô vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp ë th«n Na Vµ....................19 6. TrÝch dÉn cuéc pháng vÊn vÒ thêi kú hîp t¸c x· ..................19 7. TrÝch dÉn pháng vÊn vÒ sö dông ®Êt truyÒn thèng ...............20 8. Th¶o luËn ..............................................................................20 9. Ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c− ë huyÖn Na Hang ..........................22

X· NËm Lµnh, huyÖn V¨n ChÊn, tØnh Yªn B¸i......................25

1. Tæng qu¸t ..............................................................................25 2. S¬ l−îc t×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ sö dông ®Êt truyÒn thèng ...25 3. HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt..........................................................26 4. Sö dông ®Êt vµ nh÷ng chÝnh s¸ch cña ChÝnh Phñ. ..............26 5. Së h÷u ®Êt vµ giao ®Êt ..........................................................27 6. Giao ®Êt l©m nghiÖp..............................................................28 7. VÝ dô vÒ sö dông ®Êt vµ giao ®Êt t¹i th«n NËm CµI ..............30 8. T¸I ®Þnh c− ............................................................................31 9. T¸i ®Þnh c− ë huyÖn V¨n ChÊn. ............................................31 10. Mét vÝ dô vÒ t¸I ®Þnh c− ë x· NËm Lµnh .............................32 11. Th¶o luËn ............................................................................33 12. Mét vÝ dô vÒ qu¶n lý ®Êt l©m nghiÖp céng ®ång ë x· NËm Lµnh, tØnh Yªn B¸i.....................................................................35

5

Giíi thiÖu Nghiªn cøu nµy ®−îc thùc hiÖn trªn hiÖn tr−êng theo yªu cÇu cña Ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn N«ng th«n MiÒn nói ViÖt Nam Thuþ §iÓn (MRDP) tõ ngµy 15/9 dÕn 10/10. Giai ®o¹n ®Çu gåm çc c«ng viÖc trªn thùc ®Þa ë x· Th−îng L©m, huyÖn Na Hang, tØnh Tuyªn Quang. Giai ®o¹n hai ®−îc thùc hiÖn t¹i x· NËm Lµnh, huyÖn V¨n ChÊn, tØnh Yªn B¸i. Nhãm nghiªn cøu bao gåm «ng Peter Hjemdahl, nhµ nghiªn cøu nh©n lo¹i x· héi häc, khoa Nh©n lo¹i x· héi häc, Tr−êng §¹i häc Gothenburg, Thuþ §iÓn vµ «ng NguyÔn V¨n Minh, chuyªn gia d©n téc häc, ViÖn D©n téc häc, Hµ Néi, ViÖt Nam. Träng t©m cña nghiªn cøu nµy lµ xem xÐt t×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ giao ®Êt t¹i hai x· trªn ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng chØ sè thay ®æi cña qu¸ tr×nh së h÷u ®Êt vµ giao ®Êt trong mèi quan hÖ víi chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ ®Ó m« t¶ mèi quan hÖ gi÷a së h÷u ®Êt vµ sö dông ®Êt víi qu¸ tr×nh giao ®Êt ®èi víi çc lo¹i ®Êt kh¸c nhau, ®¸nh gi¸ hiÖn tr¹ng giao ®Êt vµ ®Æc biÖt lµ sù ®¸p øng nhu cÇu cña n«ng d©n. Tãm t¾t tæng thÓ t×nh h×nh sö dông vµ së h÷u ®Êt t¹i çc x· do çc çn bé tØnh, huyÖn, Tæng Côc §Þa ChÝnh, Së N«ng NghiÖp, FIPI, Ban §Þnh Canh §Þnh C−, çc çn bé MRDP, UBND, vµ çc çn bé kh¸c thùc hiÖn. PhÇn lín viÖc nghiªn cøu ®−îc tiÕn hµnh víi sù tham gia cña nh÷ng n«ng d©n thuéc çc tÇng líp kinh tÕ-x· héi kh¸c nhau ë çc th«n xãm th«ng qua nh÷ng cuéc pháng vÊn ®Þnh h−íng, b¸n ®Þnh h−íng vµ nh÷ng cuéc trß chuyÖn th©n mËt. Nh÷ng ng−êi cung cÊp th«ng tin chñ yÕu lµ çc tr−ëng th«n, çn bé l·nh ®¹o hîp t¸c x· ®· vÒ h−u, tr−ëng nhãm lao ®éng vµ nh÷ng n«ng d©n cao tuæi nhiÒu kinh nghiÖm. Nh÷ng th«ng tin thu ®−îc sau ®ã ®−îc çc çn bé x· vµ huyÖn kiÓm tra l¹i. Çc sè liÖu thèng kª chñ yÕu ®−îc thu thËp t¹i cÊp huyÖn vµ cÊp x·. Tãm t¾t nh÷ng kÕt qu¶ t×m ®−îc ®−îc tr×nh bµy t¹i héi th¶o tæ chøc t¹i Hµ Néi th¸ng 10/1997 Çc t¸c gi¶ xin ch©n thµnh çm ¬n sù gióp ®ì quý b¸u cña çc çn bé vµ n«ng d©n ®· chia sÎ nh÷ng kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm cña m×nh.

7

Tãm t¾t Cã mét sè ®IÓm kh¸c nhau vÒ t×nh h×nh sö dông ®Êt vµ giao ®Êt t¹i hai x·. ë x· Th−îng L©m, ®Êt n«ng nghiÖp ®· ®−îc giao theo Kho¸n 10. GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt ®−îc cÊp cho çc hé cßn phÇn lín ®Êt l©m nghiÖp ch−a ®−îc giao. T×nh h×nh ë NËm Lµnh th× ng−îc l¹i: ®Êt n«ng nghiÖp ch−a ®−îc giao cßn viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp ®· ®−îc hoµn thµnh. X· Th−îng L©m chñ yÕu trång lóa n−íc, cßn x· NËm Lµnh phÇn lín ng−êi d©n sèng dùa vµo du canh. Mèi quan t©m chÝnh cña nh÷ng ng−êi n«ng d©n t¹i çc th«n b¶n nghiªn cøu chñ yÕu tËp trung vµo an toµn l−¬ng thùc, ®IÒu mµ hiÖn tr¹ng giao ®Êt vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt chØ c¶I thiÖn ®−îc mét phÇn rÊt nhá. Mèi quan t©m chÝnh ®»ng sau t×nh h×nh kinh tÕ x· héi t¹i hai x· liªn quan ®Õn sö dông ®Êt vµ quy ho¹ch sö dông ®Êt trong khu vùc lµ sù thiÕu ®Êt n«ng nghiÖp, thiÕu ®Çu t− cña ChÝnh phñ vµ thiÕu dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. Tuy viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp ®· hoµn thµnh vÒ mÆt lý thuyÕt (t¹i x· NËm Lµnh), nh−ng t×nh h×nh v½n cßn ch−a râ rµng. PhÇn lín n«ng d©n ch−a thùc sù biÕt phÇn ®Êt cña hä n»m ë ®©u. Cã mét thùc tÕ lµ, ®èi víi n«ng d©n, viÖc hiÓu nh÷ng h×nh ¶nh trõu t−îng nh− çc b¶n ®å trong giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt lµ ®IÒu rÊt khã. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò nµy còng mét phÇn do thiÕu sù tham gia cña ng−êi d©n trong qu¸ tr×nh giao ®Êt còng nh− sù thiÕu nguån lùc cña çc ®¬n vÞ thùc hiÖn Nh− ®· ®−îc chøng minh t¹i nh÷ng vïng nói cña ViÖt Nam tr−íc ®©y (V−¬ng vµ Hjemdahl – 96), qu¸ tr×nh giao ®Êt hiÖn nay cã thÓ ®−îc m« t¶ lµ “viÖc hîp ph¸p ho¸ t×nh h×nh së h÷u ®Êt hiÖn cã”. ViÖc së h÷u ®Êt hiÖn nay dùa trªn nh÷ng sù giao ®Êt chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc tr−íc ®©y Nh÷ng ®IÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi t¹i Th−îng L©m ®· t¹o nªn t×nh h×nh nh− hiÖn nay. So víi x· NËm Lµnh, x· Th−îng L©m chñ yÕu dùa vµo canh t¸c lóa n−íc. Du canh trªn thùc tÕ ®· ®−îc ¸p dông trong gÇn mét thÕ kû vµ hiÖn nay vÉn cßn ®−îc ¸p dông cã vai trß quan träng trong vÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc, ®Æc biÖt ®èi víi phÇn lín d©n sè x· ®ang ph¶I ®èi mÆt víi t×nh tr¹ng thiÕu l−¬ng thùc trong mét sè giai ®o¹n trong n¨m. C¶ hai nhãm d©n téc t¹i hai x· canh t¸c lóa n−íc theo mét m« m×nh c¬ b¶n gièng nhau. §IÒu kh¸c nhau lµ ë x· Th−îng L©m, chÊt l−îng ®Êt vµ nguån n−íc cho phÐp trång hai vô mét n¨m trªn diÖn tÝch lín. NËm Lµnh chØ cã mét Ýt ruéng lóa n−íc cã thÓ canh t¸c hai vô mét n¨m. §Ó ®¶m b¶o an toµn l−¬ng thùc t¹i NËm Lµnh, cÇn ®Çu t− më réng diÖn tÝch lóa n−íc. Nhu cÇu nµy ch−a ph¶I lµ nhu cÇu khÈn thiÕt trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi trong vßng 3 - 5 n¨m ®Çu, khi viÖc xen canh c©y l−¬ng thùc cã thÓ ®−îc thùc hiÖn trªn ®Êt l©m nghiÖp.

8

Trong thêi kú s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hîp t¸c x·, viÖc khai hoang ®Êt kh«ng ®−îc phÐp thùc hiÖn t¹i c¶ hai x·. §©y lµ mét sù thËt khã tin, ®Æc biÖt lµ khi x· NËm Lµnh rÊt thiÕu ®Êt canh t¸c lóa n−íc. Cã mét sè sù kh¸c nhau vÒ chÝnh s¸ch cña ChÝnh Phñ vµ ph−¬ng ph¸p thùc hiÖn t¹i hai x· trong giai ®o¹n 1960/61-1985/86. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp hîp t¸c x· ë Th−îng L©m ®−îc thùc hiÖn theo m« h×nh th©m canh lóa n−íc "truyÒn thèng" vµ chó träng x©y dùng nh÷ng ruéng bËc thang míi ®Ó trång lóa n−íc. ë NËm Lµnh, hÖ thèng "n«ng tr−êng quèc doanh" ®−îc giíi thiÖu t−¬ng ®èi sím trong thêi kú hîp t¸c x·. Mét sè n«ng tr−êng chÌ quèc doanh còng nh− çc l©m tr−êng ho¹t ®éng vµo giai ®o¹n sau cña thêi kú hîp t¸c x· (tõ 1977 ®Õn 1985/86). So víi Th−îng L©m, NËm Lµnh Ýt tËp trung x©y dùng ruéng bËc thang trång lóa n−íc. Ho¹t ®éng du canh du c− theo tËp qu¸n lµ ph−¬ng kÕ sinh sèng c¬ b¶n Cã thÓ mét sè ng−êi cho r»ng, trong thêi kú hîp t¸c x·, nh÷ng chÝnh s¸ch cña ChÝnh phñ cã t¸c ®éng rÊt nhá ®Õn t×nh h×nh së h÷u ®Êt cña c¶ hai x·. Lóc ®ã søc Ðp d©n sè rÊt thÊp vµ viÖc chÆt ph¸ rõng (phÇn lín lµ rõng giµ) ®Ó du canh lµ ph−¬ng kÕ sinh sèng chÝnh. S¶n l−îng lóa kh¸ cao trong mét vµI vô liªn tiÕp canh t¸c trªn cïng mét kho¶nh ®Êt. Ruéng ph©n bè gÇn th«n b¶n. NgoµI nh÷ng yÕu tè trªn, nh÷ng m« h×nh së h÷u ®Êt vµ sö dông ®Êt hiÖn nay ®Òu t−¬ng tù víi t×nh h×nh tr−íc thêi kú hîp t¸c x·. §−êng lèi cña ChÝnh phñ t¹i c¶ hai khu vùc lµ ®Òu cè g¾ng hoµn thµnh qu¸ tr×nh giao ®Êt cµng sím cµng tèt ®Ó gióp n«ng d©n cã mét t−¬ng lai v÷ng ch¾c h¬n víi t− çch lµ ng−êi chñ vµ ng−êi qu¶n lý thùc sù trªn m¶nh ®Êt cña m×nh. Tuy nhiªn, so víi NËm Lµnh, ph−¬ng ph¸p ¸p dông ë Th−îng L©m cã vÎ chi tiÕt h¬n. X· nµy ®−îc lùa chän lµ x· "thÝ ®IÓm", n¬I m« h×nh giao ®Êt sö dông sÏ ®−îc ®¸nh gi¸ vµ ph¸t triÓn cho phï hîp h¬n víi nhu cÇu cña céng ®ång. Trong khu vùc quy ho¹ch sö dông ®Êt, chñ yÕu tËp trung vµo nh÷ng triÓn väng dµI h¹n, trång nh÷ng c©y c«ng nghiÖp th−¬ng phÈm dµI h¹n nh− quÕ, c©y gç vµ thö nghiÖm mét sè c©y th−¬ng phÈm kh¸c. Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy cã vÎ kh«ng phï hîp, ®Æc biÖt lµ trªn ph−¬ng diÖn ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n vµ khÈn thiÕt cña nhãm céng ®ång nghÌo nhÊt lµ an toµn l−¬ng thùc. Víi ®IÒu kiÖn tù nhiªn cña x·, dï b−íc ®Çu tiªn cÇn thùc hiÖn lµ th©m canh lóa n−íc (th«ng qua ®Çu t− ph©n bãn, gièng míi, thuû lîi vµ çc ph−¬ng tiÖn s¶n xuÊt v«I), ®Çu t− vµo s¶n xuÊt n«ng s¶n th−¬ng phÈm cña hé gia ®×nh vµ tËp thÓ còng ®−îc xem xÐt khi trong vïng ®· cã ®IÒu kiÖn c¬ së h¹ tÇng t−¬ng ®èi tèt so víi nh÷ng khu vùc kh¸c nh− x· NËm Lµnh ë Yªn B¸i. ViÖc nghiªn cøu vµ thö nghiÖm trång c©y ¨n qu¶ hoÆc nh÷ng lo¹i c©y trång ®Æc biÖt nh− c©y thuèc, më réng vµ giíi thiÖu nh÷ng m« h×nh ch¨n nu«I míi ®· ®−îc thùc hiÖn, tuy chØ míi ë quy m« nhá. Nguyªn nh©n chÝnh cña viÖc thiÕu t− liÖu ®Çu vµo trong khu vùc lµ do thiÕu vèn ®Çu t− c¬ b¶n vµ thiÕu dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. §©y lµ lÜnh vùc chóng t«I tin r»ng MRDP cã thÓ cã nh÷ng ho¹t ®éng hç trî cÇn thiÕt. MRDP ®· tiÕn hµnh ho¹t ®éng gÇn mét thËp kû qua. NhiÒu th«n b¶n tham gia vµo ch−¬ng tr×nh tõ khi b¾t ®Çu ®· häc hái ®−îc

9

kinh nghiÖm trong nhiÒu lÜnh vùc ®Ó cã thÓ c¶I thiÖn ®−îc t×nh h×nh çc x· t¹i khu vùc miÒn B¾c. TÊt nhiªn, cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu chi tiÕt h¬n nÕu ch−¬ng tr×nh ®−îc më réng vµ ¸p dông çc ho¹t ®éng ®−îc phï hîp víi nh÷ng ®IÒu kiÖn cña vïng cao, n¬I chñ yÕu lµ ®ång bµo Hm«ng vµ Dao sinh sèng víi ®êi sèng x· héi vµ v¨n ho¸ kh¸c xa víi ®ång bµo hai x· ®−îc tr×nh bµy trong b¸o ço nµy. Nh÷ng nguån lùc h÷u h¹n ë huyÖn vµ x·, vµ cã lÏ ¸p lùc tõ chÝnh phñ lªn cÊp c¬ së nh»m ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu tr−íc m¾t trong kÕ ho¹ch giao ®Êt l©m nghiÖp cña tØnh trong mét sè tr−êng hîp cÇn ph¶I ®−îc söa ®æi. §IÒu nµy cã nghÜa lµ sù tham gia cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng trong qu¸ tr×nh x©y dùng quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ giao ®Êt trªn thùc tÕ cßn h¹n chÕ. N«ng d©n t¹i c¶ hai ®Þa bµn th−êng kh«ng hiÓu râ nh÷ng ®IÒu ®−îc phÐp vµ kh«ng ®ùoc phÐp lµm ®èi víi tõng lo¹i ®Êt. NÕu sù tham gia cña ng−êi d©n trong qu¸ tr×nh giao ®Êt cã nghÜa lµ sù tham gia cña tõng hé gia ®×nh th× møc ®é tham gia cña ng−êi d©n trong qu¸ tr×nh nµy nh×n chung lµ t−¬ng ®èi thÊp hoÆc trong nhiÒu tr−êng hîp lµ rÊt thÊp. Chóng t«I thÊy r»ng nh÷ng ®¬n vÞ thùc hiÖn qu¸ tr×nh giao ®Êt th−êng rÊt bÞ h¹n chÕ vÒ nguån lùc (thêi gian, c¬ së vËt chÊt, tµI chÝnh). Còng t−¬ng tù nh− vËy, trong hoµn c¶nh nµy, cã lÏ cÇn ph¶I xem xÐt mét ph−¬ng ph¸p kh¸c ®èi víi sù tham gia cña ng−êi d©n, cÇn chó träng ®Õn viÖc x¸c ®Þnh, ®µo t¹o vµ cïng lµm viÖc víi nh÷ng ng−êi chñ chèt cña th«n b¶n, xãm. Chóng t«I còng rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng chÝnh s¸ch ®−îc lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn, nh÷ng môc tiªu chÝnh thøc cÇn thùc hiÖn vÒ trång vµ b¶o vÖ rõng cã thÓ dÉn tíi t×nh tr¹ng søc Ðp ®èi víi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp sÏ t¨ng lªn. ViÖc giao ®Êt l©m nghiÖp kh«ng ®−îc thùc hiÖn tèt vµ kh«ng cã kÕ ho¹ch sö dông ®Êt sÏ rÊt khã t¹o ®−îc t×nh h×nh kinh tÕ bÒn v÷ng cho nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo. Sù chó träng hiÖn nay ®èi víi vÊn ®Ò qu¶n lý rõng dµI h¹n víi nh÷ng c©y trång kh«ng cho doanh thu trong vßng kho¶ng 20 ®Õn 30 n¨m lµ mét vÊn ®Ò næi cém trong toµn c¶nh nÒn kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng. An toµn l−¬ng thùc cÇn ph¶I ®−îc −u tiªn khi thùc hiÖn trång rõng vµ çc ho¹t ®éng l©m nghiÖp kh¸c. KÕt qu¶ quan träng nhÊt lµ nh÷ng chØ sè vÒ giao ®Êt, quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ ®Çu t− cña nh÷ng qu¸ tr×nh trªn sÏ kh«ng gióp ®ì ®−îc nh÷ng hé nghÌo, do ®ã, kh«ng thÓ nãi qu¸ tr×nh giao ®Êt l©m nghiÖp lµ bÒn v÷ng hoÆc ®¸p øng nhu cÇu cña n«ng d©n nghÌo. ViÖc thiÕu ®Çu t− cña chÝnh phñ ®· lµm chËm l¹i qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©m nghiªp t¹i nh÷ng níi ®Êt l©m nghiÖp ®· ®−îc giao. NgoµI ra, nh÷ng khu vùc nµy còng kh«ng cã ®ñ çc dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m. T×nh h×nh sö dông ®Êt ®· vµ sÏ kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ trõ phi cã nh÷ng ®Çu t− cÇn thiÕt. Çc ho¹t ®éng du canh sÏ tiÕp tôc tiÕp diÔn nÕu kh«ng cã mét gi¶I ph¸p kh¶ thi nµo thay thÕ. ViÖc ¸p dông phï hîp víi ®IÒu kiÖn cña ®Þa ph−¬ng nh÷ng h×nh thøc qu¶n lý rõng céng ®ång ®· rÊt thµnh c«ng vµ cÇn ®−îc ph¸t triÓn vµ hç trî

11

S¬ l−îc t×nh h×nh së h÷u vµ sö dông ®Êt truyÒn thèng. C¶ ng−êi Tµy t¹i Th−îng L©m vµ ng−êi Dao ë NËm Lµnh ®Òu x¸c ®Þnh ba lo¹i ®Êt rõng nh− nhau. §Êt dèc Ýt, ®Êt dèc nhiÒu vµ ®Êt trªn ®Ønh nói. Ng−êi d©n ®−îc hái lµ hä cã ®ång ý víi nh÷ng lo¹i kh¸c nh− ®Êt ë khu vùc “®Çu nguån” kh«ng. Khi hä ®−îc hái vÒ nh÷ng d¹ng ®Êt rõng kh¸c nhau, phÇn lín ng−êi d©n ®Òu tr¶ lêi ”rõng ®¬n gi¶n chØ lµ rõng mµ th«I”. T×nh h×nh së h÷u vµ sö dông ®Êt truyÒn thèng cã quan hÖ ®Õn ph−¬ng thøc n«ng nghiÖp “n−¬ng rÉy” xem nh− cã liªn quan kh«ng phøc t¹p do ®Êt ®ai dåi dµo tr−íc thêi kú hîp t¸c x·. Khi so s¸nh t×nh h×nh hiÖn nay víi nh÷ng thËp kû tr−íc (tr−íc thêi kú s¶n xuÊt n«ng nghiÖp hîp t¸c x·), sù kh¸c nhau chÝnh b©y giê lµ: - n¨ng suÊt/ha thÊp h¬n, - thêi gian ®Ó ®Êt hoang ng¾n h¬n, - tËp trung nhiÒu h¬n vµo trång s¾n; trång ng« vµ lóa Ýt h¬n do tho¸I ho¸ ®Êt), - ®Çu t− c«ng lao ®éng nhiÒu h¬n, - kho¶ng çch tíi ®ång ruéng xa h¬n (do ¸p lùc d©n sè t¨ng lªn) ViÖc ®−a ra nh÷ng chØ sè chi tiÕt vÒ t×nh h×nh sö dông ®Êt truyÒn thèng lµ rÊt khã v× ®IÒu kiÖn ®Êt ®ai vµ khÝ hËu rÊt ®a d¹ng. Th«ng th−êng, ng−êi d©n chÆt ph¸ rõng giµ vµ trång ®−îc ba vô lóa liªn tiÕp trªn cïng mét l« ®Êt, sau ®ã trång mét vô s¾n. TÊt nhiªn, s¶n l−îng lóa vô thø hai hoÆc vô thø ba thÊp h¬n rÊt nhiªu so víi vô thø nhÊt. Sau ®ã hä ®Ó ®Êt hoang kÐo dµI kho¶ng tõ 7 ®Õn 10 n¨m råi hä sÏ trång mét vô lóa vµ tiÕp sau ®ã lµ mét vô s¾n. Ng« ch−a bao giê lµ n«ng s¶n chñ lùc v× ®IÒu kiÖn ®Êt ®ai cña ®Þa ph−êng rÊt hiÕm khi cho s¶n l−îng cao. Khi trång ng«, ng« th−êng ®−îc trång trªn ®Êt ®¸ v«i. HiÖn nay viÖc bãn ph©n trªn ruéng du canh lµ rÊt cÇn thiÕt. §©y lµ mét viÖc lµm khã kh¨n ë nh÷ng khu vùc ®Êt dèc bÞ xãi mßn. T¹i c¶ hai x·, ng−êi ta th−êng dïng tr©u ®Ó cµy trªn nh÷ng thöa ruéng du canh tõ kho¶ng n¨m 1940, khi hÇu hÕt nh÷ng khu rõng giµ ®· bÞ chÆt ph¸. T¹i thêi ®IÓm ®ã, viÖc trång rõng lµ kh«ng ®¸ng kÓ vµ ng−êi d©n rÊt Ýt thùc hiÖn xen canh. Víi nh÷ng ®IÒu kiÖn h¹n chÕ kh¸c nhau gi÷a çc ®Þa ph−¬ng, t×nh h×nh hiÖn nay cho phÐp trång mét vô lóa vµ sau ®ã lµ 2-3 vô s¾n liªn tiÕp trªn cïng mét kho¶nh ®Êt. Trong nh÷ng tr−êng hîp cã thÓ, ng−êi ta ®· dïng ph©n ®éng vËt ®Ó bãn. Tuy nhiªn, s¶n l−îng hiÖn nay thÊp h¬n x−a rÊt nhiÒu. §Êt n«ng nghiÖp ®−îc tõng hé gia ®×nh qu¶n lý, vµ khu rõng xung quanh th«n b¶n ®−îc coi lµ “ cña tÊt c¶ mäi ng−êi" trõ mét sè diÖn tÝch rõng rÊt nhá, th−êng n»m trªn nh÷ng khu vùc ®Çu nguån, ®−îc gäi lµ Rõng Thiªng cña th«n b¶n lµ nh÷ng khu b¶o tån do céng ®ång th«n b¶n qu¶n lý. ë nh÷ng n¬I rõng ®ùîc coi lµ thuéc quyÒn cña tÊt c¶ mäi ng−êi, ®IÒu nµy kh«ng ¸p dông khi mét ng−êi nµo ®ã muån x©y nhµ trong khu vùc ®· ®−îc æn ®Þnh. Khi ®ã, hä ph¶I xin tr−ëng th«n nh÷ng l« ®Êt n«ng nghiÖp hoÆc l©m nghiÖp dµnh cho nh÷ng ng−êi míi ®Õn. Trong çc thuËt ng÷ kinh tÕ, Rõng Thiªng kh«ng cã ¶nh h−ëng lín ®ªn nÒn kinh tÕ cña ®Þa ph−¬ng nh−ng trong toµn c¶nh v¨n ho¸ x· héi, Rõng Thiªng ®ãng mét vai trß rÊt quan träng. Çc dÞp lÔ héi ®−îc tæ chøc vµo kho¶ng th¸ng 3 vµ th¸ng 4 hµng n¨m. T¹i hÇu hÕt nh÷ng n¬I çc t− vÊn ®Õn

12

t×m hiÓu, mét phÇn hoÆc toµn bé Rõng Thiªng ®Òu ®· bÞ ph¸ ®Ó lµm ®−êng, nhµ m¸y, v¨n phßng cña çc c¬ quan nhµ n−íc. HiÖn nay, ng−êi d©n rÊt Ýt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy. VÒ ph−¬ng ph¸p b¶o vÖ rõng truyÒn thèng cña çc nhãm d©n téc nh− ng−êi Tµy vµ ng−êi Dao ®−îc ®Ò cËp trong b¸o ço nµy, çc nhµ nghiªn cøu ®· t×m thÊy rÊt Ýt nh÷ng b»ng chøng cña nh÷ng m« h×nh, tËp qu¸n hoÆc quy ®Þnh sö dông ®Êt truyÒn thèng ®Ó b¶o vÖ rõng. Khi ®−îc hái vÒ nh÷ng ho¹t ®éng b¶o vÖ rõng truyÒn thèng, c¶ ng−êi Tµy vµ ng−êi Dao ®Òu tr¶ lêi r»ng hä coi rõng lµ "cña tÊt c¶ mäi ng−êi" tõ rÊt l©u råi. ¸p lùc d©n sè chØ lµ mét phÇn nhá cña t×nh h×nh hiÖn nay. DiÖn tÝch du canh trªn ®Êt l©m nghiÖp cßn rÊt lín. RÊt khã ®Ó ®−a ra mét th«ng b¸o chung vÒ hai x· trong b¸o ço nµy nh−ng trong qu¸ tr×nh trß chuyÖn víi çc giµ lµng t¹i çc xãm ®Õn t×m hiÓu, nh÷ng c©u tr¶ lêi th−êng t−¬ng tù nh− nhau. Tuy nhiªn, cã mét sè quy ®Þnh h¹n chÕ ®−îc ¸p dông. Khi mét hé gia ®×nh quyÕt ®Þnh chuyÓn ®Õn sèng t¹i mét xãm hoÆc ë gÇn ®ã, ng−êi nµy cÇn ph¶I ®Õn xin phÐp tr−ëng b¶n ®Ó khai ph¸ mét kho¶nh ®Êt míi ®Ó canh t¸c. Mét sè tranh chÊp ®Êt ®ai ®· x¶y ra trªn thùc tÕ nh−ng chØ ë trªn quy m« rÊt nhá vµ rÊt Ýt khi x¶y ra trong néi bé mét th«n b¶n. Th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng trªn hiÖn tr−êng, rÊt khã t×m vµ pháng vÊn nh÷ng ng−êi d©n cßn nhí nh÷ng chuyÖn x¶y ra tr−íc khi thµnh lËp hîp t¸c x·.

13

Tãm t¾t nh÷ng thay ®æi vÒ t×nh h×nh lao ®éng Víi kho¶ng thêi gian h¹n chÕ ph¶I hoµn thµnh nghiªn cøu nµy, chóng t«I ph¶I ®Ó l¹i mét sè lÜnh vùc ®Ó nghiªn cøu trong t−¬ng lai. Mét vÊn ®Ò quan träng lµ sù ph©n c«ng lao ®éng gi÷a çc nhãm tuæi vµ giíi tÝnh cã ¶nh h−ëng nh− thÕ nµo ®Õn viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp cho tõng hé gia ®×nh. Trong mét nghiªn cøu tr−íc ®©y t¹i th«n cña ng−êi Tµy ë huyÖn VÞ Xuyªn, tØnh Hµ Giang (Hjemdahl-94), çc chØ sè cho thÊy khèi l−îng c«ng viÖc cña phô n÷ ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ sau khi ®Êt ®−îc giao cho hé gia ®×nh ®Ó s¶n xuÊt l©m nghiÖp vµ n«ng l©m kÕt hîp. Lý do chÝnh lµ nh÷ng viÖc vÆt trong nhµ nh− lµm cá, ch¨m sãc vµ nh÷ng c«ng viÖc ph¶I lµm th−êng xuyªn vµ tèn nhiÒu thêi gian trong s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp phÇn lín ®Òu do phô n÷ thùc hiÖn. Khi hái t¹i sao phô n÷ ph¶I cã tr¸ch nhiÖm lµm cá vµ nh÷ng c«ng viÖc ch¨m sãc kh¸c nhiÒu ®Õn nh− vËy, c©u tr¶ lêi lµ ®ã lµ nh÷ng viÖc ®−îc coi lµ "viÖc cña ®µn bµ", chóng t−¬ng tù nh− viÖc lµm cá trong v−ên nhµ theo truyÒn thèng (dï c«ng viÖc b©y giê ph¶I thùc hiÖn trªn mét diÖn tÝch rÊt lín). Mét ®IÒu kú l¹ lµ nh÷ng c«ng viÖc n«ng nghiÖp vÊt v¶, tèn thêi gian, Ýt tiÕp xóc víi mäi ng−êi còng ®Òu do phô n÷ thùc hiÖn. Ýt tiÕp xóc trong tr−êng hîp nµy cã nghÜa lµ sù tiÕp xóc víi nh÷ng con ng−êi, yÕu tè vµ sù kiÖn bªn ngoµI th«n b¶n, n¬I mµ nam giíi cã nhiÒu c¬ héi tham dù h¬n. NhiÒu ®ång bµo d©n téc thiÓu sè ë ViÖt Nam coi thÕ giíi bªn ngoµI th«n b¶n cña hä lµ lÜnh vùc cña ®µn «ng vµ mèi quan hÖ víi nh÷ng ng−êi bªn ngoµI th−êng ®−îc gi÷ ë møc tèi thiÓu (xem vÝ dô cña Hjemdahl-94 vµ V−¬ng-97). Víi sù giíi thiÖu nh÷ng n«ng s¶n th−¬ng phÈm, t−¬ng lai biÕn ®æi cña nÒn kinh tÕ tõ ph−¬ng kÕ sinh sèng t¹i ®Þa ph−¬ng víi sù giao l−u h¹n chÕ víi thÕ giíi bªn ngoµI sang nÒn kinh tÕ ®ßi hái ph¶I cã sù giao l−u th−êng xuyªn trªn mét quy m« réng lín h¬n. Cã mét sè chØ sè cho thÊy phô n÷ th−êng bÞ h¹n chÕ c«ng viÖc trong ph¹m vi th«n b¶n. Chóng t«I kh«ng ®Ò cËp chi tiÕt h¬n vÒ vÊn ®Ò nµy nh−ng chóng t«I tin r»ng chóng ta cã thÓ biÕt ®−îc nhiÒu ®IÒu tõ viÖc nghiªn cøu vÒ sù ph©n c«ng lao ®éng sau khi giao ®Êt l©m nghiÖp. Mét vÊn ®Ò còng liªn quan ®Õn c©u hái trªn lµ "lao ®éng trÎ em". TrÎ em th−êng ®−îc yªu cÇu gióp bè mÑ nh÷ng c«ng viÖc vÆt nhÑ nhµng nh−ng tèn thêi gian nh− lµm cá hoÆc ch¨n sóc vËt. LiÖu ®IÒu nµy cã nghÜa lµ, mét trong nh÷ng hiÖu qu¶ cña cña sù ph¸t triÓn kinh tÕ hé gia ®×nh hiÖn nay nh− giao ®Êt l©m nghiÖp lµ ®ßi hái ph¶I t¨ng "lao ®éng trÎ em" hay kh«ng? ViÖc qu¶n lý rõng phßng hé vµ rõng s¶n xuÊt céng ®ång cã thÓ sÏ cã sù ph©n c«ng lao ®éng kh¸c trong hé gia ®×nh v× qu¶n lý céng ®ång th−êng sö dông lao ®éng mét çch hiÖu qu¶ h¬n. H×nh thøc nµy còng lµm gi¶m sè thêi gian trÎ em ph¶I lµm viÖc. Trªn ®©y lµ mét sè lÜnh vùc chóng t«I cho r»ng, nh÷ng nghiªn cøu chi tiÕt sÏ gióp MRDP thu ®−îc nh÷ng kÕt qu¶ bÒn v÷ng h¬n.

15

X· Th−îng L©m, huyÖn Na Hang, tØnh Tuyªn Quang

1. Tæng qu¸t X· Th−îng L©m cã 4,913 nh©n khÈu, thuéc 715 hé gia ®×nh. X· n»m trªn mét thung lòng mÇu mì, çch trung t©m huyÖn Na Hang 20 km vÒ phÝa t©y b¾c. C¬ së h¹ tÇng t−¬ng ®èi ph¸t triÓn. X· cã chî, tr−êng häc vµ çc ph−¬ng tiÖn y tÕ phôc vô hÇu hÕt ng−êi d©n trong x·. D©n sè bao gåm 4.688 ng−êi Tµy, 208 ng−êi Dao, 17 ng−êi Kinh DiÖn tÝch tù nhiªn cña Th−îng L©m lµ 5,220 ha §Êt n«ng nghiÖp: 643,33 ha 12,32 bao gåm: 206,79 ha (1 vô/n¨m) 114,11 ha (2 vô/n¨m) §Êt l©m nghiÖp 3.585,42 ha 68,66 bao gåm 3,165.42 ha (rõng tù nhiªn) 420,00 ha (v−ên rõng)

2. Giao ®Êt n«ng nghiÖp vµ sö dông ®Êt Toµn bé ®Êt canh t¸c lóa n−íc cña x· ®· ®−îc giao còng nh− ph©n bãn ®Êt rõng s¶n xuÊt. §Êt thæ c− ch−a ®−îc giao. §Êt rõng phßng hé sÏ kh«ng ®−îc giao cho tõng hé gia ®×nh. Qu¸ tr×nh giao ®Êt canh t¸c lóa n−íc kÐo dµI trong vßng hai n¨m (cho toµn bé 20 x· cña huyÖn Na Hang) theo Kho¸n 10, ®−îc hoµn thµnh vµo n¨m 1996. Tranh chÊp trªn ®Êt canh t¸c lóa n−íc hiÖn nay cßn rÊt Ýt vµ cã thÓ m« t¶ t×nh h×nh hiÖn hiÖn nay lµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh. Tuy nhiªn, theo mét nghiªn cøu t¹i x· NËm Ty, huyÖn Hoµng Su Ph× n¨m 1996 (V−¬ng & Hjemdahl-96), qu¸ tr×nh giao ®Êt canh t¸c lóa n−íc sau khi gi¶I t¸n çc hîp t¸c x· vµ n«ng tr−êng quèc doanh lµ mét nhiÖm vô rÊt phøc t¹p. Nh×n chung, n«ng d©n ®−îc tr¶ l¹i phÇn ®Êt canh t¸c lóa n−íc truyÒn thèng mµ hä ®· gãp vµo hîp t¸c x· trong nh÷ng n¨m 60. Mét tiªu chÝ giao ®Êt kh¸c lµ dùa trªn kh¶ n¨ng canh t¸c hiÖu qu¶ cña hé gia ®×nh: sè lao ®éng vµ tr©u cµy. Mét sè sù ph©n bè l¹i ®Êt ®−îc tiÕn hµnh vµ cã nh÷ng tranh chÊp kh«ng tr¸nh khái. Nh÷ng tranh chÊp nµy chñ yÕu lµ do trong thêi kú hîp t¸c x·, mét sè ruéng lóa n−íc bËc thang ®−îc x©y dùng ë nh÷ng n¬I t¹i thêi ®IÓm ®ã vÉn lµ ®Êt du canh cã quyÒn së h÷u truyÒn thèng. Khi giao nh÷ng ruéng lóa n−íc bËc thang, nh÷ng ng−êi chñ cò ®ßi quyÒn së h÷u truyÒn thèng ®èi víi nh÷ng diÖn tÝch ®Êt hiÖn ®· trë thµnh ruéng lóa n−íc. MÆc dï nh÷ng tranh chÊp nh− vËy th−êng xuyªn x¶y ra vµ qu¸ tr×nh giao ®Êt canh t¸c lóa n−íc ph¶I thùc hiÖn trong mét thêi gian dµI, nh−ng phÇn lín çc tr−êng hîp ®Òu ®−îc gi¶I quyÕt æn tho¶. Çc hé gia ®×nh ®−îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. Mét sè ruéng lóa n−íc ®−îc

16

x©y dùng míi vµ ®éc lËp cÇn ®−îc gép vµo trong giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. Nh−ng v× qu¸ tr×nh më réng diÖn tÝch canh t¸c lóa n−íc vÉn ®ang ®−îc tiÕp tôc thùc hiÖn t¹i çc th«n b¶n nªn ®©y lµ mét kÕt thóc më cña qu¸ tr×nh giao ®Êt. Trong qu¸ tr×nh giao ®Êt, çc lo¹i ®Êt canh t¸c lóa n−íc trong x· ®−îc ®o ®¹c chÝnh x¸c. NhiÒu sè liÖu cò (vµ th−êng lµ kh«ng chÝnh x¸c) dùa trªn nh÷ng ®o ®¹c trong thêi kú hîp t¸c x· ®· ®−îc chØnh söa l¹i. Nh÷ng ruéng lóa n−íc bËc thang míi ®−îc x©y dùng ®Òu ®−îc tÝnh ®Õn trong qu¸ tr×nh giao ®Êt vµ çc cuéc ®IÒu tra d©n sè. N¨m 1993, b¶n ®å ®−îc lËp víi tû lÖ 1:10,000. 643,33 ha ®Êt n«ng nghiÖp ®· ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh. Lóc ®Çu, ®Êt canh t¸c lóa n−íc ®−îc giao trªn c¬ së 1000m2/®Çu ng−êi. VD, mét gia ®×nh cã 3 ng−êi lín trong ®é tuæi lao ®éng cã thÓ nhËn ®−îc 3000 m2 ®Êt trång lóa n−íc. Ng−êi ký vµo giÊy chøng nhËn quyÒn së dông ®Êt lµ chñ hé (ng−êi chång) vµ tªn cña ng−êi vî còng ®−îc ghi kÌm trong ®ã. Trong tr−êng hîp ®Êt cÇn ®−îc chia nhá cho çc thµnh viªn trong gia ®×nh, hä sÏ ®−îc cÊp giÊy chøng nhËn míi. Khi mét ng−êi con trai lÊy vî, hé gia ®×nh ®ã sÏ chia cho gia ®inh trÎ mét phÇn ®Êt ®Ó sö dông. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶I tr−êng hîp nµo còng nh− vËy. VÝ dô, chñ hé tiÕp tôc qu¶n lý l« ®Êt ®ã b»ng çch kh«ng ®æi l¹i giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt vµ chØ cho con trai quyÒn sö dông ®Êt kh«ng chÝnh thøc. §©y còng kh«ng ph¶I lµ tr−êng hîp h·n h÷u ë vïng cao v× trong hÇu hÕt çc tr−êng hîp, ng−êi con trai th−êng sèng cïng víi vî trong nhµ cña bè mÑ m×nh cho ®Õn khi cã ®ñ tiÒn ®Ó cã thÓ sèng riªng. Khi ®ã, viÖc chia ®Êt cho cÆp vî chång trÎ sÏ tuú thuéc vµo chñ hé. Trong tr−êng hîp con trai c¶, tr−íc khi lÊy vî, anh ta lu«n sèng cïng bè mÑ. Khi bè mÑ ®· ®Õn tuæi nghØ ng¬I, anh ta cã tr¸ch nhiÖm ch¨m sãc cha, cßn vî anh ta cã tr¸ch nhiÖm ch¨m sãc mÑ chång. ë rÓ lµ mét tËp tôc phæ biÕn cña çc ®ång bµo d©n téc thiÓu sè theo chÕ ®é phô hÖ: nÕu mét gia ®×nh kh«ng cã con trai, khi mét ng−êi con g¸I ®I lÊy trång (th−êng lµ con g¸I c¶), chång cña c« ta sÏ mang hä ngo¹i vµ ë nhµ vî. QuyÒn vµ tr¸ch nhiÖm cña anh ta sÏ gièng nh− cña ng−êi con ®Î. TÊt c¶ nh÷ng diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp hiÖn cã t¹i c¶ hai x· Th−îng L©m vµ NËm Lµnh ®Òu cã chñ së h÷u hîp ph¸p vµ hiÖn nay kh«ng cã quü ®Êt n«ng nghiÖp dµnh cho nh÷ng hé míi trong th«n b¶n. §©y lµ mét chØ sè rÊt râ rµng r»ng nÒn kinh tÕ cÇn ph¶I chuyÓn h−íng tËp trung ®Ó ®¹t ®−îc t×nh h×nh kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng trong t−¬ng lai. Do qu¸ tr×nh giao ®Êt n«ng nghiÖp võa míi ®−îc hoµn thµnh nªn hiÖn nay cßn qu¸ sím ®Ó ®−a ra nhiÒu th«ng tin vÒ nh÷ng thay ®æi cã hoÆc sÏ cã cña çc m« h×nh sö dông ®Êt vµ thay ®æi nh− thÕ nµo v× n«ng d©n võa míi nhËn ®−îc giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. Cã lÏ sÏ cã mét sè thay ®æi nhá trong t×nh h×nh sö dông ®Êt cã liªn quan ®Õn ®Êt canh t¸c lóa n−íc. Ho¹t ®éng th©m canh cã thÓ cã hiÖu qu¶ h¬n, møc ®é ®Çu t− cã thÓ sÏ cao h¬n v× n«ng d©n hiÖn nay ®· tin t−ëng h¬n vµo thùc tÕ lµ hä ®ang lµ ng−êi chñ thËt sù trªn m¶nh ®Êt cña hä vµ quyÒn thõa kÕ ®· ®−îc gi¶I thÝch râ rµng trong LuËt §Êt §ai míi. Nh÷ng sù thay ®æi kh¸c cã thÓ nh×n thÊy ®−îc lµ vÊn ®Ò chia ®Êt trong néi bé gia ®×nh vµ viÖc cÊp GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho nh÷ng ng−êi con trai ®· lËp gia ®×nh. Trong tr−êng hîp nµy, viÖc giao ®Êt sÏ ®−îc chÝnh thøc ho¸ h¬n hiÖn nay.

17

3. Giao ®Êt l©m nghiÖp X· Th−îng L©m lµ mét x· thuéc "Ch−¬ng tr×nh thÝ ®IÓm" vµ viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp chØ ®−îc thùc hiÖn ë mét sè th«n b¶n trong giai ®o¹n ®Çu ®Ó t×m ra ph−¬ng ph¸p tèt nhÊt ®Ó thùc hiÖn trong t−¬ng lai. §Êt l©m nghiÖp ®−îc chia thµnh 3 lo¹i chÝnh: rõng s¶n xuÊt, rõng phßng hé vµ rõng ®Æc dông. Ho¹t ®éng giao ®Êt hiÖn nay chØ ®−îc thùc hiÖn ®èi víi lo¹i ®Êt l©m nghiÖp thø nhÊt. Tuy nhiªn, mét lÜnh vùc kh¸c cña giao ®Êt l©m nghiÖp lµ giao ®Êt theo Ch−¬ng tr×nh 327 sÏ ®−îc th¶o luËn ë phÇn d−íi ®©y. Theo kÕ ho¹ch hiÖn cã, çc hé gia ®×nh chØ ®−îc nhËn quyÒn sö dông ®Êt dµI h¹n ®èi víi rõng s¶n xuÊt. Rõng phßng hé vµ rõng b¶o tån sÏ do çc ®¬n vÞ nhµ n−íc qu¶n lý. 5 th«n b¶n ®−îc nhËn 420 ha rõng s¶n xuÊt cña x·: 20 hé gia ®×nh t¹i th«n Nµ Ta nhËn 98,57 ha 65 hé gia ®×nh t¹i th«n Nµ Lung nhËn 110,40 ha 13 hé gia ®×nh t¹i th«n Nµ Va nhËn 14,15 ha 13 hé gia ®×nh t¹i th«n Nµ LÇu nhËn 58,57 ha 37 hé gia ®×nh t¹i th«n B¶n Bo nhËn 23,15 ha Tæng diÖn tÝch ®· giao: 304,6 ha 5 trong tæng sè 11 th«n b¶n cña x· tham gia vµo qu¸ tr×nh giao ®Êt. DiÖn tÝch giao b×nh qu©n kho¶ng 2 ha,dao ®éng tõ 0,2 ®Õn 8,3ha/hé gia ®×nh. Tiªu chÝ c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh giao ®Êt hiÖn nay lµ diÖn tÝch ®−îc yªu cÇu trong çc ®¬n xin nhËn ®Êt sÏ ®−îc c©n nh¾c trªn c¬ së nhu cÇu, kh¶ n¨ng ®Çu t− vµ qu¶n lý ®Êt cña tõng hé gia ®×nh vµ sÏ bÞ giíi h¹n bëi quü ®Êt cña tõng th«n b¶n. Kh«ng ph¶I tÊt c¶ çc hé gia ®×nh cã yªu cÇu ®Òu ®−îc nhËn ®Êt. HoÆc lµ l« ®Êt dù ®Þnh giao cho hä chÊt l−îng qu¸ xÊu hoÆc ®¬n gi¶n chi v× th«n kh«ng ®ñ ®Êt cho tÊt c¶ mäi ng−êi trong b¶n. Cßn 116 ha rõng s¶n xuÊt sÏ kh«ng ®−îc giao v× mét sè lý do. §Êt ®−îc x¸c ®Þnh râ lµ rõng s¶n xuÊt vµ n«ng d©n sÏ ph¶I ®Çu t− mét sè tiÒn ®¸ng kÓ ®Ó thùc hiÖn quy ho¹ch sö dông ®Êt. NgoµI ra, phÇn lín diÖn tÝch 116 ha cßn l¹i nµy cã vÞ trÝ khã tiÕp cËn. Mét phÇn ®Êt cã rõng nh−ng gåm nh÷ng m¶nh nhá r¶I r¸c trªn mét diÖn tÝch lín vµ kh«ng cã ranh giíi x¸c ®Þnh râ rµng gi÷a çc kho¶nh. ChØ cã nh÷ng diÖn tÝch ®Êt lín h¬n 0,1 ha sÏ ®−îc giao. HiÖn nay cã mét sè hé gia ®×nh hiÖn ®ang canh t¸c trªn nhiÒu kho¶nh ®Êt cã diÖn tÝch nhá h¬n tiªu chÝ trªn sÏ ®−îc cÊp GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt t¹m thêi. Mét phÇn kh¸c trong sè 116 ha ch−a ®−îc giao ë trªn lµ ®Êt kh«ng canh t¸c ®· nhiÒu vô v× thiÕu lao ®éng vµ vèn ®Çu t−.

18

4. TrÝch dÉn pháng vÊn hé gia ®×nh Th«n Nµ Lung, x· Th−îng L©m Chñ hé: «ng Ch©u V¨n Cïng, tr−ëng th«n, 46 tuæi; vî: bµ Qu¸n, 46 tuæi, con g¸I §¶m, 12 tuæi; con trai: Minh, 10 tuæi Kinh tÕ hé gia ®×nh æn ®Þnh, ®ñ g¹o ¨n quanh n¨m Hé cã 4,000 m2 ruéng lóa n−íc gåm 6 thöa: 2000 m2 thu ho¹ch 1 vô/n¨m 2000 m2 thu ho¹ch 2 vô/n¨m 1,000 m2 mÇu, gåm 1 kho¶nh, trång ng« 1,000 m2 v−ên gia ®×nh, trång c©y ¨n qu¶, sÏ cho thu ho¹ch trong vßng 2 n¨m 11,000 m2 v−ên rõng, trång tre, cä, rõng tù nhiªn 16,000 m2 ®Êt l©m nghiÖp kh«ng cã rõng, trång 1,000 c©y quÕ Hé ®ang chê ®−îc cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt l©m nghiÖp. §¬n xin nhËn ®Êt ®· ®−îc chuyÓn tíi çc çn bé x· 2 th¸ng tr−íc. L« ®Êt çch nhµ 4 km. 6,000m2 ®Êt l©m nghiÖp ®−îc nhËn tõ hé bªn c¹nh do hé nµy kh«ng muèn qu¶n lý. Quy ho¹ch sö dông ®Êt l©m nghiÖp ®−îc x©y dùng cïng víi çn bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cña MRDP. KÕ ho¹ch sö dông ®Êt lµ ®Ó trång quÕ. C©y gièng do MRDP cung cÊp (gi¸ 300 ®/c©y) vµ sÏ ®−îc hoµn tr¶ sau 15 n¨m, khi c©y ®· cho thu ho¹ch. Hé còng cã kÕ ho¹ch trång quÕ t¹i v−ên rõng cña hé gia ®×nh ë gÇn nhµ. ¤ng Cïng cho r»ng Rõng phßng hé cã thÓ ®−îc chia thµnh hai lo¹i. tõ vïng ®Êt thÊp lªn ®Õn ®é cao trung b×nh = ®Êt tèt, Ýt ®¸, phï hîp ®Ó trång ng« vµ s¾n. Tõ ®é cao trung b×nh lªn ®Õn ®Ønh = ®Êt b¹c mÇu, rÊt nhiÒu ®¸, ®Êt hÇu nh− kh«ng sö dông cho trång cÊy ®−îc. Tuy nhiªn, c¶ hai ph¹m trï ®Çu cã thÓ bao gåm c¶ ®Êt phßng hé ®Çu nguån, nh÷ng níi ®Êt tèt cã thÓ canh t¸c ®−îc, nh−ng th−êng ®Êt ®Çu nguån rÊt khã tiÕp cËn. NÕu nh− mäi ng−êi th−êng kh«ng hiÓu râ hoÆc nhÊt trÝ ý kiÕn vÒ nh÷ng nguyªn t¾c qu¶n lý rõng phßng hé nh− thÕ nµo th× tÊt c¶ d©n b¶n ®Òu ®ång ý r»ng cÇn ph¶I b¶o vÖ rõng ®Çu nguån. Trong quan ®IÓm cña ng−êi d©n, ®IÒu ®ã kh«ng cã nghÜa r»ng kh«ng trång g× c¶ trong rõng phßng hé ®Çu nguån. Hµng n¨m, tÊt c¶ mäi n«ng d©n trong lµng ph¶I ký vµo hîp ®ång kho¸n b¶o vÖ rõng víi çn bé l©m nghiÖp x·, trong ®ã nªu râ, hä sÏ kh«ng chÆt bÊt kú c©y nµo, trång cÊy hoÆc x©m ph¹m ®Õn nh÷ng khu vùc nguyªn sinh ch−a khai ph¸ trong khu phßng hé nh−ng trªn thùc tÕ, ®«i khi ng−êi d©n th−êng tù trång mét Ýt c©y trong rõng phßng hé ®Çu nguån. Khi ®Õn thêi kú thu ho¹ch, hä th−êng chÆt kho¶ng 1 nöa sè c©y hä trång ban ®Çu. Bªn c¹nh ®ã, còng cã tr−êng hîp ng−êi d©n chÆt ph¸ rõng ®Çu nguån ®Ó trång c©y n«ng nghiÖp. B¶n Nµ Lïng cã tÊt c¶ 80 hé gia ®×nh. 65 hé trong sè ®ã yªu cÇu ®−îc nhËn ®Êt l©m nghiÖp ®Ó trång c©y. PhÇn lín çc tr−êng hîp ®Òu

19

®−îc chÊp nhËn nh−ng vÉn ch−a nhËn ®−îc giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. Nh÷ng hé gia ®×nh kh«ng yªu cÇu ®−îc nhËn ®Êt gåm hai lo¹i: nh÷ng hé ®· cã ®ñ ®Êt l©m nghiÖp vµ nh÷ng hé kh«ng cã ®ñ lao ®éng ®Ó cã thÓ canh t¸c cã hiÖu qu¶ trªn nh÷ng diÖn tÝch ®Êt nhËn thªm. §iÒu ®¸ng hoan nghªnh t¹i nh÷ng th«n b¶n ®· t×m hiÓu vÒ nh÷ng viÖc ®−îc phÐp lµm vµ kh«ng ®−îc phÐp lµm trong khu vùc rõng phßng hé lµ kh«ng ®−îc chÆt bÊt kú mét c©y nµo vµ kh«ng ®−îc khai ph¸ nh÷ng diÖn tÝch ®Êt míi. Nh÷ng ho¹t ®éng h¸I l−îm nh− nhÆt cñi, h¸i l¸ c©y, rau, c©y thuèc ®Òu ®−îc phÐp. Trªn quy ®Þnh, çc ho¹t ®éng h¸I l−îm ®Òu bÞ cÊm. NÕu tu©n theo nh÷ng quy ®Þnh trªn mét çch cøng nh¾c th× kh«ng ®−îc cã bÊt kú mét ho¹t ®éng nµo t¸c ®éng lªn rõng phßng hé vµ viÖc h¸I l−îm tÊt c¶ çc lo¹i c©y cá trong khu vùc nµy ®Òu bÞ cÊm. Tuy nhiªn, trong nh÷ng cuéc trß chuyÖn víi çc çn bé, hä ®Òu biÕt vµ ®ång ý r»ng ng−êi d©n cã thÓ h¸I l−îm çc lo¹i s¶n phÈm trªn trong rõng phßng hé.

5. Mét vÝ dô vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp ë th«n Na Vµ 13 hé gia ®×nh th«n Na Vµ ®· lµm ®¬n xin nhËn ®Êt rõng s¶n xuÊt. Ng−êi ta ®· lÊy mÉu çc lo¹i ®Êt kh¸c nhau 1 n¨m tr−íc. Phßng §Þa ChÝnh huyÖn ®· ®Õn th«n Na Vµ vµ mang theo b¶n ®å ®Þa chÝnh. Çc ®−êng ranh giíi ®· ®−îc vÏ trªn nh÷ng tÊm b¶n ®å ®ã sau khi çc çn bé ®· cïng víi nh÷ng ng−êi d©n trong th«n ®IÒu tra vÒ ranh giíi. Sau ®ã, giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt ®· ®−îc ký vµ çc hé hiÖn nay ®ang chê nhËn giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt ®−îc chøng thùc. HiÖn kh«ng cã kÕ ho¹ch sö dông ®Êt chi tiÕt ®−îc lËp víi sù tham gia cña ng−êi d©n. Khi n«ng d©n ký giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt, hä chØ ®¬n gi¶n ®ång ý trång vµ ch¨m sãc mét sè lo¹i c©y kh«ng ®−îc chØ ®Þnh râ víi môc ®Ých s¶n xuÊt. NÕu sau hai n¨m, Ban l©m nghiÖp cña x· ph¸t hiÖn gia ®×nh ®ã kh«ng trång c©y hoÆc qu¶n lý ®Êt kh«ng tèt, giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt sÏ bÞ thu håi vµ ®Êt sÏ ®−îc tr¶ l¹i cho x·. ViÖc thiÕu kÕ ho¹ch sö dông ®Êt chi tiÕt cho diÖn tÝch ®Êt ®−îc giao cã thÓ kh«ng g©y ra mét khã kh¨n nµo cho th«n Na Vµ v× th«n nµy thuéc ch−¬ng tr×nh MRDP vµ ch−¬ng tr×nh sÏ cÊp c©y gièng cho ng−êi d©n. Tuy nhiªn, n«ng d©n còng yªu cÇu cã nh÷ng dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m nhiÒu h¬n n÷a do nh÷ng ng−êi cã kinh nghiÖm trång çc lo¹i c©y l©m nghiÖp h−íng dÉn

6. TrÝch dÉn cuéc pháng vÊn vÒ thêi kú hîp t¸c x· Khi hîp t¸c x· ®−îc thµnh lËp vµo n¨m 1960, sè hé gia ®×nh trong x· chØ b»ng 1/3 sè hé hiÖn nay nh−ng sè khÈu trong mét gia ®×nh th× nhiÒu h¬n hiÖn nay. Chóng t«I kh«ng thu thËp ®−îc bÊt kú mét sè liÖu nµo vÒ d©n sè cña x· vµo n¨m 1960 nh−ng ®Ó so s¸nh, chóng t«I ®−îc cung cÊp sè liÖu tõ mét cuéc ®IÒu tra d©n sè tiÕn hµnh n¨m 1986 khi d©n sè cña x· lµ 3148 ng−êi thuéc 418 hé. Sè liÖu nµy so víi hiÖn nay lµ 4161 ng−êi thuéc 718 hé. VÝ dô, mét th«n trong x· cã 26 hé n¨m 1960, so víi sè liÖu hiÖn nay lµ 98 hé. Trong nh÷ng thËp kû ®Çu cña thÕ kû nµy, søc Ðp d©n sè rÊt thÊp, ®Êt n«ng nghiÖp vµ ®Êt l©m nghiÖp rÊt nhiÒu. §Õn kho¶ng nh÷ng n¨m 1930-1940, viÖc chÆt ph¸ rõng giµ x¶y ra rÊt phæ biÕn. T×nh h×nh trªn ®−îc thay ®æi vµo cuèi nh÷ng n¨m 40, khi çc giµ lµng mµ chóng t«I tiÕp chuyÖn m« t¶

20

r»ng, trong khu vùc hÇu nh− kh«ng cßn rõng giµ n÷a. Khi hîp t¸c x· ®−îc h×nh thµnh ®· cã mét sù thay ®æi tËp trung triÖt ®Ó; tõ m« h×nh sö dông ®Êt canh t¸c lóa, s¾n, ng« bæ sung thªm cho viÖc trång lóa n−íc vèn rÊt bÞ h¹n chÕ sang th©m canh lóa n−íc vµ x©y dùng nh÷ng thöa ruéng lóa n−íc bËc thang míi trªn nh÷ng diÖn tÝch ®Êt du canh cò. Tr−íc kia, ph©n bãn kh«ng hÒ ®−îc sö dông th× viÖc th©m canh l¹i ®ßi hái ph¶I ®Çu t− c¶ ph©n bãn vµ c«ng lao ®éng nhiÒu h¬n

7. TrÝch dÉn pháng vÊn vÒ sö dông ®Êt truyÒn thèng Theo truyÒn thèng, ng−êi Tµy ë Th−îng L©m th−êng chia rõng thµnh 3 lo¹i: Rïng giµ Rõng T¸i sinh Rõng Thiªng/rõng ma Rõng giµ lµ rõng nguyªn sinh, ch−a tõng bÞ chÆt ph¸ ®Ó canh t¸c lóa n−¬ng. Khi rõng giµ bÞ chÆt ph¸ vµ ®èt n−¬ng ®Ó trång vµ thu ho¹ch mét hoÆc hai vô lóa n−¬ng. Sau ®ã, ®Êt bÞ bá hoang trong kho¶ng 3 ®Õn 7 n¨m, tuú thuéc vµo chÊt l−îng ®Êt, vµ sau ®ã l¹i bÞ chÆt ph¸ ®Ó trång lóa, ng« hoÆc s¾n, tuú theo chÊt l−îng ®Êt. Trong mét sè tr−êng hîp, lóa cã thÓ ®−îc trång trong hai vô liªn tiÕp trªn cïng mét kho¶nh ®Êt nh−ng nh×n chung, s¶n l−îng lóa cña vô thø hai th−êng kh«ng cao nªn lóa th−êng bÞ thay b»ng s¾n hoÆc ng«. S¾n hoÆc ng« ®−îc trång theo m« h×nh du canh truyÒn thèng vµ kh«ng cã xen canh. Sau 3 ®Õn 5 n¨m liªn tôc trång s¾n hoÆc ng« lµ ®Õn thêi kú ®Êt bÞ bá hoang trong kho¶ng tõ 3 ®Õn 7 n¨m. Tr−íc thêi kú hîp t¸c x·, ®Êt l©m nghiÖp ®−îc coi lµ "cña tÊt c¶ mäi ng−êi". Nh÷ng trë ng¹i chÝnh cña viÖc du canh lµ sè l−îng lao ®éng trong mét hé gia ®×nh ph¶I tham gia. Theo mét sè nh÷ng cuéc pháng vÊn kh«ng chÝnh thøc t¹i mét sè th«n b¶n x· Th−îng L©m cho thÊy, kh«ng cã mét ph−¬ng ph¸p ®Æc biÖt nµo ®Ó b¶o vÖ rõng ®Çu nguån, hay thËm chÝ lµ rõng thiªng (t¹i thêi ®IÓm tr−íc giai ®o¹n hîp t¸c x· diÖn tÝch lo¹i rõng nµy kho¶ng 20.000 m2 gåm 4 khu t¹i th«n Nµ Lung) phÇn lín n»m trong vµ xung quanh khu vùc ®Çu nguån. Tuy diÖn tÝch nµy kh«ng lín l¾m, nh−ng çc n«ng d©n ®Òu nãi r»ng ho¹t ®éng du canh kh«ng hÒ x©m ph¹m ®Õn khu vùc xung quanh rõng thiªng víi mét diÖn tÝch cßn lín h¬n thÕ rÊt nhiÒu lÇn, nh−ng kh«ng nãi râ lµ bao nhiªu. Rõng Thiªng ë Nµ Lung ®· bÞ chÆt ph¸ kh¸ nhiÒu trong thêi kú hîp t¸c x¸ khi x©y dùng nh÷ng con ®−êng míi trong khu vùc. Nh÷ng diÖn tÝch rõng thiªng cßn l¹i hiÖn nay thuéc lo¹i rõng phßng hé

8. Th¶o luËn VÊn ®Ò khÈn thiÕt liªn quan ®Õn vÊn ®Ò giao ®Êt l©m nghiÖp l¹i lµ sù thiÕu ®Çu t− cña chÝnh phñ, nh÷ng tiªu chÝ giao ®Êt, ®Êt chØ ®−îc giao cho hé gia ®×nh mµ kh«ng ®−îc giao cho céng ®ång qu¶n lý (çc hé nghÌo th−êng thiÕu nh©n lùc), thiÕu dÞch vô khuyÕn n«ng lµm cho çc hé nghÌo rÊt khã cã thÓ (nÕu kh«ng nãi lµ kh«ng thÓ) tham gia mét çch cã hiÖu qu¶. §iÒu nµy trë nªn ®Æc biÖt khã kh¨n khi ®Êt n«ng

21

nghiÖp kh«ng cã nhiÒu ®Ó giao cho nh÷ng ng−êi cã nhu cÇu. Trong sè nh÷ng lo¹i ®Êt hiÖn nay chØ cã rÊt Ýt diÖn tÝch cã thÓ chuyÓn ®èi thµnh ruéng lóa n−íc. ViÖc giao ®Êt l©m nghiÖp ®· s¾p ®−îc hoµn thµnh vµo thêi ®iÓm chóng t«i ®Õn x· t×m hiÓu. KÕt qu¶ vÉn cßn ch−a râ. Chóng t«i thÊy vÊn ®Ò chÝnh lµ ph¶i gióp nh÷ng hé nghÌo cã lîi tõ viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp. NÕu ®Êt chØ ®−îc giao dùa trªn nh÷ng tiÒn ®Ò ë trªn th× çc hé gia ®×nh thiÕu lao ®éng vµ vèn ®Çu t− cã rÊt Ýt c¬ héi ®Ó tham gia. CÇn cã nh÷ng m« h×nh ®Ó gióp nh÷ng hé nghÌo còng cã thÓ tham gia vµo qu¸ tr×nh giao ®Êt. Chóng t«i xin tr×nh bµy mét vÝ dô vÒ nh÷ng ho¹t ®éng thÝ ®iÓm ®· thùc hiÖn trªn thùc tª, ®ã lµ vÝ dô vÒ qu¶n lý ®Êt l©m nghiÖp céng ®ång t¹i th«n NËm Cµi, tØnh Yªn B¸i (xem ch−¬ng: VÝ dô vÒ Sö dông ®Êt vµ giao ®Êt ë th«n NËm Cµi), qu¶n lý céng ®ång rõng s¶n xuÊt cã thÓ lµm cho nhiÒu ng−êi lao ®éng cã kh¶ n¨ng tham gia vµo ho¹t ®éng qu¶n lý çc nguån kh¸c céng ®ång nh− cµ phª, chÌ hoÆc c©y ¨n qu¶. T¹i nhiÒu x· vïng cao, nh÷ng kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm trong çc lÜnh vùc kh¸c nhau vµ nh÷ng chuyªn m«n cña ®Þa ph−¬ng t−¬ng ®èi nhiÒu nh−ng rÊt hiÕm khi ®−îc sö dông. §©y lµ mét vÊn ®Ò rÊt cÇn ®−îc thùc hiÖn v× th−êng nhËn thøc chung cña ng−êi Kinh sèng ë vïng thÊp lµ nh÷ng ng−êi d©n téc rÊt l¹c hËu vµ ®«I khi kh«ng cã tinh thÇn hîp t¸c. Trªn thùc tÕ, nh÷ng kÕ ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ tÝnh ®Õn thêi ®IÓm nµy th−êng ®−îc lËp theo nh÷ng m« h×nh thùc tÕ cña ®ång b»ng miÒn xu«I mµ ng−êi d©n sinh sèng chñ yÕu lµ ng−êi Kinh. NÕu kh«ng chia vµ x¸c ®Þnh rµnh rät, m¸y mãc sö dông cho tõng môc ®Ých kh¸c nhau: ®Êt rõng, nu«i ç, nu«i bß, dª, nu«i tr©u vµ mét sè ho¹t ®éng kh¸c th× cã thÓ t¹o ra ®−îc c¬ së réng r·i h¬n cho viÖc thö nghiÖm ®Ó hç trî cho kinh tÕ ®Þa ph−¬ng. NhiÒu ý kiÕn ph¶n ®èi s¶n xuÊt c©y th−¬ng phÈm t¹i nh÷ng vïng s©u kh«ng cã c¬ së h¹ tÇng nh− ®−êng x¸ hay chî. Nh−ng nÕu nh×n kü h¬n vµo t×nh h×nh hiÖn nay, vÝ dô nh− ng−êi Hm«ng vµ ng−êi Dao ®ang sèng ë nh÷ng vïng rÊt xa ®· chiÕm lÜnh ®−îc thÞ tr−êng th−¬ng m¹i vµo çc phiªn chî ngµy Chñ nhËt ë khu vùc miÒn b¾c ViÖt Nam. §iÒu nµy chøng tá r»ng, ngay c¶ khi ®−êng vµ chî t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó kinh doanh hiÖu qu¶ h¬n, chóng còng kh«ng cã nghÜa nhÊt thiÕt b¾t buéc ph¶i ë gÇn. NÕu t×nh h×nh sö dông ®Êt hiÖn nay ®−îc coi lµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh th× vÉn cã nhiÒu ý kiÕn cña çc th«n b¶n cho r»ng, trong mét sè tr−êng hîp, cÇn giao l¹i mét phÇn ®Êt canh t¸c lóa n−íc vµ v−ên rõng cho c«ng b»ng h¬n. Nh÷ng vÊn ®Ò cña Ch−¬ng tr×nh 327 ë x· Th−îng L©m Tæng diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp ®−îc giao theo Ch−¬ng tr×nh 327 ë x· Th−îng L©m lµ 90,8 ha. 50 ha tËp trung xung quanh b¶n Nµ Lung ®−îc giao cho 32 hé, phÇn lín ®Òu sèng t¹i çc b¶n kh¸c. Hîp ®ång kho¸n 327 ®−îc thùc hiÖn t¹i x· Th−îng L©m vµo n¨m 1990-1991 §Êt l©m nghiÖp trong ch−¬ng tr×nh 327 ®−îc giao trªn c¬ së "kÕt thóc më". Kh«ng cã giíi h¹n vÒ thêi gian lµ n«ng d©n cã thÓ gi÷ ®Êt trong vßng bao l©u. KÕ ho¹ch sö dông ®Êt kh«ng râ rµng. Nh÷ng hîp ®ång ç nh©n do hé gia ®×nh ký ®Òu quy ®Þnh r»ng ®Êt ph¶I ®−îc sö dông

22

theo kÕ ho¹ch sö dông ®Êt ®· thèng nhÊt tr−íc khi giao ®Êt. NÕu hé gia ®×nh kh«ng thùc hiÖn ®óng nh− vËy, x· sÏ lÊy l¹i ®Êt. Tuy nhiªn, ch−a cã tr−êng hîp nµo nh− vËy x¶y ra. Cã mét vµI vÝ dô hé gia ®×nh ®· ®−îc giao mét diÖn tÝch ®Êt lín h¬n kh¶ n¨ng canh t¸c vµ qu¶n lý hiÖu qu¶ cña hä. Còng cã mét sè vÝ dô kh¸c lµ nhiÒu hé kh«ng hÒ lµm g× c¶. Nh÷ng nguyªn nh©n cña viÖc qu¶n lý sai nµy lµ do hä kh«ng cã nguån ®Çu t− nh− ®· høa vµ çc hé gia ®×nh ®· ®−îc giao ®Êt kh«ng ®ñ nh©n lùc ®Ó thùc hiÖn nh÷ng c«ng viÖc cña m×nh. Qu¸ tr×nh thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh 327 cµng thªm phøc t¹p víi mét thùc tÕ khã kh¨n lµ hÇu hÕt nh÷ng diÖn tÝch ®Êt cña ch−¬ng tr×nh 327 ®Òu ®−îc Phßng §Þa ChÝnh huyÖn x¸c ®Þnh lµ rõng phßng hé. §Êt thuéc lo¹i rõng phßng hé sÏ kh«ng ®−îc sö dông vµo môc ®Ých s¶n xuÊt. Chóng t«I ®· ®Æt c©u hái trùc tiÕp víi Phßng §Þa chÝnh huyÖn vÒ vÊn ®Ò nµy, c©u tr¶ lêi lµ ®Êt cña ch−¬ng tr×nh 327 lµ ®Êt cña nhµ n−íc, ®Çu t− ban ®Çu lµ cña nhµ n−íc, th× chØ cã nhµ n−íc míi cã thÓ khai th¸c ®−îc th«i. NÕu tuyªn bè trªn lµ mét chÝnh s¸ch hiÖn hµnh vµ nh÷ng tiªu chÝ ph©n lo¹i ®Êt rõng hiÖn nay víi nh÷ng quy ®Þnh hiÖn hµnh vÒ sö dông ®Êt, ®IÒu ®ã cã nghÜa lµ nh÷ng ng−êi n«ng d©n ®· trång c©y vµ ®Çu t− søc lao ®éng cña m×nh sÏ kh«ng nhËn ®−îc bÊt kú mét chót lîi nhuËn nµo tõ nh÷ng ®Çu t− vµ nç lùc ®¸ng kÓ cña hä. Dï mét vµI hé gia ®×nh ®· ®−îc giao nh÷ng diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp lín cã thÓ sö dông ®Êt mét çch hiÖu qu¶, chóng t«I ®Ò xuÊt rµ so¸t l¹i mét çch kü l−ìng ch−¬ng tr×nh 327 vÒ nh÷ng diÖn tÝch ®Êt ®· ®−îc giao vµ hiÖn tr¹ng sö dông ®©t t¹i x· Th−îng L©m. V× t×nh tr¹ng thiÕu ®Êt lµ mét vÊn ®Ò kh¸ bøc b¸ch t¹i x·, chóng t«I tin r»ng, viÖc rµ so¸t l¹i hiÖn tr¹ng, vµ cã thÓ lµ giao l¹i ®Êt l©m nghiÖp cña ch−¬ng tr×nh 327 sÏ gióp viÖc sö dông nguån ®Êt h÷u h¹n mét çch hiÖu qu¶ h¬n.

9. Ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c− ë huyÖn Na Hang PhÇn d−íi ®©y ph¸c th¶o t×nh h×nh, tuy kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn viÖc giao ®Êt l©m nghiÖp t¹i huyÖn Na Hang nh−ng cã ¶nh h−ëng lín ®Õn ho¹t ®éng nµy do viÖc t¨ng søc Ðp d©n sè trong khu vùc, n¬I vèn ®· thiÕu ®Êt n«ng nghiÖp vµ ®Êt l©m nghiÖp. Chóng t«I kiÕn nghÞ cÇn thùc hiÖn cµng sín cµng tèt mét cuéc nghiªn cøu chuyªn s©u riªng vÒ nh÷ng x· vµ th«n b¶n chÞu ¶nh h−ëng cña ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c−. Theo ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c− cña x· Th−îng L©m, cã ba nhãm d©n c− ph¶I di dêi lµ nh÷ng ng−êi d©n sèng: + trong vïng s©u, + rõng ®Æc dông (khu b¶o tån l©m nghiÖp quèc gia) + rõng ®Çu nguån. Ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c− do huyÖn lËp, cÊp tØnh phª duyÖt, ng©n s¸ch thùc hiÖn do Hµ Néi cÊp. CÊp huyÖn thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh t¸I ®Þnh c− víi sù tham gia cña cÊp x·. Ch−¬ng tr×nh hoµn thµnh viÖc t¸I ®Þnh c− tÊt c¶ çc hé gia ®×nh vµo cuèi n¨m 1997.

23

ViÖc ®Òn bï cho çc hé t¸I ®Þnh c− bao gåm: 500 m2 ®Êt n«ng nghiÖp (®Êt dèc), ®Ó trång ng« vµ s¾n 360-400 m2 ®Êt n«ng nghiÖp (®©t b»ng) ®Ó x©y dùng nh÷ng ruéng lóa n−íc bËc thang míi (kh«ng giao ®Êt l©m nghiÖp) 250.000 ® ®Ó thuª lao ®éng lµm ruéng lóa n−íc bËc thang 2 triÖu ®ång ®Ó x©y dùng nhµ cña vµ chuång tr¹i sóc vËt Mét nöa cña sè tiÒn 2 triÖu trªn ®−îc tr¶ tr−íc ngay sau khi gia ®×nh ®· thùc hiÖn mét sè c«ng viÖc chuÈn bÞ ®Ó chuyÓn ®i. Nöa cßn l¹i sÏ ®−îc tr¶ sau khi hé ®· t¸i ®Þnh c− xong. ChÝnh phñ cßn cÊp miÔn phÝ cho çc hé t¸i ®Þnh c− 2 tÊn g¹o. Trong t−¬ng lai, Ng©n hµng Ng−êi nghÌo sÏ cho n«ng d©n vay vèn ®Ó mua thiÕt bÞ vµ gia sóc nh− bß, lîn, gµ. 23 hé gia ®×nh víi 153 khÈu (ng−êi d©n téc Hm«ng vµ d©n téc Dao) thuéc nhãm d©n c− thø nhÊt, hiÖn ®ang sinh sèng t¹i vïng s©u cña th«n PhiÒng Qu©n, x· Nang Kha. §©y lµ mét vïng s©u kh«ng cã c¬ së h¹ tÇng vµ sù tiÕp cËn víi çc dÞch vô y tÕ vµ tr−êng häc rÊt khã kh¨n. 10 hé trong sè ®ã sÏ chuyÓn ®Õn cïng mét th«n ë x· Th−îng N«ng. HiÖn nay ch−a cã quyÕt ®Þnh sÏ chuyÓn nh÷ng hé cßn l¹i (5 hé ng−êi Dao vµ 8 hé ng−êi Hm«ng) ®i ®©u. 7 hé ng−êi Dao kh¸c thuéc nhãm 1 ®· t¸i ®Þnh c− t¹i th«n PhiÒng Qu©n, x· Nang Kha. Ng−êi ta nãi r»ng, 7 hé nµy ®· nhËn ®−îc nh÷ng kho¶n tiÒn båi th−êng nh− ®· høa. Ban §Þnh canh ®Þnh c− cho biÕt, t×nh h×nh cña hä hiÖn nay rÊt "æn ®Þnh". Nhãm d©n c− thø hai thùc hiÖn t¸I ®Þnh c− gåm 39 hé gia ®×nh. 11 hé d©n téc Dao tõ x· VÜnh Yªn, 28 hé d©n téc Hm«ng tõ x· Kh©u TÞnh. Çc n«ng d©n ®· b¾t ®Çu tiÕn hµnh chuÈn bÞ di dêi nh−ng hiÖn nay hä vÉn ch−a di dêi xong. Nhãm d©n c− thø ba gåm tÊt c¶ 9 hé ng−êi Dao víi 69 khÈu. Nh÷ng hé nµy ®· chuyÓn tíi n¬I ë míi ë x· Yªn Hoµ. N¬I nµy ch−a cã ng−êi ë tÝnh ®Õn thêi ®IÓm hä di dêi ®Õn. Th«n míi Khu©y Kiªng n»m çch trung t©m x· kho¶ng 10 km vµ ch−a cã ®−êng. Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn cña b¶n b¸o ço nµy, cã mét vµI yÕu tè cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh t¸I ®Þnh c− cÇn ®−îc tÝnh ®Õn trong t−¬ng lai. Mèi b¨n kho¨n lín nhÊt lµ viÖc t¸I ®Þnh c− nµy ®−îc thùc hiÖn mµ kh«ng cã sù ®Çu t− vÒ kinh tÕ mét çch ®Çy ®ñ. §Êt n«ng nghiÖp cña x· rÊt hiÕm, trªn c¬ së søc Ðp vÒ d©n sè hiÖn nay, chóng t«I thÊy rÊt khã tin t−ëng r»ng, nh÷ng khu vùc ®Êt bá hoang kh«ng cã ng−êi ë tr−íc ®©y cã thÓ ph¸t triÓn t×nh h×nh kinh tÕ x· héi bÒn v÷ng. Mét nghiªn cøu riªng t¹i çc th«n b¶n t¸I ®Þnh c− cã thÓ hç trî vÒ mÆt lý thuyÕt cho nh÷ng kÕ ho¹ch t¸I ®Þnh c− trong t−¬ng lai. CÇn nghiªn cøu t¹i c¶ nh÷ng th«n b¶n ®−îc thµnh lËp t¹i nh÷ng khu vùc tr−íc ®©y kh«ng cã ng−êi ë ®Ó t×m hiÓu xem t×nh h×nh cã æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng

24

kh«ng vµ t¹i nh÷ng khu vùc çc nhãm d©n téc kh¸c nhau ph¶i sèng gÇn nhau nh− çc b¶n cña ng−êi Hm«ng ®−îc t¸i ®Þnh c− t¹i khu vùc cña ng−êi Tµy. Nghiªn cøu kh«ng chØ cÇn chó ý ®Õn tÝnh bÒn v÷ng cña çc ®iÒu kiÖn kinh tÕ x· héi thùc tÕ mµ cßn cÇn ph¶i nç lùc ®Ó t×m hiÓu râ nh÷ng t¸c ®éng ®Õn ®êi sèng v¨n ho¸.

25

X· NËm Lµnh, huyÖn V¨n ChÊn, tØnh Yªn B¸i 1. Tæng qu¸t NËm Lµnh lµ mét x· vïng cao n»m ë phÝa t©y huyÖn V¨n ChÊn, tØnh Yªn B¸i. X· gåm 7 th«n víi tæng sè d©n lµ 2,438 ng−êi thuéc 40 hé gia ®×nh. D©n sè thuéc 7 nhãm d©n téc, gåm cã: D©n téc Dao 316 hé 2.199 khÈu 90,1% D©n téc Hm«ng 21 hé 57 khÈu 5,9% D©n téc Th¸i 10 hé 57 khÈu 2,4% D©n téc Kinh 8 hé 34 khÈu 1,4% D©n téc Tµy 1 hé 7 khÈu 0,2% D©n téc Kh¬ Mó 1 hé 7 khÈu 0,2% DiÖn tÝch ®Êt tù nhiªn gåm cã 7.752 ha §Êt canh t¸c lóa n−íc lµ 35,2 ha §Êt du canh 118,8 ha §Êt trång s¾n/ng« 67,6 ha §Êt trång chÌ 13,1 ha 38% diÖn tÝch t−¬ng ®−¬ng 2.995,4 ha lµ ®Êt cã rõng; 55,8% hay 4.325,9 ha lµ “®Êt l©m nghiÖp kh«ng cã rõng”. Nh÷ng diÖn tÝch cã rõng cßn l¹i chñ yÕu ph©n bè t¹i nh÷ng vïng ®Êt ranh giíi cña x·, nh÷ng n¬i ®−êng ®i l¹i rÊt khã kh¨n vµ nh÷ng khu vùc cã ®é dèc lín vµ nh÷ng ®Ønh nói cao.

2. S¬ l−îc t×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ sö dông ®Êt truyÒn thèng Nh÷ng yÕu tè quyÕt ®Þnh m« h×nh sö dông ®Êt ë NËm Lµnh tr−íc thêi kú hîp t¸c x· lµ quü ®Êt rÊt dåi dµo. Chóng t«i kh«ng cã sè liÖu vÒ sè hé ®Þnh c− trong khu vùc håi ®Çu thÕ kû. Sè liÖu −íc tÝnh dùa trªn nh÷ng cuéc trß chuyÖn víi çc gi¸ lµng t¹i çc th«n ®oµn ®Õn t×m hiÓu. D©n sè khi ®ã b»ng kho¶ng 1/5 con sè hiÖn nay. Trõ mét sè hé gia ®×nh ®· b¾t ®Çu trång cÊy trªn mét sè l« ®Êt vµ viÖc trång trät còng s¾p ®−îc thùc hiÖn trªn mét sè diÖn tÝch ®Êt rõng kh¸c, ®Êt rõng ®−îc coi lµ “cña tÊt c¶ mäi ng−êi”. Rõng giµ nguyªn sinh bÞ chuyÓn thµnh ®Êt n«ng nghiÖp. Sau khi rõng giµ ®· bÞ chÆt vµ ®èt, ng−êi ta trång lóa b»ng gËy. §Êt tèt th−êng cho n¨ng suÊt cao trong 3 vô lóa liªn tiÕp vµ mét vô s¨n. Sau ®ã ®Êt bÞ bá hoang ®Ó t¸i sinh trong vßng tõ 7 ®Õn 10 n¨m. Trong nh÷ng n¨m tr−íc thêi kú hîp t¸c x· kh«ng hÒ cã m« h×nh ®Þnh canh dùa vµo hÖ thèng trång trät quay vßng. §Êt cã rõng khi ®ã cã rÊt nhiÒu, n«ng d©n chØ ®¬n gi¶n chuyÓn tõ chç nä sang chç kia. Khi ®−îc hái vÒ nh÷ng lo¹i ®Êt rõng theo çch ph©n lo¹i truyÒn thèng, çc giµ lµng ®Ó tr¶ lêi gièng nhau lµ rõng ®¬n gi¶n chØ lµ rõng mµ th«i. NÕu ®−îc hái s©u h¬n n÷a, ®«i khi çc giµ lµng còng

26

nhÊt trÝ t¸ch riªng lo¹i rõng phßng hé, nh−ng phÇn lín tr−êng hîp th× kh«ng ph©n lo¹i riªng. §Êt l©m nghiÖp ®−îc chia thµnh ®Êt cã ®é dèc thÊp, dèc trung b×nh vµ çc ®Ønh nói. Rõng phßng hé th−êng thuéc lo¹i rõng thiªng cña th«n b¶n, n¬i hµng n¨m th−êng tæ chøc lÔ cóng tÕ thÇn linh b¶o vÖ th«n b¶n. Tuy nhiªn, diÖn tÝch çc khu rõng thiªng th−êng rÊt nhá, ®«i khi chØ bao gåm mét vµi çi c©y lín. “Rõng thiªng” th−êng n»m trªn khu vùc ®Çu nguån

3. HiÖn tr¹ng sö dông ®Êt V× nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn, diÖn tÝch ®Êt phï hîp ®Ó canh t¸c lóa n−íc rÊt h¹n chÕ. An toµn l−¬ng thùc c¬ b¶n dùa vµo du canh lóa, s¾n vµ trång rau trong v−ên nhµ. DiÖn tÝch rõng tù nhiªn Ýt ái cßn l¹i lµ rõng giµ vµ rõng t¸i sinh tuy nhiªn vÉn ®ãng mét vai trß quan träng trong vÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc vµ ch¨n nu«i gia sóc. Çc ho¹t ®éng h¸i l−îm ®Ó bæ xung thªm cho b÷a ¨n chñ yÕu lµ m¨ng vµ mét sè lo¹i rau rõng. Ng−êi d©n vÉn h¸i l−îm mét sè lo¹i c©y thuèc vµ nh÷ng c©y ®Æc dông kh¸c ®−îc sö dông cho môc ®Ých x©y dùng. Cñi ®un nÊu vµ gç x©y dùng hiÖn ®ang lµ mét vÊn ®Ò kh¸ næi cém v× diÖn tÝch rõng cßn l¹i rÊt h¹n chÕ vµ sè l−îng lao ®éng tham gia h¸i l−îm, ¸p lùc d©n sè vµ sù ph¸ rõng cã t¸c ®éng rÊt lín ®Õn çc loµi ®éng vËt hoang d·. Ho¹t ®éng s¨n b¾t rÊt hiÕm x¶y ra v× nhiÒu loµi thó s¨n ®· bÞ tuyÖt chñng. Tuy cã mét sè con suèi kh¸ lín ch¶y qua x·, nh−ng nguån cung cÊp ç còng rÊt hiÕm. Çc ao ç ®Ó nu«i trång thuû s¶n rÊt hiÕm v× chi phÝ cho viÖc x©y dùng vµ duy tr× çc ao ç trªn ®Êt dèc rÊt lín.

4. Sö dông ®Êt vµ nh÷ng chÝnh s¸ch cña ChÝnh Phñ. Sau nhiÒu thËp kû sö dông kh«ng bÒn v÷ng m«i tr−êng thiªn nhiªn, ChÝnh phñ ViÖt nam thÊy r»ng nh÷ng nç lùc lµm chËm laÞ qu¸ tr×nh suy tho¸i rõng vµ nguån rõng lµ mét viÖc rÊt quan träng. Nh−ng viÖc thùc hiÖn nh÷ng h−íng dÉn cña quèc gia t¹i ®Þa ph−¬ng trong vÊn ®Ò giao ®Êt l©m nghiÖp kh«ng ph¶i lóc nµo còng kh¶ thi hay phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña ®Þa ph−¬ng nÕu nh− kh«ng cã sù ph¸t triÓn m¹nh, hiÖu qu¶ vµ t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ ®Þa ph−¬ng t¹i nh÷ng khu vùc nh− x· NËm Lµnh. ChØ khi ®¹t ®−îc an toµn l−¬ng thùc ë møc cao, n«ng d©n míi cã thÓ tham gia cã hiÖu qu¶ vµo çc ho¹t ®éng ph¸t triÓn kinh tÕ nh− trång c©y c«ng nghiÖp ®Ó lµm giÊy, lÊy gç, lµm nhµ hay nh÷ng lo¹i c©y th−¬ng phÈm kh¸c nh− quÕ. Víi nh÷ng kinh nghiÖm s½n cã, chóng t«i cho r»ng, v× môc tiªu cña ChÝnh Phñ lµ gióp nh÷ng vïng nghÌo nhÊt víi nç lùc ®Ó “xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo”, th× nh÷ng −u tiªn vµ chó träng hiÖn nay vÒ ®Çu t− l©m nghiÖp cßn ch−a phï hîp víi thùc tÕ ë nh÷ng vïng cao nghÌo. An toµn l−¬ng thùc cÇn ph¶i ®−îc ®Æt lªn hµng ®Çu. Trong çc cuéc pháng vÊn, chóng t«i th−êng ®−îc nghe n«ng d©n nãi: “c©y th× rÊt tèt nÕu chóng t«i trång, nh−ng chóng t«i kh«ng ¨n c©y ®−îc.” Sù chó träng dµnh cho ph¸t triÓn l©m nghiÖp vµ nh÷ng nç lùc b¶o vÖ rõng hiÖn nay ®Ó lµm

27

gi¶m xãi mßn ®Êt sÏ dÉn ®Õn t×nh tr¹ng d©n b¾t buéc ph¶i du canh. ë nh÷ng n¬i søc Ðp d©n sè kh«ng cao, viÖc canh t¸c n«ng nghiÖp n−¬ng rÉy bÒn v÷ng chØ cã thÓ kh¶ thi nÕu chóng ta chó träng ®Õn hiÖn tr¹ng cña ®Þa ph−¬ng. Chóng t«i ®· chøng kiÕnë mét sè níi, dù ¸n nhiÒu tham väng nµy ®· cã mét vµi ¶nh h−ëng kh«ng tèt. ë nh÷ng n¬i ®Êt n«ng nghiÖp ®−îc ph©n lo¹i l¹i thµnh ®Êt l©m nghiÖp, tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ vµ qu¶n lý ®Êt vÉn thuéc hé gia ®×nh nh−ng hä kh«ng ®−îc cung cÊp dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m vµ vèn ®Çu t− ®Çy ®ñ. Mét c©u hái kh¸c lµ lµm thÕ nµo ®Ó s¶n xuÊt l©m nghiÖp cã hiÖu qu¶ trªn nh÷ng m¶nh ®Êt nhá, ph©n t¸n ®−îc giao cho hé gia ®×nh vµ mét vÊn ®Ò cÇn tranh luËn kh¸c vÒ viÖc giao nh÷ng diÖn tÝch ®Êt lín h¬n cho mét nhãm hé cã quan hÖ hä hµng hoÆc mét th«n b¶n qu¶n lý chung. ViÖc cho phÐp chÝnh thøc n«ng d©n trång cÊy thªm trong nh÷ng diÖn tÝch kh«ng cho doanh thu tr−íc 20 ®Õn 30 n¨m lµ mét gi¶i ph¸p. Nh− chóng t«i ®· tr×nh bµy, t×nh h×nh hiÖn nay ch−a hÒ æn ®Þnh nÕu thùc hiÖn nh÷ng h−íng dÉn vµ quy ®Þnh hiÖn hµnh vÒ ®Êt rõng

5. Së h÷u ®Êt vµ giao ®Êt Trªn thùc tÕ, theo quyÒn sö dông ®Êt “truyÒn thèng”, toµn bé ®Êt cña x· ®Òu hiÖn ®ang ®−îc sö dông (kÓ c¶ nh÷ng ruéng du canh ®ang bÞ bá hoang) cho môc ®Ých n«ng nghiÖp vµ ®Êt l©m nghiÖp ®−îc sö dông cho çc ho¹t ®éng h¸i l−îm hoÆc ch¨n th¶ sóc vËt ®Òu cã ng−êi sö dông hîp ph¸p. ViÖc giao ®Êt trong qu¸ khø ®−îc ¸p dông víi lo¹i ®Êt canh t¸c lóa n−íc vµ nh÷ng diÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp më réng. ViÖc giao ®Êt canh t¸c lóa n−íc sÏ ®−îc chÝnh thøc ho¸ (th«ng qua viÖc cÊp GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt). Nguyªn nh©n ®»ng sau t×nh h×nh hiÖn nay khi ®Êt canh t¸c lóa n−íc vµ mét phÇn lín çc lo¹i ®Êt n«ng nghiÖp kh¸c nh− ruéng du canh vÉn ch−a ®−îc giao chÝnh thøc nh− dù ®Þnh lµ do thiÕu vèn, thiÕu ph−¬ng tiÖn vµ nh©n lùc. Cã thÓ nãi r»ng, nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n t−¬ng tù còng ®−îc ¸p dông khi tiÕn hµnh giao ®Êt l©m nghiÖp trong thêi gian gÇn ®©y, mét qu¸ tr×nh mµ tØnh vµ huyÖn ®Òu quyÕt ®Þnh tiÕp tôc thùc hiÖn. Nh÷ng thñ tôc vµ mét vµi kÕt qu¶ giao ®Êt sÏ ®−îc th¶o luËn ë phÇn d−íi ®©y. Nh− chóng t«i ®· tr×nh bÇy ë phÇn trªn b¶n b¸o ço nµy, t×nh h×nh chung cña ®Êt canh t¸c lóa n−íc so víi ®Êt l©m nghiÖp hoÆc ®Êt n«ng nghiÖp du canh t−¬ng ®èi râ rµng. ChÝnh thøc hãa viÖc giao ®Êt canh t¸c lóa n−íc cÇn ®−îc thùc hiÖn víi nh÷ng ph−¬ng ph¸p hiÖn cã. Theo nh÷ng quan s¸t cña chóng t«i vµ qua çc cuéc pháng vÊn, d−êng nh− ng−êi d©n t¹i nh÷ng ®Þa bµn chóng t«i ®Õn t×m hiÓu cã nhu c©u ph©n bæ l¹i mét phÇn ®Êt canh t¸c lóa n−íc. Lý do lµ t×nh h×nh kinh tÕ x· héi hiÖn nay cña nhiÒu hé gia ®×nh trong x· ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ tõ lÇn giao ®Êt kh«ng chÝnh thøc tr−íc. Mét cuéc ®iÒu tra vÒ kh¶ n¨ng hiÖn cã cña çc hé gia ®×nh cã Ýt hoÆc kh«ng cã ®Êt canh t¸c lóa n−íc sÏ rÊt cã lîi cho nh÷ng hé nghÌo. (CÇn thùc hiÖn mét cuéc ®iÒu tra toµn diÖn trong t−¬ng lai, dùa vµo ®ã, viÖc giao l¹i ®Êt canh t¸c lóa n−íc cã thÓ cã vai trß m¹nh mÏ h¬n so víi ®Êt rõng nÕu xÐt trªn khÝa c¹nh sù ®¶m b¶o nguån thu thuÕ sÏ t¨ng lªn).

28

Ngoµi mét sè tr−êng hîp ngo¹i lÖ, t×nh h×nh chung cña ®Êt canh t¸c lóa n−íc lµ ®· ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh sau khi çc hîp t¸c x· bÞ gi¶i thÓ (kho¶ng nh÷ng n¨m 1984) hoÆc ngay sau khi “çc n«ng tr−êng quèc doanh” kh«ng cßn ®−îc trî cÊp n÷a (n¨m 1996). §Êt canh t¸c lóa n−íc sau ®ã ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh trªn c¬ së n¨ng lùc canh t¸c hiÖu qu¶ cña hé (sè lao ®éng, sè tr©u cµy) t¹i thêi ®iÓm giao ®Êt. §iÒu nµy dÉn ®Õn t×nh tr¹ng mét sè hé hiÖn nay cã kh¶ n¨ng canh t¸c lóa n−íc vÉn kh«ng cã ®¸t. T¹i thêi ®iÓm hiÖn nay, ch−a cã mét GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt canh t¸c lóa n−íc nµo ®−îc cÊp. Tuy diÖn tÝch nµy t−¬ng ®èi nhá nh−ng hÇu hÕt çc hé trong x· cã 2 lo¹i ®Êt canh t¸c lóa n−íc: 1. ruéng thuéc ®èi t−îng nép thuÕ n«ng nghiÖp (®Êt do n«ng tr−êng quèc doanh hoÆc hîp t¸c x· giao cho hé gia ®×nh). 2. ruéng ®−îc miÔn thuÕ (ruéng lóa bËc thang do çc hé gia ®×nh tù x©y dùng). HÇu hÕt ®Êt canh t¸c lóa n−íc ®Òu thuéc ph¹m trï thø nhÊt. Theo kÕ ho¹ch cña x·, ®Êt canh t¸c lóa n−íc sÏ ®−îc giao cïng víi nh÷ng diÖn tÝch du canh cßn l¹i (n»m xung quanh nh÷ng ruéng bËc thang lóa n−íc). ViÖc vÏ nh÷ng tÊm b¶n ®å míi vµ ®o ®¹c ruéng ®Êt lµ ph−¬ng ph¸p giao ®Êt thùc tÕ nhÊt. §iÒu nµy còng cã nghÜa r»ng ®Êt du canh ®−îc giao cïng víi ruéng lóa n−íc sÏ ®−îc chÝnh thøc ph©n lo¹i lµ ®Êt n«ng nghiÖp trong çc GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. §iÓm quan träng nh− chóng t«i ®· ®−îc chøng kiÕn lµ søc Ðp cña viÖc chuyÓn ®Êt n«ng nghiÖp ®Ó t¸i sinh rõng hoÆc s¶n xuÊt l©m nghiÖp lµ mét thùc tÕ

6. Giao ®Êt l©m nghiÖp Nh÷ng th¶o luËn d−íi ®©y vÒ giao ®Êt l©m nghiÖp sÏ ®−îc chia thµnh hai phÇn. PhÇn thø nhÊt lµ tæng qu¸t viÖc giao ®Êt hiÖn nay theo kÕ ho¹ch cña tØnh. PhÇn thø hai lµ giao ®Êt l©m nghiÖp trong ch−¬ng tr×nh 327. §Êt l©m nghiÖp ®−îc giao cho çc hé gia ®×nh vµ çc tæ chøc. Tæng diÖn tÝch ®−îc giao lµ 5.911,3 ha, gåm nh÷ng lo¹i sau: Rõng tù nhiªn: 358,2 ha §Êt trång rõng: 72,4 ha Rõng s¶n xuÊt: 3.135,1 ha V−ên rõng: 394,0 ha §Êt ®−îc giao cho: Hé gia ®×nh: 4.544,2 ha UBND x·: 557,8 ha L©m tr−êng V¨n ChÊn : 449,3 ha Ban qu¶n lý l©m nghiÖp: 340,0 ha §Êt ®−îc giao cho hé gia ®×nh dùa trªn ®¬n yªu cÇu chÝnh thøc cña hé gia ®×nh gñi lªn ban chØ ®¹o giao ®Êt (nh÷ng ng−êi h−íng dÉn d©n b¶n ®IÒn vµo mÉu ®¬n). Nhu cÇu cña çc hé gia ®×nh sau khi ®· ®−îc ®IÒn trong nh÷ng mÉu ®¬n sÏ ®−îc ®¸nh gi¸ so s¸nh víi n¨ng lùc cña hé cã thÓ qu¶n lý ®Êt hiÖu qu¶ vµ quü ®Êt thùc cã giµnh cho giao ®Êt

29

cña th«n b¶n. Kh«ng cã mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt chi tiÕt nµo ®−îc lËp, vèn ®Çu t− vµ çc dÞch vô khuyÕn n«ng khuyÕn l©m phôc vô cho c«ng t¸c trång rõng vµ s¶n xuÊt l©m nghiÖp vÉn cßn thiÕu. Nh÷ng lo¹i ®Êt rõng kh¸c nhau theo ph©n lo¹i cña ViÖn Quy ho¹ch cña tØnh th−êng cã mét sè ®IÓm chung víi nhau. “§Êt l©m nghiÖp” kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ ®Êt l©m nghiÖp, mµ ®Êt nµy vÉn cã thÓ xen canh c©y n«ng nghiÖp nh− trong lo¹i rõng n«ng l©m kÕt hîp. Rõng tù nhiªn: chØ ®−îc giao ®Ó b¶o vÖ. Nhµ n−íc vÉn lµ “chñ”, hé gia ®×nh cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ. Trªn lý thuyÕt, kh«ng hÒ cã bÊt kú mét ho¹t ®éng h¸I l−îm hoÆc canh t¸c n«ng nghiÖp nµo ®−îc phÐp thùc hiÖn trªn lo¹i ®Êt l©m nghiÖp nµy. Ng−îc l¹i víi ch−¬ng tr×nh 327, ng−êi d©n sÏ kh«ng ®−îc tr¶ c«ng. §Êt trång rõng ®−îc giao cho hé gia ®×nh ®Ó b¶o vÖ, t¸I sinh. Ng−êi d©n kh«ng ®−îc canh t¸c n«ng nghiÖp trªn lo¹i ®Êt nµy. Rõng s¶n xuÊt: ®−îc giao ®Ó trång çc lo¹i c©y c«ng nghiÖp theo quy ho¹ch tæng thÓ cña tØnh, th−êng lµ c©y quÕ vµ c©y lÉy gç. V−ên rõng: ®−îc giao cho hé gia ®×nh ®Ó trång çc lo¹i c©y nh− tre, chÌ. C©y n«ng nghiÖp ®−îc phÐp trång trªn lo¹i ®Êt nµy nh−ng kh«ng ®−îc chÆt ph¸ ®Ó du canh. §Êt l©m nghiÖp kh«ng cã rõng: lµ nh÷ng ruéng du canh cò kh«ng cßn ®−îc sö dông ®Ó s¶n xuÊt n«ng nghiÖp n÷a. Theo kÕ ho¹ch cña chÝnh phñ, nh÷ng diÖn tÝch nµy sÏ ®−îc sö dông ®Ó t¸I trång rõng §Êt ®−îc giao víi môc ®Ých trång rõng ®«I khi còng bao gåm c¶ ®Êt n«ng nghiÖp (n−¬ng du canh). RÊt khã cã thÓ ®¸nh gi¸ lµ vÊn ®Ò nµy sÏ gióp ®¹t ®−îc t×nh h×nh æn ®Þnh trong khu vùc nh− thÕ nµo v× ®Êt n«ng nghiÖp vèn ®· rÊt thiÕu. Qu¶ thùc, qua nh÷ng cuéc pháng vÊn vµ trao ®æi víi n«ng d©n, hä ®· bµy tá sù b¨n kho¨n vÒ vÊn ®Ò lµm thÕ nµo ®Ó ®¹t ®−îc an toµn l−¬ng thùc nÕu ®Êt n«ng nghiÖp ®−îc ph©n lo¹i l¹i thµnh ®Êt l©m nghiÖp. Râ rµng r»ng, du canh hiÖn ®ang tiÕp tôc vµ sÏ tiÕp tôc x¶y ra trªn nh÷ng phÇn ®Êt ®−îc chØ ®Þnh lµ ®Ó b¶o vÖ trõ phi lµ cã nh÷ng ph−¬ng ¸n kh¶ thi kh¸c cho çc n«ng d©n. D−êng nh− nh÷ng quy ®Þnh vÒ nh÷ng lo¹i ®Êt l©m nghiÖp kh¸c còng kh«ng phï hîp hoµn toµn víi nh÷ng ®IÒu kiÖn thùc tÕ cña ®Þa ph−¬ng (xem ch−¬ng: Qu¶n lý ®Êt l©m nghiÖp céng ®ång) Çc hé gia ®×nh ®−îc nhËn çc lo¹i ®Êt nªu trªn ph¶I tu©n theo nh÷ng quy ®Þnh ®èi víi tõng lo¹i ®Êt. Khi ký GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho çc l« ®Êt l©m nghiÖp ®−îc giao, hé ®ång ý thùc hiÖn kÕ ho¹ch trång vµ b¶o vÖ rõng. Hé “ph¶I phèi hîp ho¹t ®éng víi nh÷ng ®Çu t− cña chÝnh phñ ®Ó hoµn thµnh kÕ ho¹ch”. Hé ®ång ý qu¶n lý ®Êt theo LuËt §Êt ®ai vµ tu©n theo nh÷ng chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ ChÝnh Phñ.

30

7. VÝ dô vÒ sö dông ®Êt vµ giao ®Êt t¹i th«n NËm CµI Th«n NËm CµI gåm cã 3 b¶n víi tæng sè d©n lµ 243 ng−êi (toµn bé ®Òu lµ ng−êi d©n téc Dao) thuéc 33 hé. Th«n lµ mét trong nh÷ng th«n nghÌo cña x·, hiÖn ®ang tham gia ch−¬ng tr×nh MRDP tuy chØ ®−îc ®Çu t− rÊt Ýt. Tæng diÖn tÝch ®Êt s¶n xuÊt n«ng nghiÖp gåm 13 ha n−¬ng rÉy du canh vµ 4 ha ruéng lóa n−íc. Ngoµi ra, 33 ha ®©t l©m nghiÖp ®−îc giao cho mét nhãm 8 ng−êi trong th«n ®Ó b¶o vÖ theo ch−¬ng tr×nh 327. Çc hé gia ®×nh trong th«n ®Òu cã mét phÇn ruéng lóa n−íc trõ hai hé míi thµnh lËp. Trong mét cuéc th¶o luËn t−¬ng ®èi dµI, mäi ng−êi ®Òu thèng nhÊt r»ng, sau khi ruéng lóa n−íc ®−îc giao t¹i th«n n¨m 1984, ch−a mét GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt canh t¸c lóa n−íc nµo ®−îc cÊp. PhÇn lín çc hé gia ®×nh trong th«n ®Òu ph©n biÖt hai lo¹i ruéng lóa n−íc: 1, ruéng lóa n−íc thuéc ®èi t−îng nép thuÕ thu nhËp (do hîp t¸c x· giao cho hé gia ®×nh). 2, ruéng lóa n−íc ®−îc miÔn thuÕ (ruéng bËc thang do çc hé tù khai ph¸ sau giao ®Êt n¨m 1984). Tæng diÖn tÝch ruéng lóa n−íc cña th«n NËm Cµi lµ 4 ha. DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp du canh cña çc hé trong th«n NËm Cµi th−êng dao ®éng tõ kho¶ng trªn 1,5 ha ®èi víi hé giÇu vµ Ýt h¬n 1000m2 ®èi víi hé nghÌo. Do diÖn tÝch ruéng lóa n−íc rÊt Ýt, du canh lóa vµ s¾n lµ c¬ së cña an toµn l−¬ng thùc. Tuy nhiªn, s¶n l−îng thÊp, ®Êt liªn tôc bÞ xãi mßn do nh÷ng giai ®o¹n bá hoang qu¸ ng¾n. ThiÕu l−¬ng thùc vµI th¸ng mçi n¨m lµ ®IÒu x¶y ra víi tÊt c¶ çc hé gia ®×nh trong th«n. ViÖc giao ®Êt l©m nghiÖp ®−îc thùc hiÖn vµo th¸ng 12 n¨m 1996. tÊt c¶ çc hé trong th«n ®· nhËn ®−îc GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. Tuy nhiªn, t×nh tr¹ng còng kh«ng thËt râ rµng khi chóng t«I ®Õn t×m hiÓu. Thùc tÕ lµ cã rÊt Ýt hé gia ®×nh chóng t«I ®Õn th¨m thuéc 5 th«n kh¸c nhau cña x· NËm Lµnh cã thÓ chØ ra chÝnh x¸c l« ®Êt cña m×nh ®−îc quy ®Þnh trong GiÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt. KiÓm tra mét sè giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt, mét sè hé rÊt ng¹c nhiªn khi ph¸t hiÖn ra r»ng hä cã nhiÒu ®Êt h¬n hä t−ëng. Nh÷ng b¶n ®å ®Ýnh kÌm theo GiÊy chøng nhËn cã lû lÖ 1:10.000 nh−ng kÝnh th−íc cña b¶n ®å (kho¶ng 5 x 5 cm) cho thÊy hÇu nh− kh«ng thÓ x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ cña l« ®Êt. §©y kh«ng chØ lµ nh÷ng khã kh¨n duy nhÊt vÒ sù trõu t−îng cña b¶n ®å. RÊt Ýt d©n b¶n biÕt ®−îc thêi h¹n cña giÊy chøng nhËn cña hä hay nh÷ng ®IÒu hä ®−îc phÐp lµm vµ kh«ng ®−îc phÐp lµm trªn çc lo¹i ®Êt kh¸c nhau. N«ng d©n kh«ng cã ý t−ëng râ rµng vÒ sö dông ®Êt l©m nghiÖp nh− thÕ nµo, kh«ng cã mét kÕ ho¹ch sö dông ®Êt nµo ®−îc lËp. Mét phÇn çc c©u tr¶ lêi vÒ vÊn ®Ò t¹i sao t×nh h×nh l¹i kh«ng râ rµng nh− vËy cã lÏ lµ do trªn thùc tÕ, qu¸ tr×nh giao ®Êt l©m nghiÖp (th«n NËm Cµi) chØ ®−îc thùc hiÖn trong vßng cã mét ngµy. ChØ cã mét sè Ýt çc hé gia ®×nh trong b¶n cïng ®i çn bé trªn hiÖn tr−êng (çc çn bé ghi chÐp s¬ sµI vµo sæ tay vÞ trÝ cña çc l« ®Êt khi ®øng trªn ®Ønh nh÷ng ngän ®åi cao trong lµng). Th«n NËm KÞp (72 hé) còng cã mét qu¸ trinh t−¬ng tù diÔn ra trong 5 ngµy do hai çn bé thùc hiÖn. Khi ®−îc hái, nh÷ng ng−êi n«ng d©n ë NËm KÞp còng kh«ng ch¾c ch¾n vÒ vÞ trÝ cña l« ®Êt hä ®−îc giao. PhÇn lín nh÷ng ng−êi n«ng d©n ®−îc pháng

31

vÊn ch−a bao giê ®äc giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cña m×nh vµ rÊt Ýt ng−êi hiÓu ®−îc néi dung cña giÊy chøng nhËn mµ hä ®· ký. V× b¶n ®å chÊt l−îng rÊt kÐm, thêi gian thùc hiÖn qu¸ ng¾n ngñi, nªn n«ng d©n rÊt Ýt ng−êi biÕt chÝnh x¸c vÞ trÝ cña l« ®Êt hä míi ®−îc nhËn. Khã cã thÓ nãi r»ng n«ng d©n c¶m thÊy thÕ nµo khi trong qu¸ tr×nh giao ®Êt l©m nghiÖp, mét phÇn ®¸ng kÓ ®Êt n«ng nghiÖp ®−îc ph©n lo¹i l¹i vµ chuyÓn thµnh ®Êt l©m nghiÖp. Theo nh÷ng quy ®Þnh vÒ sö dông ®Êt l©m nghiÖp, mäi ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ph¶I ®−îc chÊm døt vµ ph¶I b¶o vÖ ®Ó t¸I sinh rõng vµ trång c©y. Trong nh÷ng tr−êng hîp n«ng d©n cã thÓ gi¶I thÝch chÝnh x¸c ®−îc vÞ trÝ ®Êt l©m nghiÖp hä ®−îc giao, hä còng nãi r»ng, hä vÉn tiÕp tôc trång c©y n«ng nghiÖp. Cã 2 nguyªn nh©n hoÆc do hä kh«ng ®−îc cung cÊp c©y gièng hoÆc nÕu hä ®· trång c©y, hä vÉn tiÕp tôc trång nh÷ng c©y n«ng nghiÖp nh− s¾n, ng«, lóa hoÆc ®Ëu trong thêi gian kho¶ng tõ 3 ®Õn 5 n¨m cho ®Õn khi c©y lín. Ho¹t ®éng nµy kh«ng chÝnh thøc ®−îc phÐp thùc hiÖn trªn nh÷ng diÖn tÝch kh«ng thuéc ®Êt rõng n«ng l©m kÕt hîp nh−ng ®©y lµ mét ý t−ëng tèt khi ®Êt n«ng nghiÖp cßn rÊt thiÕu vµ viÖc xen canh nh− vËy sÏ lµm t¨ng sù an toµn cho nh÷ng tr−êng hîp mét lo¹i c©y trång nµo ®ã bÞ thÊt b¸t. Chóng t«I ®Ò nghÞ tiÕn hµnh mét nghiªn cøu riªng ®Ó ®IÒu tra t×nh h×nh hiÖn t¹i vµ sù ph¸t triÓn trong t−¬ng lai. §Êt n«ng nghiÖp vèn ®· rÊt thiÕu vµ nÕu diÖn tÝch ngµy cµng bÞ gi¶m ®i trong t−¬ng lai mµ kh«ng t¹o cho n«ng d©n mét ph−¬ng kÕ sinh sèng kh¶ thi kh¸c ®Ó thay thÕ th× qu¸ tr×nh giao ®Êt l©m nghiÖp hiÖn nay sÏ kh«ng t¹o ®−îc ®IÒu kiÖn sö dông ®Êt bÒn v÷ng. NÕu t×nh h×nh hiÖn nay ®−îc xem lµ t−¬ng ®èi æn ®Þnh th× vÉn cã nhiÒu ý kiÕn trong çc th«n b¶n cho r»ng, trong mét sè tr−êng hîp cÇn giao ®Êt l¹i ®Êt canh t¸c lóa n−íc vµ ®Êt v−ên rõng cho c«ng b»ng h¬n. §©y còng lµ mét vÊn ®Ò mµ qu¸ tr×nh giao ®Êt l©m nghiÖp cÇn chó ý nhiÒu h¬n.

8. T¸I ®Þnh c− Mét vÊn ®Ò lín cÇn quan t©m trong t−¬ng lai, cÇn nghiªn cøu s©u h¬n t¹i c¶ hai tØnh ®Õn t×m hiÓu lµ vÊn ®Ò t¸c ®éng cña ch−¬ng tr×nh ®Þnh canh ®Þnh c− cña chÝnh phñ.

9. T¸i ®Þnh c− ë huyÖn V¨n ChÊn. Ban §Þnh canh ®Þnh c− n»m t¹i trung t©m huyÖn NghÜa Lé, tØnh Yªn B¸i. Ban lµ ®¬n vÞ thùc hiÖn cña Chi côc §Þnh canh ®Þnh c−. Ban gåm çc çn bé thuéc 5 nhãm d©n téc kh¸c nhau: Dao, H’m«ng, Tµy, Th¸I vµ Kinh. Hä lµ nh÷ng ng−êi hiÖn nay ®ang trùc tiÕp ho¹t ®éng t¹i çc x· trong huyÖn. Tæng sè cã 193 hé (20 hé ng−êi Dao, 96 hé ng−êi H’m«ng) cã kÕ ho¹ch t¸i ®Þnh c− tr−íc n¨m 2000. Tr−ëng Ban ®Þnh canh ®Þnh c− gi¶I thÝch r»ng çc th«n b¶n cã liªn quan hiÖn nay ®ang n»m trªn nh÷ng vïng s©u vïng xa hoÆc kh«ng cã c¬ së h¹ tÇng, ®−êng ®I l¹i ®Õn tr−êng häc vµ tr¹m y tÕ rÊt khã kh¨n. §©y lµ lý do chinh cña viÖc t¸i ®Þnh c−. TÊt nhiªn, mét nguyªn nh©n kh¸c cña ChÝnh phñ khi thùc hiÖn t¸i ®Þnh c− lµ nh÷ng gia ®×nh nµy th−êng du canh du c− hoÆc b¸n du canh du c−, g©y ra nh÷ng ph¸ huû ®¸ng kÓ ®èi víi m«I tr−êng ®Þa ph−¬ng. Môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh lµ ®Ó cÊp

32

®Êt ®Þnh canh n«ng nghiÖp ®Ó hä trång lóa vµ s¾n. Tuy nhiªn ®Ó ®¹t ®−îc nh÷ng môc tiªu ®Ò ra còng rÊt khã kh¨n. Quü ®Êt n«ng nghiÖp cña huyÖn rÊt thiÕu. ¤ng tr−ëng ban gi¶I thÝch r»ng, hiÖn nay, hä cã ®ñ ®Êt ®Ó tiÕn hµnh t¸I ®Þnh c− cho 40 hé gia ®×nh. Cßn ®èi víi nh÷ng hé cßn l¹i, hiÖn nay vÉn ch−a cã ®Êt. Vèn ®Çu t− ®Ó thùc hiÖn t¸I ®Þnh c− cho mét hé gia ®×nh dao ®éng tõ 3 ®Õn 5 triÖu ®ång ViÖt Nam vµ trî cÊp thªm hä 3 tÊn thãc cho vô trång lóa ®Çu tiªn. Mçi hé gia ®×nh ®−îc cÊp 800.000 ® b»ng tiÒn mÆt, mét nöa ®−îc nhËn khi hä ®ång ý di dêi, nöa cßn l¹i hä sÏ ®−îc nhËn khi ®· di dêi xong. Ban còng cung cÊp cho hä mét sè thø cÇn thiÕt nh− çc dông cô nhµ bÕp vµ nh÷ng c«ng cô nhá kh¸c. Ng−êi ta nãi r»ng, ChÝnh phñ cho çc hé vay kh«ng l·I ®ª mua c©y gièng, tr©u, gia sóc hoÆc gièng nh÷ng lo¹i c©y th−¬ng phÈm nh− cµ phª. 10. Mét vÝ dô vÒ t¸I ®Þnh c− ë x· NËm Lµnh D−íi ®©y lµ mét vÝ dô vÒ hai th«n: Ngän Lµnh vµ Tµ Lanh cña x· NËm Lµnh. Ngän Lµnh lµ mét th«n míi ®−îc thµnh lËp cña ng−êi Hm«ng gåm 150 nh©n khÈu thuéc 21 hé gia ®×nh. Tµ Lanh lµ mét th«n cña ng−êi Dao ë gÇn ®ã, ®Þnh c− ë ®©y Ýt nhÊt ®· mét thÕ kû. Ng−êi Hm«ng cña th«n Ngän Lµnh chuyÓn tõ huyÖn Tr¹m TÊu ®Õn x· NËm Lµnh vµo n¨m 1983. Hä sèng trong vïng s©u cã rõng rËm cña x· NËm Lµnh. Hä lËp th«n vµ trë thµnh mét phÇn chÝnh thøc cña th«n Tµ Lanh cña ng−êi Dao sèng gÇn ®ã. Cuèi n¨m ®ã, th«n Ngän Lµnh ®−îc thµnh lËp lµ mét ®¬n vÞ hµnh chÝnh. Tõ n¨m 1983 dÕn 1994, ng−êi d©n th«n Ngän Lµnh sinh sèng t−¬ng ®èi tèt t¹i vïng s©u nµy nh−ng ban ®Þnh canh ®Þnh c− vÉn quyÕt ®Þnh di dêi toµn bé d©n ®Õn gÇn th«n Tµ Lanh ë ®Þa bµn thÊp h¬n. §Õn nay, 21 hé gia ®×nh ®· rêi n¬I ë cò vµ t¸I ®Þnh c− ë gÇn th«n Tµ Lanh nh−ng hai hé gia ®×nh vÉn tõ chèi di dêi vµ vÉn sèng ë n¬I th«n cò ®−îc thµnh lËp. TÊt c¶ çc hé gia ®×nh ®· nhËn giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt l©m nghiÖp nh−ng còng kh«ng râ vÞ trÝ chÝnh x¸c cña l« ®Êt. Hä tiÕp tôc du canh trªn nh÷ng vïng ®Êt l©n cËn quanh th«n cò. §IÒu nµy cã nghÜa r»ng, b©y giê, hä ph¶I ®I mÊt kho¶ng mét tiÕng ®Ó ®Õn ruéng cña m×nh. Hä c¶m thÊy khã hiÓu vÒ lý do cña vÊn ®Òn nµy. Tr−íc n¨m 1994, rõng trong khu vùc th«n cò cña hä do c¶ hai th«n Ngän Lµnh vµ Tµ Lanh sö dông nh−ng ®Õn n¨m 1994, 485,5 ha diÖn tÝch ®−îc x¸c ®Þnh lµ rõng phßng hé vµ ®−îc giao cho Tµ Lanh b¶o vÖ vµ qu¶n lý theo ch−¬ng tr×nh 327. Th«n Tµ Lanh nhËn 45.000 ®/ha (tr¶ b»ng g¹o) cho phÝ b¶o vÖ rõng. ViÖc giao ®Êt cã nghÜa lµ ng−êi Hm«ng kh«ng ®−îc sö dông rõng vµ trë nªn xung ®ét víi nh÷ng ng−êi Dao hµng xãm cña hä. Tranh chÊp vµ hå nghi gi÷a hai th«n trë nªn nghiªm träng. Mét nç lùc gi¶I quyÕt tranh chÊp ®· ®−îc thùc hiÖn vµo th¸ng 12/1996. Th«n Tµ Lanh mêi 13 ng−êi cña th«n Ngän Lµnh cïng hç trî qu¶n lý rõng 327. Tuy nhiªn, ®IÒu nµy cã vÎ còng ch−a gi¶I quyÕt hÕt vÊn ®Ò vµ lµm cho toµn bé mäi ng−êi hµI lßng. V× thêi gian nghiªn cøu t¹i th«n Tµ Lanh vµ Ngän Lµnh cã h¹n, nªn chóng t«I ch−a cã ®−îc c©u tr¶ lêi lµ t¹i sao nh÷ng sù kh¸c biÖt nµy l¹i ch−a ®−îc gi¶I quyÕt nh−ng c¶ hai th«n ®Òu cã mét sè nh÷ng yªu cÇu gi¶I

33

quyÕt tranh chÊp. Kh«ng khÝ hå nghi nh×n chung ®· ®I xa ®Õn møc ng−êi Hm«ng vµ ng−êi Dao kh«ng thÓ cïng ngåi ¨n tèi chung mét bµn v× sî tróng ®éc. Cã mét sè phµn nµ liªn quan ®Õn viÖc giÕt mæ lîn vµ l¹m dông viÖc ch¨n th¶ trong nh÷ng khu rõng chung. Theo nh÷ng lêi phµn nµn cña ng−êi Hm«ng, ng−êi Dao kh«ng chia sÎ c«ng b»ng sè tiÒn/g¹o cho c«ng hç trî b¶o vÖ vµ qu¶n lý rõng. Ng−êi Hm«ng than phiÒn r»ng hä kh«ng ®−îc phÐp ch¨n th¶ trong rõng, trong khi ®ã ng−êi Dao cho biÕt, tr−íc ®ã ®· nh÷ng tho¶ thuËn gi÷a hai th«n, v¹ch râ lµ kh«ng ®−îc phÐp ch¨n th¶ trong giai ®o¹n tõ th¸ng 2 ®Õn th¸ng 4. Lý do lµ trong giai ®o¹n nµy mét sè lo¹i tre cÇn ®−îc gi÷ ®Ó t¸I sinh trong nh÷ng th¸ng nµy (®Ó lÊy m¨ng lµm thøc ¨n). Tre ®−îc ng−êi Dao cña th«n Tµ Lanh trång tõ thêi thùc d©n Ph¸p vµ hä gi÷ quyÒn truyÒn thèng cña m×nh ®èi víi nguån thùc phÈm nµy. Sù c¨ng th¼ng n¶y sinh gi÷a hai b¶n Tµ Lanh vµ Ngän Lµnh do t×nh tr¹ng quyÒn sö dông ®Êt kh«ng râ rµng. Nã còng cho thÊy tÇm quan träng cña rõng ®èi víi vÊn ®Ò an toµn l−¬ng thùc vµ ch¨n nu«I sóc vËt dï ch−a tinh ®Õn vÊn ®Ò rõng ®−îc ph©n lo¹i chÝnh thøc lµ lo¹i rõng g×. Ng−êi H’m«ng ë th«n Tµ Lanh c¶m thÊy r»ng rõng cÇn ®−îc chia thµnh hai phÇn riªng biÖt. Mét phÇn giao cho b¶n Ngän Lµnh, phÇn cßn l¹i giao cho th«n Tµ Lanh. V× ng−êi Hm«ng vÉn cßn sèng trªn khu vùc cao h¬n, hä cã thÓ sö dông rõng ë khu vùc ®ã ®Ó ch¨n th¶ nh−ng khi hä di dêi, kho¶ng çch trë nªn qu¸ xa nªn viÖc b¶o vÖ còng rÊt khã. T×nh h×nh kinh tÕ x· héi ë th«n Ngän Lµnh rÊt khã kh¨n. §©y lµ th«n nghÌo nhÊt mµ chóng t«I ®Õn t×m hiÓu trong suèt 4 tuÇn nghiªn cøu trªn hiÖn tr−êng. Th«n kh«ng cã ruéng lóa n−íc nªn d©n b¶n chñ yÕu vÉn tiÕp tôc du canh t¹i khu vùc xung quanh th«n cò. Nh÷ng dÊu hiÖu cña suy dinh d−ìng nh− tãc vµng hoe, ph¸t triÓn chËm, bông to vµ nh÷ng vÕt th−¬ng víi nh÷ng vÕt sÑo xÊu xÝ cã thÓ nh×n thÊy ë kh¾p n¬i. Nhµ cöa bè trÝ r¶I r¸c trªn çc s−ên ®¸ dèc vµ cã rÊt Ýt diÖn tÝch ®Êt b»ng ®Ó x©y dùng. Mét sè hé gia ®×nh, kÓ c¶ tr−ëng th«n vµ phã tr−ëng th«n, ®· thÓ hiÖn lßng mong mái ®−îc trë l¹i th«n cò, n¬I phÇn lín nh÷ng nhµ cöa cò vÉn cßn nguyªn do ng−êi d©n cã nhu cÇu dïng lµm chç tró khi ch¨m sãc c©y trång cña hä trong khu vùc ®ã. MÆc dï th«n míi n»m gÇn chî h¬n, tr−êng häc vµ c¬ së y tÕ gÇn ®ã, ng−êi d©n vÉn thÊy khã hiÓu t¹i sao hä l¹i cÇn ph¶I di dêi. Nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh thøc cña viÖc t¸I ®Þnh c− tr−íc hÕt lµ ®Ó x· cã thÓ t¹o cho th«n b¶n ®−îc tiÕp cËn tèt h¬n víi y tÕ vµ gi¸o dôc, cã thÓ t¸c ®éng ®Õn “nh÷ng ho¹t ®éng v¨n ho¸ kh«ng h÷u Ých” nh− çc ho¹t ®éng mª tÝn truyÒn thèng cña ng−êi Hm«ng vµ mét nguyªn nh©n còng quan träng kh¸c lµ ®Ó kiÓm tra çc ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp g©y ph¸ rõng nh− du canh trong rõng tù nhiÖn t¹i vïng s©u, n¬I x· Ngän Lµnh tr−íc kia ®−îc thµnh lËp

11. Th¶o luËn Tõ vÝ dô ng¾n gän trªn vÒ mét th«n míi ®−îc t¸i ®Þnh c− vµ cã mét sè vÊn ®Ò ph¸t sinh sau ®ã, chóng t«I ®Ò nghÞ tiÕn hµnh nh÷ng nghiªn cøu chi tiÕt h¬n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò n¶y sinh sau khi di dêi mét céng ®ång v× mét lý do nµo ®ã. §Ó MRDP cã thÓ hoµn thµnh nh÷ng môc tiªu cña m×nh ®Ò ra nh»m gióp ®ì nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo nhÊt, cÇn −u tiªn chó ý ®Õn nh÷ng khu vùc hiÖn ®ang thùc hiÖn t¸I ®Þnh c−.

34

Nh÷ng b¶n kh«ng n»m gÇn ®−êng ®i cña x·, t×nh h×nh vÖ sinh vµ thùc phÈm cña nh÷ng b¶n nµy lµ mét vÊn ®Ò rÊt khã kh¨n ®èi víi çc çn bé. N«ng d©n còng cã mét sè hoµi nghi. Nh−ng hy väng cña chóng t«I lµ nh÷ng quyÕt ®Þnh cña MRDP sÏ thµnh c«ng vµ nh÷ng ng−êi d©n ph¶I sèng trong nh÷ng ®IÒu kiÖn theo chóng t«I lµ xÊu h¬n bÊt kú mét khu vùc nµo kh¸c mµ MRDP ®· tõng ho¹t ®éng còng sÏ ®−îc h−ëng nh÷ng lîi Ých cña Ch−¬ng tr×nh. Ngay c¶ khi cã ®ñ ®Çu t− cña chÝnh phñ trong thêi gian tíi, hÇu hÕt çc hé gia ®×nh ®· tù nguyÖn di rêi, vÉn cßn mét sè vÊn ®Ò lín cÇn nghiªn cø ®Ó t¹o ®IÒu kiÖn æn ®Þnh cho nh÷ng th«n b¶n míi thµnh lËp. §Æc biÖt trong tr−êng hîp cña ng−êi H’m«ng, hä ®· cã nh÷ng kinh nghiÖm hiÖu qu¶ khi sèng trªn nh÷ng khu vùc cao, nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa cña hä vµ ho¹t ®éng s¶n xuÊt n«ng nghiÖp nh− ch¨n nu«I gia sóc hay qu¶n lý rõng cã thÓ kh«ng phï hîp khi sinh sèng ë khu vùc thÊp h¬n, nh÷ng n¬i cã khÝ hËu, chÊt ®Êt vµ nguån rõng hoµn toµn kh¸c. Víi quü ®Êt n«ng nghiÖp vµ l©m nghiÖp h¹n chÕ, sù cÇn thiÕt ph¶I häc tËp nh÷ng ph−¬ng ph¸p trång c©y l−¬ng thùc míi, bæ sung kinh tÕ cña m×nh b»ng nh÷ng c©y th−¬ng phÈm, thuÇn d−ìng sóc vËt cho phï hîp víi m«i tr−êng míi, nhu cÇu ®èi víi çc dÞch vô “khuyÕn n«ng khuyÕn l©m” lµ mét mèi quan t©m lín mµ ph¹m vi vµ tÇm quan träng cña nã ®· v−ît ra ngoµI kh¶ n¨ng cña MRDP. Mét ®iÒu khã thÊy h¬n nh−ng còng kh«ng kÐm phÇn quan träng lµ nh÷ng ®IÒu tra vÒ hiÖu qu¶ v¨n ho¸ x· héi cña viÖc t¸i ®Þnh c−. Nh− chóng t«i ®−îc chøng kiÕn t¹i nhiÒu n¬i ë §«ng Nam ¸, ng−êi H’m«ng cã truyÒn thèng x©y dùng th«n b¶n cña hä t¹i nh÷ng vïng s©u, víi nh÷ng ng−êi hµng xãm gÇn nhÊt lµ còng lµ nh÷ng ng−êi Hm«ng hoÆc trong mét vµi tr−êng hîp ë ViÖt Nam lµ ng−êi Dao. T×nh h×nh hiÖn nay ë c¶ hai tØnh Tuyªn Quang vµ Yªn B¸I cho thÊy viÖc t¸I ®Þnh c− ®· t¹o ra mét thùc tÕ kh¸c h¨n. Çc th«n b¶n bÞ xÐ lÎ. Çc hé sèng r¶I r¸c ë nhiÒu ®Þa ®IÓm kh¸c nhau. Ng−êi d©n bÞ b¾t buéc ph¶I ®Þnh c− ë nh÷ng th«n b¶n cña ng−êi Tµy, nh− ë Tuyªn Quang hoÆc ng−êi Dao, nh− ë Yªn B¸i. Cã nh÷ng tr−¬ng hîp mét sè th«n b¶n míi ®−îc thµnh lËp, nh− vÝ dô cña b¶n Ngän Lµnh, nh−ng ®©y kh«ng ph¶I lµ mét m« h×nh tiªu chuÈn v× ®Êt n«ng nghiÖp rÊt thiÕu. T¸c ®éng ®èi víi “®êi sèng truyÒn thèng cña céng ®ång” víi nh÷ng tËp qu¸n, truyÒn thèng vµ tÝn ng−ìng sÏ ph¶I chÞu ¶nh h−ëng. NÕu nh÷ng quan niÖm c¬ b¶n cña vÊn ®Ò t¸I ®Þnh c− cã thÓ ®−îc x©y dùng thi sÏ rÊt h÷u Ých ®èi víi sù ho¹t ®éng trong t−¬ng lai cña MRDP t¹i nh÷ng ®Þa ph−¬ng nµy.

35

12. Mét vÝ dô vÒ qu¶n lý ®Êt l©m nghiÖp céng ®ång ë x· NËm Lµnh, tØnh Yªn B¸i. ë x· Th−îng L©m, phÇn lín ®Êt l©m nghiÖp ®−îc giao trong ch−¬ng tr×nh 327 ®Òu lµ rõng s¶n xuÊt. ë X· NËm Lµnh, mét diÖn tÝch lín h¬n còng ®−îc giao ®Ó b¶o vÖ. Th«ng qua nh÷ng cuéc pháng vÊn t¹i ®Þa bµn x· Th−îng L©m, chóng t«I thÊy r»ng, tiÒn b¶o vÖ ®Êt rõng 327 kh«ng ®ñ, do ®ã, cã rÊt Ýt ng−êi tham gia b¶o vÖ. ChÊt l−îng ®Êt vµ sù thiÕu ®Çu t− cña nhµ n−íc trong mét sè tr−êng hîp cã nghÜa lµ n«ng d©n gi¶m yªu cÇu ®−îc giao ®Êt l©m nghiÖp 327 ®Ó s¶n xuÊt. ë x· Th−îng L©m, ch−¬ng tr×nh 327 vÉn cßn trªn 110 ha ch−a ®−îc giao. Nh÷ng ng−êi n«ng d©n chóng t«i nãi chuyÖn ®· gi¶i thÝch r»ng, nh÷ng lo¹i ®Êt chÊt l−îng kÐm nh− vËy (®Êt ®¸ dèc ®øng kh«ng cã rõng che phñ) th× rÊt khã trång lo¹i c©y g× ®Ó ®¸p øng ®−îc yªu cÇu khi hä ký hîp ®ång. Mét kinh nghiÖm rÊt h÷u Ých ë x· NËm Lµnh, tØnh Yªn B¸i lµ vÊn ®Ò qu¶n lý rõng phßng hé vµ rõng s¶n xuÊt trong ch−¬ng tr×nh327 cã kÕt qu¶ rÊt tèt. Chóng t«I cho r»ng nguyªn nh©n chÝnh cña thµnh c«ng nµy lµ viÖc “¸p dông phï hîp víi thùc tÕ ®Þa ph−¬ng” nh÷ng quy ®Þnh vÒ qu¶n lý cña ch−¬ng tr×nh 327. Th«n NËm CµI lµ mét vÝ dô tèt cho viÖc ¸p dông b¶o vÖ vµ qu¶n lý rõng phï hîp víi ®IÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng. Theo nh÷ng quy ®Þnh cña hîp ®ång kho¸n b¶o vÖ rõng, mét nhãm 8 ng−êi cña b¶n NËm Cµi cã tr¸ch nhiÖm ®èi víi khu rõng vµ cïng nhau thùc hiÖn c«ng viÖc. Mét diÖn tÝch ®ang ®−îc xem xÐt lµ 34 ha rõng ®ang ë nhiÒu giai ®o¹n t¸I sinh kh¸c nhau n»m xung quanh th«n. Theo sù ph©n lo¹i ®Êt cña huyÖn, khu rõng nµy lµ rõng phßng hé. §IÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ®−îc thùc hiÖn bÊt kú mét ho¹t ®éng nµo ë ®©y ngoµI trõ viÖc b¶o vÖ t¸I sinh rõng (cã thÓ thu nhÆt cñi kh«). Theo quy ®Þnh, cã thÓ trång c©y ®Ó hç trî qu¸ tr×nh t¸I sinh rõng nh−ng kh«ng ®−îc h¸I l−îm, chÆt c©y, trång c©y víi môc ®Ých s¶n xuÊt hay ch¨n th¶ sóc vËt. Nhãm b¶o vÖ ®−îc nhËn 55,000 ®/ha/n¨m cho c«ng ch¨m sãc theo hîp ®ång cña hä. Tuy nhiªn, tiÒn c«ng n¨m ngo¸I ®−îc tr¶ b»ng 380 kg g¹o (kho¶ng h¬n 1.000.000 ®), thËp h¬n kho¶ng 30% møc ®· thèng nhÊt. N¨m nay th«n ®· nhËn ®−îc 200 kg g¹o vµ hä kh«ng hy väng ®−îc nhËn thªm. Kh«ng ai biÕt sè tiÒn cßn l¹i ®I ®©u. TÊt nhiªn, t×nh h×nh sÏ tèt h¬n nÕu chÝnh phñ thùc hiÖn ®óng hîp ®ång víi nhãm nh−ng ngay c¶ khi chÝnh phñ thùc hiÖn ®Çy ®ñ phÇn viÖc cña m×nh th× tiÒn (hoÆc g¹o) còng kh«ng ph¶i lµ mét sù khuyÕn khÝch lín cho n«ng d©n b¶o vÖ rõng. Trªn thùc tÕ, hiÖn tr¹ng sö dông vµ qu¶n lý ®Êt cña ch−¬ng tr×nh 327 lµ qu¶n lý vµ sö dông céng ®ång th«n b¶n. Tr−íc khi 34 ha ®−îc giao vµo n¨m 1994, rõng ë x· NËm Cµi ®−îc d©n b¶n sö dông ®Ó thu l−îm cñi, ch¨n th¶ tr©u vµ lîn, chÆt c©y gç ®Ó x©y dùng, h¸i l−îm çc lo¹i c©y vµ l¸ ¨n ®−îc (th−êng lµ m¨ng), c©y thuèc, s¨n b¾n vµ ®Æt bÉy nh÷ng ®éng vËt rõng nhá. HiÖn nay, t×nh h×nh sö dông ®Êt cã mét chót thay ®æi. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n nhÊt lµ hiÖn nay d©n b¶n tù nhËn thÊy hä chÝnh lµ ng−êi chñ thËt sù cña rõng vµ qu¶n lý rõng mét çch phï hîp. 8 ng−êi trong nhãm b¶o vÖ vÉn chØ lµ nh÷ng çI tªn duy nhÊt trong hîp ®ång nh−ng trªn thùc tÕ, c¶ th«n ®Òu tham gia b¶o vÖ. Chóng t«i ®−îc tr−ëng nhãm cho xem hîp

36

®ång vµ danh s¸ch nh÷ng ng−êi gióp ®ì qu¶n lý rõng tõ tr−íc ®Õn nay. Rõng ®−îc sö dông lµm n¬I ch¨n th¶ chÝnh cho tÊt c¶ tr©u trong lµng vµo gi÷a giai ®o¹n trång vµ thu ho¹ch lóa (nghÐ vµ tr©u giµ kh«ng thÓ lµm viÖc ®−îc ®−îc th¶ th−êng xuyªn trong rõng). TÊt c¶ nh÷ng hé cã lao ®éng d− thõa ®Òu hç trî thùc hiÖn c«ng viÖc. D©n b¶n rÊt tù tin vµo kh¶ n¨ng qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng cña hä nh−ng hä còng biÕt r»ng c«ng viÖc nµy còng ®ßi hái mét sè nç lùc. VÊn ®Ò chÝnh cña ho¹t ®éng b¶o vÖ rõng cã liªn quan ®Õn nh÷ng ng−êi d©n téc Th¸i sèng ë b¶n bªn c¹nh vµ nh÷ng ng−êi tõ nh÷ng th«n b¶n cña çc x· kh¸c ®Õn chÆt c©y, thu nhÆt cñi, h¸i m¨ng. Trong tr−êng hîp th«n b¶n cña ng−êi Th¸i, hä kh«ng ®−îc phÐp vµo rõng nh−ng ng−êi Th¸i rÊt khã thùc hiÖn ®−îc ®IÒu nµy v× nh÷ng hé ng−êi Th¸i nghÌo chÆt c©y gç vµ h¸I l−îm l©m s¶n ®Ó hç trî cho kinh tÕ cña m×nh. T×nh h×nh ngµy cµng gia t¨ng ®Õn khi x¶y ra x« x¸t. Sau ®ã, t×nh h×nh cßn phøc t¹p h¬n n÷a ®íi víi ng−êi d©n t¹i NËm Cµi khi hä muèn ®I chî, hä ph¶I ®I qua th«n cña ng−êi Th¸i. X« x¸t x¶y ra vµ nh÷ng ng−êi cña b¶n NËm Cµi Ýt khi ®I chî mét m×nh. Tuy nhiªn, nh− ®−îc chøng kiÕn trªn thùc tÕ, hÇu hÕt çc thÇy cóng ®−îc kÝnh träng ë th«n NËm Cµi vÉn ®−îc mêi ®Õn lµm lÔ t¹i mét sè hé ng−êi Th¸i vµ ®©y vÉn lµ mét biÓu hiÖn thiÖn chÝ gi÷a hai th«n b¶n. VÝ dô trªn vÒ viÖc qu¶n lý tËp thÓ kh«ng ph¶I lµ duy nhÊt. Th«n Giµng Cµi vµ th«n NËm KÞp cã nh÷ng hÖ thèng t−¬ng tù tuy cã nhiÒu diÖn tÝch ®Êt h¬n ®−îc ph©n lo¹i râ rµng theo môc ®Ých sö dông. Tuy ë th«n NËm KÞp, tr−íc n¨m 1994 ng−êi d©n kh«ng ®−îc nhËn tiÒn c«ng cho nh÷ng diÖn tÝch ®Êt ®−îc giao. Th«n Giµng Cµi ®−îc giao 187 ha rõng tù nhiªn, th«n NËm KÞp ®−îc giao 340 ha. DiÖn rõng ®−îc giao cña hai th«n phÇn lín ®Òu lµ rõng phßng hé. T¹i Giµng Cµi, viÖc qu¶n lý lµ tr¸ch nhiÖm cña 3 nhãm qu¶n lý gåm 10 hé mçi nhãm. NgoµI diÖn tÝch rõng nµy, th«n cã 55 ha quÕ ®−îc giao vµ trång n¨m 1986 -1987 vµ kho¶ng 4 - 5 ha ®Êt ch¨n th¶ cã rµo ch¾n cho sóc vËt trong th«n. Th«n ch−a nhËn ®−îc giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®©t l©m nghiÖp. GiÊy chøng nhËn do Chñ tÞch UBND x· ký. Rõng ®−îc sö dông t−¬ng tù nh− ë NËm Cµi. Khi ®−îc hái nÕu ng−êi d©n muèn giao ®Êt cho tõng hé gia ®×nh, tr−ëng th«n bµy tá sù b¨n kho¨n r»ng nhiÒu hé nghÌo sÏ kh«ng cã ®ñ lao ®éng ®Ó tù qu¶n lý hiÖu qu¶ ®Êt rõng cña m×nh. Sù b¨n kho¨n nµy lµ mét thùc tÕ ë çc th«n b¶n ®oµn ®Õn t×m hiÓu nh−ng vÊn ®Ò nµy ch−a cã mét gi¶I ph¸p dÔ dµng nµo. S¶n xuÊt n«ng nghiÖp chiÕm hÇu hÕt thêi gian cña çc hé gia ®×nh vµ trong tr−êng hîp hé chØ cã 1 hoÆc 2 lao ®éng chÝnh th× hä kh«ng cßn thêi gian ®Ó tham gia v¸o çc ho¹t ®éng kh¸c. Khi toµn bé ®Êt l©m nghiÖp ®−îc giao cho tõng hé, nh÷ng hé nghÌo nhÊt sÏ thÊy rÊt cã thùc hiÖn çc ®IÒu kho¶n trong hîp ®ång vµ do ®ã, ®Êt cña hä sÏ ph¶i tr¶ l¹i cho x· theo nh÷ng quy ®Þnh cña chÝnh phñ. Chóng t«i hoµn toµn tin t−ëng r»ng viÖc tiÕp tôc ph¸t triÓn m« h×nh qu¶n lý tËp thÓ/céng ®ång sÏ ®−îc h−ëng øng h¬n lµ giao ®Êt cho tõng hé. ViÖc qu¶n lý tËp thÓ cÇn ph¶I ®−îc chÝnh thøc ho¸ b»ng çch cho phÐp tr−ëng th«n hoÆc tr−ëng nhãm d©n cã quan hÖ hä hµng ký vµo giÊy chøng nhËn vµ chÞu tr¸ch nhiÖm chung. §èi víi ho¹t ®éng b¶o vÖ rõng, chóng t«I muèn nªu c©u hái vÒ hiÖu qu¶ b¶o vÖ rõng nh− thÕ nµo khi cã sù tham gia cña nh÷ng ng−êi d©n sèng trong vµ xung quanh rõng. Qu¶n lý céng

37

®ång rõng s¶n xuÊt vµ rõng phßng hé kh«ng chØ tËn dông −u ®IÓm cña nh÷ng quy t¾c vµ quy ®Þnh theo truyÒn thèng vµ tËp qu¸n l©u ®êi mµ cßn gióp nh÷ng ng−êi n«ng d©n nghÌo cã c¬ héi tham gia vµo nh÷ng khu vùc kinh tÕ mµ nÕu kh«ng ¸p dông m« h×nh nµy, hä sÏ ph¶I ®øng ngoµi. ViÖc qu¶n lý rõng céng ®ång ®−îc chÝnh thøc ho¸ còng sÏ lµm t¨ng c¬ héi chia sÎ kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc qu¶n lý rõng gi÷a çc d©n b¶n. §iÒu nµy sÏ gióp cho nh÷ng n«ng d©n nghÌo rÊt nhiÒu. KiÕn thøc mµ hä cã thÓ ¸p dông vµo thùc tÕ trªn nh÷ng l« ®Êt rõng cña gia ®×nh hä.

Documents

Tõ lý thuyÕt ®Õn thùc hµnh: T×nh h×nh së h÷u ®Êt vµ giao ... · cßn x· NËm Lµnh phÇn lín ng−êi d©n sèng dùa vµo du canh. Mèi quan t©m chÝnh cña nh÷ng