LEKSYKON RESOCJALIZACJI

LEKSYKONRESOCJALIZACJI

Jaworska_LEKSYKON.indb 1Jaworska_LEKSYKON.indb 1 28.09.2012 15:1628.09.2012 15:16


Anetta Jaworska

LEKSYKONRESOCJALIZACJI

Kraków 2012


© Copyright by Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012

Recenzent:

dr hab. Mieczysław Ciosek, prof. UG

Redakcja wydawnicza:

Izabela Rutkowska

Adiustacja:

Magdalena Polek

Opracowanie typografi czne:

Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki:

Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-542-3

Ofi cyna Wydawnicza „Impuls”

30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5

tel./fax (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220

www.impulsofi cyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsofi cyna.com.pl

Wydanie I, Kraków 2012


Spis treści

Wprowadzenie ...................................................................................................... 7

Agresja i jej przeciwdziałanie .................................................................................................. 9Agresja – pojęcie i podział ...................................................................................................... 14Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych .............................................................. 21Aksjologia resocjalizacji ........................................................................................................... 25Autoagresja i jej przeciwdziałanie ......................................................................................... 30

Dewiacje społeczne młodzieży .............................................................................................. 39Diagnoza w resocjalizacji ........................................................................................................ 44

Historia refl eksji resocjalizacyjnej ............................................................................................. 55Historia resocjalizacji instytucjonalnej w Polsce .................................................................... 61HIV i AIDS ................................................................................................................................... 71

Kara pozbawienia wolności .................................................................................................... 79Kary i nagrody w resocjalizacji penitencjarnej ..................................................................... 83Klimat społeczny instytucji resocjalizacyjnych dla nieletnich ............................................. 88Kompetencje osobowościowe i zawodowe wychowawców resocjalizacyjnych .......... 92Kurator sądowy ......................................................................................................................... 97

Mediacja w resocjalizacji ........................................................................................................ 107Metodologia badań w resocjalizacji ..................................................................................... 117Metodyka resocjalizacji ........................................................................................................... 123

Niedostosowanie społeczne – etiologia ............................................................................... 133Niedostosowanie społeczne – pojęcie ................................................................................. 140Niedostosowanie społeczne – stan osobowości .................................................................. 144Niedostosowanie społeczne – symptomatologia ................................................................ 152Niedostosowanie społeczne – typologie .............................................................................. 157

Podkultura przestępcza ........................................................................................................... 163Pomoc postpenitencjarna ...................................................................................................... 169Probacja .................................................................................................................................... 176Profi laktyka zachowań ryzykownych ..................................................................................... 181Prostytucja nieletnich ............................................................................................................... 187Przemoc w rodzinie i jej przeciwdziałanie ............................................................................. 191


6 Spis treści

Przemoc w szkole i jej przeciwdziałanie ................................................................................ 201Przestępczość kobiet – rozmiary zjawiska .............................................................................. 211Przestępczość nieletnich ......................................................................................................... 218Przestępstwa internetowe ....................................................................................................... 223

Resocjalizacja – defi niowanie pojęcia .................................................................................. 225Resocjalizacja humanistyczno-egzystencjalna .................................................................... 229Resocjalizacja kobiet ............................................................................................................... 237Resocjalizacja nieletnich – formy instytucjonalne ................................................................ 242Resocjalizacja nieletnich – tendencje europejskie .............................................................. 249Resocjalizacja penitencjarna – aspekty negatywne .......................................................... 259Resocjalizacja penitencjarna przestępców niebezpiecznych ........................................... 270Resocjalizacja penitencjarna przestępców uzależnionych ................................................ 273Resocjalizacja penitencjarna – rola służby więziennej ........................................................ 281Resocjalizacja penitencjarna – struktura organizacyjna ..................................................... 287Resocjalizacja – podstawy teoretyczne ................................................................................ 293Resocjalizacja skazanych za przestępstwa seksualne ......................................................... 302Resocjalizacja sprawców zabójstw ........................................................................................ 305Resocjalizacja więźniów w wieku senioralnym i niepełnosprawnych ................................ 314Rola edukacji ekologicznej w resocjalizacji .......................................................................... 318Rola edukacji w resocjalizacji instytucjonalnej ..................................................................... 323Rola kultury fi zycznej w resocjalizacji ..................................................................................... 327Rola pracy w resocjalizacji penitencjarnej ........................................................................... 336Rola religii w resocjalizacji penitencjarnej ............................................................................. 343Rola społeczeństwa w resocjalizacji – reedukacja inkluzyjna ............................................ 348Rola sztuki w resocjalizacji penitencjarnej ............................................................................. 353Rola wolontariatu w resocjalizacji .......................................................................................... 361

Samobójstwa – rozpoznawanie i przeciwdziałanie ............................................................. 369System dozoru elektronicznego w resocjalizacji ................................................................... 377

Teleologia resocjalizacji ........................................................................................................... 381Terapie pedagogiczne w resocjalizacji ................................................................................. 386Terapie w resocjalizacji – arteterapia .................................................................................... 388Terapie w resocjalizacji – biblioterapia .................................................................................. 393Terapie w resocjalizacji – fi lmoterapia (audiowizoterapia) ................................................. 396Terapie w resocjalizacji – muzykoterapia .............................................................................. 399Terapie w resocjalizacji – socjoterapia .................................................................................. 403Terapie w resocjalizacji – teatroterapia ................................................................................ 406Terapie w resocjalizacji – terapie niekonwencjonalne ........................................................ 411Terapie w resocjalizacji – żagloterapia .................................................................................. 415


Wprowadzenie

Ważne jest nie to, co ze mną zrobiono, lecz to, co ja sam zrobiłem z tym, co ze mną zrobiono.

Jean Paul Sartre

Prezentowany Czytelnikowi Leksykon resocjalizacji stanowi zbiór kil-kudziesięciu alfabetycznie ułożonych haseł, które dotyczą: etiologii, symptoma-tologii, typologii, diagnostyki niedostosowania społecznego, a przede wszystkim profi laktyki społecznej i resocjalizacji oraz zjawisk związanych z patologiami spo-łecznymi, zachowaniami ryzykownymi i przestępczością. W oddzielnych hasłach omówiono problematykę zachowań dewiacyjnych w rodzinie i szkole, wskazując na ich skutki i możliwości przeciwdziałania im. Książka zawiera także przegląd teorii oraz zagadnień defi nicyjnych związanych z resocjalizacją. Znajdujące się w leksykonie hasła obejmują także aspekty prawne i organizacyjne, dotyczące historii, współczesnej polityki reintegracji społecznej w Polsce oraz funkcjono-wania placówek i instytucji resocjalizacyjnych. Znaczną uwagę poświęcono za-gadnieniom kary pozbawienia wolności, a zwłaszcza resocjalizacji penitencjarnej, w zakresie której wyszczególniono hasła dotyczące resocjalizacji określonych kategorii skazanych, takich jak osoby: starsze, niepełnosprawne, niebezpieczne, uzależnione czy skazane za zabójstwa lub przestępstwa seksualne. Istotną częścią opracowania jest również omówienie wszystkich stosowanych w resocjalizacji te-rapii, w tym terapii niekonwencjonalnych, takich jak joga, ekologia, żagloterapia czy sztuka.

Książka stanowi skompensowane podsumowanie dotychczasowych docie-kań teoretycznych i empirycznych autorki dotyczących zagadnienia resocjalizacji i silnie powiązanych z nią dziedzin, takich jak patologie społeczne, kryminologia, profi laktyka społeczna czy penitencjarystyka. Większość haseł zawartych w tym tomie powstała na skutek nie tylko przeglądu literatury, ale także badań empi-rycznych.

Celem zbioru jest dostarczenie Czytelnikowi skompensowanego studium wiedzy o resocjalizacji i powiązanej z nią problematyce. Każde hasło zawiera odwołania bibliografi czne, co ma za zadanie ułatwić zainteresowanemu odbiorcy


8 Wprowadzenie

dotarcie do obszerniejszych prac naukowych omawiających poruszane zagadnie-nia. Przypisy do tekstu, obok literatury polsko- i anglojęzycznej, zawierają także odniesienie do artykułów i monografi i autorki omawiających szerzej prezento-wane zagadnienia.

Oddając Czytelnikowi do rąk Leksykon resocjalizacji, chciałam jednocześnie złożyć podziękowania wszystkim tym, dzięki którym tom ten mógł przybrać obecny kształt. Dziękuję spotkanym na mojej drodze dydaktyczno-naukowej wybitnym reprezentantom polskiej myśli resocjalizacyjnej (których wymienię tu w kolejności, w jakiej spotkałam ich na moim szlaku zawodowym): Profesoro-wi Mieczysławowi Cioskowi, Profesorowi Henrykowi Machelowi, Profesorowi Andrzejowi Bałandynowiczowi oraz Profesor Krystynie Marzec-Holce – za ich intelektualne inspiracje, za wsparcie w moich zmaganiach naukowych, a przede wszystkim za tak niezwyczajną ludzką życzliwość.

Dziękuję moim przyjaciołom (których tu nie wymienię z obawy przed niewy-baczalnym pominięciem kogokolwiek) – za ich obecność i zdolność taktownego przyjmowania zarówno moich sukcesów, jak i porażek.

Dziękuję bardzo moim najbliższym: Andrzejowi – za jego wsparcie i cierp-liwe znoszenie moich codziennych, wielogodzinnych zmagań przy pracy – oraz Karolinie – mojej córce – za to, że daje mi poczucie spełnienia w najważniejszej roli na świecie.

Dziękuję wreszcie Ofi cynie Wydawniczej „Impuls” – za wiarę w sukces książki i dofi nansowanie jej wydania.

Książkę dedykuję moim Rodzicom – bo zaprzepaściłam szansę, by zrobić to za Ich życia.


AAgresja i jej przeciwdziałanie

Przeciwdziałanie zachowaniom agresywnym wśród dzieci, młodzieży i agresorów dorosłych przyjmuje wiele form, wykorzystujących zarówno działa-nia intuicyjne, jak i przemyślane i zweryfi kowane naukowo programy profi lak-tyczne i terapeutyczne. Owe działania opierają się głównie na założeniach terapii behawioralnej i poznawczo-behawioralnej. Formy te przybierają postać: karania za przejawy agresji; uczenia kontrolowania emocji gniewu; poszerzania zdolno-ści empatycznych i rozładowywania napięcia; terapii wielosystemowych; uczenia umiejętności rozwiązywania konfl iktów; Treningu Zastępowania Agresji; autor-skich programów przeciwdziałania agresji.

1. Jednym z powszechniej stosowanych sposobów eliminowania zachowań agresywnych jest karanie. Stosowanie bodźców awersyjnych (kar) jako me-tody wychowawczej ma powodować stan przykrego napięcia emocjonalne-go w przypadku występowania zachowania destruktywnego. Za pomocą kar, należących do metod terapii behawioralnych, osiąga się dość znaczną skuteczność w eliminowaniu niepożądanego zachowania. Wspólny dla wszystkich terapii behawioralnych jest jednak także fakt, że eliminują one jedynie zewnętrzne przejawy zachowania, nie przyczyniają się natomiast do zmiany wewnętrznej gotowości do zachowań agresywnych. Wiado-mo, że karanie za przejawy agresji raczej tłumi tendencje agresywne, niż je wygasza, a chwilowe tłumienie agresji (przez stosowanie kar) zwiększa jeszcze jej nasilenie po zaniknięciu groźby kary (lub podczas nieobecnoś-ci karzącego) (Łobocki, 2008, s. 213–215). Karanie za przejawy agresji nie przyczynia się zatem do trwałego zaniku tendencji agresywnych, a ich silne tłumienie może doprowadzać do eskalacji zachowania na dalszych etapach życia. Kolejną niedoskonałością metody karania jest łatwość prze-kroczenia optymalnego progu stosowanych kar – nadmierne i zbyt częste karanie (zwłaszcza stosowanie kar fi zycznych) przyczynia się bowiem nie


10 A

do wyeliminowania, ale do nasilenia agresji (choćby przemieszczonej lub ukrytej – zob. hasło „Agresja – pojęcie i podział”). Skuteczność karania jest uzależniona od kilku czynników: pozytywnego stosunku karzącego do karanego (a także vice versa); akceptacji przez karanego norm, za których nieprzestrzeganie został ukarany; atmosfery, w jakiej wymierzona została kara (nie powinna być to atmosfera wroga) oraz od umiaru w stosowaniu kar (Łobocki, 2008, s. 216–218).

2. Jedną z najczęstszych emocji prowadzących do zachowań agresywnych jest gniew. Sposobem eliminowania agresji jako przejawu zachowania jest za-tem zdolność radzenia sobie z gniewem (Krahe, 2005, s. 202–203). Me-tody radzenia sobie z gniewem mogą być jednak skuteczne jedynie wobec osób świadomych własnych reakcji i impulsów agresywnych. W tym ujęciu niezbędne okazuje się łączenie terapii behawioralnych z kognitywnymi, polegającymi na analizowaniu procesów poznawczych. Pierwszymi ele-mentami kontroli gniewu są więc wyuczenie zdolności rozpoznawania bodźców wywołujących agresję oraz analiza potencjalnych przyczyn fru-stracji.

3. Sposobami redukowania zachowań agresywnych są także: zwiększenie zdolności empatycznych (aby pobudzenie emocjonalne wynikające z za-chowania agresywnego nie przysłaniało cierpienia zadawanego ofi erze tego typu działań) oraz rozładowanie napięcia przez humor (dobra zabawa – niezawierająca wrogich czy agresywnych podtekstów – często może elimi-nować zachowania agresywne). Warto o tym pamiętać podczas tworzenia zajęć wychowawczych w szkole.

4. Jednym z programów prowadzących do zmniejszania agresji u dzieci i młodzieży jest rodzinna terapia wielosystemowa, skierowana m.in. do członków rodzin zastępczych (szczególnie mierzących się z problemem agresji dzieci i młodzieży) oraz młodzieży z problemem zaburzeń w zacho-waniu. Nacisk zostaje tu położony nie tylko na kształtowanie dyscypliny, ale przede wszystkim na okazywanie wsparcia i budowanie pozytywnych relacji pomiędzy rodzicami i dziećmi (Komorowska, 2009, s. 9). Ta tera-pia społeczna, prowadzona w warunkach domowych, oparta jest na teorii ekologicznej i teorii systemów rodzinnych. Główne jej zadania to wypo-sażenie rodziców w niezbędne umiejętności rodzicielskie oraz nauczenie młodzieży, jak sobie radzić z problemami rodzinnymi, rówieśniczymi, szkolnymi i sąsiedzkimi (Grzywa-Bilkewicz, Śpila, Grzywa, 2011). W tej terapii, zgodnie z jej indywidualnie dobranymi planami, łączone są: stra-tegiczna terapia rodzin – skupiająca się na objawach (nie przyczynach) niewłaściwego funkcjonowania rodziny, której celem jest zmiana podejścia do problemu wszystkich członków rodziny; strukturalna terapia rodzin – zakładająca hierarchiczne podziały w rodzinie (każdy członek rodziny sta-nowi swoisty subsystem i zajmuje w niej określone miejsce), jej cele stanowią


11Agresja i jej przeciwdziałanie

doprowadzenie do współpracy pomiędzy wszystkimi członkami rodziny (subsystemami) i odnalezienie się w strukturze rodziny; rodzicielski trening behawioralny – odnoszący się do relacji pomiędzy małżonkami oraz relacji rodzic – dziecko (cele to zmiana wzajemnego postrzegania się partnerów interakcji oraz wzmacnianie relacji pozytywnych); terapia kognitywno-behawioralna oraz konsultacje społeczne – zaangażowanie rodziny w działania na rzecz środowiska lokalnego i vice versa – działanie instytucji lokalnych na rzecz rodziny.

5. Programy oparte na umiejętności rozwiązywania konfl iktów – polegają głównie na podnoszeniu umiejętności społecznych i samoświadomości. Celami tego typu programów, obok ograniczenia przemocy międzyró-wieśniczej, są wzrost empatii, tolerancji dla odmienności innych ludzi oraz współpraca w grupie. Programy te polegają głównie na podnoszeniu umie-jętności samokontroli, zdolności relaksacyjnych (jako sposobów radzenia sobie z emocjami destruktywnymi), przyjmowaniu punktu widzenia dru-giej osoby. Metody pracy opierają się na terapii poznawczo-behawioralnej. Rezultatem tego typu programów jest mediacja rówieśnicza (zob. hasło „Mediacja w resocjalizacji”).

6. Trening Zastępowania Agresji (TZA) – ang. Aggression Replacement Train-ing (ART). U jego podstaw leży przekonanie, że agresywne zaburzenia zachowania wynikają z defi cytu umiejętności zachowań społecznych (bra-ku: kontroli własnej impulsywności, umiejętności odmiennych od agresji sposobów zachowania, rozwoju myślenia moralnego). Autorem projektu opracowanego w Instytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu w Syracuse w Stanach Zjednoczonych jest Arnold P. Goldstein, który oparł swój pro-jekt na skillstreamingu – profi lowaniu umiejętności (Goldstein, McGinnis, 2001a). W Stanach Zjednoczonych program ten funkcjonuje na terenie szkół od 1987 roku (wykorzystywany głównie w tzw. szkołach alternatyw-nych, przeznaczonych dla młodzieży sprawiającej problemy wychowaw-cze). W Szwecji powszechnie stosuje się go w terapii rodzin oraz mło-docianych przestępców. W Polsce TZA prowadzony jest od 1999 roku przez Szkołę Profi laktyki Uzależnień oraz Instytut „Amity” w Warszawie. Warsztaty wykorzystujące metodę ART polegają głównie na: kształtowa-niu asertywności, poprawie kontaktów z innymi, rozwoju zdolności plano-wania i radzenia sobie z emocjami (lękiem, gniewem). Optymalna liczba uczestników treningu nie powinna przekraczać 6–8 osób. Metody stosowa-ne w TZA oparte są na założeniach kognitywno-behawioralnych i polegają na jednoczesnej pracy nad trzema obszarami funkcjonowania człowieka: zachowaniem, emocjami i rozwojem moralnym. Trening Zastępowania Agresji składa się z trzech głównych elementów: treningu umiejętności zachowań prospołecznych, treningu kontroli złości oraz treningu wniosko-wania moralnego (poznanie wartości moralnych) (Morawski, 2004).


12 A

Pierwszym etapem programu jest trening umiejętności społecznych, któ-rego zadanie polega na wyuczeniu pięćdziesięciu umiejętności podzielo-nych na sześć bloków tematycznych: podstawowe umiejętności społeczne (np. mówienie i słuchanie komplementów); zaawansowane umiejętności społeczne (np. proszenie o wsparcie, przepraszanie); umiejętności radze-nia sobie z emocjami (wyrażanie uczuć); alternatywne umiejętności wobec agresji (asertywność); umiejętności radzenia sobie ze stresem (reagowanie na presję i niepowodzenia); umiejętności planowania (podejmowanie de-cyzji) (Goldstein, Reagles, Amann, 2001). Technikami wykorzystywany-mi na tym etapie są modelowanie (odzwierciedlanie zachowań będących elementami danej umiejętności) i odgrywanie ról. Każda z umiejętności rozpisana jest na poszczególne kroki i ćwiczona kilkakrotnie.Kolejny etap – trening kontroli złości – ma na celu wyuczenie zdolności powstrzymywania natychmiastowego wyładowania nagromadzonych ne-gatywnych emocji. Elementami tego etapu są: identyfi kacja zewnętrznych wyzwalaczy złości (identyfi kacja bodźców pobudzających do agresji); iden-tyfi kacja sygnałów płynących z ciała (pozwalających rozpoznać poziom złości); uczenie technik redukujących pobudzenie fi zjologiczne organizmu; nauka powstrzymywania reakcji agresywnej; formułowanie twierdzeń na-gradzających samego siebie za powstrzymanie zachowania agresywnego.Ostatnim etapem treningu jest trening wnioskowania moralnego, służący rozwijaniu zdolności podejmowania świadomych i dojrzałych decyzji. Etap ten odbywa się przez omawianie przygotowanych wcześniej „dylematów moralnych” dostosowanych do wieku uczestników grupy.

7. Na bazie ART powstają autorskie programy dostosowane do potrzeb spe-cyfi cznych grup przejawiających problem zachowań agresywnych. Jednym z takich programów jest program korekcyjno-edukacyjny dla skazanych wykazujących skłonności do zachowań agresywnych „Można inaczej”, opracowany w 2011 roku w Zakładzie Karnym w Czarnem i prowadzony przez psychologów – Alicję Ławecką i Annę Mackiewicz.

Nasilenie zachowań agresywnych w zakładach karnych wynika głównie z faktu wzmożonej frustracji wywołanej skrajną deprywacją potrzeb (zob. ha-sło „Agresja – teorie rozwoju zachowań agresywnych”) w warunkach izolacji, stając się formą radzenia sobie w sytuacji trudnej. Problem agresji w zakładach karnych wynika także z umieszczenia na ograniczonej przestrzeni osób o najbar-dziej zaburzonym zachowaniu wynikającym z patologicznych środowisk pier-wotnych oraz uwarunkowanym temperamentalnie. Wielu skazanych trafi ło do zakładu karnego właśnie za przestępstwa z użyciem przemocy. Zachowania agresywne są niekiedy jedynym znanym im sposobem reagowania w sytuacjach konfl iktowych. Tendencje agresywne znacznie podnoszą ryzyko ponownego po-pełnienia przestępstwa. Cele programu oscylują wokół: nauczenia osadzonych nowego, nieagresywnego sposobu zachowania; rozwijania umiejętności radzenia


13Agresja i jej przeciwdziałanie

sobie z frustracją, złością i gniewem; rozpoznania przez skazanych sygnałów ostrzegawczych zapowiadających zachowania agresywne; nabycia nowych umie-jętności służących rozwiązywaniu konfl iktów bez użycia agresji; przyswojenia umiejętności konstruktywnego wyrażania uczuć; podniesienia poziomu różnico-wania między dobrem a złem i wyboru odpowiedniego postępowania. Metody działania obejmują: warsztaty, udzielanie informacji zwrotnych, dyskusje, prace w grupie oraz pracę indywidualną.

Konieczność przeciwdziałania agresji i przemocy (zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży) w Polsce regulowana jest przez akty prawne, wśród których za naj-ważniejsze należy uznać:

a) ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty wraz ze zmiana-mi wprowadzonymi ustawą z dnia 2 lipca 2004 r., która weszła w życie z dniem 21 sierpnia 2004 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 173, poz. 1808);

b) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w spra-wie ramowych statutów szkół i placówek publicznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 61, poz. 624 z późn. zm.);

c) rozporządzenie w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkol-nego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2007 r. Nr 157, poz. 1100);

d) rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 15, poz. 142).

Literatura cytowana

Goldstein A.P., McGinnis E. (2001a). Skillstreaming. Kształtowanie młodego człowieka. Warszawa.

Goldstein A.P., McGinnis E. (2001b). Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia. Warszawa.

Goldstein A.P., Reagles K.W., Amann L.L. (2001). Umiejętności chroniące (odmawia-nia). Zapobieganie narkomanii wśród młodzieży. Warszawa.

Grzywa-Bilkiewicz A., Śpila B., Grzywa A. (2011). Zaburzenia opozycyjno-buntownicze i zaburzenia zachowania w DSM IV. “Current Problems of Psychiatry”. No. 12(1).

Komorowska M. (2009). Przeciwdziałanie agresji. „Remedium” 2009 (luty).Krahe B. (2005). Agresja. Gdańsk 2005.Łobocki M. (2008). Teorie wychowania w zarysie. Kraków.Morawski J. (2004). Trening Zastępowania Agresji w szkołach i placówkach systemu oświaty.

Warszawa.



Documents

LEKSYKON RESOCJALIZACJI