Pagsasalin ng Dula bilang Gawaing Pampanitikan

Vlad Gonzales

Abstrak

Ibinabahagi sa maikling papel ang mga negosasyong isinasagawa ng isang

manunulat kapag nagsasalin siya ng dulang pang-entablado. May pagsasaalang-

alang sa konsepto ng skopos na nakaangkla sa layunin ng pagsasalin at tagasalin, at

ng poetics na may pagtatangi naman sa mga kumbensyon sa anyo at sa nakikitang

papel ng isang tekstong itinatrato bilang panitikan. Ibibigay ng may-akda ang mga

danas sa pagsasalin sa organisasyong UP Dulaang Laboratoryo bilang halimbawang

nakabase sa UP Diliman, at ang Teatro La Salliana para sa halimbawa ng

institusyong akademiko bukod sa UP.

Teatro, Pagsasalin, Adaptasyon

Lagi kong sinasabing ang pagsusulat para sa teatro ay isang di-planadong

direksyon sa aking pagiging manunulat. Isang masayang serye ng mga

pagkakataong naghatid sa akin mula sa pagtatatak sa sarili bilang manunulat ng mga

orihinal na akda patungong manunulat at tagasalin.

Simula 2010, nagkaroon ako ng pakikisangkot sa ilang mga produksyon ng

Dulaang UP, ang opisyal na grupong panteatro ng Unibersidad ng Pilipinas Diliman.

Nag-ugat ang pakikisangkot mula sa pakikipagtrabaho ko kay Prop. Dexter M.

Santos para sa iba-ibang kultural na pagtatanghal sa UP Diliman, mga palabas gaya

ng UP Centennial Kickoff Program noong 2008 at ang dating taunang Hagikhikan o

ang UP Diliman Faculty Follies. Mula dito, naiimbitahan ako ni Santos na sumilip-

silip sa ilang produksyon ng DUP at tumulong sa magkakaibang mga maliit na

gawain. Naging tagabantay at tagawasto ako sa bigkas at gamit ng mga salita sa

restaging ng Orosman at Zafira noong 2010. Nabigyan din ako ng pagkakataong

magsulat ng orihinal na maikling piyesa o vignette para sa dulang Rizal X noong

2011. Sa ganitong mga gawain umusbong ang aking interes sa pagsusulat at

pakikilahok sa mundo ng teatro.

Noong Disyembre 2011, sa rekomendasyon pa rin ni Santos, sumangguni sa

akin ang mga mag-aaral na sina Stephen Viñas at Edzfar Allen Diansuy upang

magpasalin ng dulang The Dumb Waiter ni Harold Pinter. Ang dulang ipinapasalin

ay bahagi ng kahingian sa Theatre 198 nina Viñas at Diansuy, ang special project na

katumbas ng tesis sa programang Sertipiko sa Sining Panteatro. Si Santos naman

ang kanilang gurong tagapayo para sa proyekto. Itatanghal ang proyekto sa ilalim

2

ng organisasyong UP Dulaang Laboratoryo, ang organisasyong nakapaloob sa

Dulaang UP na nakatutok sa mga produksyong nilikha ng mga mag-aaral sa Sining

Panteatro.

Hindi The Dumb Waiter ang una kong karanasan sa kinomisyong pagsasalin

ng dula. Noong 2009, kinausap ako ng direktor at kaibigang si Geofferson Ting para

sa para sa pagsasa-Filipino ng Electra ni Euripides upang maitanghalng

organisasyong Art Theatre Clinique ng Far Eastern University. Pakiramdam ko’y

opisyal ito dahil nagtakda kami ng pulong para ibigay ang kopya ng dula at

pagkasunduan ang deadline ng pagbibigay ng salin at iba pang kaugnay na usapin.

Dito sa unang opisyal na pagsubok bilang tagasalin para sa isang campus-based na

organisasyong panteatro, nagkaroon ako ng mga tanong at isyung maaaring dulot ng

aking kawalan ng kahandaan at pati na rin ng mababaw na oryentasyon tungkol sa

pagsasalin. Kailangan bang gawing madulas sa pananalita at pandinig na Filipino?

Paano tutumbasan ang mga partikular na salitang walang direktang salin? Maaari

ba akong magdagdag ng mga bagong linya at eksena, at maaari rin ba akong

magtanggal ng mga bahaging hindi ko gusto? Sa mga nasabing tanong, pinili ko

bilang tugon noon ang gumawa ng saling malapit sa literal, ang pinakamatapat sa

pagkakaunawa ko ng “matapat” sa panahong iyon. Hindi binabago ang mga lugar,

tauhan at sitwasyon, pero ginawan ng paraan para maging madulas ang paggamit ng

Filipino nang may paggalang sa makalumang pakiramdam ng wika sa orihinal.

Isinumite ko kay Ting ang draft ng dula at hinayaan silang maghanda sa

pagtatanghal nang hindi ako kasama. Sa aking isip noon, sapat na ang maisulat ang

salin. Sapat na rin ang isang draft, dahil base naman iyon sa orihinal at walang

3

naging malaking dagdag o bawas. Malayo sa Diliman ang lokasyon ng FEU, mahirap

bumiyahe, sabagay ay kilala ko naman ang direktor at sa tantya ko’y kaya naman

niyang diskartehan ang lahat-lahat. Natatandaan kong nakadaan lamang ako sa

isang gabi ng rehearsal, sa gabing walang aktuwal na rehearsal na magaganap kundi

pagbantay lamang sa mga teknikal na kahingian ng produksyon. Ang sunod ko nang

punta ay doon sa gabi ng mismong pagtatanghal. Marami na akong hindi matandaan

sa isinagawang proyekto, pero natatandaan kong kinilig ako sa sandaling

napabuntung-hininga ang mga manonood noong sinabi ng tauhang si Orestes ang

linyang “Ano ba ang pinakaangkop na paraan na pagpatay sa isang nanay?” May

positibong dating sa akin ang agarang reaksyong nakukuha mula sa mga tagapanood

ng dula.

Dahil siguro sa positibong karanasan sa Electra, maging sa akumulasyon ng

mga karanasan para sa iba-ibang klase ng pagtatanghal, baka iyon ang mga dahilan

kung bakit naging mas aktibo ang aking pakikilahok sa pagsasaentablado ng dula

nina Viñas at Diansuy. Madulas ang wika ni Pinter, may dating sa akin ang mga

patlang na namamagitan sa bawat maiksing linyang sinasabi ng mga tauhan. Ngunit

nagkaroon ako ng problema sa mga bahaging may kaugnayan sa dayuhang laro gaya

ng mga termino para sa football. Noong isinasalin ko ang dula, wala akong

kahandaan para maghanap ng angkop na pangtumbas para sa mga terminong may

kaugnayan sa dayuhang laro. Walang kahandaan at wala na ring panahon dahil

isang buwan lamang ang inilaan ko para sa pagsasalin ng proyekto. Muling sumulpot

sa isip ang mga tanong na lumitaw sa isip ko noong una akong nagsalin ng dula. Sa

pagkakataong iyon, imbes na gumawa ako ng isang “matapat” na salin,

4

napagdesisyunan kong gumawa ng adaptasyong tumatalakay sa enforced

disappearances sa Pilipinas, nang may dagdag na detalye tungkol sa mga video

game, habang pinapanatili ang mga orihinal na tauhan at banghay ng dula. Praktikal

ang pangunahing dahilan ko sa pagpili sa adaptasyon—may mga salita at

sitwasyong hindi ko kayang hanapan ng direktang katumbas, at sa aking pagtataya’y

magiging hindi madulas ang pananalita ng mga tauhan kapag pinilit ko ang ganoong

direksyon. Pangalawang dahilan sa desisyon ang excitement na naramdaman ko

noong naisipan kong ikabit ang lumang Family Computer game at ang Family

Computer mismo bilang bahagi ng isang dula sa Filipino. May excitement dahil

naisip kong nakakatuwang panooring mabuhay ang mga videogame sa harap ng

entablado. Masayang nostalgia trip, at posibleng maging matagumpay din ang

pagkakabit nito sa ideya ng mga taong pinaglalaho ng lipunan. Noong 2009 naman

kasi’y nakalahok ako sa isang palihan para sa mga biktima ng enforced

disappearances at summary execution. Naging malaki ang tatak sa akin ng

karanasan mula sa mga kamag-anak at mismong biktimang nakalahok sa palihan,

kaya naman naging excited ako noong nakaisip ng paraang isingit ang sariling mga

hilig at adbokasiya sa isang proyekto ng pagsasalin. Sa totoo lang, kahit ang cake ng

Mer-Nel’s sa Laguna, isang detalyeng mas personal kesa akademiko o pulitikal ang

pinaghuhugutan, ay naisama ko sa ginawang adaptasyon. Subok lang, baka pumasa

sa mga gurong tagapayo. Inaprubahan naman ni Santos ang draft. Si Ting ang

naging direktor, at bukod sa ilang mga rebisyon sa proseso ng rehearsal, halos

walang nabago sa bersyong ito ng The Dumb Waiter. Pinamagatan kong Elevator

5

Action ang aking adaptasyon, halaw sa videogame na may kaparehong pangalan. Sa

aking isip, “adaptasyon” siya dahil malayo sa orihinal.

Naitanghal noong 31 Mayo hanggang 2 Hunyo 2012 ang Elevator Action, ang

bersyon ni Pinter na gumagamit ng mga pamilyar na lugar sa Laguna at Bulacan,

may pagtalakay sa mga balitang sa Pilipinas naranasan, at gumagamit ng Filipinong

nauunawaan at may aliw sa mga batang manonood. Sa pagitan ng mga eksenang

hinugot kay Pinter, may pagsisingit ng mga bagong eksena—mga piraso ng

pagtatanghal ng iba-ibang laro sa Familiy Computer. Sa tantiya ko, positibo ang

reaksyon ng mga nakanood. Nasuportahan pa ito ng ilang mga mensahe ng suporta

mula sa mga kaibigan at katrabaho, kasama na rin ang mangilan-ngilang online

review. Halimbawa nito ang isinagawang review ni Joanna Lerio, isang estudyante

ng MA Theatre Arts sa UP Diliman:

Sa totoong buhay, bawat laro ay pagsubok. Gayun din naman sa

computer game at tumitindi ang mga balakid at pagsubok habang

nakakaani ka ng kapangyarihan at points sa bawat target na nasisipa mo,

nasusuntok mo, nababaril mo, napapasabog mo at napapalusaw o

napapa-disappear mo sa screen. Mapapa-engganyo ka sa dahas dahil ang

cute-cute lang tingnan ng kalaban o kaya’y ang tatanga-tanga nila’t ang sarap-

sarap pagbabarilin o pasabugin at ikalat ang bituka, mata at dugo sa screen.

Ang kaibahan lamang sa tunay na buhay, kapag may natamaan, hindi

siya animation o graphics na maaaring mabuhay muli sa isang reset kundi

siya ay isang totoong tao na maaaring sa isang tagos ng bala sa dibdib ay

deklaradong dead-on-arrival sa PGH: hindi na naghihingalo, wala nang

6

tibok ang pulso, patay na siya at ang kanyang katawang-tao ay talagang

patay na magpakailanpaman. Walang reset. Walang extra life. Ayon nga sa

tagline ng dulang Elevator Action sa panulat ni Vlad Gonzales at halaw sa The

Dumb Waiter ni Harold Pinter.

Nagsimula ang lahat sa simpleng interes sa teatro, sa pagkakakilala sa mga

direktor sa teatro dahil sa committee work para sa unibersidad, sa pagsubok ng mga

atake at paksang tinangkang ilusot dahil sa mga sariling limitasyon sa kakayahan at

sariling kulit na maggiit ng adbokasiya at iba pang mga pansariling pagkiling. Baka

tsamba, lalo’t ang pag-uumpisa sa teatro ay kaakibat ng suporta mula sa mga

manggagawang panteatrong nagkataong mga kaibigan ko rin. Isang magandang

simula. Anuman ang dahilan, nakuha ng teatro ang pagtatangi ko. Sabi nga ng isa

pang kaibigang guro mula sa Departmento of Speech Communication and Theater

Arts sa UP Diliman, “sabi sa iyo, maaadik ka.”

Hindi Laro-laro

4 Marso 2013 naman ako nagsumite ng draft ng Pitong Patibong, isang

pagtatangkang humalaw ng isang piyesa mula sa dulang The Seven Deadly Sins of the

Petty Bourgeoisie ni Bertolt Brecht. Nakausap ako nina Francelle Fetalvero at

Marynor Madamesila, mga estudyante rin ng Sertipiko sa Sining Panteatro, isang

buwan ang nakaraan upang tulungan silang gumawa ng salin para sa kanilang

Theatre 198. Sa pagkakataong ito, ang kanilang gurong tagapayo ay si Prop. Jose

Estrella, isang direktor na hindi ko pa nakakatrabaho noon at hindi rin personal na

kilala. “Kailangang magpa-impress,” iyon siguro ang naisip ko dati. Bagong

7

katrabaho kasi, kailangang maipakita na dapat akong pagkatiwalaan. Ibinalita rin sa

akin nina Fetalvero at Madamesila na inatasan ni Estrella na maging direktor si G.

Ed Lacson, Jr., na kilala ko lang din dahil alam kong naging assistant director siya sa

isang dula ni Estrella. Pareho ko silang hindi pa nakakatrabaho, kaya naging

proseso din ng pagkapa at pagsubok ng mga atake ang pagtatangkang isalin ang dula

ni Brecht.

Sa inisyal na plano, isang malawakang pagpuna sa magkakaibang sining ang

naisip kong bersyon ng pitong kasalanan ng mga petiburges. Ang paglalakbay ng

mga tauhan sa aking bersyon ay paglalakbay din mula sa mga gusali ng Cultural

Center of the Philippines hanggang sa mga studio ng variety show ni Willie

Revillame. Natatandaan kong ipinabasa ko ito sa dalawang mag-aaral at pati kay

Lacson. Nagkaroon kami ng reading ng draft at nagbigay siya ng ilang mga komento.

Natatandaan kong sinabi niyang gamitin ko ang paparating na holy week para pag-

isipan ang mga rebisyon. Itinala ko ang mga komento at pinag-isipan ang mga

rebisyon ng may pagsasaalang-alang din sa paalala ng dalawang estudyante na may

mga kasanayan din silang nais nilang maitampok sa pagsasalin—kay Madamesila,

ang kanyang kasanayan sa pagkanta, kay Fetalvero naman ang kasanayan sa

pagsasayaw.

Kung ikukumpara sa Elevator Action, mas maraming hiniling na rebisyonang

direktor ng produksyon para sa pagsasalin kay Brecht. Dulot siguro ito ng

napakaraming paglihis ko sa tagpo, background, at mga sitwasyon mula sa orihinal.

Naging mas galante ako sa paglalaro, paano’y nailusot ko nang maluwag na maluwag

ang unang subok sa pagsasalin para sa UP Dulaang Laboratoryo. May pagkakataong

8

ang hiling sa rebisyon ay dulot ng teknikal na pangangailangan—kailangan ng

dagdag na mga linya para makapaghanda ang ibang artista sa kasunod na eksena.

Habang may hiling sa dagdag, may ilang mga linyang ibinawas. Nagdagdag si Lacson

ng isang eksenang may videoke na base sa kanta ni Sampaguita, na nagmula rin

naman sa paglalagay ko sa mang-aawit na ito sa unang bahagi ng isinagawang salin.

Mas litaw ang kolaboratibong katangian ng dula sa pagsasalin ng dula ni Brecht. At

kahit may ilang hindi na makitaan ng pagka-Brecht ang salin, may nakapanood din

ng dula na napahalagahan ang mensaheng nais itawid ng dula, malayo man ito o

malapit sa orihinal na teksto:

Sa direksyon ni Ed Lacson, hindi opera-ballet (ballet chanté) ang

pagtatanghal ng Dulaang UP Laboratoryo. Bagkus, ang mga karakter na Anna

1, Anna 2, Pamilya at Korus ay binigyang-buhay ng pag-arteng realistiko at

animasyon, sayaw-aliw at awit-karaoke ng mga artistang-UP kabilang sina

Virgilio Balanon, Greg de Leon, Erika Estacio, Teetin Villanueva, Christine

Vinarao, Miguel Bongato, Cheska Cartativo, Arvy Dimaculangan at Ysmael

Mendoza.

Sa unang sabak sa lungsod, ang dalawang probinsiyana ay naging

manggagawang kontraktwal na tagapasinungaling ng mga produktong

kapitalista sa ngalan ng kapital. Itinuring na unang patibong ang trabahong di

desenteng magpasahod at di nag-uudyok ng kaunlaran sa kabuuan ng isang

tao, isang realidad na nararanasan ng mga manggagawang Filipino. (Lerio)

Marso 2014 naman noong nilapitan ako ng panibagong set ng mga

estudyanteng kumukuha ng Theatre 198. Itong set ng mga mag-aaral ay binubuo ng

9

walong acting majors at ilan pang estudyanteng nasa teknikal na track mula sa

Sertipiko sa Sining Panteatro. Sa ilalim muli ni Santos bilang tagapayo, hiniling

nilang makapagsulat ako ng pagsasalin ng Trojan Women ni Euripides. Sa bersyong

hinihiling nila, ang orihinal na anim na pangunahing tauhan ay dapat maging walong

pangunahing tauhang sasakto sa walong estudyanteng aktor. Hanggang sa

kasalukuyan, masasabi kong ang hamong ito ang pinakamapanghamong hamon

para sa akin bilang tagasalin ng dula. Ang naisip kong solusyon ay umimbento ng

panibagong kuwento, na bahagya na lamang ang paghalaw sa istruktura at

nilalaman ng orihinal. Dito nag-umpisa ang proseso ng pagbuo at pagbuno sa

dulang Mal.

Halaw ang Mal sa ideya ng malware o malicious software, at may inspirasyon

mula sa kultura ng pagtambak at pagbura ng impormasyon sa panahon ng Internet.

Digmaang birtuwal na itinatambal sa digmaang nangyayari sa pisikal na mundo.

Digmaan ng alaala at pag-alala. Muli, tinangka kong ibalik ang paksa ng enforced

disappearances, nang may mas matingkad na pagtukoy sa militar at estado bilang

tagapagpalaganap ng dahas at paglimot. Isa sa maraming realisasyon ko sa pagbuo

ng dulang ito ay ang realisasyong napakahalaga sa akin ang pagtatampok sa isyu ng

mga pinaglalaho ng estado.

Bilang proyektong may pinakamalaking paglihis mula sa orihinal, paglihis na

itinakda rin ng teknikal na pangangailangan ng mga mag-aaral, naging masalimuot

ang proseso ng paglikha ng dula. Masalimuot dahil ayon nga kay Santos, sa esensya

ay magtatanghal kami ng bagong trabaho. Hindi pa nasusubukan gaya ng Trojan

Women na palagian nang nagagamit sa mga recital at pagtatanghal. Malaki ang

10

tulong ng direktor na si Mara Paulina Marasigan sa pagsiguro na nauunawaan ng

mga mag-aaral ang mga motibasyon at intensyon ng itinalaga sa kanilang mga papel

at dayalogo. Gaya rin ng nangyari sa Pitong Patibong, nagkaroon din ng

pangangailangan para magrebisa habang dumaraan ang teksto ng dula sa

rehearsals. Ilan sa mga mahalagang rebisyong natatandaan ko ay ang hiling nina

Santos at Marasigan na magdagdag ng mga eksenang may koro upang maipaalala sa

mga manonood na nanggaling pa rin ito sa isang klasikong griyegong teksto, at ang

pagpapaalalang kailangan ding magkaroon ng rurok o climactic na eksena ang dula,

katulad sa daloy ng orihinal.

Bukod sa mga nabanggit, ang naging pinakamatingkad na paalala sa akin

mula sa Mal ay ang sinabi nina Santos at Marasigan na anuman ang mangyari,

ginagawa namin ang dula para itampok ang mga mag-aaral ng Sining Panteatro. Sila

dapat ang maging bida sa palabas, ang mga estudyanteng magpapamalas ng

kanilang mga natutuhang kaalaman at kasanayan mula kanilang pag-aaral sa ilalim

ng kanilang programa. Naroon lamang kami upang tulungan silang maisakatuparan

ito. Sa ganoong pagtingin, kahit paano’y naalog ang sarili ko. Isinaloob ko ang

pananaw na hindi lamang sariling estetika at pulitika, hindi lang sariling trip ang

nakasalalay. Hindi lamang ito tungkol sa tagasalin.

Skopos, Poetics, Patronage

Para kay Hans Vermeer, ang gawain ng pagsasalin ay isang pagkilos na

nakabase sa isang source text o simulaang teksto, at ang bawat pagkilos patungo sa

11

pagsasalin ng simulaang tekstong ito ay may partikular na “skopos” o layunin sa

pagsasalin. Ang “translational action” na ito ang magdadala sa tagasalin sa kanyang

target text o tunguhing teksto, na kakatawanin ng isang “translatum” o ang isinaling

tekstong resulta ng layuning itinakda mula simulaan patungong tunguhing teksto.

Ang skopos ng gawaing salin maging ang inaasahang magiging anyo ng pagsasalin

ay dumadaan sa negosasyon sa pagitan ng tagasalin at ng isang “kliyenteng”

nagkokomisyon ng gawaing saling ito (221).

Sa teorya ng skopos ni Vermeer, may mataas na pagtingin sa tagasalin:

The translator is “the” expert in translational action. He is responsible

for the performance of the commissioned task, for the final translation.

(222)

As regards the translator himself: experts are called upon in a given

situation because they are needed and because they are regarded as

experts. It is usually assumed, reasonably enough, that such people “know

what it’s all about”; they are thus consulted and their views listened to.

Being experts, they are trusted to know more about their particular field

than outsiders. (222)

May pagdidiin din ang teorya ng skopos kaugnay sa papel ng transcoding—o

ang “replacement of SL units (at the level of word, phrase of clause) with equivalent

units in the TL (Palumbo 121)—sa proseso ng gawaing salin. Ang translatum ayon

sa teorya ng skopos, sa maraming pagkakataon (bagaman hindi sa lahat ng

pagkakataon), ay hindi makukuha mula sa simpleng transcoding ng simulaang

tekstong nakasulat sa source language o simulaang lenggwahe. May pagkakataong

12

ang tunguhing kultura ng translatum ay lumilihis sa simulaang kultura, lalo’t may

mga pagkakataong ang simulaang teksto ay may taglay na kultura, mga pananda at

oryentasyong naiiba sa kultura, mga pananda, at oryentasyon ng tunguhing teksto at

ng translatum (222-223). May mga pagkakataong itatakda ng skopos na gumawa ng

transcoding ng simulaang teksto, at kailangang isagawa ng tagasalin ang pagtatapat

ng salin sa istruktura at kulturang mas malapit sa orihinal na teksto. Maaaring

itakda ng skopos na gayahin ang eksaktong pagkakasunud-sunod ng mga

linggwistikong unit mula sa orihinal, o anumang pagtutumbas sa istruktura na mas

nalalapit sa orihinal na istruktura ng simulaang teksto. Sa teorya ng skopos, malaya

itong gawin basta malay ang tagasalin sa layunin ng gawaing salin, at ano ang

magiging implikasyon ng mga ilalapat na limitasyon sa magiging translatum (223).

Maaaring ilapat ang skopos sa tatlong paraan at maaaring tumukoy sa tatlong

senses o saysay nito: 1. translation process o proseso ng pagsasalin, na magtatakda

ng layunin ng proseso; 2. translation result o resulta ng pagsasalin, ang magtatakda

ng silbi ng translatum; 3. translation mode o moda ng pagsasalin, na magtatakda ng

intensyon ng modang gagamitin (224). Kung ilalapat sa aking proyekto, halimbawa,

maaaring suriin ang skopos sa proseso ng pagsasalin ng mga dula para sa UP

Dulaang Laboratoryo, na tutukoy sa mga layunin ng organisasyon na kailangang

katawanin ng gagawing pagsasalin. Maaaring dito iuugat ang mga kaalaman at

kasanayang dapat nang natutuhan ng mga mag-aaral, at dapat na maipakita sa

kanilang mga pagtatanghal. Kung translatum naman ang tutok ng skopos, mas

pragmatikong detalye ang hahanapin bagaman maaari pa ring iugat sa proseso. Ano

ang silbi ng pagtatanghal ng dula? Sa konteksto ng special project o thesis, nagsisilbi

13

ang salin ng dula bilang susi para makapagtapos ang mga mag-aaral ng kanilang

programang sertipiko o batsilyer. Sa usapin ng moda, maaaring negosasyon na ito sa

pagitan ng nagkomisyong institusyon at ng kinomisyong pagsasalin. Anuman ang

kalabasang anyo at nilalaman ng translatum, inaasahang naging bunga na ito ng

negosasyon ng mga naging kalahok sa pagbuo ng dula—ang mga gurong tagapayo,

ang mga mag-aaral, ang mga propesyunal na manggagawang panteatrong

kinomisyon din kasama ng tagasalin, ang tagasalin mismo. Ang iba-ibang antas ng

negosasyon sa pagtatakda ng skopos ang magiging tagapagtakda ng lapit o layo ng

translatum sa tekstong pinagmulan nito.

Kay Vermeer, ang pagsasaalang-alang sa skopos ng isang gawaing salin ang

magsisiguro na ang anumang kinomisyong salin ay magluluwal ng “optimal” na

translatum (230). Kinakailangan ng malinaw na pag-uusap sa pagitan ng tagasalin at

ng nagkokomisyon ng salin tungkol sa mga layunin at tunguhin ng gawaing salin.

Kinakailangang maging hayag ang nagkomisyon at ang tagasalin sa lahat ng

kinakailangang detalye upang maitawid nang matagumpay ang layunin at silbi ng

gawaing salin. May kahalagahan ang simulaang teksto, dahil walang translatum

kung walang tekstong isasalin, pero hindi ito ang magtatakda sa direksyon ng salin

(230). At bukod sa mga nabanggit na, makatwirang teorya sa pagsasalin ang teorya

ng skopos dahil naglalagay ito ng malaking pagtitiwala sa papel ng tagasalin sa

pagkumpleto ng proseso:

If a commission cannot be realized, or at least not optimally, because the

client is not familiar with the conditions of the target culture, or does not

accept them, the competent translator (as an expert in inter cultural action,

14

since translational action is a particular kind of intercultural action) must

enter into negotiations with the client in order to establish what kind of

“optimal” translation can be guaranteed under the circumstances. (Vermeer

230)

Skopos ang magtatakda sa magiging anyo at nilalaman ng translatum. Sa

isang kinomisyong proyekto, napakahalaga ng hayagan at malinaw na pagtatakda ng

mga layunin ng pagsasalin at ang negosasyon sa mga parametrong kailangang

tugunan para maabot ang pinakaangkop na translatum nang naaayon sa skopos.

May pagkiling sa tunguhing kultura ang teoryang ito, dahil sa pagsasaalang-alang sa

ano ang layunin at silbi ng translatum ay nagiging mas mabigat ang pagtampok sa

mga posibilidad ng tunguhing teksto, pero hindi palaging ganito ang kaso. Kung

itatakda ng nagkomisyon ang skopos na mas malapit sa simulaang lenggwahe at

kultura, kung nailinaw sa negosasyon ng nagkomisyon at tagasalin kung para saan

ang nasabing direksyon, kailangang isagawa ito ng tagasalin sa abot ng makakaya

niya (230-231).

Kung iuugnay sa teorya ng systems ang teorya ng skopos, nagiging mas

masalimuot bagaman mas malaman ang diskusyon. Ginagamit ni Andre Lefevere,

halimbawa, ang ideya ng mga system bilang ang pagsasala-salabat ng mga

elementong may magkakaugnay at magkakabahaging katangiang nagbibigay sa

kanila ng identidad na hiwalay sa iba pang system (12). Kung ilalapat sa panitikan,

pwedeng isiping ang pagsusulat ng mga tula, kuwento at dula ay isang grupo ng mga

system na nakapaloob sa mas malaking set ng mga system na kinikilala natin bilang

kultura, habang gumagalaw naman ang kultura sa kaligiran ng lipunan nito (14).

15

Kay Lefevere, ang panitikan ay kombinasyon ng nabubuong teksto at ang mga taong

nagbabasa, nagsusulat, at muling sumusulat nito (12). “Contrived” ang literary

system para kay Lefevere, may ideya ng pagiging non-neutral pagkat hindi umiiral

ang isang teksto nang mag-isa. May panahon at sitwasyon itong pinanggagalingan,

at hindi ito umiiral nang walang umiiral ding pagtatangkang basahin ang mga

kahulugan nito at himay-himayin, patungo sa isang panibagong anyo ng pagsusulat

(12).

Tulad sa teorya ng skopos ni Vermeer, kinikilala rin ni Lefevere ang tagasalin

bilang isang eksperto sa kanyang larangan. Kay Lefevere, ang tagasalin ay “usually

meticulous, hard working, well-read, and as honest as humanly possible” (13).

Kumikilos ang manunulat na nagsasalin nang may pagtatangi na makaambag sa

ebolusyon ng kanyang kultura (13), at para magawa ito ay kailangan niyang itrato

ang panitikang isasalin bilang isang system na may magkakaibang limitasyon o

“constraint” (12). May mga magsasalin nang may paggalang sa pinagmulang teksto,

kaya susunod siya ayon sa itinakdang mga constraint. Sa ilang pagkakataon,

maaaring kumilos ng labas sa constraints ng nasabing system:

For instance, by reading works of literature in other than the received ways,

by writing works of literature in ways that differ from those prescribed or

deemed acceptable in a particular time and a particular place, or by rewriting

works of literature in such a manner that they do not fit in with the dominant

poetics or ideology of a given time and place. (Lefevere 13)

Ang tinutukoy na poetics ay may dalawang bahagi: ang isa ay may patungkol

sa mga bagay na may kaugnayan sa anyo ng teksto—literary devices, genres, motifs,

16

mga sitwasyon at simbolo; ang pangalawa ay ang pagtukoy na sa papel ng panitikan,

o kung ano dapat maging ang panitikan, sa loob ng isang sistemang panlipunan

(Lefevere 27). Sa kaso ng pagsasalin, interesante ang poetics pagkat may

posibilidad na ang pananaw ng manunulat sa pinagmulang teksto tungkol sa papel

ng panitikan sa kultura at lipunan ay maiba sa intensyon at pananaw ng nagsasalin

sa nakaplano niyang papel ng isasaling teksto sa kanyang sariling kultura. Maaari

ring humarap ang isang tagasalin sa mga hamon dulot ng pagkakaiba sa wika, mga

atake sa pagsulat ng panitikan, at pagkakaiba-iba sa simbolismo ng pinanggalingan

at pagsasalinang teksto. At gaya na rin ng nasabi sa umpisa, ang literary system ay

isang masalimuot na sistemang umiiral sa loob ng iba pang sistema sa lipunan, na

may posibleng impluwensya sa direksyon ng magiging salin.

Dito pumapasok ang diskusyon ng “patronage” ni Lefevere. Ang patronage

ang mga tao, grupo o institusyong may kapasidad na isulong o kitlin ang pagbasa,

pagsulat at muling pagsulat ng panitikan (Lefevere 15). Maaaring may mga

isinusulong na agenda ang tagasalin (kasama ang mga manunulat, kritiko, at iba

pang nasa linya ng produksyon ng kultura) ngunit may mga patrong may access sa

mga malaking institusyon—media, simbahan, edukasyon—na may isinaalang-alang

na ugnayan ng panitikan sa iba pang mga sistema sa lipunan, kaya may

tendensiyang isailalim ang pagsasalin sa mga regulasyong itataya ng mga patron

bilang naaayon sa kanilang ideolohiya. May pagbasa si Lefevere na ang tagasalin

bilang propesyunal na kinomisyon ng isang patron ay tumutugon sa panawagan ng

mga patrong iayon ang sistemang ng panitikan sa kung ano ang ideolohiyang hindi

nawawala sa linya ng patron (15-16).

17

Ang patronage ay may tatlong elementong nakikipagtalaban sa bawat isa sa

magkakaibang mga kombinasyon. May ideolohikal na bahagi, na nakakaapekto

hindi lamang sa mga pananaw kundi sa kalalabasang anyo at kumbensyon ng

isasalin. May ekonomikong bahagi, pagkat sa isang propesyunal na ugnayan ay may

kaukulang bayad para sa tagasalin. May status component din na ibinibigay ang

pagpapatron, na nangangahulugang ang akto ng pagsasalin at iba pang anyo ng

pagsulat/ muling pagsulat ay magbubukas ng paglalahok sa tagasalin sa isang grupo

o institusyong may mataas na pagtatangi sa lipunan (Lefevere 16).

Ang Dulaang UP at Dulaang Laboratoryo

Sa disertasyong Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the Academe in the

Philippine Setting, sinipi ni Alexander C. Cortez ang depinisyon ng mga school-based

theatre group mula sa CCP Encyclopedia of Philippine Art: may grupong academic o

akademiko, na nangangahulugang may suportang pinansyal ng paaralang

tinutuluyan ng grupo o/at may mga guro mula sa paaralang nangangasiwa sa

pagpapatakbo ng mga pagtatanghal kasama ang pagtuturo sa mga mag-aaral ng

teatro; may grupong sociopolitical o sosyo-pulitikal na may pagkiling sa mabilisang

pagtugon sa mga sitwasyong lokal o pambansa; may grupong general o panglahat, o

ang grupong panteatrong bukas para sa lahat ng tatangkilik, na maaaring kaakibat

din ng programang kurikular at maaari ding ihubog patungong grupong akademiko

(79).

Sa pagtatasa ni Cortez sa kasaysayan ng Dulaang UP bilang grupo o

organisasyong panteatro, nakita niyang ito ay kombinasyon ng akademiko at

18

panglahat na anyo imbes na sosyo-pulitikal. Iniaangkla ni Cortez ang pagtatasa apat

na susing elemento: 1. Ang bisyon ng isa sa mga tagapagpataguyod—si Mabesa—na

nais magkaroon ng isang teatrong hindi nakasentro sa isang tao o tagapagtaguyod

lamang; 2. Ang panawagang bumalik sa mga klasikong teksto “to balance the

prevailing theme at that time which was the sociopolitical viewpoint;” 3. Ang

pangangailangan ng Department of Speech Communication and Theatre

Arts/DSCTA ng isang co-curricular theatre group; 4. Ang pangarap na

makapagtanghal ng “quality theatre productions” sa loob at labas ng UP (79-80).

Bago maitatag ang DSCTA, sa Department of English itinuturo ang mga

kursong may kaugnayan sa teatro, at ang pangunahing layunin ng mga kursong ito

ay ang magturo ng Ingles sa mga estudyante ng UP. May panimulang mga kurso sa

teatro simula pa noong 1915-1916, gaya ng English 12 (Development of English

Drama) at English 13 (Shakespeare). Napormalisa ang pag-aaral sa teatro bilang

espasyo ng kaalaman o pagkatuto, isang nakapag-iisang disiplina, noong 1930s sa

kursong English 114 (Play Production). Pagdating ng 1935, nahati ang English 114

at nabuo ang mga kursong English 132 (Experimental Work in Stagecraft) at English

134 (Acting and Directing) (Legasto 264-265).

Nabuo ang Department of Speech and Drama noong 1959, at dahil dito’y

binago ang mga pangalan ng mga kurso mula “English” patungong “Speech.” Isa sa

mga unang nagturo sa departamentong ito si Amelia Lapeña, isang gurong nakapag-

aral ng MA Theatre Arts sa Estados Unidos. Si Lapeña ang nagtatag ng kursong

Speech 145 (Art History of Theatre). Idinagdag naman ang Speech 146

(Playwriting) sa kurikulum noong 1960s (Legasto 265). Bagaman may mga

19

positibong pag-unlad patungo sa pag-aaral ng teatro bilang nagsasariling disiplina,

para kay Bonifacio ay may dominasyon ang “speech” laban sa “drama” sa mga

panimulang taon ng pagkakatatag ng departamento (Carbayas 148).

Sa inisyatiba ni Bonifacio simula pa noong 1960s, nagsimulang mahubog ang

programa para sa batsilyer sa Sining Panteatro. Pumasok naman sa Department of

Speech and Drama noong 1975 si Mabesa, at noong 1976 ay itinatag ang Dulaang

UP, na may dalawang pangkalahatang layunin: magtanghal ng mga orihinal na dula

at mga salin mula sa kalipunan ng “world’s dramatic literature,” at ipalaganap ang

mga akdang pampanitikan hindi lamang sa komunidad ng Diliman kundi sa ibang

mga mag-aaral at tagahanga ng teatro sa Pilipinas. Naglatag din si Mabesa ng mga

tiyak na layunin ng organisasyon, na nakaangkla naman sa mga programang

panteatro ng Department of Speech and Drama:

1. To produce and perform translations of world drama in order to

supplement classroom situation.

2. To include a repertoire of original Filipino plays which can serve as

models for budding playwrights.

3. To serve as training ground for students of the DSCTA enrolled in the

Theatre program and other Theatre enthusiasts.

4. To expose the student body to a variety of styles in production by inviting

theatre practitioners who have excelled in their respective fields, both

here and abroad.

5. To bring choice productions to other schools outside Metro Manila by

way of tours and lecture workshops. (Cortez 85)

20

Halos sabay na nabuo ang Dulaang UP at ang UP Dulaang Laboratoryo. Nag-

ugat ang Dulaang UP sa pagtatanghal ng dulang Ang Tatlong Panahon ng Pag-ibig:

Tag-sibol, Tag-araw at Tag-ulan ni Amelia Lapeña Bonifacio noong 28 Agosto 1975,

at opisyal na ipinakilala ang organisasyon sa pagtatanghal ng salin ng Much Ado

About Nothing ni Shakespeare noong 1976. Si Dr. Lilia F. Antonio ang nagsalin ng

dula, at pinamagatan itong Pagkahaba-haba Man ng Prusisyon, sa Simbahan din ang

Tuloy. Ikalawang semestre naman ng akademikong taong 1975-1976 nabuo ang UP

Dulaang Laboratoryo. Si Propesor Antonio Mabesa ang founding artistic director ng

Dulaang UP at UP Dulaang Laboratoryo (Cortez 80-82).

Ang UP Dulaang Laboratoryo, sa bisyon ni Mabesa, ay nakalaan para sa mga

mag-aaral ng teatro na nagnanais itampok ang kanilang natutunan nang hindi

sumasabay sa mga propesyunal na artista ng Dulaang UP. Ayon sa tala ni Cortez,

ang Dulaang Laboratoryo ay naglalayong maging “experimental theatre vehicle that

would test the skills and knowledge of theatre students in the various productions

of theatre production in a smaller scale.” (83)

Noong 1978 nabago ang pangalan ng Department of Speech and Drama

patungong Department of Speech Communication and Theatre Arts. Sa taon ding ito

opisyal na nabuo ang BA in Theatre Arts (85). Sa antas sertipiko at batsilyer,

kinakailangang kumuha ng Theatre 198 (Special Project) o Theatre 200

(Undergraduate Thesis Production) upang makumpleto ang programa (285-286).

Habang ginagamit ang pangalan at organisasyog UP Dulaang Laboratoryo para sa

lahat ng produksyong isasagawa ng mga estudyante sa mga kurso sa kanilang

programa, nagkakaroon ng karagdagang bigat ang mga produksyon ng UP Dulaang

21

Laboratoryo para sa special project at tesis dahil ito ang magtatakda ng pagtatapos

sa programa ng mga mag-aaral.

Pagsasalin, Teatro at Akademya

Sa akademikong institusyon, naitala bilang pangunahing tagapagtaguyod ng

pagsasalin ng mga dula patungo sa Filipino si Rolando S. Tinio at ang Ateneo

Experimental Theatre na naitatag noong 1969. Kahit sumusunod ang Ateneo de

Manila University sa kolonyal na disenyo ng sistemang pang-edukasyon,

nakapagpasimula pa rin ang Ateneo Experimental Theatre sa pagsasalin ng mga

klasikong dulang dayuhan patungo sa Filipino (Cortez 49). Sa disertasyong

Philippine contemporary theater, 1946-1985; (with special emphasis on theater in

Manila) a materialist analysis, sinipi ni Priscelina Patajo Legasto ang realisasyon ni

Tinio na “…(that) classics are still the best stage materials as long as they are

translated into a language the audience is familiar with” (311). May mga

limitasyong teknikal din ang mga gumaganap sa mga dulang nasa akademikong

institusyon. Sinipi ni Doreen Fernandez ang pananaliksik ni Bienvenido Lumbera

kaugnay ng kakayahan ng mga mag-aaral sa wikang Ingles. Ani Lumbera, may

deteryorasyon sa kakahayan ng mga mag-aaral sa pagsasalita ng Ingles kaya naman

hindi naging madali ang pagkuha ng mga aktor para sa mga dulang nasa dayuhang

wikang ito. Ang teknikal na limitasyon ay nagkaroon din ng ideolohikal at kultural

na dimensyon—ang paghahanap ng isang dulang may bakas ng pagka-Pilipino mula

sa mga dulang may dayuhang pinagmulan. May realisasyon ang mga

tagapagpaganap sa akademikong teatro—mga direktor, aktor at manonood—na ang

22

kanilang kanluraning edukasyon din ang naghiwalay sa kanila sa mga umiiral na

tradisyon ng dula bago ang pagpasok ng Ingles. Ang isang naging tugon dito ay ang

pagsasalin at adaptasyon (Fernandez 106).

Maalab din ang mga dulang protesta simula noong 1960s na tumawid

hanggang 1970s, at kalakhan ng mga mahalagang pagtatanghal ay naganap hindi sa

loob ng akademya kundi sa labas ng mga paaralan at entablado. Nagtanghal ang

mga grupong pangkultura gaya ng Kamanyang Players, Kalinangang Anak-Pawis,

Panday-Sining, Gintong Silahis at Tanghalang Bayan, sa mga plaza, palengke,

pabrika, at iba pang komunidad. Palagiang paksa sa mga pagtatanghal ang mga di-

pagkakapantay-pantay sa lipunan, pyudalismo, korupsyon at imperyalismo

(Fernandez 107). Ang UP Mobile Theater na itinatag ni Wilfrido Ma. Guerrero noong

1962—isa rin sa mga na mandudulang nagkaroon ng malaking ambag sa pagtatag

ng Dulaang UP—ay naglakbay sa iba-ibang rural at urban poor communities kasama

ng kanilang mga dula. Kabilang sa mga dulang itinampok ng grupo ang mga dulang

isinulat ni Guerrero na nakasalin sa kumbersasyunal na Tagalog. Nakaikot din ang

UP Mobile Theater sa mga komunidad sa Ilocos, Dumaguete, Iloilo at Roxas City

(Legasto 320-321). Ang UP Repertory Company na itinatag ni Behn Cervantes

noong 1968 ay nagsimula bilang isang tradisyunal na akademikong teatro, na

naglalayong turuan ang mga mag-aaral sa UP ng mga batayang kaalaman tungkol sa

mga batayang kaalaman sa drama sa pamamagitan ng taunang theater season at

mga palihan. Noong idineklara ang Martial Law noong 1972, pansamantalang

itinawalag ang grupo ngunit agad na nabuong muli at nagpasimulang magbigay ng

karagdagang pokus sa mga dulang nakasulat sa Filipino. Bukod sa pagtatanghal sa

23

loob ng unibersidad ng mga orihinal na dulang Filipino at mga salin mula ng lokal at

dayuhang mandudula, nagtatanghal din ang UPRC sa mga lugar ng rally, sa kalye, at

sa iba pang mga campus sa labas ng UP. Sumusunod ang UPRC sa kontekstong RPN

—Repleksyon ng Pangangailangan ng Nakararami (Carbayas 88-89). Binabanggit

ni Cortez ang UPRC bilang halimbawa ng sosyo-pulitikal na teatro, isang anyo ng

teatrong iniaayon ang mga pagtatanghal sa takbo ng pulitikal na klima, at gaya ng

nabanggit sa umpisa, ang panawagan ni Mabesa na bumalik sa mga klasikong teksto

nang may pagdidiin sa pagsasalin nito sa Filipino ay pambalanse sa mga proyekto ng

ibang grupo gaya ng UPRC na nakatutok sa sosyo-pulitikal na pagtatanghal. Nakikita

ni Cortez na ang pagsasalin sa Filipino ng mga dulang klasiko ang isang ambag ng

Dulang UP sa mga sosyo-pulitikal na pagkilos noong 1970s (80). Ang mga dulang

naitatanghal sa dekadang ito ay hindi na nagdadala o nagsusulong ng dominanteng

ideolohiya ng makapangyarihan. Ang mga dulang nakasulat sa Filipino o ang salin sa

Filipino, lalo iyong mga hindi nakabase sa sentro, sa pangkalahatan, ay may agenda

ng pagpapalaya (Legasto 317).

Mahalaga ang konteksto ng Dekada 70 sa pag-unawa sa mga layuning

naiharap ng Dulaang UP at UP Dulaang Laboratoryo nang may kaugnayan sa

pagsasalin. Sa mas malawakang iskema ng lipunan sa panahong iyon, pagsasalin

ang tugon upang ilapit sa masa ang genre ng dula, isang genre na inilayo ng

dayuhang edukasyon at wika. Isa itong paraan ng mga artista ng “testing the

waters” sa hangganan ng kayang gawin sa teatro sa panahon ng bagong lipunan

(Fernandez 108). Sa inisyal na basa, ganoon ang lumilitaw na skopos ng Dulaang UP

at ng kaakibat nitong UP Dulaang Laboratoryo. Pero maaari rin itong himayin,

24

maaari pang imbestigahan. Bakit kailangang ituring bilang pagbabalanse sa sosyo-

pulitikal na tema ang pagsasalin ng mga klasikong dula? Ano ang mga posibleng

ugat ng tila malay na paghiwalay sa isang mapangahas na kategorya ng teatro at

pagsuot sa isang identidad na akademiko at panglahat, lalo sa konteksto ng Martial

Law? Bakit ang mga naitaling pagsasaling may sosyo-pulitikal na adyenda ay

naikakabit sa mga organisasyong lumalabas sa akademya? Anuman ang sagot,

malinaw na ang akademya bilang espasyo, at ang teatrong iniluluwal ng espasyong

ito, ay batbat na batbat sa mga constraint na pinalalaganap at pinananatili ng mga

namamayaning kapangyarihan at patron.

Sa online na panayam kay Dexter M. Santos, na kasalukuyan ding Artistic

Director ng Dulaang UP, sinabi niyang ginagabayan pa rin ang UP Dulaang

Laboratoryo ng mga layuning itinakda ng DUP. Malawak ang saklaw ng mga

produksyon ng UP Dulaang Laboratoryo dahil bukod sa Theatre 198 at 200 ay sakop

din nito ang mga final production ng ibang kurso sa kursong sertipiko at batsilyer,

kaya naman ang ginagawa na lamang ng mga gurong tagapayo ay magtakda ng

kanya-kanyang skopos o layuning sa tingin nila’y angkop sa kursong kinukuha ng

mag-aaral. Kay Santos, ang special project o tesis ang magpapakita ng mga

kakayahan at kagalingang natutuhan ng estudyante mula sa unibersidad. Ang

kakayahan at kagalingang ito ang magpapakita sa mga manonood at sa mga theatre

practitioner na handa na ang mga mag-aaral na magtrabaho sa mga propesyunal na

organisasyong panteatro.

Sa usapin ng pagsasalin sa UP Dulaang Laboratoryo, umaayon ang mga

pahayag ni Santos sa mga talang historikal at ang kaakibat na intensyon nito.

25

Malaking salik ang kahandaan at kakayahan ng estudyante sa pag-unawa at

pagbigkas ng mga dula sa wikang Ingles. Isa itong kakayahang hindi bihasa ang

lahat kahit ang mga mag-aaral sa UP. Pumipili ng mga materyal na nasubukan na sa

pandaigdigang akademya at entablado, ang mga trabahong tried and tested na, para

gawing accessible ang produksyon sa manonood na Pilipino. Inaayon ang pagpili ng

materyal sa aspekto ng teatrong inaaral ng estudyante maging ang taglay niyang

kalidad, personalidad at abilidad. Inaayon, pero sinisiguro pa rin ng tagapayong may

sapat na antas ng hirap ang mga isasaling dula, upang malubos o ma-saturate ang

buong creative process ng mag-aaral na magsasagawa ng produksyon.

Sa mga nasabing layunin ng UP Dulaang Laboratoryo pumapasok,

nanghahamon at nakikipagbuno ang isang tagasalin.

Skopos at Dulaang Laboratoryo

Mula sa mga naibahaging detalye, nakikitang pangunahing skopos ng

pagtatanghal para sa UP Dulaang Laboratoryo, partikular sa mga kursong Theatre

198 at Theatre 200, ang maisaentablado ang isang dulang magtatampok sa mga

natutunan ng mag-aaral, at maging tatak ng pagtatapos sa programang sertipiko

o/at batsilyer. Ang nagsisilbing patron naman ay ang mga sumusunod:

1. Gurong tagapayo – pag-apruba ng tekstong isasalin, pagrekomenda ng

tagasalin, pagsiguro at pag-apruba sa bawat yugto ng produksyon,

pagbibigay ng sertipikasyon sa pagtatapos ng pagtatanghal na nakatugon

ang mag-aaral sa kahingian.

26

2. Propesyunal na creative at technical staff – pagsiguro sa kalidad ng

produksyon, pagbalanse sa mga posibleng blind spot ng mga mag-aaral

na bahagi ng produksyon, pagtawid ng pag-usad o pag-atras ng mga mag-

aaral sa bawat bahagi ng produksyon at sa mga tagapayo.

3. Pinagmulan ng tekstong isasalin – pagbigay ng kontrata para sa

performance rights, pagtakda ng mga hangganan ng salin at mismong

produksyon.

Isinama ko ang pangatlong item dahil sa karanasan sa pagsasalin ng mga dula

para sa UP Dulaang Laboratoryo ngayong 2016. Sa pagsasalin ng mga mas bagong

dula, may kaakibat nang kasulatan na nagsasaad ng terms and conditions para

ibigay ang translation rights at performing rights ng palabas. Ilan sa mga nakalagay

sa kontrata ang kaukulang bayad para sa simulaang teksto, bayad sa pagtatanghal,

karapatang-ari ng salin, dami ng pagtatanghal, paglalayo o paglalapit ng salin sa

kultura ng simulaang teksto.

Sa kasalukuyan, may naisalin na akong anim na dula para sa UP Dulaang

Laboratoyo.

1. Elevator Action, 2012.

Naghihintay ang hired guns na sina Gus at Ben ng utos mula sa hindi

nakikitang boss. Habang naghihintay ang dalawa ng impormasyon tungkol

sa susunod nilang target, may bumababa-taas na isang maliit na elevator—

isang dumbwaiter—sa basement na kinalalagayan ng dalawa.

Sa bersyong ito ng dula ni Pinter, inilipat ang dula sa isang lokasyon sa

Bulacan. Nagkaroon ng pagpasok ng mga bagong eksenang may kaugnayan

27

sa videogames, at tinalakay din ang issue ng enforced disappearances sa

Pilipinas.

2. Pitong Patibong, 2013

May dalawang tauhang parehong may pangalan na Anna, na

sinusubukang mabuhay sa mundong may magkakaibang mga kasalanan. Ang

pinagkaiba lang sa dula, ang kasalanan ay hindi talaga kasalanan, kundi mga

pagnanasang tumakas mula sa mga pagsasagilid ng kaburgisan. Ang

piyesang nagmula sa isang ballet performance ay inilipat sa konteksto ng pop

culture at noontime variety shows. Naiba man ang konteksto, nanatili pa rin

ang format ng pagsasalin mula sa orihinal—may dalawang tauhan, pitong

yugto na tumutumbas sa pitong kasalanan, at isang koro na

nakikipagsagutan sa dalawang pangunahing tauhan.

3. Mal, 2014

Malayong adaptasyon na ang Mal kung ikukumpara sa pinagmulan

nitong Trojan Women. Ang dula ay nagaganap sa dalawang mundo—ang

pisikal at ang birtuwal. Sa dalawang mundo, may parehong umiiral na mga

babaeng may iba-ibang papel—kabiyak, anak, ina—na pilit na pinaglalaho ng

kanilang mundo. Komentaryo ang dula sa enforced disappearances sa

Pilipinas at ang simbolikong pagbura ng kasaysayan sa mga mundo gaya ng

telebisyon at Internet.

4. Pilandok, 2016

Mula sa serye ng mga aklat-pambata, bumuo ng isang maiksing

adaptasyong pang-entablado ang tagasalin na bumabagtas sa mga

28

panlalamang ni Pilandok sa malupit na Datu Usman. Sa orihinal na intensyon

ng salin, nakadirekta ang proyekto sa pagtatanong na “kung manlalamang ka,

para kanino?” Ginamit na simbolo si Pilandok bilang bayaning magbabalik ng

talino at paglilingkod sa masa.

5. Ang Paglaladlad, 2016

Sa pagsasaling ito, iniba ang lokasyon mula sa Tower Hamlets

patungong Lumban, Laguna. Bukod dito, halos direktang salin ang ginawa sa

kwento ng mag-inang nagpapamana ng isang fabric shop sa kanyang mga

anak, kasama ng pagmamahal ng ina sa sining ng pagkukwento. Ang

pagpapamana ng tahian at sining ay nagmula sa pagkakaalam ng inang siya’y

may nakamamatay na sakit.

6. Ang Puting Ahas, 2016

Isang halos direktang salin ng dula ni Mary Zimmerman, na nakabase

naman sa kuwentong-bayan sa Tsina. Ang Puting Ahas ay nakakaramdam ng

lungkot sa kanyang bahay sa kabundukan kahit siya’y biniyayaan ng

kapangyarihan at kakayahan sa sining ng salamangka. Sa utos ni Guan Yin,

bumaba siya sa kapatagan kasama ang Luntiang Ahas at nagpanggap bilang

mga tunay na tao. Doon nila nakatagpo si Xu Xian, isang mahirap na lalaki.

Napaibig si Puting Ahas kay Xu Xian at ginamit nito ang kapangyarihan para

mapangasawa ang lalaki at magtayo ng pagamutan sa kapatagan.

Hinadlangan ng mongheng si Fa Hai ang kanilang pagsasama pagkat para sa

monghe ay tao lamang ang nababagay sa tao. Dahil sa galit ni Fa Hai kay

Puting Ahas, naglunsad siya ng mga serye ng plano para maghiwalay ang

29

mag-asawa. Sa huli, nagtagumpay si Fa Hai. Naikulong si Putis Ahas sa isang

mahiwagang pagoda. Ibinahagi sa pagwawakas ng dula ang ginawa ng ibang

mga tauhan pagkatapos makulong ni Puting Ahas.

Pagsasalin bilang Negosasyon ng Poetics at Skopos – ang Pagsasapanitikan

Sa mga unang sabak sa pagsasalin para sa UP Dulaang Laboratoryo, may

kaluwagan pa sa tataglaying anyo at nilalaman ng mga pagsasalin. Basta naisaalang-

alang ang mga inaasahang pagkatuto para sa magsisipagtapos na estudyante—mga

kaalaman sa pag-arte at pagtatanghal ng isang produksyon, pag-unawa sa script,

pagkakabit ng mga teorya sa teatro patungo sa kanya-kanyang atake sa entablado—

mabibigyan ang salin ng go signal mula sa mga tagapayo. Mas madalas na

naramdaman ko ang kaluwagang ito para sa mga “klasikong” dula, o mga dulang

luma na ang hindi na ganoon kahigpit ang usapin ng karapatan para itanghal. May

mga pagkakataong susubok ang mga gurong tagapayo ng mas bagong akda mula sa

mga bata at nabubuhay pang manunulat mula sa ibang bansa. Nagkakaroon ng

pangalawang antas ng patronage sa pagkakataong ito dahil hindi na lamang gurong

tagapayo ang kailangang magbigay ng parametro at permisso. Isaalang-alang na rin

ang mga kahingiang itatakda ng mga dayuhang institusyon upang bigyan ng

pahintulot na maisalin ang dula. Ganito ang naging karanasan ko sa mga dulang Ang

Paglaladlad at Ang Puting Ahas, kung saan may malinaw na pagsasaad sa kontrata

na kailangang may mataas na antas ng katapatan sa pagsasalin ng orihinal na Ingles

patungo sa Filipino. Sumisikip ang espasyo ng tagasalin sa paglalagay ng kanyang

sariling poetika at kailangang umayon sa limitasyong ihinahain ng kontrata.

30

Kailangang makapagtapos ng mga mag-aaral—ito ang pangunahing skopos o

layunin ng pagtatanghal ng mga isinalin na dula. Kaya bilang tagasalin, kailangang

magtiwala sa anyo at nilalamang iniaalok ng orihinal at magsikap na ilapat ito sa

isang bersyong sinisikap na gayahin ang inaasahang dating ng dulang orihinal. Bago

makapag-rehearsal ang mga estudyante, ipapadaan muna sa mga gurong tagapayo

ang kopya ng script, at pagkatapos ay ipapadaan sa mga institusyong may hawak ng

performance rights o karapatang itanghal ng tekstong orihinal. Kapag may go signal

na mula sa mga nasabing institusyon, saka lamang magkakaroon ng go signal mula

sa mga lokal na pamunuan ng UP Dulaang Laboratoryo. Itinatakda rin sa kontrata

ang mga usapin gaya ng billing sa promotional materials ng dula (palaging mauuna

at mas malaki ang pangalan ng orihinal na may-akda), at maging ang pag-aari ng

salin (sa kaso ng Ang Paglaladlad, pag-aari na ng may-akda ang isinaling teksto; sa

Ang Puting Ahas, karapatan lamang sa pagtatanghal sa tiyak na mga petsa ang

hiniling).

May mga pagkakataong ang pagsasalin sa salita ay kailangang isalin din sa

galaw, na nangyari sa kaso ng Pilandok. Mula sa pinaghalo naming teksto nina

Christine Bellen at Virgilio Almario, nakabuo ako ng naratibong magtatahi sa

magkakaibang mga pakikipagsapalaran ni Pilandok. Pero dahil ang tutok ng

proyekto ay ang direksyon ng mag-aaral na si Stephen Viñas, mas may

pagpapahalaga sa galaw at pagsasaentablado. Ang resulta, maraming natapyas na

dayalogo at nagkaroon ng maraming dagdag mula sa mga aktor nito. Ang

paglalahok ng mga kuwento tungkol sa pag-aaklas ng mga tauhang katutubo ay

31

halos lusaw na lusaw na at nalunod sa maliksing mga sayaw at maingay na pop

culture references.

May mga target na matutumbok at may ilang lilihis, laging ganito ang

kalalabasan sa pagtatangkang makahanap ng optimal na salin. Mababakas ang

tagumpay sa panig ng manunulat at ng magkakaibang patron, depende sa isaalang-

alang na layunin at parametro. Ang karanasan sa pagsasalin para sa UP Dulaang

Laboratoryo ang nagbukas sa akin ng mga oportunidad na magsalin para sa iba pang

akademikong institusyon, na ginagabayan ng mga karanasan at pananaw na

natutuhan ko mula sa organisasyong unang sumubok sa aking mga pagsasalin ng

dula. Isang halimbawa nito ay ang Deliryo sa El Niño na hinalaw mula sa A

Midsummer Night’s Dream ni William Shakespeare. Isa itong kinomisyong proyekto

ng Teatro Lasalliana, ang opisyal na grupong panteatro ng De La Salle University

Dasmariñas.

Ilan sa nakasaad na misyon ng Teatro Lasalliana ay: a. To expose the

community with quality production (musical, straight and street plays) expressed in

the native language in order to cultivate Filipino Heritage; b. To provide relevant

Filipino classical and musical plays; c. To open the doors and to stimulate the minds

of the young people into the theatrical world. Ang mga misyong ito ang kakatawan

sa bisyon ng religio, mores at cultura ng DLSU (PAG: Performing Arts Group). Para sa

nasabing grupo, may skopos na nakatutok sa pagkilala at pagpapahalaga sa wika at

kultura nang may pagsasaalang-alang sa paghubog ng makataong indibidwal.

Karagdagang salik sa proyektong salin ang kahilingan ng guro’t tagapayong si Prop.

Nazer Salcedo—nais niyang magtampok ang salin ng popular na jukebox hits at

32

magdagdag din ng isyung may kaugnayan sa homosexualidad, na nakapakete sa

isang nakakatawang script. Mula sa mga naitakdang skopos, tinangka ko namang

ilahok ang mga isyung may kaugnayan sa political dynasties, land grabbing, papel ng

mga magsasaka sa lipunan, at paggamit ng pulitikal na posisyon para sa pansariling

kapakanan.

Kung pagbabasehan ang feedback mula sa social media, naging patok sa mga

nakanood ng Deliryo sa El Niño ang mga kantang popular at ang paglahok ng

tauhang bakla na pinag-aagawan ng dalawang bidang lalaki. Naging kapansin-

pansing detalye din ang pagpuna sa kulturang teleserye ng bansa. Samantala, hindi

palaging nababanggit ang mga usaping may kaugnayan sa lupa at magsasaka. Sa

panig ko bilang manunulat, maaari kong sabihing may hindi ako napagtagumpayan.

Pero kung isaaalang-alang ang pangangailangan ng grupo at ng institusyon, na

masisilip sa feedback mula sa mga nakanood, may makikita nang optimal na

tagumpay mula sa naging salin.

Konklusyon

Mahalaga ang paglilinaw sa mga intensyon ng nagpapasalin at tagasalin sa

isang kinomisyong proyekto. Habang may pagkilala sa kakayahan ng tagasalin

bilang eksperto sa wika at panitikan, may mga pagkakataong haharap siya sa mga

limitasyong itatakda ng magkakaibang layuning nakabalot sa kinomisyong proyekto.

May mga sitwasyong magkalinya ang mga ideolohiya at kumbensyong

pinagmumulan ng tagasalin at ng mga patrong nagpapagawa ng salin, at sa mga

33

pagkakataong lihis ang kanilang intensyon, nagtatangka ang tagasalin ng malikhaing

mga laro para mapagkasundo ang magkakaibang mga intensyon at

pangangailangan. Masusukat ang antas ng tagumpay ng salin mula sa pag-unawa ng

mga estudyanteng kalahok sa produksyon (na makikita sa mga rehearsal at sa

kaukulang pasulat na repleksyon, kung itatakda ng institusyon), sa pagsulong ng

mga propesyunal na gabay sa pagtatanghal (sa anyo ng pakikipagkasundo sa

tagasalin-manunulat sa magkakaibang bahagi ng salin at produksyon), at sa

reaksyong matatasa sa pamamagitan ng mga nailimbag na feedback mula sa iba’t

ibang daluyan. May karagdagang kumplikasyon ang dula dahil hindi lamang iisa ang

panig na kailangang pakinggan at laruin. Kung maisaalang-alang ang mga nailatag

na limitasyon, sa pagkilala ng tagasalin na isa lamang siyang bahagi pero sa kabilang

banda ay isang esensyal na bahagi, maaabot ang optimal na salin.

34

Mga Sanggunian

Carbayas, Rene V. The Theater at the University of the Philippines in Diliman: a

Chronicle of Events from 1951 to 1997. Dissertation, University of the

Philippines Diliman, 1999.

Cortez, Alexander C. Dulaang UP (1976-2006): Theatre in the Academe in the

Philippine Setting. Disertasyon. Unibersidad ng Pilipinas Diliman, 2006.

Fernandez, Doreen G. Palabas: Essays in Philippine Theater. Quezon City: Ateneo De

Manila University Press, 1996.

Gonzales, Vladimeir B., trans. Ang Paglaladlad. Mula sa The Unravelling. Ni Fin

Kennedy. Dir. Stephen Viñas. Wilfrido Ma. Guerrero Theater Lobby. 28-

29 May 2016.

---. Ang Puting Ahas. Mula sa The White Snake. Ni Mary Zimmerman. Dir. Charles

Yee. Amelia Lapeña Bonifacio Teatro Papet Museo. 24-25 September 2016.

---. Deliryo sa El Niño. Mula sa A Midsummer Night’s Dream. Ni William Shakespeare.

Dir. Nazer Salcedo. De La Salle University Dasmariñas. 21-25 November 2016.

35

---. Electra. Mula sa Electra. Ni Euripides. Dir. Joey Ting. Far Eastern University. 17-

19 September 2009.

---. Elevator Action. Mula sa The Dumbwaiter. Ni Harold Pinter. Dir. Joey Ting.

Teatro Hermogenes Ylagan, 31 May – 2 June 2012.

---. Mal. Mula sa Trojan Women. Ni Euripides. Dir. Mara Paulina Marasigan. Teatro

Hermogenes Ylagan. 17 May – 18 May 2014.

---. Pilandok. Mula sa seryeng Pilandok. Ni Virgilio S. Almario. Dir. Stephen Viñas.

Wilfrido Ma. Guerrro Theater Lobby. 28-29 May 2016.

---. Pitong Patibong. Mula sa The Seven Deadly Sins of the Petty bourgeoisie. Ni

Bertolt Brecht. Dir. Ed Lacson, Jr. Teatro Hermogenes Ylagan. 10-12 May

2013.

Lefevere, Andre. Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame.

London: Routledge, 1992.

Legasto, Priscelina Patajo. Philippine contemporary theater, 1946-1985 ; (with

special emphasis on theater in Manila) a materialist analysis. Dissertation,

University of the Philippines Diliman, 1988.

36

Lerio, Joanna. “Elevator Action: No Reset. No Extra Life (Review).” Islang Malaya, 3

June 2012, https://juanalily.wordpress.com/2012/06/03/elevator-

action-no-reset-no-extra-life/. Accessed 23 September 2016.

---. “Pitong Patibong, adaptasyon sa Filipino ng dulang The Seven Deadly Sins of the

Petty- Bourgeoisie ni Bertolt Brecht .” Islang Malaya, 14, May 2013,

https://juanalily.wordpress.com/2013/05/14/pitong-patibong-

adaptasyon-sa-filipino- ng-dulang-the-seven-deadly-sins-of-the-petty-

bourgeoisie-ni-bertolt- brecht/. Accessed 24 September 2016.

Santos, Dexter M., Facebook Messenger conversation, 13-14 December 2016.

Teatro La Salliana. https://www.facebook.com/TEATROLasalliana1988/

--. https://www.facebook.com/TEATROLasalliana1988/

Vermeer, Hans J. “Skopos and Commission in Translational Action.” The Translation

Studies Reader. Ed. Lawrence Venuti. London: Routledge, 2000. 221-232.

37