le hoi truyen thong VN 2dl.ueb.edu.vn/bitstream/1247/2988/1/Le hoi truyen thong...Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn, goáp sûác

LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1

http://www.ebooks.vdcmedia.com

Muåc luåc Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå .............................................................................2

Lïî höåi àïìn Ba Xaä....................................................................................2 Vuâng Duyïn haãi Trung Böå.......................................................................5

Lïî höåi chuyïín muâa ................................................................................5 Lïî höåi àua thuyïìn................................................................................17 Höåi Àöí giaân...........................................................................................23 Lïî höåi àêìm Ö Loan ..............................................................................26 Höåi Dinh Thêìy .....................................................................................29

Vuâng Têy Nguyïn...................................................................................35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Gia Rai Mthur...................................................35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh.................................................41 Lïî ùn cúm múái ......................................................................................46 Höåi àua voi ...........................................................................................50

Vuâng Nam Böå ..........................................................................................54 Lïî höåi chuâa Baâ .....................................................................................54 Lïî höåi Baâ Chuáa Xûá ..............................................................................63 Lïî höåi Dinh Cö .....................................................................................72 Lïî höåi chuâa Ngoåc Hoaâng .....................................................................76 Höåi chuâa Öng Böín................................................................................79 Lïî Kyâ An úã àònh Chêu Phuá.................................................................83



Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå

LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀÏÏÏÌÌ ÌNNN BBBAAA XXXAAAÄÄ Ä

Àïën nay úã Minh Àûác, huyïån ÛÁng Hoaâ, tónh Haâ Têy ngûúâi dên vêîn coá thoái quen goåi con trêu laâ con ngheá cho duâ con trêu àoá àaä laâm "cha" laâm "meå", chên àaä baåi, rùng àaä long khöng thïí keáo caây.

Theo nhû lúâi kïí cuãa caác bêåc cho niïn: Xa xûa, vuâng naây laâ röën nûúác àöìng chiïm, nghiïåp canh nöng caã nùm chó úã möåt muâa maâ vêîn bêëp bïnh. Cû dên àoái ngheâo xú xaác trïn àöìng trùæng, nûúác trong. Cho túái khi coá ngûúâi hoå Maåc, tïn goåi laâ Trêu Trùæng ra daåy dên khoanh vuâng ngùn nûúác vaâ tröìng caác giöëng luáa thñch ûáng theo tûâng muâa vuå. Kïët quaã laâ dên àûúåc êëm no, quêìn cû trúã nïn phöìn thõnh vaâ truâ phuá. Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn, goáp sûác lêåp àïìn thúâ vaâ tön öng laâm àûác thaânh hoaâng vaâ cuäng tûâ àêëy ngûúâi dên àõa phûúng coá thoái quen kyå huyá tïn goåi: Trêu.

Àïìn thúâ àûác thaánh Maåc Trêu àùåt úã núi trung têm cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång vaâ Thõnh Haå. Mùåt àïìn nhòn vïì hûúáng àöng, tröng ra mùåt höì sen baát ngaát. Hai bïn taã hûäu àïìn, bïn laâ chi lûu cuãa doâng söng Nhuïå, bïn laâ àûúâng caái quan uöën khuác nhû con röìng, con rùæn lûúån quanh. Àïìn coá kïët cêëu mùåt bùçng theo kiïíu "nöåi cöng ngoaåi quöëc". Tûâ àûúâng lúán ài vaâo qua tam quan laâ con àûúâng vóa gaåch nghiïng àûa ta àïën sên chêìu. Hai bïn àûúâng, dûúái boáng cêy cöí thu, coá baây nhiïìu trêu àaá, ngûåa àaá, voi àaá vaâ choá àaá tröng vûâa uy nghiïm vûâa dên daä. Chñnh àiïån khang trang chia laâm ba lúáp, nïn thûúâng àûúåc goåi nöm laâ tam cung. Trïn caác vò keâo, chùæn gioá, àùåc biïåt laâ cûãa voäng àûúåc chaåm tröí tinh vi bùçng nhiïìu hoåa tiïët nhû: tûá linh, hoa laá, caá vûúåt Vuä Mön... Nöåi cung baây baâi võ àûác thaânh



hoaâng vaâ nùm baát nhang thúâ cuãa nùm laâng cuâng nhiïìu àöì tïë khñ: taân loång, baát bûãu, xaâ mêu vaâ kiïåu rûúác...

Hai bïn chñnh àiïån, cuâng tröng ra sên chêìu laâ hai daäy nhaâ nùm gian, ûáng múái nùm thön duâng laâm núi tiïëp khaách vaâ nhêån lïî trong möîi kyâ lïî höåi...

Àïìn Ba Xaä tûá muâa baát tiïët hûúng bay. Song nhöån nhõp tûng bûâng hún caã laâ kyâ lïî höåi thûúâng niïn 12 thaáng 6. Vaâ nhû àaä thaânh lïå, cûá nùm nùm möåt kyâ múã lïî höåi to. Àïí chuêín bõ cho möîi kyâ lïî höåi, ngûúâi nùm thön úã Minh Àûác nuöi nùm con ngheá. Trûúác ngaây lïî höåi caác con ngheá àûúåc dùæt àïën thi. Con naâo vaâo giaãi thò àûúåc choån àïí höm sau múã höåi giïët thõt tïë thêìn vaâ chia àïìu àïí nùm thön thuå löåc.

Ngaây khai höåi 12 thaáng 6, tûâ saáng súám, laâng thön àaä röån raä, tûng bûâng. Ngûúâi cuãa nùm thön tröëng giong cúâ múã, kiïåu rûúác àûa thêìn thaánh thúâ trong baãn haåt thön mònh vïì àïìn dûå höåi. Sau khi caã nùm thön, anh trûúác em sau àaä tïì tûåu àöng àuã, lïî r ûúác nûúác bùæt àêìu. Vêîn theo thûá tûå anh trûúác em sau, nùm àoaân rûúác ra cöng Nhuïå laâm lïî rûúác nûúác. Ài àêìu möîi àoaân rûúác laâ àöåi cúâ. tiïëp sau laâ àöåi nhaåc, àöåi kiïåu rûúác baát nhang hûúng aán, vaâ kiïåu rûúác chum nûúác. Chum nûúác àûúåc quêy quanh bùçng vaãi trùæng, miïång phuã vuöng vaãi àoã. Túâi búâ söng nùm thön, möîi thön duâng nùm chiïëc chaãi ra giûäa loâng söng lêëy nûúác vïì laâm lïî möåc duåc.

Sau lïî möåc duåc laâ lïî tïë thêìn, lêìn lûúåt nùm thön laâm lïî tïë, tiïëp sau laâ lïî tïë cuãa caác doâng hoå, caác gia àònh vaâ khaách thêåp phûúng. Trong khi úã chñnh àïìn long troång diïîn ra lïî tïë, úã ngoaâi höì ngoaâi baäi àïìn, diïîn ra nhiïìu troâ chúi söi àöång nhû muáa röìng, muáa lên, choåi gaâ, àêëu vêåt. Söi nöíi vaâ cuöën huát ngûúâi xem hún caã laâ troâ àêåp bõ gaåo vaâ tuám nûúác. Ngûúâi ta treo nhiïìu bõ gaåo vaâ tuám nûúác lïn möåt giaá treo. Ai àêåp vaâo bõ gaåo thò àûúåc thûúãng Ai àêåp vaâo tuám nûúác, tuám nûúác vúä ra bùæn tung toeá vaâo ngûúâi vaâ nhûäng tiïëng cûúâi röå lïn cuãa ngûúâi xem.



Lïî höåi àïìn Ba Xaä àaä tûâ lêu trúã thaânh lïå cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång, Thõnh Haå vaâ dên chuáng thêåp phûúng keáo vïì dûå höåi rêët àöng. Àïí phuåc vuå cho viïåc ùn úã cuãa khaách thêåp phûúng, nhiïìu ngûúâi àõa phûúng quêìn tuå gêìn àïìn dûång nhaâ, lêåp quaán thaânh möåt núi buön baán sêìm uêët thúâi xûa. Chñnh vò leä àoá maâ úã gêìn àïìn Ba Xaä ngaây nay coá möåt àõa danh àûúåc goåi laâ: Phöë Cöëng Thêìn.



Vuâng Duyïn haãi Trung Böå

LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCHHHUUUYYYÏÏÏÍÍ ÍNNN MMMUUUÂÂ ÂAAA

Rica Nûkar (Rija Nûgar - àoåc laâ Richaâ Nûn Cùçn) laâ möåt trong nhûäng lïî höåi truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm vaâ àûúåc töí chûác vaâo àêìu nùm. Lïî höåi Rica Nûkar coân laâ möåt trong nhûäng lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm (caã Chùm Baâlamön vaâ Chùm Baâ ni) vaâ mang tñnh khu vûåc, toaân vuâng.

Ngay caái tïn cuãa lïî höåi àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët röång vaâ chung cuãa lïî höåi: Nûkar coá nghôa laâ xûá súã, laâ àêët nûúác... Khöng chó röång vaâ chung, caái tïn Nûkar, qua nghôa mang tñnh àõa lyá, chûâng naâo cuäng cho thêëy àêy laâ möåt lïî höåi truyïìn thöëng xûa mang tñnh toaân cöång àöìng cuãa ngûúâi Chùm chûá khöng thïí laâ möåt lïî höåi múái àûúåc nhêåp vaâo tûâ bïn ngoaâi caách àêy vaâi thïë kyã. Àuáng laâ chûä Rica coá thïí laâ Chaâ Vaâ hay Java nhû khöng ñt ngûúâi Chùm tin vaâ khöng ñt nhûäng nhaâ nghiïn cûáu cho laâ nhû vêåy. Coân nhûäng taác giaã tûâ àiïín Chaâm - Viïåt - Phaáp thò giaãi thñch thuêåt ngûä Rica (àoåc laâ Rijaâ) hay Raca (àoåc laâ Raja) laâ lïî muáa, giaãi thñch thuêåt ngûä gheáp Rica Nûkar hay Rica nûkar laâ lïî muáa töëng ön àêìu thaáng giïng Chùm.

Àuáng laâ Rica Nûkar laâ lïî höåi àêìu nùm, laâ lïî töëng ön, laâ lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm thuöåc caã hai àaåo Baâ la mön vaâ Baâni, laâ lïî höåi coá muáa. Thïë nhûng thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc cuãa lïî höåi naây laâ gò vaâ nhû thïë naâo thò cho àïën nay chûa möåt nhaâ khoa hoåc naâo àùåt thaânh vêën àïì vaâ phên tñch vêën àïì cho thêåt sûå khoa hoåc. Caác taác giaã cuöën "Ngûúâi Chùm úã Thuêån Haãi" vaâ cuöën "Vùn hoaá Chùm" àïìu chó daânh veãn veån àuáng coá möåt trang àïí giúái thiïåu qua lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Caác taác giaã cuãa caác cöng trònh kïí trïn àïìu cho rùçng Rica



Nûkar laâ lïî cêìu xin Thêìn Meå xûá súã vaâ caác võ thêìn linh giuáp cho ngûúâi Chùm traánh àûúåc nhûäng àiïìu xêëu xa, xui xeão trong nùm cuä nhû öëm àau, haån haán, sêu bïånh, chuöåt boå phaá hoaåi muâa maâng... cêìu xin nhûäng àiïìu töët laânh nhû sûác khoeã vaâ sûå bònh yïn cho xoám laâng vaâ mûa thuêån gioá hoaâ, cêy cöëi töët tûúi.... Àuáng, chûác nùng cuãa Rica Nûkar coá laâ nhû vêåy, nhûng khaái quaát nhû vêåy thò quaá chung, vaâ chñnh vò vêåy nïn cuäng chûa thêåt truáng.

Theo nhûäng àiïìu tra àiïìn daä cuãa chuáng töi, Rica Nûkar trûúác hïët laâ nghi lïî chuyïín muâa vaâ coá yá nghôa trûúác hïët àöëi vúái cöng viïåc canh taác nöng nghiïåp khaá àùåc trûng cuãa ngûúâi Chùm úã möåt vuâng àêët cuäng rêët àùåc biïåt trïn àêët nûúác ta. Cuäng theo chuáng töi, Rica Nûkor laâ saãn phêím cuãa vuâng àêët Ninh Thuêån - Bònh Thuêån vaâ cuãa nhûäng ngûúâi Chùm söëng vaâ laâm nöng nghiïåp úã àêy.

Mùåc dêìu cuäng nhû nhiïìu vuâng khaác trïn àêët Viïåt Nam laâ cuâng nùçm trong vuâng khñ hêåu aá chêu gioá muâa, nhûng möåt söë àùåc àiïím cuãa àõa thïë àaä khiïën cho vuâng Ninh- Bònh Thuêån trúã thaânh vuâng khö haån nhêët nûúác ta.

Nhòn chung, theo caác nhaâ khoa hoåc, chñnh hïå thöëng gioá muâa naây àaä êën àõnh hai muâa roä rïåt taåi Viïåt Nam. Tûâ thaáng 10 àïën thaáng 4 laâ muâa khö, laâ khi aáp suêët trong vuâng höì Baikal lïn cao taåo nïn trung têm cao aáp vúái nhûäng khöëi khñ laånh lan truyïìn xuöëng miïìn Nam. Àoá laâ gioá muâa àöng bùæc. Coân tûâ thaáng 5 àïën thaáng 9 laåi laâ muâa mûa vò vaâo thúâi gian naây úã têy bùæc êën Àöå hònh thaânh möåt trung têm haå aáp lan dêìn vïì phña àöng. Trung têm naây "huát" khöng khñ tûâ vuâng cao aáp àaåi dûúng vaâo taåo nïn gioá muâa têy nam úã Viïåt Nam.

Trong khi àoá, lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm thûúâng diïîn ra vaâo quaäng suöët nûãa sau thaáng 4 hay àêìu thaáng 5, nghôa laâ vaâo luác giao thúâi chuyïín muâa. Khöng phaãi ngêîu nhiïn thaáng àêìu tiïn cuãa möåt nùm theo lõch Chùm laåi rúi vaâo nûãa cuöëi thaáng 4 vaâ nûãa àêìu thaáng 5. Tuy coá nhûäng neát chung vïì hai muâa nhû vêåy, nhûng úã vuâng àêët quanh Phan Rang vaâ Phan Rñ - àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi



Chùm, tñnh chêët hai muâa coá nhûäng neát nghiïåt ngaä hún nhiïìu so vúái nhûäng núi khaác úã Viïåt Nam.

Do ba phña bõ nuái non bao boåc, chó coá phña Àöng laâ hûúáng ra biïín, cho nïn vuä lûúång trung bònh haâng nùm cuãa Phan Rang rêët thêëp 695 mm vaâ chó trong 52 ngaây; trong khi àoá Àaâ Laåt nhêån 1769 mm trong 168 ngaây, Nha Trang 1356 mm trong 116 ngaây. Do vêåy, theo tñnh toaán cuãa caác nhaâ khoa hoåc, úã vuâng Phan Rang, thaáng 1, 2, 3, 4 laâ thúâi gian khö haån hoaân toaân. Trung bònh söë ngaây mûa trong thaáng laâ 1 vaâ vuä lûúång khöng quaá 20 mm. Tiïëp theo mûa gia tùng dêìn vaâo thaáng 5, 6, 7, 8 vaâ vuä lûúång haâng thaáng chó tûâ 40 àïën 69 mm. Thûåc sûå mûa nhiïìu laâ vaâo caác thaáng 9, 10, 11 (vuä lûúång trung bònh thaáng trïn 100 mm). Àêy laâ thúâi kyâ chuyïín tiïëp giûäa hai luöìng gioá muâa. Vaâ thúâi gian naây, do taác àöång cuãa caác thiïn khñ àï vaâ baäo töë úã Àöng Haãi, miïìn trung Viïåt Nam noái chung vaâ vuâng Phan Rang noái riïng thûúâng coá mûa, baäo, luåt, löåi.

ÚÃ vuâng àöìng bùçng duyïn haãi Phan Rñ, do möåt söë àùåc àiïím àõa lyá húi khaác, nïn khñ hêåu coá mïìm hún so vúái úã vuâng Phan Rang. Vò úã phña nam Phan Rñ, rùång Trûúâng Sún taåo thaânh möåt haânh lang röång khoaãng 20km, nhûng cao chó tûâ 30 àïën 80m, cho nïn gioá êím coá thïí vûúåt qua. Àiïìu trïn àaä khiïën cho khñ hêåu Phan Rñ gêìn giöëng àöìng bùçng miïìn Nam. úã Phan Rñ, muâa mûa bùæt àêìu tûâ thaáng 5 àïën thaáng 10, tûâ thaáng 11 à ïën thaáng 4 laâ muâa khö. Mùåc dêìu vêåy, vuâng Phan Rñ vêîn laâ vuâng rêët khö haån: vuä lûúång trung bònh haâng nùm laâ 770 mm trong 70 ngaây; trong nhûäng thaáng muâa mûa vuä lûúång haâng thaáng chó vaâo khoaãng 100 mm, (vuä lûúång töëi àa úã thaáng 5 vaâ thaáng 10).

Têët caã nhûäng àùåc àiïím khñ hêåu àaä phêìn naâo àûúåc thïí hiïån khaá roä qua lõch cuãa ngûúâi Chùm. Möåt nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng coá 12 thaáng vaâ thaáng tñnh theo mùåt trùng vaâ nùm tñnh theo vò sao. Khi bùæt àêìu coá trùng laâ àêìu thaáng vaâ khi tùæt trùng laâ cuöëi thaáng. Möîi thaáng coá 29 hoùåc 30 ngaây (nhûäng thaáng leã 1, 3, 5, 7, 9, 11 coá àuã 30 ngaây; nhûäng thaáng chùén 2, 4, 6, 8, 10, 12 chó coá 29 ngaây).



Coân nùm cuãa ngûúâi Chùm thò tñnh theo Sao Rua (Patû Pingu Rung) nghôa laâ Sao Pleáiades theo danh tûâ khoa hoåc vaâ Sao Caây (Patic Lingùl) nghô laâ Sao Baudrier d’Orion theo danh tûâ khoa hoåc. Theo ngûúâi Chùm, khi Sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån, Sao Thêìn Nöng (Patû Aco) nghôa laâ Sao Sirinh theo thuêåt ngûä khoa hoåc bùæt àêìu ngöìi thùèng dêåy vïì phña Bùæc laâ bùæt àêìu muâa mûa, khúãi sûå viïåc caây bûâa vaâ cuäng laâ bùæt àêìu cuãa möåt nùm.

Ngûúâi Chùm tin rùçng bao giúâ Sao Rua cuäng phaãi núã vaâo cuöëi thaáng hai lõch Chùm vaâ caác öng thaây bao giúâ cu äng phaãi tñnh sao cho khi Sao Rua núã phaãi àuáng vaâo cuöëi thaáng hai. Búãi vêåy, nùm naâo maâ àïën cuöëi thaáng möåt röìi maâ Sao Rua haäy coân cao, nghôa laâ khöng thïí núã kõp vaâo cuöëi thaáng hai thò caác öng thaây goåi luön thaáng möåt êëy laâ thaáng múái vaâ coi nhû möåt thaáng thûâa cuãa nùm trûúác. Nïëu trûúâng húåp trúâi u aám... maâ khöng xem àûúåc Sao Rua thò caác thaây xem Sao Caây (núã sau Sao Rua möåt thaáng) àïí tñnh nùm. Vaâ, theo kinh nghiïåm cuãa ngûúâi Chùm, chó sau khi Sao Rua núã th ò múái bùæt àêìu mûa. Vaâ khi Sao Rua núã ra thò ngûúâi Chùm tin rùçng, seä coá nhûäng tia lûãa hay "tiïm lûãa" - theo caách goåi cuãa ngûúâi Chùm - noáng - laâm chïët hoa maâu.

Nhòn sang caác dên töåc khaác cuâng chõu aãnh hûúãng cuãa vùn hoaá êën Àöå thúâi xûa nhû ngûúâi Chùm, chuáng ta seä gùåp möåt bûác tranh vïì lïî nùm múái rêët gêìn nhau vïì thúâi gian tiïën haânh lïî höåi, muåc àñch vaâ tñnh chêët cuãa lïî höåi.

Ngaây tïët nùm múái cöí truyïìn cuãa ngûúâi Thaái úã Thaái Lan goåi laâ Sööíng Kran vaâ thûúâng rúi vaâo giûäa thaáng Tû dûúng lõch (thaáng giïng lõch Thaái xûa), nghôa laâ vaâo thaáng noáng nhêët trong nùm vaâ cuäng laâ vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö trûúác khi coá nhûäng trêån mûa àêìu kyâ cuãa gioá muâa keáo àïën. Vaâ tïët nùm múái Sööíng Kran cuãa ngûúâi Thaái laâ nhûäng lïî cêìu vaâ àoán mûa xuöëng àïí bùæt àêìu möåt nùm laâm ùn múái.

Cuäng àoán tïët nùm múái vaâo khoaãng giûäa thaáng Tû dûúng lõch nhû ngûúâi Thaái úã Thaái lan, ngûúâi Laâo úã Laâo coân goåi tïët nùm múái (Bun pi maây) cuãa mònh laâ höåi teá nûúác (Bun huúát nêåm).



ÚÃ Cùmpuchia, tïët vaâo nùm múái (Chon chnam thmay) khöng khaác gò nhiïìu so vúái tïët cuãa ngûúâi Thaái vaâ ngûúâi Laâo, nghôa laâ cuäng vaâo thaáng 4 hoùåc thaáng 5 dûúng lõch, thúâi gian chuyïín muâa tûâ muâa khö sang muâa mûa vaâ cuäng nhùçm muåc àñch cêìu mûa qua nhûäng tuåc teá nûúác tùæm tûúång Phêåt...

Tïët nùm múái cuãa ngûúâi Miïën úã Myanma mang tïn võ thêìn (naát) töëi cao Thagyarmin. Nguöìn göëc cuãa caái tïn àûúåc truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Miïën truyïìn tuång trong nhûäng cêu chuyïån huyïìn thoaåi àaåi àïí vúái nöåi dung nhû sau: "Xûa kia, caã mùåt àêët khöng hïì coá sûå söëng vaâ àùæm chòm trong boáng töëi. Thêëy tònh caãnh nhû vêåy Chuáa tïí cuãa caác thêìn laâ Thagyarmin beân ra lïånh cho mùåt trùng vaâ mùåt trúâi chiïëu saáng mùåt àêët. Röìi thêìn taåo ra moåi vêåt. Khi mùåt àêët àaä coá cuöåc söëng yïn öín röìi, thêìn vïì trúâi. Luác chia tay, võ thêìn töëi cao hûáa laâ haâng nùm seä trúã laåi mùåt àêët vúái con ngûúâi vaâo dõp nùm múái. Búãi vêåy, ngûúâi dên lêëy tïn thêìn goåi ngaây tïët cuãa mònh". Mùåc dêìu caái tïn coá veã khöng gùæn gò lùæm vúái tñnh chêët cuãa lïî höåi, nhûng Thagyarmin cuãa ngûúâi Miïën bao giúâ cuäng laâ lïî tïët cuãa teá nûúác cêìu mûa vaâ bao giúâ cuäng rúi vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö (vaâo möåt ngaây naâo àoá trong thaáng Tû dûúng lõch).

Theo chuáng töi, coá leä cuäng khöng cêìn dêîn thïm vïì nhûäng ngaây höåi nùm múái chuyïín muâa cuãa caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ nûäa vò chó qua möåt söë nhûäng gò maâ chuáng töi vûâa dêîn1 cuäng chûâng naâo thêëy Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm cuäng laâ lïî höåi nùm múái chuyïín muâa nhû nhûäng lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác nhau úã khu vûåc Àöng Nam AÁ.

Maâ khöng chó úã caác dên töåc Àöng Nam AÁ, úã ngûúâi ÊËn Àöå cuäng coá möåt lïî höåi chuyïín muâa tûng bûâng maâu sùæc vaâ ûúát àêîm nûúác - tïët Höli. Àöëi vúái ngûúâi ÊËn, tïët Höli laâ bùæt àêìu muâa xuên, nghôa laâ bùæt àêìu coá mûa vaâ cuäng àûúåc diïîn ra haâng nùm vaâo thaáng 3 hoùåc thaáng 4 dûúng lõch. Möåt sûå truâng húåp hay coá sûå taác àöång cuãa ÊËn Àöå túái khu vûåc Àöng Nam AÁ? Theo chuáng töi nghô, chùæc laâ do caã hai.



Àuáng laâ ngûúâi Chùm xûa cuäng nhû caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ àaä tiïëp nhêån vaâ sûã duång hïå thöëng lõch Saka cuãa ÊËn Àöå. Cuäng nhû ngûúâi êën, ngûúâi Chùm ào thaáng bùçng thaáng trùng êm lõch vaâ ào nùm laåi bùçng nùm tñnh theo nùm mùåt trúâi (dûúng lõch). Möîi nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng àûúåc chia ra laâm 12 thaáng. Nhûng, àiïìu lyá thuá laâ, 10 thaáng àêìu cuãa lõch Chùm àûúåc goåi theo söë thûá tûå laâ thaáng 1, thaáng 2... cho àïën thaáng 10 (pilantha, pilan twa, pilan klow, pilan paã, pilan limû, pilan nùm, pilan touch, pilan talipùn, pilon, thelipùn vaâ pilan tha pluh). Hai thaáng cuöëi cuâng cuãa nùm khöng phaãi laâ söë thûá tûå 11 vaâ 12 maâ laâ 2 tûâ maâ ngûúâi Chùm hiïån nay cuäng khöng hiïíu nghôa: pilan puyh (àoåc laâ bilan puái) vaâ pilan nok (àoåc laâ bilan nok).

Theo chuáng töi, hai tïn cuãa thaáng 11 vaâ 12 cuãa lõch Chùm laâ hai tïn cuãa hai thaáng cuãa nùm laâ pausha vaâ nokha. Hiïån tûúång duâng tïn 2 thaáng cuãa lõch ÊËn Àöå vaâo lõch riïng cuãa dên töåc mònh khöng chó coá úã ngûúâi Chùm maâ coân coá úã caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vñ duå, trong lõch truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Bali (dên töåc duy nhêët úã Inàönïxia coân giûä laåi truyïìn thöëng cuãa ÊËn Àöå giaáo), hai thaáng cuöëi nùm lêëy tïn cuãa lõch ÊËn Àöå laâ Diesta vaâ Saàa.

Coá thïí thêëy trong lõch cuãa ngûúâi Chùm nhûäng yïëu töë êën Àöå khaác. Vñ duå 12 con giaáp cuãa lõch Chùm laâ tiïëp thu cuãa ÊËn Àöå. Mûúâi hai nùm cuãa lõch Chùm coá tïn laâ: 1) Thùn takech (nùm con chuöåt); 2) Thùn kapaw (nùm con trêu); 3) Thùn rimong (nùm con höí); 4) Thùn tapay (nùm con thoã); 5) Thùn Inû kiray (nùm con röìng); 6) Thùn Ula (nùm con rùæn); 7) Thùn Atheh (nùm con ngûåa); 8) Thùn pape (nùm con dï); 9) Thùn kra (nùm con khó); 10) Thùn Mûnu (nùm con gaâ); 11) Thùn athow (nùm con choá) vaâ 12) Thùn papy (nùm con lúån). Khöng chó caách tñnh nùm maâ caã caác tïn thaáng cuãa lõch Chùm xûa nûäa cuäng mang caác tïn ÊËn Àöå.

Àoåc caác bia kyá cöí Chùmpa, chuáng ta coá thïí tòm thêëy nhiïìu taâi liïåu vïì lõch cöí cuãa ngûúâi Chùm. Vñ duå, trong têëm bia cuãa Indravarman III coá niïn àaåi 840 Saka (918 DL) úã Thaáp Baâ (Nha Trang) coá doâng: "Vaâo nùm Saka biïíu hiïån bùçng Vyoma-amburasi-



ianu (tûác nùm 840 Coka) vaâo ngaây chuã nhêåt, ngaây 12 nûãa töëi cuãa Suci (thaáng Jyaistha hoùåc Asaâdha), àûác vua àuác pho tûúång vaâng nûä thêìn Bhagavati" . Röìi thò caách tñnh möåt tuêìn 7 ngaây vaâ biïíu tûúång möîi ngaây cuãa lõch Chùm cuäng theo kiïíu cuãa lõch ÊËn Àöå cöí.

Caác ngaây trong tuêìn cuãa lõch Chùm: ngaây chuã nhêåt biïíu tûúång mùåt trúâi (Adit - tûâ chûä Rivit cuãa êën Àöå), ngaây thûá hai - mùåt trùng (Thöm - tûâ chûä Söma), ngaây thûá ba - sao Hoaã (Angor- tûâ chûä Mangal), ngaây thûá tû - sao Thuyã (Buát - Tûâ chûä Bud), ngaây thûá nùm -sao Möåc (Jip - tûâ chûä Bruha), ngaây thûá saáu - sao Kim (Suk - tûâ chûä Sukra) vaâ ngaây thûá baãy - sao Thöí (Tha - tûâ chûä Sami) 2.

Àuáng laâ, nïëu cûá àoåc trong caác bia kyá cöí thò ta chó thêëy caác tïn goåi vaâ caác caách tñnh lõch cuãa ngûúâi Chùm xûa theo kiïíu cuãa ÊËn Àöå. Vaâ, chùæc chùæn àoá laâ thaánh lõch hay lõch tön giaáo cuãa ngûúâi Chùm xûa, chûá lõch phaáp cuãa ngûúâi dên maâ nhêët laâ cuãa ngûúâi Chùm hiïån nay thò khöng hoaân toaân giöëng lõch ÊËn Àöå. Chó cêìn qua caác tïn goåi cuãa caác thaáng maâ chuáng töi àaä dêîn úã trïn, chuáng ta àaä thêëy trong lõch Chùm (àuáng hún laâ nùm lõch cuãa ngûúâi Chùm) chó coá 10 thaáng. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ hai thaáng cuöëi nùm cuãa lõch Chùm laåi mang hai caái tïn ÊËn Àöå. Theo suy nghô cuãa chuáng töi, hai thaáng cuöëi nùm cuãa ngûúâi Chùm chñnh laâ hai thaáng khöng tïn hay hai thaáng nghó rêët àùåc trûng cho nùm lõch truyïìn thöëng cuãa nhiïìu dên töåc baãn xûá úã Têy Nguyïn Viïåt Nam vaâ Àöng Nam AÁ.

ÚÃ Têy Nguyïn Viïåt Nam, lõch cuãa möåt söë dên töåc chó coá 10 thaáng vaâ caác thaáng àïìu gùæn vúái cöng viïåc saãn xuêët. Vñ duå nùm cuãa ngûúâi Giarai göìm caác thaáng: thaáng 1 (búlan Sa) vaâ thaáng 2 (búlan Àoa) laâ caác thaáng phaát haå cêy laâm rêîy; thaáng 3 (búlan Khêu) vaâ thaáng 4 (búlan pù) laâ caác thaáng gieo xaå luáa; thaáng 5 (búlan Rúma) vaâ thaáng 6 (búlan Nùm) laâ nhûäng thaáng laâm coã luáa thaáng 7 (búlan Juh) vaâ thaáng 8 (búlan Pùn) laâ thaáng àuöíi chim luáa súám vaâ thaáng gùåt luáa súám; thaáng 9 (búlan doa rúpùn)vaâ thaáng 10 (búlan pluh) laâ nhûäng thaáng gùåt luáa trïn rêîy, hai thaáng cuöëi khöng tïn àûúåc goåi laâ thaáng nghó ngúi (búlan ning nöng). Caã tïn goåi vaâ lõch tiïët trúâi vaâ cêy tröìng



giûäa lõch cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa ngûúâi Giarai coá sûå tûúng àöìng kyâ laå. Vaâ sûå tûúng àöìng naây chó coá thïí lyá giaãi bùçng sûå tûúng àöìng vïì nguöìn göëc chûá khöng thïí bùçng sûå aãnh hûúãng qua laåi.

Khöng chó úã caách tñnh vaâ àùåt tïn thaáng maâ ngay caã úã caách chia nùm ra caác muâa úã lõch Chùm cuäng khaác lõch úã êën Àöå vaâ gùæn chùåt vúái tiïët trúâi cuäng nhû cöng viïåc nhaâ nöng taåi xûá súã maâ ngûúâi Chùm sinh söëng. Trong lõch phaáp cuãa êën Àöå, mûúâi hai thaáng àûúåc chia laâm saáu muâa (möîi muâa chó keáo daâi hai thaáng): muâa xuên (vasanta), muâa haå (giusma), muâa mûa (varsa), muâa thu (sharat), muâa àöng (hemanta) vaâ muâa laånh (sisira)1. Trong khi àoá, lõch cuãa ngûúâi Chùm laåi chó coá ba muâa: Pùl kabo (muâa coá tiïëng sêëm àêìu tiïn rïìn buöíi àêìu nùm), tûâ thaáng möåt àïën hïët thaáng tû Chùm (tûác tûâ thaáng 4 vaâ 5 àïën thaáng 7 vaâ 8 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gieo haåt; 2) Pùl halim hacan (muâa mûa gioá) tûâ thaáng nùm àïën hïët thaáng chñn Chùm (tûâ thaáng 8 vaâ 9 àïën thaáng 12 vaâ thaáng 1 dûúng lõch) vaâ laâ muâa nûúác lúán vò luác naây nûúác luä tûâ trïn vuâng nuái chaãy xuöëng nhiïìu; vaâ 3) Pùl pinh- piang (muâa noáng nûåc, muâa trú truåi) tûâ thaáng mûúâi àïën hïët thaáng mûúâi hai (tûác tûâ thaáng 1 vaâ 2 àïën thaáng 3 vaâ 4 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gùåt haái àaä xong, ruöång àêët con trú göëc raå; trúâi noáng, cêy coã khöng moåc nöíi thêåm chñ bõ chaáy xeám ài; vò thïë muâa naây coân àûúåc goåi laâ muâa nùæng.

Nhû vêåy laâ, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî höåi cuãa thaáng àêìu nùm, cuãa nhûäng ngaây àêìu cuãa thaáng àêìu nùm. Vaâ, theo chuáng töi, Rica Nûkar, xeát vïì thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc laâ lïî höåi nùm múái cuãa cû dên laâm nöng nghiïåp, nghôa laâ lïî höåi àïí chuêín bõ àoán vaâ bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Ngay tïn goåi cuãa muâa àêìu tiïn cuãa nùm: "Muâa coá tiïëng sêëm àêìu nùm" àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët nöng lõch cuãa lïî Rica Nûkar. Vaâ, sau lïî àêìu nùm naây ngûúâi Chùm bùæt àêìu bùæt tay vaâo gieo tröìng.

Theo àiïìu tra cuãa caác nhaâ khoa hoåc vaâ cuãa caã baãn thên chuáng töi, úã nhûäng núi coá ruöång hai vuå, vuå àêìu thûúâng gieo cêëy vaâo khoaãng thaáng 2, thaáng 3 lõch Chùm (thaáng 5 vaâ 6 dûúng lõch), nghôa laâ sau khi sao Rua xuêët hiïån möåt thúâi gian. Vaâ, nhû chuáng töi àaä trònh baây



úã trïn, Sao Rua xuêët hiïån vaâo dõp àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi Chùm dûåa vaâo sûå xuêët hiïån cuãa sao Rua àïí àiïìu chónh lõch cuãa mònh. Sau lïî höåi Rica Nûkar, khùæp núi, khùæp chöën trong vuâng cû truá cuãa ngûúâi Chùm, àêët trúâi, thiïn nhiïn vaâ con ngûúâi nhû söi àöång lïn àïí vaâo vuå laâm ùn, nhû nhûäng cêu ca dao cuãa ngûúâi Chùm mö taã:

"Muâa caây rùæn rïët àêìy àaân

Àïën khi gùåt luáa, hoå haâng rêët àöng"

hoùåc:

"Taåo xe lêåp chuöìng nuöi true

Voác to, sûác maånh àïí sau cêåy nhúâ

Veát mûúng, ngùn àêåp, àùæp búâ

Xuyïn rûâng bùng nuái cho nhúâ àöìng têm"

hay:

"Chúâ cho nûúác luä, mûa dêìm

Ruöång caây gieo luáa, àêët bêìn tröìng khoai

Tröìng caâ, tröìng mûúáp, bñ ngö

Taåm loâng vûäng daå, àúåi chúâ luáa khoai".

Vaâ, àiïìu lyá thuá nûäa laâ, trûúác lïî Rica Nûkar ñt ngaây, vaâo ngaây thûá ba tuêìn àêìu tiïn cuãa thaáng giïng lõch Chùm (lïî Rica Nûkar thûúâng vaâo ngaây thûá nùm, thûá saáu tuêìn àêìu) haâng nùm, ngûúâi Chùm laâm lïî Púh bùng yang (lïî khai mûúng àùæp àêåp) àïí xin thêìn linh chûáng giaám cho cöng viïåc àöìng aáng trong nùm múái. Lïî naây àûúåc cuáng úã caác thaáp hoùåc caác àïìn thúâ.



Muåc àñch cuãa Púh bùng Yang laâ xin thêìn linh cho pheáp dên laâng àûúåc khai kïnh àùæp àêåp, chuêín bõ cho vuå saãn xuêët múái vaâ cêìu xin cho mûa gioá thuêån hoaâ, cêy cöëi muâa maâng tûúi töët. Tñnh chêët nöng nghiïåp cuãa Púh bùng Yang coá thïí àûúåc minh hoaå bùçng möåt söë chi tiïët cuãa nghi lïî naây taåi lùng thúâ nûä thêìn Pö Nûkar (Pö Nûgar) thön Hûäu Àûác, xaä Phûúác Hiïëu, huyïån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thuêån. Nghi lïî do öng Hamua Ia (ngûúâi chuyïn laâm lïî nghi gùæn vúái nöng nghiïåp) tiïën haânh.

Lïî vêåt dêng caác thêìn linh göìm coá möåt con dï, nùm mêm cúm, möåt khay trêìu rûúåu vaâ vêåt thiïng hay àöì thúâ cuãa lùng- cêy noä nûúâng laâm bùçng göî trêìm. Trong khi laâm lïî, öng thaây Hamua Ia nhaãy muáa, nhuán nhaãy vúái cêy noä nûúâng thïí hiïån quan hïå tñnh giao - haânh àöång mang tñnh phöìn thûåc vúái yá nghôa taåo ra moåi sûå söëng.

Sau lïî Rica Nûkar (Rija Nûgar), thúâi tiïët bùæt àêìu chuyïín: àaä bùæt àêìu voång lïn tiïëng sêëm àêìu nùm vaâ àaä bùæt àêìu laác àaác coá nhûäng trêån mûa nhoã. Nhûäng trêån mûa àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng Ninh - Bònh Thuêån coá yá nghôa gêìn giöëng nhû nhûäng trêån "mûa thaáng Ba laâ hoa àêët" cuãa ngûúâi Viïåt úã caác tónh miïìn Bùæc. Thïë nhûng moåi àiïìu khúãi àêìu cuãa sûå chuyïín muâa vúái caái möëc cuöëi cuâng laâ sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån coân keáo daâi cho àïën khi ngöi sao naây núã xong. Vaâ khi sao Rua núã xong thò muâa mûa thûåc sûå múái àïën chûá coân trong khi sao naây núã thò cuäng gêìn nhû cêu tuåc ngûä cuãa ngûúâi Viïåt "Tua Rua moåc: vaâng cêy, heáo laá; Tua Rua lùn: chïët caá, chïët töm". Thöng thûúâng, sao Rua xuêët hiïån vaâo trong thaáng Tû lõch Chùm. Vaâ, àïí àoán muâa mûa, vaâo thûúång tuêìn thaáng Tû (lõch Chùm), ngûúâi Chùm töí chûác möåt nghi lïî nöng nghiïåp lúán: Yör Yang nghôa laâ lïî cêìu àaão.

Súã dô ngûúâi Chùm laâm lïî Yör Yang vaâo àêìu thaáng tû vò hoå tin rùçng vaâo quaäng thúâi gian naây caác sao Tua Rua, sao Caây vaâ sao Thêìn Nöng àaä "núã" hïët vaâ tûâ thúâi àiïím naây trúã ài coá thïí cêìy cêëy àûúåc röìi. Vaâ, nghi lïî cêìu mûa naây àûúåc töí chûác taåi böën àõa àiïím laâ thaáp Pö Ramï, àïìn thúâ Pö Inû Nûkar, thaáp Pö Klong Kirai vaâ thaáp Pö Dêìm vaâo hai ngaây gêìn cuöëi cuãa thûúång tuêìn trùng thaáng 4, keáo daâi tûâ



khoaãng 7 giúâ töëi höm trûúác àïën 2 giúâ chiïìu ngaây höm sau. Chuã lïî úã möîi àõa àiïím trïn laâ möåt võ caã sû (pö sah) cuâng vúái sûå tham gia cuãa thêìy Coke (Ön kadhar), öng tûâ (Chamnûmey), öng boáng (Ön Ing), vaâ boáng (Muk Pajau)...

Nhû nhiïìu nghi lïî àûúåc töí chûác taåi caác àïìn thaáp, lïî Yör Yang bao giúâ cuäng bùæt àêìu bùçng nghi lïî múã cûãa caác àïìn thaáp röìi àïën lïî têíy uïë khu vûåc àïìn thaáp vaâ sau àêëy laâ dêng àöì cuáng göìm hûúng, hoa, cam, rûúåu, cheâ, xöi, traái cêy... Chó sau khi laâm xong ba lïî thûác ñt nhiïìu mang tñnh hònh thûác chung múái àïën nghi lïî àùåc trûng vaâ cuäng laâ nghi lïî quan troång nhêët cuãa Yör Yang: lïî Pö Yang Apui (tïë thêìn lûãa) taåi Thang chuh Yang Apui (nhaâ cuãa thêìn lûãa). Chuã trò lïî naây cuäng vêîn laâ öng caã sû (Pö sah). Öng àoåc nhûäng lúâi kinh mang tñnh chêët phuâ chuá tûâ cuöën saách bùçng laá buön röìi muáa bùçng caác àaåo cuå cêìm tay nhû chiïëc voâng, caái êëm àöìng vaâ thanh göî chaåm khùæc thaânh hònh chiïëc thuyïìn röìng.

Nhûäng lïî vêåt dêng lïn thêìn lûãa, ngoaâi caác àöì ùn thûác uöëng, coân coá möåt boá cuãi vaâ möåt boá coã tranh. Trong khi thêìy caã sû khêën tïë, muáa thò thêìy Kadhor têëu haát thaánh ca, coân moåi ngûúâi thò dêng lïî vêåt khêën vaái cêìu xin. Àïí tiïën haânh nghi lïî, ngûúâi ta àöët lûãa taåi thaáp lûãa (núi coá kiïën truác naây) hay úã khu àöng bùæc cuãa àïìn hoùåc thaáp (núi khöng coá thaáp lûãa). Ngûúâi Chùm quan niïåm rùçng, àöët lûãa àïí cho khoái bay lïn taåo thaânh mêy thaânh mûa.

Sau lïî cuáng tïë thêìn lûãa, úã möåt söë núi, nhû taåi àïìn thúâ Pö Inû Nûkar úã Hûäu Àûác, öng thêìy Hmu Ia (thaây cuáng úã caác lïî thûác nöng nghiïåp) laâm lïî haå àiïìn. Öng thaây cuáng Nuk doa olùk (baâ dêng rûúåu) àûa möåt àöi trêu ra ruöång. Taåi ruöång, öng Hmu Ia caây ba àûúâng tûúång trûng, sau àoá baâ Muk doa olùk àûa cho öng möåt ñt haåt giöëng àïí öng gieo tûúång trûng.

Nhû vêåy laâ qua phên tñch lõch phaáp, lõch cêy tröìng cuäng nhû tñnh chêët cuãa lïî höåi trong bûác tranh lïî höåi chung cuãa caác dên töåc Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá, chuáng töi nhêån thêëy lïî höåi Rica Nûkar1 (Rija



Nûgor) cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî tïët àêìu nùm àaánh dêëu sûå chuyïín muâa. Cuäng nhû lïî tïët cuãa ngûúâi Viïåt vaâ nùm múái cuãa ngûúâi Thaái, ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Mianma úã Àöng Nam aá, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm khöng phaãi chó laâ lïî höåi àêìu nùm thöng thûúâng maâ laâ lïî höåi àêìu nùm theo nöng lõch gùæn vúái quaá trònh saãn xuêët nöng nghiïåp.

Rica Nûkar vûâa laâ tiïîn nùm cuä ài, àoán nùm múái túái vaâ chuã yïëu vûâa laâ töëng tiïîn muâa khö noáng ài àoán muâa mûa túái àïí bùæt tay vaâo cöng viïåc laâm ùn múái hay àïí bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Tñnh chêët nöng nghiïåp thêåt roä trong lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Thïë nhûng, caách töëng tiïîn muâa khö noáng vaâ àoán muâa mûa túái cuãa ngûúâi Chùm úã Rica Nûkar vûâa coá nhûäng yïëu töë rêët chung cho lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc úã Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá vûâa coá nhûäng sùæc thaái rêët riïng cuãa ngûúâi Chùm.

Nïëu nhû ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Thaái, ngûúâi Mianma khao khaát mong àúåi mûa túái bùçng lïî teá nûúác vaâo nhûäng ngaây àêìu nùm múái, thò ngûúâi Chùm laåi coá kiïíu àoán mûa bùçng nghi thûác maâ caác nhaâ khoa hoåc goåi laâ hònh thûác ma thuêåt ngûúåc nghôa laâ laâm möåt àiïìu ngûúåc vúái caái mònh àang chúâ àúåi. Thay vò phaãi teá nûúác vaâo nhau àïí cêìu mûa nhû úã lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác cuãa Àöng Nam aá, ngûúâi Chùm laåi laâm nhûäng lïî thûác töëng tiïîn moåi sûå khöng töët laânh cuãa nùm cuä ài, dêåp tùæt ài nhûäng cún noáng khö cuãa muâa khö ài àïí doån àûúâng cho nhûäng cún mûa túái.

Cuäng laâ àoán muâa mûa túái àïí laâm ùn, ngûúâi Chùm àoán theo kiïíu khaá riïng biïåt vaâ ñt nhiïìu húi laå. Thïë nhûng, ai àaä tûâng söëng hay àïën vuâng àêët Ninh Thuêån -Bònh Thuêån vuâng khö haån nhêët nûúác ta, thò múái thêëy ngûúâi Chùm khaát khao coá mûa nhû thïë naâo, muöën caái noáng caái khö haån nhanh choáng ra ài nhû thïë naâo. Vò thïë maâ caái mong, caái àúåi muâa mûa cuãa ngûúâi Chùm chûâng naâo àoá, theo chuáng töi, laâ maänh liïåt hún so vúái caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vaâ, àïí thêëy àiïìu naây, chuáng ta haäy xem àiïåu muáa àêåp lûãa trong lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀUUUAAA TTTHHHUUUYYYÏÏÏÌÌ ÌNNN

ÚÃ Quaãng Ngaäi, lïî höåi àua thuyïìn cöí truyïìn àûúåc töí chûác úã ba núi: Bònh Chêu (Sa Kyâ), Tõnh Long (Sún Tõnh) vaâ úã àaão Lyá Sún. Nhûng lïî höåi àua thuyïìn úã Bònh Chêu trïn thuyã trûúâng laâ cuãa Sa Kyâ àûúåc töí chûác vúái qui mö nhoã, khöng coá thuyïìn àua chuyïn vaâ khöng àûúåc töí chûác àõnh kyâ nïn noái àïën lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã Quaãng Ngaäi laâ ngûúâi ta noái àïën Tõnh Long vaâ Lyá Sún - möåt úã söng vaâ möåt úã biïín.

1. Lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long

Laâ möåt xaä úã àöng nam huyïån Sún Tõnh, Tõnh Long nùçm úã taã ngaån söng Traâ Khuác, gêìn saát cûãa Àaåi Cöí Luyä xûa vöën laâ möåt thûúng caãng chñnh, khaá sêìm uêët cuãa tónh Quaãng Ngaäi. Búãi vêåy, bïn caånh nghïì nöng vúái ruöång vûúân xanh töët, cû dên Tõnh Long coân laâm nghïì trïn söëng, biïín. Chùæc hùèn àoá laâ lyá do sinh ra höåi àua thuyïìn coá tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác. Xeát vïì thuyã trûúâng thò àoaån söng Traâ Khuác úã Tõnh Long nûúác ïm, coá àöå sêu trung bònh 2-3 meát, loâng söng phùèng. Phña bùæc Tõnh Long coá caác àöìi nuái thêëp, phña nam, núi hûäu ngaån, laâ Cöí Luyä cö thön, vúái caác àöìn Thaåc Sún, Baân Cúâ... Cuâng taåo nïn möåt phong caãnh sún thuyã hûäu tònh, möåt khung caãnh thiïn nhiïn lyá tûúãng cho möåt lïî höåi tûng bûâng röång thoaáng nhû lïî höåi àua thuyïìn.

Haâng nùm, cûá vaâo möìng böën, möìng nùm thaáng Giïng êm lõch, ngûúâi dên àõa phûúng cuäng nhû dên úã nhiïìu xaä khaác keáo vïì Tõnh Long, àûáng chêåt trïn búâ söng maát rûúåi boáng cêy cöí vuä naáo nhiïåt cho höåi àua thuyïìn. Thïë nhûng viïåc chuêín bõ cho cuöåc àua àaä àûúåc tiïën haânh tûâ vaâi mûúi ngaây trûúác. Tûâ khoaãng giûäa thaáng chaåp, trong khi



àang bêån röån chuêín bõ àoán tïët nguyïn àaán, ngûúâi Tõnh Long àöìng thúâi cuäng sûãa soaån quyïn goáp tiïìn baåc, choån vêån àöång viïn vaâ têåp dûúåt àïí chuêín bõ cho lïî höåi àua thuyïìn àêìu xuên. Tõnh Long coá 4 thön (An Löåc, An Àaåo, Gia Hoaâ, Tùng Long), möîi thön hònh thaânh möåt àöåi àua göìm trai traáng úã cúä tuöíi 18-35, möîi àöåi àua coá 22 àaâ cöng, thuyã thuã, àûúåc nuöi ùn têåp vaâ phaãi chêëp haânh àuáng nöåi quy cuäng nhû nhûäng àiïìu cêëm kyå khaác.

Thuyïìn àua laâ loaåi thuyïìn àùåc biïåt, khöng giöëng thuyïìn thûúâng, vúái daáng thon vaâ daâi àïí haån chïë töëi àa lûåc caãn cuãa nûúác. Khi àoáng thuyïìn, ngûúâi ta phaãi choån ngaây laânh thaáng töët. Thuyïìn àoáng xong, àûúåc trang trñ àeåp, tûâ àêìu àïën àuöi trang trñ theo hònh con vêåt trong tûá linh. Böën thön trong xaä möîi thön coá möåt thuyïìn àua, àûúåc trang trñ theo hònh Long (röìng), Ly (lên), Qui (ruâa), Phuång (phûúång).

Hiïín nhiïn, thuyïìn àua gùæn vúái tñn ngûúäng cuãa nhên dên vaâ àûúåc thúâ úã am miïëu cuãa thön, haâng nùm, àïën kyâ àua múái àûúåc laâm lïî haå thuãy, coá cúâ, tröëng röån raâng vaâ khi àua xong laåi àûa vïì am miïëu cuâng vúái thuã tuåc nhû vêåy. Trûúâng àua coá töíng diïån tñch khoaãng 60.000m2 vúái chiïìu daâi 500 meát, röång 120 meát (chia laâm 4 ö, mö îi ö röång 30meát) cho 4 thuyïìn àua. Sau khi böëc thùm, àöåi trûúãng àöåi àua thuyïìn vïì coåc tiïu qui àõnh àïí chuêín bõ sùén saâng khi coá lïånh xuêët phaát.

Trong möîi thuyïìn àua coá 15 àaâ cöng, thuyã thuã, mùåc àöìng phuåc vaâ úã têët caã caác thuyïìn àïìu chñt khùn àoã. Khi coá lïånh xuêët phaát, caác thuyïìn lêåp tûác lao lïn. Tiïëng tröëng giuåc liïn höìi, tiïëng reo hoâ vang dêåy úã hai bïn búâ söng, nhûäng chiïëc noán huú lïn cao cöí vuä, taåo nïn möåt khöng khñ tûng bûâng naáo nûác. Möîi lêìn àua göìm 8 voâng vúái 4 km, chia thaânh hai àúåt àua, khoaãng giûäa 2 àúåt àua laâ thúâi gian nghó giaãi lao àïí àaâ cöng, thuyã thuã lêëy laåi sûác. Caách tñnh àiïím laâ thuyïìn vïì nhêët àûúåc 10 àiïím, thuyïìn vïì thûá nhò àûúåc 8 àiïím, thuyïìn vïì ba 6 àiïím, thuyïìn vïì cuöëi cuâng 4 àiïím. Töíng cöång caã 2 ngaây àua taâi, thuyïìn naâo coá söë àiïím cao nhêët seä giaânh phêìn thùæng vaâ caác thuyïìn khaác cuäng tuyâ theo söë àiïím àaåt àûúåc maâ xïëp haång nhò, ba, tû. Ngaây höåi àua thuyïìn



úã Tõnh Long thêåt sûå laâ möåt höåi vui xuên laânh maånh, tûng bûâng naáo nûác cuãa cû dên caã möåt vuâng àêët.

2. Lïî höåi àua thuyïìn Lyá Sún

Lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã àaão Lyá Sún coá nhûäng neát tûúng àöìng nhûng àöìng thúâi cuäng coá nhûäng neát dõ biïåt so vúái lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long. Theo caác thû tõch cöí, thò ngûúâi Viïåt ra khêín hoang lêåp êëp úã Lyá Sún vaâo àêìu thïë kyã XVII, muöån hún ñt nhêët möåt thïë kyã so vúái úã àêët liïìn. Trong gia phaã cuãa caác doâng hoå àêìu tiïn ra khai phaá àaão, thò hoå tûâ àêët liïìn Quaãng Ngaäi ra khai phaá, chûá khöng phaãi trûåc tiïëp tûâ Bùæc vaâo àaão. Gia phaã cuãa nhiïìu doâng hoå naây coân cho biïët, nhiïìu ngûúâi coá göëc tûâ Huïë, vaâo Quaãng Ngaäi àõnh cû úã Rûâng Lùng, sau chuyïín xuöëng vuâng Tõnh Long, Tõnh Chêu, Tõnh Kyâ... bêy giúâ, trûúác khi ra àõnh cû úã àaão. Nhû vêåy, lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí àaä coá möëi quan hïå naâo àoá vúái lïî höåi úã Tõnh Long, hoùåc xa hún nûäa, laâ Huïë.

Theo vùn tïë cuáng "baát töí" (8 võ töí) vaâ "thêët töåc" (7 võ tiïìn hiïìn), thò lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún bùæt àêìu tûâ nùm 1826, nghôa laâ trïn 100 nùm sau khi nhûäng ngûúâi Viïåt àêìu tiïn ra àõnh cû úã àaão. Àiïìu naây khöng coá gò laâ khoá hiïíu. Phaãi coá möåt thúâi gian lêu daâi daânh cho viïåc khai khêín, öín àõnh chöî úã, dên söë phaát triïín àuã àöng, ngûúâi ta múái coá thïí töí chûác möåt lïî höåi cöång àöìng qui mö, àoâi hoãi nhiïìu cöng cuãa cuäng nhû trònh àöå nghïå thuêåt cao nhû àua thuyïìn.

Lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí xuêët hiïån sau lïî höåi ngûúâi Tõnh Long, cuäng khöng thïí thu huát nhiïìu ngûúâi úã vuâng khaác àïën nhû Tõnh Long, vò Lyá Sún laâ möåt àaão nhoã, caách àêët liïìn 25 km. nhûng chùæc chùæn viïåc àua thuyïìn úã àêy coá quy mö vaâ qui cuã hún nhiïìu. Lyá Sún coá 2 àún võ haânh chñnh ngang nhau laâ 2 xaä trûúác kia laâ Bònh Vônh vaâ Bònh Yïën, sau lêåp huyïån àöíi laåi laâ Lyá Vônh vaâ Lyá Haãi) vaâ möîi xaä àïìu hònh thaânh 4 thuyïìn, àuã böå "tûá linh" (long, ly, qui, phuång).



Caác thuyïìn cuäng àùåt úã núi am miïëu àïí thúâ cuáng: úã xaä Lyá Vônh, thuyïìn long thúâ taåi miïëu Hoaâ Lên, thuyïìn phuång taåi lùng Cöìn, thuyïìn ly taåi Dinh chaâm, thuyïìn qui úã lùng Nghôa Tûå. úã xaä Lyá Haãi, thuyïìn long thúâ úã lùng Cöìn, thuyïìn ly àùåt úã Trung Hoaâ, thuyïìn qui úã Trung Yïn, thuyïìn phuång úã dinh Tam Toaâ. Cuäng nhû úã Tõnh Long, thuyïìn àua úã Lyá Sún coá daáng thon daâi, ngang núi röång nhêët 1,4 meát, daâi 9,5 meát; trûúác kia thuyïìn àûúåc laâm bùçng khung göî, mï tre (têët nhiïn coá traát àêìu raái); sau naây mï tre àûúåc thay bùçng mï nhöm hoùåc àuya ra, vûâa baão quaãn àûúåc lêu, vûâa àúä àûúåc sûác caãn cuãa nûúác hún. Trïn thuyïìn caác phêìn àûúåc trang trñ cöng phu hún úã sûå chaåm khùæc (chûá khöng chó veä nhû úã Tõnh Long). Khi ghe àûúåc àûa ài haå thuyã, ngûúâi ta cuäng töí chûác cêìu cuáng vaâo àïm trûúác, saáng súám trûúác khi àua vaâ sau khi àua, àïí taå ún töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh.

Haâng nùm vaâo rùçm thaáng Baãy, cuáng tïë caác võ tiïìn hiïìn, ngûúâi ta cuäng töí chûác àua thuyïìn, nhûng chuã yïëu vêîn laâ àua thuyïìn vaâo dõp àêìu xuên, keáo daâi 4 ngaây, tûâ möìng 4 àïën möìng 8 thaáng Giïng êm lõch. Möîi thuyïìn àua coá tûâ 18 àïën 20 ngûúâi, trong àoá coá ngûúâi Àêåp then (coân goån laâ laái nhõp) vaâ Töíng laái (àöåi trûúãng).

Cuäng nhû úã Tõnh Long, möîi thuyïìn àua úã Lyá Sún àïìu coá möåt àöìng phuåc riïng tuây thñch, nhûng bao giúâ caác vêån àöång viïn cuäng chñt khùn àoã trïn àêìu. Caách tñnh àiïím àua cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, tuy nhiïn trûúâng àua úã àêy daâi hún (tûâ 800 àïën 1000 meát) vaâ keáo daâi ngaây gêëp àöi úã Tõnh Long. Têët nhiïn, sûå thùæng baåi trong cuöåc àua tuây thuöåc úã toaân àöåi, úã sûå khoeã maånh, deão dai cuãa caác thaânh viïn trong àöåi; nhûng úã àêy khöng thïí khöng kïí àïën ngûúâi laái nhõp vaâ töíng laái. Ngûúâi laái nhõp àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä möåt troång traách lúán, laâ phaãi duâng then (thanh tre) àaánh nhõp roä to àïí caác thuyïìn viïn búi àuáng theo nhõp. Nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àaåp then nùång nïì úã chöî, phaãi àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä àûúåc thùng bùçng vaâ phaãi bùçng sûác voác maâ liïn tuåc àaánh nhõp. Nhõp àaánh thûa quaá thò thuyïìn ài chêåm, nhùåt quaá coá thïí laâm caác thuyïìn viïn àuöëi sûác, nhõp khöng àïìu thò dêîn àïën chuïåch choaåc. Möåt khi nhõp àaä vûâa maâ coá thuyïìn viïn khöng theo



àuáng nhõp, gêy lûåc caãn thò phaãi kõp thúâi phaát hiïån àïí thay bùçng ngûúâi khaác. Töíng laái laâ ngûúâi àûáng úã cuöëi thuyïìn quan saát àïìu khùæp, àöìng thúâi àaãm àûúng nhiïåm vuå laái thuyïìn. Thuyïìn àua úã biïín coá àùåc àiïím laâ thuãy truúâng khöng ïm nhû úã söng, búãi vêåy, töíng laái vûâa phaãi nhùæm thùèng àïën cöåt tiïu, àöìng thúâi phaãi lûúån traánh soáng. Àïën giaáp coåc tiïu röìi phaãi beã laái thïë naâo àoá àïí khöng phaãi mêët cöng voâng röång, laåi khöng quaá gêëp thuyïìn dïî bõ choâng chaânh vaâ nhoåc cöng sûác cuãa thuyïìn viïn.

Caách quyïn goáp àïí töí chûác höåi àua thuyïìn cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, nhûng viïåc têåp dûúåt àïí chuêín bõ àua laåi hoaân toaân khaác. Nïëu nhû àïí bûúác vaâo cuöåc àua chñnh thûác, caác thuyïìn viïn úã Tõnh Long phaãi boã ra nhiïìu ngaây têåp dûúåt, thò úã àêy chó cêìn vaâi ba ngaây. Khi caã àöåi têåp luyïån, àöåi trûúãng seä xem xeát mûåc ghe àïí coá thïí thay thuyïìn viïn cho vûâa, mûåc ghe v ûâa röìi thò têåp cho nhõp nhaâng vaâ quen tay. Súã dô chó cêìn ñt ngaây têåp luyïån búãi nhûäng ngûúâi tham gia àua thuyïìn àïìu laâ nhûäng ngûúâi haâng ngaây àaánh bùæt caá trïn biïín, rêët thöng thaåo vúái nghïì ài biïín.

Tuy khöng thu huát àûúåc dên nhiïìu àõa phûúng khaác àïën, nhûng àïí àöíi laåi, nhûäng ngaây àua thuyïìn thêåt sûå laâ nhûäng ngaây höåi cuãa ngûúâi dên toaân àaão. Cuâng vúái tiïëng tröëng giuåc, cúâ phêët laâ tiïëng reo hoâ vang dêåy suöët doåc búâ biïín, trong nhûäng ngaây àêìu xuên khiïën khöng khñ ùæng lùång haâng ngaây àaä hoaân toaân àûúåc xua tan, thay vaâo àoá laâ niïìm vui tûúi, phêën chêën. Ngûúâi ta tin rùçng nhûäng thuyïìn àua thùæng cuöåc thò viïåc laâm ùn trong nùm seä àûúåc khêëm khaá, phaát àaåt vaâ gùåp nhiïìu may mùæn.

Lúáp tñn ngûúäng xa xûa cuãa lïî höåi àua thuyïìn coá thïí laâ tñn ngûúäng thúâ mùåt trùng, nïëu cêìn tòm úã möåt têìng sêu hún seä laâ tñn ngûúäng thúâ thêìn biïín, nhûng hiïån taåi, lúáp tñn ngûúäng êëy àaä nhaåt nhoaâ. Vò vêåy, trïn laát cùæt àöìng àaåi, lïî höåi àua thuyïìn chó coân lùæng àoång niïìm tin tñn ngûúäng cuãa ngûúâi dên.



Lïî höåi àua thuyïìn haâng nùm úã Tõnh Long vaâ Lyá Sún, ngoaâi nhûäng yá nghôa nhû àaä noái, coân laâ núi têåp luyïån vaâ thûã thaách sûå deão dai, reân luyïån yá chñ, kñch thñch con ngûúâi phêën àêëu vûún lïn laâm ùn, xêy dûång quï hûúng giaâu àeåp.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀÖÖÖÍÍ Í GGGIIIAAAÂÂ ÂNNN

Hùçng nùm vaâo ngaây rùçm thaáng 7, nhên dên huyïån An Nhún thûúâng àöí vïì laâng An Thaái, huyïån An Nhún, tónh Bònh Àõnh àïí dûå lïî Vu Lan - baáo hiïëu cuãa nhaâ Phêåt – xem haát böåi vaâ nhûäng cuöåc thi taâi. Cuäng nhû nhiïìu chuâa khaác úã Viïåt Nam, vaâo dõp naây nhaâ chuâa trong lïî cuáng cö höìn, xaá töåi vong nhên, thûúâng dûång raåp laâm chay (tûác lêåp àaân cêìu nguyïån cho moåi oan höìn àûúåc siïu thoaát), töí chûác haát böåi caã ngaây vaâ àïm. Ngaây rùçm thaáng 7 cuäng laâ tïët Trung nguyïn cuãa àaåo Laäo. Caãnh nhaâ chuâa múã höåi àoán khaách thêåp phûúng vaâo dõp naây àaä àûúåc phaãn aánh trong cêu ca dao xûa:

Àöìn rùçng An Thaái, chuâa Baâ

Laâm chay, haát böåi àöng àaâ quaá àöng

Àaân baâ cho chñ àaân öng,

Xem xong ba Ngoå, laåi tröng Àöí giaân.

Nhû ta biïët, haát böåi (coân goåi laâ haát tuöìng), vöën laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt cung àònh cuãa nho sô, nhûng khi vaâo àïën àêët Nam Trung Böå, àaä nhanh choáng trúã thaânh möåt thûá nghïå thuêåt bònh dên àûúåc yïu chuöång tûâ giaâ àïën treã, maâ àêët Bònh Àõnh laâ caái nöi tiïu biïíu cuãa nghïå thuêåt naây, tûâng saãn sinh ra nhiïìu taác giaã kõch baãn vaâ nhûäng "öng bêìu" nöíi tiïëng. Ngûúâi ta mï haát böåi àïën mûác hïî nghe tiïëng tröëng chêìu doáng lïn laâ moåi ngûúâi raåo rûåc, naáo nûác. "Tai nghe tröëng chiïën, tröëng chêìu, xïëp ba miïëng keåo löån àêìu, löån àuöi".

Nhûng sûác hêëp dêîn cuãa höåi chuâa Baâ khöng chó úã chöî coá "laâm chay, haát böåi" maâ coân vò möåt lyá do khaác laâ höåi àûúåc töí chûác ngay núi



maãnh àêët giaâu truyïìn thöëng thûúång voä: Laâng An Thaái. An Thaái thuöåc huyïån An Nhún, laâ laâng voä tûâng saãn sinh ra nhûäng voä sû vaâ voä sô xuêët sùæc cuãa àêët Bònh Àõnh. Dô nhiïn vaâo nhûäng dõp höåi heâ, viïåc töí chûác thi àêëu cön, quyïìn laâ tiïët muåc khöng thïí thiïëu àûúåc. vïì dûå höåi, cuäng laâ dõp àïí caác mön àïå thùm viïëng, gùåp laåi baån beâ àöìng khoaá, àöìng mön vaâ cuäng laâ dõp àïí caác voä sô thûã taâi cao thêëp trïn voä àaâi...

Àùåc biïåt úã àêy, cuâng vúái höåi chuâa coân coá höåi Àöí giaân khaá hêëp dêîn, tûâng mang àêåm dêëu êën nhiïìu cuöåc tranh taâi söi àöång cuãa caác loâ voä trong vuâng cuäng nhû sûå thñch thuá àöëi vúái ngûúâi xem. Nïëu nhû ài dûå höåi chuâa Baâ maâ chó xem laâm chay, laâm höåi khöng thò chûa àuã, chûa thêåt thoaã maän, maâ phaãi xem caã cuöåc tranh taâi trong höåi Àöí giaân cuãa caác voä sô.

Ngûúâi ta thiïët lêåp möåt sên khêëu ngoaâi trúâi, diïån tñch heåp hún sên khêëu thûúâng, nhûng chiïìu cao thò gêëp nhiïìu lêìn, khoaãng mûúâi meát, bùçng tre, göî giöëng nhû möåt choâi phaát tin úã nöng thön thûúâng thêëy trûúác àêy thúâi khaáng chiïën, trïn àoá ngûúâi ta àùåt àaân cuáng thêìn göìm hûúng, hoa, traâ, quaã vaâ möåt heo quay àïí nguyïn con, khoaãng àöå mûúâi lùm, vaâi chuåc kilö.

Sau nhûäng nghi thûác cuáng lïî cöí truyïìn nhû thûúâng thêëy úã caác lïî höåi laâng quï, võ chuã tïë trïn giaân cao, phaát lïånh nöíi 3 höìi chiïng tröëng, baáo hiïåu cuöåc tranh taâi sùæp sûãa diïîn ra. Luác naây, úã bïn dûúái àaám àöng trúã nïn xön xao, röån rõp. Nhûäng ngûúâi yïëu, ngûúâi giaâ, phuå nûä vaâ treã con thò daän ra voâng ngoaâi àïí cho nhûäng voä sô vaâ nhûäng ngûúâi khoeã tranh nhau vaâ cuäng tiïån àïí xem. Coân nhûäng ngûúâi tham gia tranh taâi thò trong tû thïë sùén saâng, mùæt hûúáng vïì phña giaân cao, chúâ àúåi....

Böîng trïn àaâi cao, võ chuã tïë - thûúâng trûúác àêy cuäng laâ ngûúâi gioãi voä - bï con heo quay tûâ trïn àaân cuáng quay ra phña àaám àöng bïn dûúái, röìi duâng caã sûác maånh, tung con heo ra xa àïí rúi xuöëng àêët. Àoá laâ giêy phuát cùng thùèng nhêët seä quyïët àõnh quaâ thûúãng àoá rúi vaâo tay ai. Caác voä sô taâi nghïå cao, phi thên lïn àoán lêëy con heo tûâ trïn cao, nhûng röìi phaãi luöìn laách, lao ra khoãi àaám àöng, mang con heo quay



chaåy vïì àõa àiïín an toaân àaä àõnh. têët nhiïn, möîi nhoám tranh taâi àaä coá phên cöng ngûúâi baão vïå, caãn ngùn nhûäng àöëi thuã lúåi haåi khaác coá thïí giêåt laåi ngay trïn tay. Trong cuöåc tranh taâi naây, caác voä syä duâng têët caã ngoán voä, chiïën thuêåt khön ngoan àïí giaânh chiïën thùæng vïì mònh.

Theo tuåc lïå con heo quay chiïën lúåi phêím naây àûúåc àem xeã ra àïí khao chung cho têët caã nhûäng voä sô cuâng coá mùåt trong cuöåc tranh taâi naây. Nhûäng voä sô, hay laâng voä coá ngûúâi giaânh àûúåc phêìn thùæng àûúåc moåi ngûúâi hoan nghïnh vaâ nïí troång vaâ hoå tin rùçng nùm êëy hoå seä gùåp hïn vò àûúåc "löåc cuãa thêìn". thûúâng thò nhûäng loâ voä úã An Thaái vaâ huyïån Bònh Khï hay giaânh àûúåc võ trñ àoá. Vò vêåy múái coá cêu: "Tiïëng àöìn An Thaái, Bònh Khï, nhiïìu tay voä sô coá nghïì tranh heo". Heo àêy laâ heo quay, vêåt cuáng thêìn trong ngaây höåi. YÁ nghôa cuãa cuöåc thi taâi naây khöng nùçm trong giaá trõ vêåt chêët cuãa moán quaâ giaânh àûúåc maâ úã giaá trõ tinh thêìn, àûúåc thïí hiïån qua taâi nghïå cuãa nhûäng ngûúâi dûå cuöåc vúái chöî àûáng danh dûå trong laâng voä.

Höåi Àöí giaân laâ möåt cuöåc tranh taâi lyá thuá vaâ hêëp dêîn cuãa möåt vuâng quï giaâu tinh thêìn thûúång voä àûúåc kïët húåp möåt caách haâi hoaâ vúái ngaây höåi chuâa theo truyïìn thöëng dên gian: rùçm thaáng baãy.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀÊÊÊÌÌ ÌMMM ÖÖÖ LLLOOOAAANNN

Nùçm trong àõa phêån huyïån Tuy An tónh Phuá Yïn coá möåt àêìm nûúác lúå mang tïn möåt loaâi chim - àêìm Ö Loan. Àûáng trïn àeâo Quaán Cau thuöåc Quöëc löå I nhòn xuöëng coá thïí thêëy thïë àêët phña nam àêìm Ö Loan giöëng nhû con phûúång hoaâng àang saãi caánh. Coân nhòn trïn baãn àöì, àêìm Ö Loan laåi giöëng nhû möåt con thiïn nga àang thong thaã bay. Möåt choát caánh cuãa noá laâ vuâng àêët Tên Hoaâ, choát caánh kia laâ vuâng àêët Haâ Yïën, Phuá Sún, àuöi úã Phuá Tên. Nhûäng cûãa àêìm ra biïín y hïåt nhûäng chiïëc löng ngùæn xoeâ ra. Cöí chim vûún cao tûâ Tên Quy àïën Phuá Lûúng. Moã chim "möí" vaâo chên nuái.

Àêìm Ö Loan röång 1200 ha, gêìn nhû nùçm loåt trong àêët liïìn, tiïëp giaáp vaâ nùçm trong caác xaä An Cû, An Thaåch, An Hiïåp, An Hoaâ, An Haãi, An Ninh, thõ trêën Chñ Thaånh. Àùåc saãn nöíi tiïëng cuãa àêìm Ö Loan tûâ xûa àïën nay laâ soâ huyïët. Àêìm Ö Loan àaä ài vaâo lõch sûã khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp xêm lûúåc, laâ núi gùæn vúái tïn tuöíi vaâ chiïën cöng cuãa Lï Thaânh Phûúng (1885-1887) vaâ nhên dên Phuá Yïn:

Ö Loan nûúác lùång nhû túâ

Thûúng ngûúâi chiïën sô dûång cúâ Cêìn Vûúng

Traãi bao göëi àêët nùçm sûúng

Möåt loâng vò nûúác nïu gûúng anh huâng.

Nhûäng cêu ca tûâ bao àúâi nay truyïìn tuång trong dên gian núi àêy coân hún nhûäng têëm bia àaá khùæc ghi dêëu son choái loåi àoá cuãa lõch



sûã vuâng àêët naây. Caãnh vêåt Ö Loan caâng hûäu tònh hún khi cûá möîi àöå xuên vïì vaâo ngaây 7 thaáng giïng nhûäng ngûúâi dên chaâi núi àêy laåi töí chûác lïî höåi tûng bûâng, naáo nhiïåt vúái nhiïìu hoaåt àöång phong phuá mang àêåm chêët vùn hoaá vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, maâ àùåc sùæc nhêët laâ höåi àua thuyïìn töí chûác ngay trïn mùåt àêìm Ö Loan, thu huát khöng chó ngûúâi dên trong vuâng maâ caã àöng àaão du khaách Tuy Hoaâ ra, Söng Cêìu vaâo. Höåi àua thuyïìn àêìm Ö Loan laâ lïî höåi múái hònh thaânh trong nhûäng nùm gêìn àêy, trïn cú súã caác cuöåc àua thuyïìn trong lïî cêìu ngû cuãa ngûúâi dên vuâng biïín Phuá Yïn.

Lïî höåi àêìm Ö Loan coá tñnh chêët truyïìn thöëng mang neát àùåc trûng cuãa vùn hoaá dên gian vuâng duyïn haãi miïìn Nam Trung böå cuãa ngûúâi Viïåt, múái öín àõnh vaâo khoaãng 300 àïën 400 nùm trúã laåi àêy, chuã yïëu cuãa cû dên söëng bùçng nghïì tröìng troåt, chùn nuöi, àaánh bùæt haãi saãn. Lïî höåi àêìm Ö Loan coá neát riïng vïì vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, song cuäng mang nhûäng neát chung cuãa vùn hoaá dên gian Viïåt Nam.

Lïî höåi àêìm Ö Loan khöng chó àún thuêìn laâ viïåc töí chûác vui chúái giaãi trñ trong ngaây xuên, maâ ngûúâi xûa coân gùæn vaâo àoá nhiïìu yá niïåm nhû: tñn ngûúäng, thúâ caác thêìn, phaãn aánh àúâi söëng lao àöång saãn xuêët nöng nghiïåp, sûå khai thaác kinh tïë tûå nhiïn úã vuâng àêìm, höì... cêìu mong cho caác hoaåt àöång tröìng troåt, chùn nuöi, sùn bùæn àaåt kïët quaã töët àeåp vaâo möåt nùm múái àïën.

Lïî höåi àêìm Ö Loan xûa diïîn ra trong khöng gian thön daä, thaânh phêìn tham dûå göìm: nöng dên, ngû dên, thúå thuã cöng, cû dên khai thaác kinh tïë tûå nhiïn, quùng chaâi, keáo lûúái, àaánh bùæt töm caá...

Trûúác àêy, lïî höåi àûúåc töí chûác úã thön Phuá Tên, xaä An Cû, huyïån Tuy An. Khöng gian cuãa lïî höåi úã hai bïn búâ khuác quanh cuãa àêìm. Xung quanh àêìm röång lúán laâ àöìi nuái bao boåc, non nûúác hûäu tònh vaâ trïn mùåt àêìm, nûúác "thaãn nhiïn" phùèng lùång.



Phûúng tiïån thûåc hiïån lïî höåi laâ: thuyïìn, ghe, xuöìng, chaâi, lûúái, trïn möåt söë ghe lúán trang trñ röìng phûúång, trang nghiïm, tön kñnh. Caác troâ chúi diïîn ra trong lïî höåi xûa laâ quùng chaâi àaánh caá, múã mùæt bùæt võt, búi chaâi (nam nûä), búi böå (nam nûä), muáa, haát böåi. Phêìn lúâi laâ ngön ngûä dên gian. Phêìn nhaåc coá tröëng, keân, àúân coâ, gêåy goä... Ngoaâi ra coân coá vêåt voä vaâ möåt söë hoaåt àöång vui chúái khaác... Lïî vêåt dêng cuáng thêìn linh bao göìm: nhang hoa, xöi, cheâ, chuöëi, thõt heo, thõt gaâ...

Lïî höåi coân thïí hiïån möåt àiïìu coá yá nghôa cú baãn laâ: cû dên muöën thïí hiïån tñn ngûúäng cuãa mònh trong quan niïåm trúâi - àêët - söng - biïín... qua caác võ thêìn quanh vuâng: thêìn biïín, thêìn àêìm (Nam àaåi haãi vûúng), thêìn söng (haâ baá) cuâng hïå thöëng thuyã thêìn, haãi thêìn (höåi àöìng). Ngûúâi ta laâm caác baâi vùn tïë (do thêìn vùn àoåc) biïíu thõ sûå tin tûúãng ngûúäng möå tûå nhiïn (trúâi - àêët - gioá - mûa)... cêìu cho gioá yïn, biïín lùång, caá töm nhiïìu, cêìu cho con ngûúâi àûúåc an toaân khi laâm nghïì.

Theo diïîn trònh phaát triïín cuãa lõch sûã, lïî höåi àêìm Ö Loan àûúåc böí sung nhiïìu hoaåt àöång múái; mùåc duâ vêîn gùæn liïìn vúái hoaåt àöång lao àöång saãn xuêët, vúái tñnh dên töåc, tñnh truyïìn thöëng, tñnh dên daä, song àaä mang thïm maâu sùæc hiïån àaåi àaáp ûáng yïu cêìu vaâ muåc àñch cuãa cuöåc söëng. Vaâ tuyâ theo hoaân caãnh cuãa tûâng nùm maâ viïåc töí chûác lïî höåi coá quy mö khaác nhau.

Tûâ sau nùm 1975, àêët nûúác thöëng nhêët, dên töåc àöåc lêåp, neát àeåp cuãa lïî höåi muâa xuên laåi vïì vúái ngûúâi dên Phuá Yïn. Haâng nùm, úã huyïån Tuy An töí chûác lïî höåi, coá böí sung thïm nhiïìu hoaåt àöång vùn hoaá vùn nghïå phong phuá sinh àöång, hêëp dêîn, thi àua thuyïìn, thi boáng nûúác, boáng àaá, vïì àïm biïíu diïîn thú, ca nhaåc, haát böåi... maâ ngûúâi biïíu diïîn laâ caác nghïå nhên thön daä quanh vuâng. Àïm caâng vïì khuya, khöng khñ cuöåc vui caâng söi àöång...

Ngaây nay, phêìn lïî, baâi vùn tïë cuãa thêìy vùn àûúåc thay bùçng baâi diïîn vùn cuãa chñnh quyïìn do ban töí chûác àoåc. Nöåi dung gùæn liïìn vúái àúâi söëng vùn hoaá - kinh tïë - xaä höåi, phêìn höåi böí sung nhiïìu hoaåt àöång



hêëp dêîn chûáa àûång nhiïìu yá nghôa khiïën noá trúã thaânh neát àeåp cuãa truyïìn thöëng vùn hoaá Phuá Yïn.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII DDDIIINNNHHH TTTHHHÊÊÊÌÌ ÌYYY

Haâng nùm, cûá vaâo caác ngaây 15 vaâ 16 thaáng 9 êm lõch, thõ xaä Haâm Tên (Thuêån Haãi) böîng trúã nïn têëp nêåp laå thûúâng, vò dên chuáng moåi núi keáo nhau túái haânh hûúng taåi Dinh Thêìy.

Dinh Thêìy laâ möåt ngöi dïìn nùçm giûäa möåt khu rûâng caách tónh lyå Bònh Tuy vaâo khoaãng 12 cêy söë vïì hûúáng têy bùæc. Àïìn göìm ba toaâ nhaâ kiïën truác theo löëi xûa vúái möåt veã cöí kñnh, trang nghiïm êín nêëp dûúái nhûäng taán cêy cöí thuå. Phong caãnh tônh mõch, ai bûúác túái àêy cuäng nhû caãm thêët sûå thiïng liïng cuãa núi thúâ tûå, loâng suâng baái caâng tùng vúái sûå tin tûúãng úã sûác huyïìn bñ vö hònh cuãa Thêìy.

Thêìy laâ võ àûúåc thúâ phuång taåi dinh. Tiïíu sûã Thêìy túái nay chûa ai biïët cùån keä, tuy nhiïn rêët nhiïìu giai thoaåi vïì Thêìy àaä àûúåc lûu truyïìn. Höåi Tam Quy, phuå traách viïåc phuång tûå Thêìy àaä thu thêåp nhûäng cêu chuyïån truyïìn khêíu, êën haânh vaâ phaát cho khaách trêíy höåi.

Theo taâi liïåu naây, Thêìy sinh vïì thúâi chuáa Nguyïîn Phuác AÁnh (vua Gia Long sau naây) taåi laâng La Qua, phuã Àiïån Baân, tónh Quaãng Nam.

Thêìy coá Thñm saánh àöi, Thñm sinh taåi laâng Yïën Nï cuâng tónh.

Luác thiïëu thúâi, Thêìy àaä tûâng buát nghiïn àeân saách, nhûng söë Thêìy lêån àêån vïì khoa cûã, mêëy khoa chùèng àêåu, tuy hoåc haânh rêët khaá. Buöìn vò cûã nghiïåp laão àaão lúåi danh, Thêìy tûâ boã saách àeân, theo hoåc àaåo àïí giuáp àúâi.



Suöët trong mêëy nùm söëng úã àêët Quaãng, Thêìy àem sûå hiïíu biïët cuãa mònh ra cûáu dên àöå thïë bùçng caách chûäa bïånh vaâ daåy ngûúâi theo lïî nghôa.

Röìi möåt biïën cöë xaãy àïën. Vua Tûå Àûác àaä àñch thên vïì laâng La Qua xûã aán vaâ kïët töåi Thêìy phaãi chõu Tam ban triïìu àiïín.

Trûúác dên laâng vaâ vùn voä baá quan. Thêìy vaâ Thñm àaä duâng luåa àiïìu biïën thaânh röìng àoã (1) bay vïì phûúng Nam laánh naån. Röìng bay vïì àïën Tam Tên (quêån lyå Haâm Tên ngaây nay, ngoá xuöëng thêëy phong caãnh àeåp. Thêìy cho röìng haå xuöëng vaâ söëng úã núi àêy vúái dên laâng cho àïën khi qua àúâi.

Cuäng nhû khi söëng úã Quaãng Nam, taåi àêy Thêìy laåi tiïëp tuåc viïåc cûáu giuáp ngûúâi àúâi vaâ döëc loâng hoåc àaåo. Ngaây nay, taåi Haâm Tên dên chuáng thûúâng nhùæc àïën cöng ún cuãa Thêìy: cûáu ngûúâi trong cún hoaån naån, cho thuöëc men, giuáp gaåo trong nùm rêët muâa vaâ nhêët laâ khuyïën thiïån daåy dên theo laânh laánh aác.

Vúái cöng ún êëy, dên chuáng Tam Tên rêët kñnh mïën. Thêìy vaâ Thñm, xûng hö goåi tön laâ Thêìy. Danh tiïëng Thêìy ngaây caâng vang, ngûúâi ngûúâi khùæp núi àïìu biïët tòm àïën àïí theo Thêìy hoåc àaåo.

Àïí traánh vûúng vêën vúái àúâi, Thêìy vaâ Thñm vaâo rûâng söëng êín dêåt trong möåt tuáp lïìu tranh do tûå thêìy cêët lïn, thaáng ngaây laâm baån vúái àiïíu thuá. Thêìy àaä caãm hoaá àûúåc caã thuá dûä lêîn chim rûâng. Cêìm thuá moåi loaâi haâng ngaây túái chêìu baái Thêìy.

Tuy söëng êín dêåt, nhûng khi dên chuáng gùåp tai ûúng, hoaån naån, àaä thêëy Thêìy xuêët hiïån giuáp àúä.

Thêìy vaâ Thñm chïët trong tuáp lïìu tranh úã khu rûâng.

Khi nghe tin Thêìy vaâ Thñm chïët, dên chuáng keáo nhau vaâo lo chön cêët. Laå thay vaâo túái núi, moåi ngûúâi thêëy voi àang chêìu chûåc bïn



Thêìy vaâ Thñm, chung quanh àuã caác cêìm thuá chim muöng, thaãy àïìu u sêìu buöìn thaãm.

Laå luâng vaâ kinh ngaåc nhêët, laâ khöng hiïíu ai àaä mang túái hai cöî aáo quan vaâ àaä têím liïåm caã cho Thêìy vaâ Thñm. Dên chuáng àem chön hai cöî aáo quan núi Baân Thöng, vaâ tûâ àoá cûá möîi nùm hai lêìn, moåi ngûúâi keáo nhau túái, lêìn thûá nhêët vaâo ngaây möìng nùm thaáng Giïng êm lõch àïí taão möå vaâ lêìn thûá hai vaâo ngaây 15 thaáng 9 àïí laâm giöî.

Xûa kia, theo lúâi thuêåt trong taâi liïåu, khi dên chuáng vaâo viïëng möå vaâ laâm giöî, chim muöng vaâ cêìm thuá àaä doån deåp queát tûúác saåch seä caã möå lêîn Dinh Thêìy. Thêìy vaâ Thñm chïët ài, dên chuáng thûúng tiïëc, nhûng coá ngûúâi cho rùçng caã hai ngûúâi vêîn coân söëng vaâ àaä dúâi ài núi khaác, vò àêy danh Thêìy àaä nöíi, súå àïën tai nhaâ vua seä bõ truy têìm.

Thûúng Thêìy vaâ Thñm, dên laâng Tam Tên hoåp nhau lêåp Dinh thúâ cho àïën ngaây nay. Luác àêìu Dinh cêët sú saâi bùçng laá, nhûng dêìn àûúåc sûãa sang trúã nïn àeåp àeä nguy nga vúái nhiïìu àöì trang hoaâng quyá giaá do khaách thêåp phûúng cuáng tiïën.

Vua Tûå Àûác, qua àöìn àaåi cuãa dên chuáng, phaái ngûúâi tûâ kinh àö vïì têån Tam Tam àïí doâ xeát tònh hònh. Sau khi thùm doâ dû luêån vaâ tòm hiïíu sûå thêåt, sûá thêìn vïì têu cuâng nhaâ vua moåi sûå viïåc liïn quan túái vúå chöìng Thêìy, nhaâ vua caãm àöång, nghô tiïëc möåt ngûúâi coá taâi coá àûác, xoaá boã aán cuä laåi sùæc phong cho Thêìy laâm Chñ àûác tiïn sinh, vaâ Thñm laâm Chñ àûác nûúng nûúng.

Tûâ khi chïët, Thêìy thûúâng thûúâng vïì phuâ höå cho dên Tam Tên àûúåc an cû laåc nghiïåp. Nhúá ún Thêìy, haâng nùm nhên dên àaä laâm giöî Thêìy rêët lúán, vaâ ngaây giöî àaä trúã thaânh ngaây höåi Dinh Thêìy.

Ngaây giöî Thêìy àûúåc goåi laâ ngaây höåi Dinh Thêìy haâng nùm, chñnh thûác cûã haânh vaâo hai ngaây 15 vaâ 16 thaáng 9 êm lõch. Àêy laâ möåt ngaây lïî lúán taåi Bònh Tuy (Thuêån Haãi), vaâ àaä ùn sêu vaâo têåp tuåc cuãa ngûúâi dên àõa phûúng. Túái ngaây höåi, hoå keáo nhau ài dûå giöî Thêìy.



Tuy ngaây lïî chñnh thûác vaâo hai ngaây noái trïn, song khaách thêåp phûúng tûâ caác núi àaä chuêín bõ túái dûå lïî tûâ hún nûãa thaáng trûúác vaâ sau ngaây lïî, àïën möåt tuêìn lïî sau coân àöng khaách túái haânh hûúng. Trong hai ngaây lïî, Haâm Tên trúã nïn naáo nhiïåt vaâ nhöån nhõp, dên chuáng tûâ khùæp caác tónh miïìn Trung cuäng nhû miïìn Nam vïì dûå ngaây giöî Thêìy, xa tûâ Quaãng Trõ, Thûâa Thiïn hoùåc luåc tónh, gêìn tûâ Ninh Thuêån, Phan Thiïët, Long Khaánh...

Túái dûå giöî Thêìy, ngûúâi ngûúâi àïìu cêìu nguyïån vaâ xin xêm (2).

Doåc àûúâng tónh löå Bònh Tuy ài Haâm Tên daâi 12 cêy söë, àûúâng àaá soãi, göì ghïì laåi xuyïn qua möåt àoaån àûúâng rûâng nguy hiïím, xe cöå têëp nêåp suöët ngaây, ngûúâi keáo ài nhû nûúác, tûâng àoaân tûâng töëp. Dûå giöî Thêìy xin xêm cêìu nguyïån khaách haânh h ûúng laåi cuâng nhau túái viïëng möå Thêìy.

Khaách haânh hûúng túái cuáng Thêìy mang theo àöì lïî àuã caác loaåi: tiïìn baåc, vaâng hûúng, heo, gaâ, võt vaâ caác thûá hoa quaã baánh traái.

Trong hai ngaây giöî Thêìy, ngaây àêìu 15 thaáng 9 laâ ngaây caáo g iöî tûác laâ ngaây tiïn thûúâng, dên chuáng núi àêy laâm lïî cuáng chay.

Ngaây höm sau laâ ngaây cuáng mùån. Dên laâng súã taåi tûå mang àöì lïî túái cuáng vaâ khaách haânh hûúng tûâ caác núi túái cuäng àùåt àöì lïî cuáng.

Hêìu hïët khaách trêìy höåi, cuáng lïî xong àïìu xin xêm, nhêët laâ phuå nûä.

Xin xêm úã ngay chñnh diïån àïìn Dinh, ngûúâi xin xêm chen chuác quyâ laåy tûâ cûãa vaâo. Tiïëng xoác öëng xêm vang àïìu àïìu.

Xin àûúåc laá xêm, ra bïn ngoaâi, àaä coá haâng chuåc ngûúâi àoaán queã baân giaãi.

Höåi Dinh Thêìy nhöån nhõp tûng bûâng úã giûäa möåt núi hoang vùæng, maâ thûúâng ngaây rêët ñt ngûúâi lai vaäng túái, chûáng toã loâng tin tûúãng vö búâ cuãa dên chuáng àöëi vúái Thêìy.



Höåi Dinh Thêìy khöng coá cöí tuåc, troâ vui gò, nhûng khaách trêíy höåi àaä vui vúái loâng thaânh cuãa mònh vaâ àïën àûúåc Dinh Thêìy ai nêëy àïìu toã sûå hên hoan.

(1) Cêu chuyïån coá veã hoang àûúâng, nhûng cheáp laåi chuáng töi xin ghi nguyïn. Trong "Tin súám" söë 1520 àïì ngaây 20-11-1969 cuäng nhùæc laåi sûå tñch naây (baâi khuyïët danh)

(2) Que Xêm miïìn Bùæc goåi laâ Theã



Vuâng Têy Nguyïn

LLLÏÏÏÎÎ Î BBBOOOÃÃ Ã MMMAAAÃÃ Ã CCCUUUÃÃ ÃAAA NNNGGGÛÛÛÚÚÚÂÂ ÂIII GGGIIIAAA RRRAAAIII MMMTTTHHHUUURRR

Ngûúâi Giarai Mthur thuöåc möåt nhoám ngûúâi Giarai vûâa khaá lúán vûâa khaá àùåc biïåt cuãa dên töåc Giarai. Àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi Giarai Mthur laâ huyïån Kröng Pa vaâ phña nam huyïån Ayun Pa (xaä Ia Rbol) cuãa tónh Gia Lai.

Nïëu nhòn trïn baãn àöì, chuáng ta seä thêëy, ngûúâi Giarai Mthur söëng úã phña àöng nam cuãa tónh Gia Lai vaâ cuäng thuöåc phña àöng nam àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Giarai. Núi cû truá cuãa ngûúâi Giarai Mthur nùçm goån trong khu vûåc giaáp ranh vúái hai nhoám dên töåc lúán cuâng thuöåc ngûä hïå Malayö - pölinïdiïng; ngûúâi Chùm úã phña àöng. Àiïìu khaá àùåc biïåt laâ, caái tïn Mthur (nghôa laâ ngheâo naân) khöng chó laâ caái tïn àïí chó möåt nhaánh cuãa ngûúâi Giarai maâ cuäng laâ caái tïn chó möåt nhaánh ngûúâi Ïàï phña àöng - ngûúâi Ïàï Mthur. Coân ngûúâi Giarai Mthur úã giaáp vúái ngûúâi Chùm (nhû úã xaä Àùæc Bùçng, huyïån Kröng Pa, tónh Gia Lai) laåi tûå goåi mònh laâ ngûúâi Chùm Hroi.

Ngoaâi ngûúâi Ïàï Mthur ra, ngûúâi Ïàï Ktul, Ïàï Maä Laiö vaâ Ïàï Kàrùæc àïìu coá rêët nhiïìu neát tûúng àöìng vïì vùn hoáa vúái ngûúâi Giarai Mthur. Do àoá, coá thïí noái, trong vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Giarai Mthur coá nhiïìu sùæc thaái chung cho caã ngûúâi Ïàï vaâ ngûúâi Chùm Hroi. Ngay trong tang ma noái chung vaâ lïî boã maã noái riïng cuãa ngûúâi Giarai Mthur, theo nhûäng kïët quaã àiïìu tra nghiïn cûáu cuãa chuáng töi, coá khöng ñt nhûäng yïëu töë gêìn vúái ngûúâi Ïàï.

Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Giarai Mthur úã Àùæc Bùçng vaâ Ia Rto, khi ngûúâi ta chïët thò höìn ngûúâi chïët (m'ngùæt dïi) biïën thaânh ma



(atêìu). Sau khi laâm lïî boã maã, höìn ma cuãa ngûúâi chïët múái àûúåc ài túái thïë giúái cuãa baâ Jung, caác höìn ma sinh söëng vaâ laâm viïåc nhû nhûäng ngûúâi söëng, nghôa laâ cuâng ùn uöëng, lêëy vúå, lêëy chöìng, öëm àau vaâ chïët. Sau khi chïët, höìn ma biïën thaânh con nhïån (vak vai). Baâ Jung thaã con nhïån lïn mùåt àêët. Khi chïët, nhïån biïën thaânh gioåt sûúng (ia ngom) röìi tan vaâo àêët. Baâ Jung lêëy àêët coá thêëm gioåt sûúng àoá laâm ra ngûúâi - röìi cho nhêåp vaâo nhûäng ngûúâi phuå nûä coá chûãa. Khi ngûúâi phuå nûä sinh con thò höìn ma laåi trúã vïì vúái kiïëp ngûúâi.

Ngûúâi Ï Àï cuäng coá nhûäng truyïìn thuyïët vaâ quan niïåm tûúng tûå vïì buön laâng töí tiïn (buön Atao) do vúå chöìng thêìn Bùng Bú Dung, Bùng Bú Àai cai quaãn. Vò thïë, àïí cho höìn ma cuãa ngûúâi chïët àïën àûúåc vúái buön laâng cuãa töí tiïn, ngûúâi Giarai Mthur vaâ caác nhoám ngûúâi Ïàï phña àöng àïìu coá tuåc laâm lïî boã maã cho ngûúâi chïët. Têåp tuåc naây àaä coá tûâ lêu vaâ coân töìn taåi cho àïën têån höm nay. Ngay trong caác trûúâng ca (khan) cuãa ngûúâi Giarai Mthur vaâ ngûúâi Ïàï, coá nhûäng à oaån noái vïì lïî boã maã thêåt sinh àöång. Vñ duå, trûúâng ca Xing Nhaä cuãa ngûúâi Ïàï vaâ Giarai mö taã viïåc Xing Nhaä laâm lïî boã maã cho cha mònh nhû sau:

"Maän muâa luáa. Vaâo möåt buöíi saáng àeåp trúâi, sûúng tröën nùæng. Xing Nhaä sai nö lïå va âo rûâng chùåt cêy kúnia, chùåt nhûäng cêy goân to nhêët àïí dûång nhaâ möì cho cha laâ Giarú Köët úã gêìn nuái Búlö. Tin êëy truyïìn ài buön phña àöng. Tin êëy lan sang laâng phña têy. Tûâ ngûúâi Bi Kúröng söëng doåc búâ söng, töëi ngûúâi Múnöng cùæm löng chim trïn àêìu úã bïn búâ suöëi; têët caã àïìu nö nûác mang rûúåu,thõt, chiïng tröëng àïën mûâng chaâng Xing Nhaä dûång nhaâ möì cho cha".

Coân lïî boã maã cho Àùm Bi vaâ Xinh Chú Niïëp àûúåc trûúâng ca Xinh Chú Niïëp mö taã: "Vïì phêìn Chiïm Tú Mun, thò sau mêëy muâa trùng lùån, trùng lïn, sûác khoãe cuãa meå chaâng àaä phuåc, laân da àaä trúã laåi nhû xûa. Möåt buöíi töëi àêìy sao, nhiïìu gioá, chaâng goåi Chiïn Mú Nga túái nhaâ baân viïåc laâm lïî boã maã cho Àùm Bi vaâ Xinh Chú Niïëp. Sau àêëy, hoå àem rûúåu ra uöëng suöët mêëy ngaây liïn tiïëp bïn àöìi Lú Mui. Maã Xinh Chú Niïëp vaâ Àùm Bi laâm chung möåt chöî, xêy chung möåt hûúáng. Cêy nïu cao têån trúâi, khùæc chaåm têån göëc. Böën phña möì àïìu àeäo tûúång göî



lúán. Tûúång ngöìi, tûúång àûáng, tröng rêët linh thiïng. Trai gaái úã buön gêìn dùæt boâ, úã buön xa àem rûúåu túái ùn lïî. Chiïng tröëng khöng ngûâng, nhaãy muáa khöng ngúát. Êm vang, chêën àöång caã vaách nuái, lûng trúâi".

Mùåc dêìu khöng coân nhûäng lïî boã maã lúán cuãa caác tuâ trûúãng lúán maâ caác trûúâng ca mö taã, nhûng ngûúâi Giarai höm nay vêîn laâm cho ngûúâi chïët nhûäng ngöi nhaâ möì kuát (búxaát kut hay nok kut). Àöì söå uy nghi vaâ töí chûác lïî boã maã troång thïí, àöng vui.

Nhû caác nhoám Giarai khaác, ngûúâi Giarai Mthur vêîn giûä tuåc chön chung vaâ boã maã chung. Do àoá, àïí töí chûác àûúåc lïî boã maã, trûúác àoá caã thaáng trúâi, caác gia àònh coá ngûúâi chïët cuâng dên laâng àaä phaãi bùæt tay vaâo chuêín bõ. Moåi ngûúâi phaãi lïn rûâng chùåt göî àem vïì àeäo caác cöåt kuát, kúlao, chaåm khùæc tûúång ngûúâi, tûúång thuá, phaãi chuêín bõ rûúåu, thõt, gaåo nûúác cho lïî boã maã. Chó sau khi moåi thûá àaä laâm xong, lïî boã maã múái coá thïí töí chûác àûúåc.

Ngûúâi Giarai Mthur thûúâng choån nhûäng ngaây trùng saáng nhêët (tuêìn thûá hai tûác tuêìn trùng troân cuãa thaáng) àïí bùæt àêìu laâm lïî boã maã hay ùn boã maã (hoù lui búxaát) nhû ngûúâi Giarai thûúâng goåi. Khi vêìng trùng cuãa ngaây 14 àaä nhö lïn treo lú lûãng trïn àónh caác cêy cöåt kuát vaâ klao cuãa nhaâ maã (tûác khoaãng 10-11 giúâ àïm) caác gia àònh coá ngûúâi thên phaãi laâm lïî boã maã cuâng caã dên laâng têëp nêåp ài ra khu nhaâ möì àaä àûúåc doån deåp saåch seä àïí bùæt àêìu lïî höåi boã maã cuãa laâng. Vò thïë maâ ngûúâi Giarai Mthur goåi höm àêìu tiïn cuãa lïî boã maã laâ ngaây vaâo nhaâ maã (mût búxaát).

Trûúác khi cuöåc vui cuãa lïî höåi buâng lïn, ngûúâi chuã cuãa lïî (ngûúâi àaåi diïån cho gia àònh coá ngûúâi chïët àûúåc chön àêìu tiïn úã khu nhaâ maã) àïën bïn ngöi nhaâ möì múái, xuåp trûúác baân thúâ (P'nang) àaä bêìy sùén rûúåu, thõt cuáng vaâ àoåc baâi cuáng vúái nhûäng lúâi múã àêìu nhû sau: lïî boã maã àïën ngay sau lûng röìi. Tûâ nay, ngûúâi söëng ùn cúm trùæng, coân ma thò ùn cúm àoã, ùn hoa tñm, hoa àoã cuãa caác thêìn... Sau àêëy, ngûúâi chuã lïî múái baây toã têm tû vaâ nguyïån voång cuãa nhûäng ngûúâi söëng: "xin ma àûâng goåi, àûâng laåi gêìn, àûâng thûúng yïu con chaáu nûäa. Tûâ nay,



chuáng töi seä khöng coân mang cúm, seä khöng coân mang nûúác cho ma nûäa. Nïëu muöën ùn thõt gò, xin ma haäy hoãi thêìn Trùng; nïëu muöën ùn caá, ùn thõt, xin may haäy hoãi thêìn trïn trúâi. Thöi, tûâ nay, thïë laâ hïët, nhû laá m'nang àaä lòa caânh nhû laá m'tû àaä taân uáa".

Khi tïë cuáng vûâa xong, thò lêåp tûác, trong aánh lûãa bêåp buâng cuãa haâng chuåc àöëng lûãa vaâ dûúái aánh trùng maát dõu, tiïëng cöìng chiïng röån raä nöíi lïn. Theo nhõp êm thanh cöìng chiïng moåi ngûúâi hoâa vaâo àoaân muáa diïîu quanh ngöi nhaâ möì nhêëp nhö huyïìn aão trong àïm. tiïëng nhaåc cöìng chiïng cuãa àïm boã maã, nhû möåt sûác huát diïåu kyâ, keáo têët caã dên laâng, keáo baâ con hoå haâng úã buön gêìn, buön xa túái. Caâng vïì khuya, tiïëng cöìng chiïng caâng röån raä, thöi thuác, caác àöëng lûãa caâng buâng to hún, nhõp chên muáa nhaãy caâng röån raä hún. Hêìu nhû suöët caã àïm cho àïën saáng, caã laâng quêy quêìn bïn ngöi nhaâ möì: ai muáa nhaãy cûá muáa nhaãy, ai àaánh cöìng chiïng cûá àaánh; ai uöëng rûúåu cûá uöëng, ai mïåt thò nguã ngay bïn nhûäng àöëng lûãa êëm aáp àïí saáng höm sau bûúác vaâo ngaây höåi chñnh cuãa lïî boã maã - ngaây vúä (p'chùh) hay ngaây ùn lúán (hoù prong).

Saáng höm hoù prong, vaâo khoaãng 6, 7 giúâ saáng, caác gia àònh cuâng chung laâm lïî boã maã dùæt trêu hoùåc boâ àïën buöåc quanh ngöi nhaâ maã; àem nhûäng cheá rûúåu túái cöåt thaânh tûâng haâng daâi bïn nhaâ maã. Sau àêëy, nhûäng con vêåt bõ giïët àem thui vaâ laâm thõt. Thõt, xûúng trêu boâ àûúåc chïë biïën ra thaânh nhiïìu loaåi thûác ùn, nhiïìu moán thûác ùn: coá loaåi daânh riïng àïí chia cho nhûäng ngûúâi chïët àûúåc goåi laâ thõt tïë lïî (m'nong dûm), coá loaåi àïí chia cho nhûäng ngûúâi túái dûå (chúnuát m'nong). Khi thûác ùn àaä àûúåc chïë biïën xong, caác baâ, caác chõ nöíi lûãa àun nêëu thûác ùn röìi chia ra nhûäng chiïëc mêm laá chuöëi àûúåc baây la liïåt quanh ngöi nhaâ möì.

Trong khi dên laâng lo chuêín bõ cho bûäa ùn lúán hay bûäa cúm boã maã (hoù súi búxat), thò caác gia àònh coá ngûúâi chïët àem mña (phun tbou) vaâ chuöëi (phun a'túi) àïën tröìng bïn caånh nêëm möå, àem goái cúm vaâ goái thõt cuâng cheá rûúåu vaâ con gaâ nhoã ( anù mnu) àùåt lïn möå röìi ngöìi khoác lêìn cuöëi vônh biïåt ngûúâi chïët. Àïí khöng khñ höm boã maã àúä buöìn,



dên laâng vaâ khaách caác núi túái àaánh cöìng chiïng, muáa nhaãy thaânh àoaân ài quanh nhaâ maã. Àïën quaá trûa, caã khu nhaâ maã thêåt sûå àaä thaânh möåt bûäa ùn cöång caãm lúán. Tûâng töëp, tûâng töëp ngöìi quêy quêìn bïn caác mêm cúm (mêm bùçng laá chuöëi) caånh nhûäng cheá rûúåu cêìn vûâa ùn uöëng vûâa troâ chuyïån vui veã. Caác baâ, caác cö cuäng àem phêìn cúm, thõt vaâ rûúåu vaâo nhaâ maã àïí nhûäng ngûúâi trong caác gia àònh coá ngûúâi chïët ùn uöëng vaâ têm sûå lêìn cuöëi vúái ngûúâi thên àaä khuêët cuãa gia àònh mònh.

Luác bûäa cúm cöång caãm kïët thuác cuäng laâ luác ngûúâi chuã lïî àïën bïn baân thúâ àoåc lúâi cuáng boã maã vúái nöåi dung nhû sau: "Xin ma àûâng goåi, àûâng laåi gêìn, àûâng thûúng yïu con chaáu cuãa ma nûäa. Chuáng töi àaä laâm nhaâ möì röìi, àaä taåc nhûäng cöåt kuát, cöåt klao, àaä veä nhûäng hònh veä bùçng maáu trêu, maáu boâ röìi. Cheá rûúåu cuáng àaä àùåt xuöëng maâ röìi, con gaâ con àaä àûúåc thaã röìi. Chuáng töi àaä boã ma röìi". Àúåi cho ngûúâi chuã lïî àoåc lúâi khêën xong, moåi ngûúâi vaâo nhaâ maã àûa nhûäng ngûúâi goáa ra söng tùæm, chaãi àêìu, mùåc aáo vaáy, khöë múái cho hoå röìi àûa hoå vïì khu nhaâ möì àang röån raâng tiïëng cöìng chiïng vaâ nhõp chên muáa nhaãy. Ai nêëy àïìu vui veã, höì húãi múâi, keáo nhûäng ngûúâi goáa vaâo voâng muáa cuãa dên laâng.

Luác naây, nhûäng ngûúâi goáa khöng coân xoäa toác, khöng coân mùåc khöë, vaáy bêín raách cuãa thúâi kyâ àïí tang nûäa. Luác naây hoå àaä mùåc lïn ngûúâi nhûäng böå quêìn aáo lïî höåi múái, àaä núã nuå cûúâi trïn möi. Khi nhûäng ngûúâi goáa nhêåp vaâo àoaån nhaãy muáa cuãa dên laâng laâ luác hoå àaä àûúåc giaãi phoáng, àaä khöng coân phaãi raâng buöåc gò vúái ngûúâi àaä chïët nûäa. Tûâ nay, hoå àûúåc söëng cuöåc söëng bònh thûúâng nhû moåi ngûúâi, nghôa laâ àûúåc ài ùn uöëng vui chúi úã caác lïî höåi, àûúåc quyïìn taái giaá nïëu hoå muöën. Nûúác söng àaä rûãa saåch nhûäng nùm thaáng chõu tang trïn ngûúâi hoå, lïî cuáng cuöëi cuâng àaä cùæt àûát moåi quan hïå giûäa hoå vaâ nhûäng ngûúâi chïët. Coân nhûäng höìn ma cuãa ngûúâi chïët thò, sau lïî cuäng cuöëi cuâng, àaä àûúåc con gaâ con àûa vïì buön laâng töí tiïn bùæt àêìu möåt cuöåc söëng múái - cuöåc söëng cuãa nhûäng höìn ma àïí chu kyâ tiïëp theo seä laåi trúã vïì laâm ngûúâi.



Sau nhûäng voâng muáa tûng bûâng söi nöíi giûäa dên laâng vaâ nhûäng ngûúâi goáa, lïî boã maã coi nhû àaä kïët thuác vaâ moåi ngûúâi ai nêëy vïì nhaâ nêëy, boã laåi phña sau ngöi nhaâ maã xinh àeåp maâ mònh vûâa laâm xong cho thúâi gian vaâ thiïn nhiïn huãy hoaåi. Trûúác khi ra vïì, moåi ngûúâi böëc thoác neám lïn maái nhaâ möì röìi tranh nhau cûúáp lêëy möåt söë haåt thoác tûâ maái nhaâ möì rúi xuöëng àem vïì àïí àûúåc phuác vaâ àïí muâa túái laâm ùn thõnh vûúång. Khi moåi ngûúâi neám thoác lïn maái nhaâ möì, öng chuã lïî noái lúâi cuöëi cuâng tuyïn böë (p'thao) boã maã: Thïë laâ xong hïët têët caã röìi. Gia àònh vaâ dên laâng àaä boã maã röìi. Tûâ nay chuáng töi khöng coân dñnh lñu gò vúái nhaâ maã nûäa. Tûâ nay, nïëu xaãy ra chuyïån gò khöng hay, khöng töët vúái nhaâ maã thò cuäng àaânh vêåy thöi vò chuáng töi khöng coân gò dñnh lñu nûäa.

Mùåc dêìu caác nghi lïî àaä chêëm dûát, ngöi nhaâ möì àaä bõ boã vaâ caác höìn ma àaä ra ài, nhûäng höåi lïî boã maã coân tiïëp tuåc thïm möåt ngaây nûäa taåi caác gia àònh cuãa nhûäng ngûúâi chïët vaâo ngaây höm sau. Höm àoá, baâ con hoå haâng túái thùm hoãi, ùn uöëng, vui chúi cuâng caác gia àònh taåi nhaâ hoå chûá khöng ra nhaâ maã nûäa. Thûác ùn coân gò, gia chuã àem hïët ra àaäi khaách. Vò thïë ngaây cuöëi cuâng naây cuãa lïî boã maã àûúåc goåi laâ ngaây rûãa nöìi (sùch go).



LLLÏÏÏÎÎ Î BBBOOOÃÃ Ã MMMAAAÃÃ Ã CCCUUUÃÃ ÃAAA NNNGGGÛÛÛÚÚÚÂÂ ÂIII BBBAAANNNAAA KKKOOONNNKKKÚÚÚÀÀÀEEEHHH

Ngûúâi Bana Konkúàeh söëng chuã yïëu úã caác huyïån An Khï, Cöng Chúro vaâ Kbang cuãa tónh Gia Lai vaâ thuöåc möåt trong nhûäng nhoám chñnh cuãa dên töåc Bana. Àõa baân cû truá cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh thûúâng nùçm xen keä vúái nhûäng khu vûåc cuãa ngûúâi Bana Tú Lö vaâ Bana Bú Nùm. Phaãi chùng vò thïë maâ nhoám ngûúâi Bana naây coá tïn laâ Konkúàeh (theo tiïëng Bana Konkúàeh coá hai nghôa: ngûúâi úã vuâng giûäa vaâ ngûúâi múái àïën). Vò vêåy, trong àúâi söëng vùn hoáa noái chung vaâ trong caác nghi thûác lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh vûâa coá nhûäng neát chung vúái ngûúâi Bana Tú Lö, vûâa coá nhiïìu àiïím gùæn vúái ngûúâi Bana Bú Nùm.

Ngûúâi Bana Konkúàeh goåi lïî höåi boã maã laâ vaâo höåi nhaâ maã (mút búxaát) hay vaâo höåi boã maã (mút brûh búxaát) vaâ töí chûác lïî höåi naây rêët troång thïí vaâ lúán. Nïëu tñnh söë ngaây thûåc sûå mang tñnh lïî höåi thò lïî boã maã cuãa hoå keáo daâi nhiïìu ngaây nhêët so vúái cuãa caác nhoám khaác. Cho àïën nay ngûúâi Bana Konkúàeh úã möåt söë núi, nhû úã xaä Gia Höåi (huyïån An Khï) vaâ xaä Àak T'bang (huyïån Köng Chúro), vêîn coân laâm àuã caác bûúác cuãa lïî boã maã theo truyïìn thöëng, nghôa laâ töí chûác lïî boã maã trong nùm ngaây.

Viïåc àêìu tiïn cuãa lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh bùæt àêìu bùçng nghi lïî cêìu xin höìn ma ngûúâi chïët cho dûång nhaâ möì múái vaâ sau àoá moåi ngûúâi bùæt tay vaâo doån deåp khu nhaâ maã cuä àïí chuêín bõ dûång nhaâ maã múái. Vò thïë maâ ngaây àêìu tiïn naây cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây cuöëc doån (anùr choh cham). Tuy cöng viïåc chñnh cuãa ngaây choh cham àún giaãn chó laâ cuöëc doån khu nhaâ maã cuä, nhûng tñnh chêët cuãa nghi lïî laåi rêët quan troång: baáo cho höìn ma biïët laâ nhûäng ngûúâi söëng chuêín bõ laâm lïî boã maã.



Sau khi àaä laâm thõt möåt con heo, ngûúâi chuã (búngai noh) lêëy gan, lûúäi, tim, da buång vaâ cöí hoång cuãa con vêåt xêu thaânh möåt xêu, lêëy rûúåu úã gheâ ra cho vaâo öëng tre duâng àïí àûång rûúåu (ding kham) àoá ra nhaâ maã laâm lïî cuáng. Öng chuã (coá thïí laâ chuã nhaâ, coá thïí laâ võ giaâ laâng) àöí rûúåu vaâo xêu rûúåu cho thêëm xuöëng àêìu nêëm möå vaâ àoåc lúâi cuáng (quai hoùåc súmùh). Naây àêy, töi àem cho ma thõt heo vaâ rûúåu àïí baáo cho ma biïët: höm nay chuáng töi laâm nhaâ möì cho ma lêîn cuöëi cuâng. Thïë laâ hïët röìi nheá, tûâ nay ma àûâng quêëy rêìy gia àònh nûäa. Theo bûúác ngûúâi chuã, dên laâng àem cöìng chiïng ra àaánh baâi chiïng ma (chiïng atêu) vaâ cuâng nhau tûâ nhaâ ra khu nghôa àõa. Khi öng chuã cuáng xong, möîi ngûúâi möåt tay giuáp gia àònh doån deåp khu möå vaâ chuêín bõ moåi thûá àïí ngaây höm sau doån nhaâ maã múái cho ma. Nhûäng luác nghó, moåi ngûúâi cuâng baâ con, thên nhên cuãa ngûúâi chïët ùn uöëng, troâ chuyïån.

Ngaây höm sau, tûác ngaây laâm nhaâ maã (anùr púm búxaát) dên laâng cuâng gia àònh hoùåc nhûäng gia àònh coá ngûúâi chïët (nïëu nùm àoá coá nhiïìu nhaâ laâm lïî boã maã) ra nghôa àõa dûång nhaâ maã múái cho ngûúâi chïët. Sau caã möåt ngaây trúâi laâm viïåc mïåt nhoåc, moåi ngûúâi ngöìi quêy quêìn bïn ngöi nhaâ maã múái ùn uöëng, troâ truyïån vaâ vui chúi cho túái têån khuya múái vïì. Àïën thúâi àiïím naây thò ngöi nhaâ maã múái àaä xong, cöng viïåc coân laåi laâ lïî boã maã vaâ boã ma. Do àoá, coá thïí noái hai ngaây àêìu, tuy cuäng laâ nhûäng ngaây cuãa lïî höåi boã maã, chó laâ nhûäng ngaây chuêín bõ thöi. Chûá lïî boã maã, àuáng vúái nghôa cuãa noá, chó thûåc sûå tûâ ngaây höm thûá ba. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ ngûúâi Bana Konkúàeh goåi ngaây thûá ba cuãa lïî boã maã laâ ngaây vaâo lïî nhaâ maã (anùr múát búxaát).

Vaâo ngaây múát búxaát, sau khi àaä thõt heo xong, gia àònh cuâng dên laâng àem rûúåu, thõt túái khu nhaâ maã ùn uöëng chia tay (hú pong) vúái ngûúâi chïët. Trûúác khi ùn uöëng, vui chúi, gia àònh àem àöì chia vaâo nhaâ maã múái cho ngûúâi chïët vaâ khoác lêìn cuöëi cuâng vônh biïåt ngûúâi thên àaä khuêët. Àöì chia hay àöì cho (ùn drùm) göìm caác vêåt duång maâ ngûúâi chïët thûúâng hay duâng.

Àïí ngûúâi chïët tiïëp tuåc söëng úã thïë giúái khaác, ngûúâi nhaâ coân àem cho ngûúâi chïët caác loaåi cêy tröìng nhû: ngö (boâ), chuöëi (pñt), mña (ktao),



luáa (ba)... Trong khi gia àònh chia cuãa, khoác vônh biïåt ngûúâi chïët, thò gia chuã duâng thõt, rûúåu laâm lïî cuáng. Àöì duâng vaâ nghi thûác cuáng nhû höm choh cham vaâ àoåc lúâi cuáng coá nöåi dung nhû sau: Naây chuáng töi boã maã àêy, laâm moåi thûá cho ma àêy. Xin ma àûâng gheát boã, àûâng laâm haåi chuáng töi. Sau lïî cuáng laâ nghi thûác ài voâng quanh nhaâ maã (grong búxaát).

Àöåi hònh àaám rûúác grong búxaát cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh thêåt trang nghiïm vaâ àöng àuã caác thïí loaåi nghïå thuêåt trònh diïîn: ài trûúác laâ hai ngûúâi àeo mùåt naå (brïm), tiïëp sau laâ töëp muáa (soang) cuãa phuå nûä, röìi àïën 6 ngûúâi àaân öng khiïng vaâ àaánh chiïëc tröëng lúán (súgúr) coá trang trñ cöåt hoa (pah pöng) vaâ sau cuâng laâ möåt àoaân daâi caác nhaåc cöng nam àaánh cöìng chiïng, luåc laåc vaâ chêåp choeä.

Daân cöìng chiïng (chinh chïng, chïng laâ cöìng coá nuám, chinh - cöìng khöng nuám) cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh àûúåc duâng trong lïî boã maã vaâ caác lïî höåi khaác göìm 16 chiïëc àûúåc xïëp thûá tûå theo haâng doåc nhû sau: Chïng júng, chïng pöng, chïng pïët tih, chïng pïët púlao, chïng pïët tùng, chïng pïët tùng lêy, chinh àön, chinh lúng, chinh dol, chinh del, chinh konpúm, chinh kon dol, chinh kon del. Tûâng chiïëc chïng vaâ chinh àïìu coá tïn goåi: chïnh cha (chïnh júng), chïng meå (chïng pöng), chïng anh, chïng chõ, chïng em... Do àoá, caã daân chinh chïng húåp laåi nhû caã möåt gia àònh àoaân tuå, thuêån hoaâ.

Cuöåc vui, ùn uöëng chia tay (húpong) vúái ngûúâi chïët thêåt àöng àuã, thêåt vui vaâ thêåt lûu luyïën. Moåi ngûúâi úã laåi bïn ngöi nhaâ maã vúái ngûúâi chïët cho àïën têån àïm khuya. Caâng vïì khuya, caác àöëng lûãa caâng rûåc saáng vaâ cuöåc vui caâng àöng ngûúâi, caâng söi àöång. Chó khi caác àöëng lûãa taân hùèn, moåi ngûúâi múái vïì nhaâ nghó möåt chuát (thêåm chñ coá ngûúâi chuã yïëu laâ thanh niïn nam nûä nghó qua àïm luön taåi khu nhaâ maã) àïí höm sau coân tham gia vaâo ngaây quan troång nhêët cuãa lïî boã maã - ngaây boã (anùr tuk).

Túâ múâ saáng ngaây höm sau laâm lïî boã, trêu hoùåc boâ àûúåc dùæt ra nhaâ röng cuãa laâng laâm thõt. Vò con vêåt giïët àïí laâm lïî boã maã, nïn



khöng coá cöåt (gên) buöåc trêu boâ nhû àöëi vúái caác lïî höåi khaác cuãa laâng. Vaâo khoaãng 11 giúâ trûa, luác naây caác con vêåt cuáng àaä àûúåc giïët vaâ laâm thõt xong, gia àònh àem àêìu (kúl) àuöi (tiïng), möåt xêu thõt göìm göìm, lûúäi, tim, da buång, cöí hoång cuãa con vêåt vaâ möåt öëng rûúåu (ding kram) ra nhaâ maã cuáng vaâ khoác lêìn cuöëi cuâng vúái ngûúâi chïët (moi dûng röng).

Túái nhaâ maã, gia àònh vaâ ngûúâi nhaâ maã khoác vônh biïåt ngûúâi chïët, coân gia chuã thò laâm lïî cuáng. Lïî cuáng höm boã naây cuäng giöëng lïî cuáng cuãa caác höm trûúác, chó nöåi dung lúâi cuáng laâ khaác: Höm nay con àaä cuáng cho cha möåt con trêu, möåt con boâ, möåt con dï, möåt con heo, möåt con gaâ, vaâ rûúåu àêy. Con àaä àem cuáng cho cha têët caã moåi thûá röìi. Tûâ nay, xin cha àûâng gheát, àûâng quêëy phaá chuáng con àïí chuáng con laâm ùn ngaây caâng khaá hún, töët hún. Trong khi gia àònh laâm lïî cuáng vaâ khoác ngûúâi chïët, thò baâ con, dên laâng àaánh cöìng chiïng, nhaãy muáa vui chúi úã bïn ngoaâi nhaâ maã.

Àúåi cho gia àònh nhaâ ngûúâi chïët laâm xong moåi nghi thûác cuöëi cuâng àïí boã ma, moåi ngûúâi àûa caác thaânh viïn trong gia àònh ngûúâi chïët trúã vïì nhaâ röng cuãa laâng àïí ùn uöëng, vui chúi. Tûâ thúâi àiïím naây trúã ài, moåi raâng buöåc giûäa ngûúâi söëng vaâ ngûúâi chïët àaä cùæt àûát, ngûúâi söëng hoaân toaân àûúåc giaãi phoáng vaâ laåi söëng möåt cuöåc söëng bònh thûúâng nhû moåi ngûúâi chûá khöng phaãi kiïng kyå gò nûäa. Àïën luác naây, coá thïí noái, lïî boã maã àaä àûúåc laâm xong. Thïë nhûng, gia àònh cuãa ngûúâi chïët vêîn coân phaãi tiïëp tuåc laâm cho xong möåt söë cöng viïåc coá liïn quan túái lïî boã maã: sûãa soaån cúm rûúåu àaäi nhûäng ngûúâi laâm vaâ laâm lïî taå ún caác thêìn, rûãa saåch nöìi niïu. Hai cöng viïåc trïn chiïëm troån hai ngaây liïn tuåc sau höm laâm lïî boã maã.

Ngaây àêìu tiïn sau ngaây lïî boã, tûác ngaây thûá nùm cuãa lïî boã maã laâ ngaây àaäi nhûäng ngûúâi laâm giuáp. Noái laâ laâm giuáp tûác laâ noái túái têët caã moåi ngûúâi trong laâng, vò ai maâ khöng goáp sûác, goáp cöng vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa lïî boã maã. Vò thïë, bûäa tiïåc chiïu àaäi àoá àûúåc töí chûác taåi nhaâ röng cuãa laâng. Moåi ngûúâi túái cuâng ùn, cuâng uöëng, cuâng vui chúi vaâ cuâng troâ chuyïån vúái thên nhên cuãa ngûúâi quaá cöë. Moåi cöng viïåc cuãa lïî boã maã àaä xong, giúâ àêy hoå ùn, uöëng thaã sûác, hoå vui chúi hïët mònh.



Coá leä chñnh vò thïë maâ ngaây höm àaäi ngûúâi laâm giuáp cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây uöëng nhiïìu (anùr dak tong).

Chó ngaây cuöëi cuâng, tûác ngaây thûá saáu cuãa lïî boã maã múái àûúåc töí chûác taåi nhaâ cuãa chuã, vò tñnh chêët cuãa nghi lïî chó goái goån trong gia àònh. Höm àoá, gia àònh phaãi laâm möåt lïî nhoã àïí taå ún caác thêìn àaä giuáp vaâ phuâ höå cho nhûäng ngaây lïî boã maã. Vêåt cuáng chó laâ möåt con gaâ vaâ núi cuáng laâ bïëp. Chuã nhaâ àem thõt gaâ vaâ rûúåu ra bïëp laâm lïî vaâ àoåc lúâi cuáng: Höm laâm lïî boã maã, chuáng töi àaä cêìu xin caác thêìn phuâ höå cho khoãi xaãy ra nhûäng chuyïån khöng hay. Giúâ àêy moåi viïåc àïìu töët àeåp, höm nay, höm cuöëi cuâng, chuáng töi traã ún caác thêìn nhû àaä hûáa, mong caác thêìn nhêån lïî cuãa chuáng töi. Cuáng xong moåi ngûúâi cuâng uöëng rûúåu, vui chúi röìi cuâng doån deåp nhaâ cûãa, rûãa nöìi niïu. Vò thïë maâ ngaây cuöëi cuâng cuãa lïî boã maã àûúåc ngûúâi Bana Konkúàeh goåi laâ ngaây rûãa nöìi (anùr go hay glang go).

Àêy laâ lïî boã maã àêìy àuã. Thïë nhûng, coá nhûäng luác, nhûäng núi, do hoaân caãnh kinh tïë coá haån maâ lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Kokúàeh chó keáo daâi coá böën höm; hai ngaây àêìu (ngaây cuöëi doån vaâ ngaây dûång nhaâ maã) döìn vaâo thaânh möåt ngaây goåi laâ ngaây laâm nhaâ maã (anùr múát) vaâ ngaây boã maã (anùr tuk) khöng thay àöíi, coân hai ngaây cuöëi (ngaây àaäi ngûúâi giuáp vaâ ngaây rûãa nöìi) co vaâo möåt ngaâi) cuãa ngaây rûãa nöìi (anùr xlùh go).

Duâ coá keáo daâi ra 6 ngaây hoùåc thu goån chó coân 4 ngaây bao giúâ lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh cuäng phaãi coá ba khêu, hay ba bûúác chñnh: 1) phaá boã nhaâ maã cuä, laâm nhaâ maã múái; 2) boã ma hay boã maã; 3) gia àònh cuãa ngûúâi chïët àûúåc giaãi phoáng vaâ nhêåp vaâo cuöåc söëng bònh thûúâng cuãa dên laâng.



LLLÏÏÏÎÎ Î ÙÙÙNNN CCCÚÚÚMMM MMMÚÚÚÁÁÁIII

Caác dên töåc ñt ngûúâi úã Têy Nguyïn, nhòn chung theo àa thêìn giaáo. Vúái têm höìn thuêìn phaác coân in àêåm dêëu êën cuãa tû duy con ngûúâi thúâi nguyïn thuyã, hoå cho rùçng caác võ thêìn linh, tûâ caác võ thêìn lúán giûä chûác nùng cai quaãn àïën caác võ thêìn nhoã hún cuäng àïìu coá tònh caãm nhû con ngûúâi, cuäng vui buöìn, giêån gheát, yïu thûúng... Cuáng thêìn nhiïìu lïî vêåt, vaâ nhêët laâ têëm loâng trung thaânh, thò seä nhêån laåi sûå giuáp àúä, chúã che, uãng höå, bïnh vûåc tûúng ûáng.

Trong caác thêìn (Yang) àûúåc tön thúâ, thò thêìn luáa àûúåc tön troång khöng keám thêìn nûúác, thêìn nuái, thêìn cêy. Do àoá, nûúng rêîy laâ núi thiïng liïng, haåt luáa sinh ra tûâ nûúng rêîy laâ saãn phêím àûúåc caác thêìn ban phaát àïí nuöi söëng con ngûúâi.

Hùçng nùm, sau khi thu hoaåch, ngûúâi ta töí chûác lïî ùn cúm múái, vûâa àïí taå ún thêìn, vûâa àïí vui mûâng chung hûúãng kïët quaã cuãa möåt quaá trònh lao àöång nhoåc nhùçn, vêët vaã. Tuy caách töí chûác cuâng vaâi nghi thûác tiïën haânh cuãa tûâng töåc ngûúâi coá nhûäng neát khaác nhau, nhûng àïìu mang chung möåt yá nghôa : taå ún thêìn sau khi kïët thuác möåt chu kyâ saãn xuêët chñnh cuãa nùm.

ÚÃ ngûúâi Maå, lïî mûâng thu hoaåch xong (Nhu R'he) laâ lïî höåi lúán nhêët cuãa nùm úã trong buön, vaâ thûúâng keáo daâi 7 ngaây. Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï (Hma Ngùæt) cuäng coá yá nghôa tûúng tûå nhû lïî cuáng Mpan Bar cuãa ngûúâi M'nöng sau muâa luáa vïì kho khöng chó àún thuêìn laâ viïåc lao àöång cuå thïí, maâ coi nhû möåt caách "thu höìn luáa vïì nhaâ", vaâ "kho chûáa luáa laâ núi truá nguå cuãa höìn luáa", möåt "chöën thiïng liïng trong gia àònh". Cuäng chó tûâ sau lïî cuáng naây, moåi kiïng kyå



trong thû hoaåch muâa múái chêëm dûát. Trong khi àoá lïî ùn cöëm múái (Samúák) cuãa ngûúâi Bana diïîn ra trong 3 ngaây, k hi bùæt àêìu thu hoaåch, àïí röìi tiïëp àïën coá lïî Súmùæh Kek khi ài vaâo suöët luáa àaåi traâ, sau hïët àïën lïî àoáng cûãa kho (Súmùh Teng Amùng) khi guâi luáa cuöëi cuâng àûúåc vïì kho.

Söë ngûúâi Bana theo àaåo Thiïn Chuáa, tuy khöng cuáng baái vêîn giïët heo, gaâ, dï trong lïî cuáng cúm múái, coân nhûäng ngûúâi Giarai theo àaåo Tin Laânh thò chó boã tuåc uöëng rûúåu, khöng cuáng thêìn maâ taå ún Chuáa.

Giöëng nhû ngûúâi Kinh ùn tïët Nguyïn àaán, úã caác dên töåc vuâng Têy Nguyïn sau muâa thu hoaåch, cuäng truâng vaâo dõp cuöëi nùm êm lõch, töí chûác lïî ùn cúm múái. Coá àiïìu laâ caách töí chûác khöng diïîn ra àöìng loaåt, maâ tuêìn tûå hïët nhaâ naây sang nhaâ khaác trong buön laâng theo möåt trêåt tûå àaä thoaã thuêån trûúác. Viïåc töí chûác lïî ùn mûâng lúán hay nhoã laâ tuyâ thuöåc vaâo khaã nùng thu hoaåch nhiïìu hay ñt cuãa tûâng gia àònh, vaâ cuäng tuyâ theo àoá maâ thúâi gian coá thïí keáo daâi möåt hay nhiïìu ngaây. Àêy cuäng laâ dõp gia chuã múâi baâ con, hoå haâng, baån beâ caác buön lên cêån cuâng vui chúi, ùn uöëng. Nhaâ naâo coá àöng khaách coi nhû laâ niïìm vinh dûå. Vò thïë, ngoaâi viïåc cuáng thêìn, höìn luáa vaâ töí tiïn cuâng vúái viïåc cêìu mong sûác khoeã cho gia àònh, ngûúâi ta àaánh cöìng, chiïng, tröëng, vui chúi ca haát suöët nhiïìu ngaây àïm liïìn.

Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï diïîn ra nhû sau:

Khi luáa trïn rêîy àaä àûúåc guâi vïì àöí àêìy caác kho àïí luáa (Sang màiï), gia chuã bùæt tay vaâo viïåc töí chûác lïî cuáng cúm múái. Lïî khöng töí chûác cho toaân buön möåt luác, maâ lêìn lûúåt tûâng nhaâ. Phuå nûä lo viïåc bïëp nuác, nêëu nûúáng. Àaân öng thò lo rûúåu cêìn, chuêín bõ heo, gaâ àïí giïët thõt, vaâo rûâng chùåt cêy, àeäo cöåt gúng (cöåt àïí buöåc cheá rûúåu cêìn trong lïî). Khaách múâi, hoå haâng tûâ caác buön xa gêìn àûúåc baáo. Con trai lo chùåt cuãi, con gaái lo giaä gaåo; tiïëng chaây trong buön voång lïn tûâ saáng súám àïën luác öng mùåt trúâi ài nguã. Àaám treã con haáo hûác chúi àuâa, hoùåc vêy quanh caác baâ giaâ àang soaån tûâ caác guâi dliïng lúán nhûäng aáo, vaáy, khöë



àeåp, nhûäng têëm chùn àen, àoã rûåc rúä duâng cho ngaây lïî. Nïëu gia chuã laâ trûúãng töåc, thò hoå haâng trong buön phaãi mang thïm àöì cuáng àïën àoáng goáp.

Moåi viïåc àaä chuêín bõ àêìy àuã. Cöåt gúng àaä dûång, caác cheá rûúåu àaä buöåc vaâo dêy, chiïng Ana, chiïng Sar àaä treo lïn xaâ nhaâ. Nûúác tûâ suöëi àaä àem vïì àöí àêìy caác nöìi nùm, nöìi mûúâi. Heo àaä möí, gaâ àaä thui, caác lïî vêåt àaä baây ra úã saân nhaâ.

Thêìy cuáng trong böå lïî phuåc chónh tïì bûúác ra, huát rûúåu cêìn vaâo möåt caái baát hoaâ vúái tiïët heo, trên troång múâi nûä chuã nhên (cao tuöíi nhêët) ngöìi trûúác mêm, chên àùåt lïn lûúäi ròu nhêån lïî. Tiïëng chiïng vúái nhõp àiïåu vûâa trêìm huâng, vûâa naáo nûác nöíi lïn. Thêìy cuáng àoåc lúâi khêën nguyïån toã loâng biïët ún caác thêìn:

"Ú Yang phña àöng, Ú Yang phña têy, Ú Yang mêy, Yang àêët, Yang mûa, Yang nuái... Nay luáa daä suöët vïì, heo àûåc àaä möí, rûúåu àaä àêìy cheá... Xin múâi caác Yang haäy cêìm cêìn rûúåu, ùn miïëng thõt heo, baát cúm múái àêìu mu âa. Mong Yang cho muâa sau luáa ngoaâi rêîy sai böng, mêíy haåt, àïën kyâ thu hoaåch àêìy guâi, ngêåp kho... "

Khêën xong, thêìy ài vêíy rûúåu chuác phuác núi bïëp lûãa, daân chiïng, cêìu thang, kho luáa. Tiïëp theo phêìn nghi lïî, bùæt àêìu cuöåc tiïåc vui. Öng baâ, cha meå trong buön, khaách khûáa xa gêìn, baån beâ ùn uöëng no say, tûå nhiïn, thoaãi maái.

Ngûúâi nûä chuã nhaâ àûúåc múâi vñt cêìn rûúåu àêìu tiïn, röìi lêìn lûúåt ngûúâi giaâ, ngûúâi treã, trong hoå trûúác, trong buön sau... Moåi ngûúâi vûâa ùn uöëng, vûâa vui chúi, ca haát cho àïën khi ai khöng thñch nûäa thò vïì. Ngûúâi úã laåi àûúåc múâi nöëi tay trïn cêìn rûúåu, nghe chiïng, nghe haát Aday (möåt loaåi dên ca trûä tònh) giaäi baây têm sûå. Khaách àïën dûå lïî coân àûúåc gia chuã trao tay möîi ngûúâi möåt goái nhoã thûác ùn khi ra vïì, nhû àïí cuâng chia àïìu sûå may mùæn cho moåi bïëp.

Vïì khuya, möåt öng giaâ tûâng traãi vaâ gioãi giang, àûúåc múâi kïí Khan-khuác traáng ca truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Ïàï. Caã ngûúâi kïí vaâ



ngûúâi nghe nhû chòm àùæm trong khöng khñ cöí xûa cuãa nhûäng baãn anh huâng ca traác tuyïåt vúái hònh aãnh nhûäng duäng sô nhû Àùm San, Àùm Di, maâ nhûäng chiïën cöng cuãa hoå maäi maäi laâ niïìm tûå haâo cuãa böå töåc.

Gioång kïí cuãa nghïå nhên khi trêìm huâng nhû doâng söng chaãy bïn vaách nuái, luác döìn dêåp, öì aåt nhû bùng qua thaác ghïình hiïím trúã khi thêìm thò nhû gioá thoaãng, luác nheå nhaâng nhû tiïëng laá rúi giûäa rûâng khuya.

Cûá thïë, lïî ùn cúm múái keáo daâi tûâ nhaâ naây sang nhaâ khaác, suöët thaáng chaåp sang thaáng giïng. Lïî ùn cúm múái cuãa ngûúâi Ïàï mang àêåm neát dêëu êën cuãa tuåc "ùn nùm, uöëng thaáng", nhaân haå trong khöng khñ muâa xuên nuái rûâng. Hoå vui say thoaã thñch, ca haát thêu àïm, àïí röìi sau àoá laåi hùng haái chuêín bõ cho muâa tröìng tóa múái vúái nhiïìu hy voång múái.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII ÀÀÀUUUAAA VVVOOOIII

Vúái àöìng baâo caác töåc doåc theo daäy Trûúâng Sún, voi laâ vêåt quyá hiïëm nhêët, laâ hiïån thên cuãa sûác maånh vaâ sûå giaâu coá cuãa möîi gia àònh, möîi buön laâng. Tûâ möåt giöëng vêåt hoang daä, khi àûúåc bùæt vïì vaâ thuêìn dûúäng, voi trúã thaânh ngûúâi baån thên thiïët vúái con ngûúâi trong àúâi söëng haâng ngaây: vêån chuyïín, ài laåi, laâm rêîy, keáo göî, laâm thuyã lúåi...

Voi laâ loaâi vêåt coá thên hònh to lúán, nhûng cuäng laâ con vêåt thöng minh vaâ giaâu tònh nghôa nhêët trong quêìn thïí àöång vêåt hoang daä. Sûã saách xûa àaä tûâng ghi laåi nhiïìu mêíu chuyïån vïì àûác tñnh naây cuãa voi àöëi vúái ngûúâi. Chuyïån hai voi chiïën cuãa hai baâ Trûng àaä ruã nhau vïì bïn àöng Haát, núi hai baâ tûå tûã, röìi nhõn ùn cho àïën chïët.

Àïìn thúâ Voi Phuåc (Haâ Nöåi) laâ núi ghi laåi sûå tñch naây. Caãm àöång biïët bao khi giûäa phaáp trûúâng, con voi khöng chõu daây nûä tûúãng Buâi Thõ Xuên - ngûúâi chuã cuãa mònh - àaä bõ Gia Long kheáp vaâo töåi hònh. Baâ phaãi goåi noá, vöî vïì: "Mi haäy giïët ta, nïëu khöng mi seä chïët oan, ta tha töåi cho mi". Con voi chiïën cuái àêìu, cong voâi, baái baâ ba caái, nûúác mùæt raân ruåa, röìi duâng voâi quêën baâ tung lïn cao, àûa caåp ngaâ nhoån àoán chuã, àïí baâ chó àau möåt lêìn khi chïët. Sau àoá, voi tòm caách phaá xñch chaåy vaâo rûâng sêu. Chuyïån nhûäng con voi chiïën trong muäi tiïën cöng àaánh àöìn Ngoåc Höìi cuãa quên Têy Sún dûúái sûå chuã huy cuãa àö àöëc Àùång Tiïën Àöng nùm ÊËt Dêåu (1789); chuyïån con voi giaâ cuãa vua Haâm Nghi phaá xñch chaåy vaâo rûâng nhõn ùn cho àïën chïët, khi vua bõ bùæt v.v... laâ nhûäng hònh aãnh àeåp vïì loâng trung nghôa cuãa con vêåt naây.

Nhòn chung trong caã nûúác, voi têåp trung nhiïìu nhêët úã tónh Àaác Lùæc (hún 400 con voi nhaâ), trong àoá huyïån Ea Suáp coá àaân voi àöng



nhêët. Baãn Àön thuöåc huyïån Ea Suáp, núi quy tuå nhiïìu töåc ngûúâi M'nöng, Ïàï, Laâo... khöng nhûäng nöíi tiïëng vúái àaân voi nhaâ haâng trùm con, maâ coân laâ xûã súã cuãa nghïì sùn bùæt vaâ nuöi daåy voi tûâ lêu àúâi.

Sùn bùæt voi laâ möåt nghïì vö cuâng lyá thuá, nhûng àêìy gian lao nguy hiïím, àoâi hoãi sûå thöng minh, loâng duäng caãm tuyïåt vúâi vaâ sûå phaãn ûáng nhanh nhaåy cuãa nghïì thúå sùn trong moåi tònh huöëng.

Höåi àua voi thûúâng diïîn ra vaâo muâa xuên, cuå thïí hún vaâo dõp thaáng ba êm lõch, àoá laâ thaáng àeåp nhêët trong nùm úã àêy: trúâi nùæng dõu, àêët rûâng khö raáo, doåc bïn caác búâ söng, búâ suöëi, caác loaåi hoa rûâng àua nhau khoe sùæc, trùæng, vaâng, tñm, höìng... Ngûúâi Têy Nguyïn thûúâng vñ von àoá laâ muâa con ong ài lêëy mêåt, muâa con voi xuöëng söng uöëng nûúác; muâa em ài phaát rêîy laâm nûúng; anh vaâo rûâng àùåt bêîy gaâi chöng.

Àïí chuêín bõ cho ngaây höåi, tûâ vaâi thaáng trûúác àoá, nhûäng chaâng trai trong buön cuäng nhû nhûäng múgaát (ngûúâi quaãn tûúång) àûa voi àïën nhûäng cuåm rûâng coá nhiïìu cêy coã laâm thûác ùn cho voi àïí chuáng àûúåc ùn uöëng no nï. Hoå coân böìi dûúäng thïm chuöëi chñn, àu àuã chñn, mña cêy, bùæp ngö, khoai lang, caám gaåo vaâ hêìu nhû khöng bùæt voi phaãi laâm nhûäng viïåc nùång nhoåc àïí giûä sûác.

Àïën ngaây höåi, nhûäng àaân voi tûâ caác buön laâng xa gêìn nûúâm nûúåp keáo vïì buön Àön, têåp trung úã möåt söë baäi, hoùåc caánh rûâng thûa ven söng Sïrïpöëc. Cuâng vúái nhûäng àaân voi, dên chuáng khùæp núi àöí vïì dûå höåi vúái nhûäng böå aáo quêìn maâu sùæc rûåc rúä.

Baäi àua laâ möåt daãi àêët tûúng àöëi bùçng phùèng (thûúâng laâ khu rûâng bùçng, ñt cêy to) bïì ngang àuã àïí 10 con voi giùng haâng ài möåt luác, bïì daâi tûâ möåt àïën hai kilömeát.

Möåt höìi tuâ vaâ ruác lïn, àaân voi dûúái sûå àiïìu khiïín cuãa nhûäng chaâng múgaát lêìn lûúåt tiïën vaâo khoaãng àêët bùçng, daân thaânh haâng ngang ngay ngùæn. Nhiïìu con röëng vang, nhû àïí baáo hiïåu rùçng chuáng sùæp bûúác vaâo möåt cuöåc thi taâi quan troång. Theo lïånh àiïìu khiïín, tûâng



töëp voi ài vaâo àûáng úã tuyïën xuêët phaát. Con àêìu àaân bûúác lïn phña trûúác, trong tû thïë uy nghi, hai chên trûúác àûáng thùèng, ngêíng cao, quay caái voâi mêëy voâng röìi cuái àêìu chaâo khaán giaã hai bïn, xong laåi luâi vaâo võ trñ cuä. Tiïëng hoan hö cuâng nhûäng traâng vöî tay cöí vuä vang dêåy, trong khi tiïëng chiïng, tiïëng tröëng doáng lïn tûâng höìi röån raä nhû thuác, nhû giuåc. Khöng khñ trûúâng àua luác naây lùång im, cùng thùèng, moåi ngûúâi höìi höåp chúâ àúåi. Trïn möîi con voi coá hai chaâng múgaát duäng maänh, trong böå trang phuåc sùåc súä kiïíu tûúáng lônh ngaây xûa àang trong tû thïë sùén saâng chúâ lïånh. Möåt tiïëng tuâ vaâ ruác to baáo lïånh xuêët phaát.

Nhûäng chiïëc chên voi to nhû cêy cöåt nhaâ, thûúâng ngaây nhêëc lïn tûâng bûúác ung dung, uïí oaãi, thùèng tuöåt, àöåt nhiïn bêåt lïn nhû nhûäng chiïëc loâ xo phoáng vïì phña trûúác trong tiïëng hoâ reo, la heát cuãa khaán giaã cuâng tiïëng chiïng, tiïëng tröëng êm vang caã nuái rûâng. Chaâng múgaát ngöìi phña trûúác àêìu voi cuái raåp mònh, ngêíng àêìu quan saát vaâ àiïìu khiïín voi bùçng möåt thanh sùæt nhoån daâi àöå möåt meát goåi laâ kreo (tiïëng M'nöng laâ gêåy àiïìu khiïín) duâng àïí àêm maånh vaâo da, thuác voi tùng töëc àöå, coân anh chaâng múgaát thûá hai ngöìi úã phña sau thò duâng chiïëc buáa göî köëc nïån maånh vaâo möng voi àïí voi chaåy nhanh vaâ thùèng àûúâng. Trïn àûúâng àua, buåi àêët, laá cêy khö böëc lïn, tiïëng gioá rñt, tiïëng caânh laá bõ va quêåt xen lêîn vúái tiïëng rêåm rõch cuãa nhûäng bûúác chên voi...

Khi boáng daáng chaâng múgaát ngöìi trïn lûng chuá voi ài àêìu vûâa xuêët hiïån tûâ xa trong voâng quay trúã vïì àñch, thò tiïëng reo hoâ cuãa khaán giaã vang lïn nhû sêëm. Tiïëng tröëng, tiïëng chiïng giuåc giaä liïn höìi. Tiïëp theo laâ tiïëng hoan hö nhûäng ngûúâi thùæng cuöåc. Nhûäng chuá voi àûúåc giaãi, giú cao chiïëc voâi vêîy chaâo moåi ngûúâi, röìi ngoan ngoaän bûúác ài ung dung, àöi tai phe phêíy, mùæt lim dim àûa voâi nhêån nhûäng khuác mña maâu tñm hay öëng àûúâng cuãa baâ con caác núi mang àïën uãng höå.

Cuöåc àua voi kïët thuác, nhûäng chuá voi dûå thi lêìn lûúåt trúã laåi caác buön laâng xa xöi, mang theo tiïëng haát, lúâi ca vaâ khöng khñ röån raâng cuãa ngaây höåi, khi vïì buön laâng, laåi möåt lêìn nûäa àûúåc dên chuáng keáo



nhau ra têån àêìu buön àïí hên hoùæm chaâo àoán, thûúãng quaâ nhû nhûäng ngûúâi chiïën thùæng. Thûúâng thûúâng nhûäng con voi thùæng cuöåc vêîn thuöåc vïì buön Àön, möåt buön cuãa ngûúâi M'nöng coá nhiïìu voi nhêët vaâ coá truyïìn thöëng chùm soác, huêën luyïån voi gioãi nhêët trong vuâng.

Ngaây höåi àua voi laâ ngaây vui lúán úã Têy Nguyïn, noá phaãn aánh tinh thêìn thûúång voä cuãa ngûúâi M'nöng, möåt dên töåc giaâu àûác tñnh duäng caãm, àaä tûâng quen vúái töëc àöå, tûâng àöëi diïån vúái bao tònh huöëng hiïím nguy cùng thùèng trong nhûäng cuöåc sùn bùæt voi rûâng. Chñnh caái khung caãnh huâng vô cuãa thiïn nhiïn Têy Nguyïn - núi diïîn ra cuöåc àua àùåc sùæc - àaä laâm tùng lïn böåi phêìn chêët huâng traáng cuãa ngaây höåi cöí truyïìn cuãa hoå.



Vuâng Nam Böå

LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCHHHUUUÂÂ ÂAAA BBBAAAÂÂ Â

Chuâa Baâ Thiïn Hêåu coân àûúåc goåi laâ Chuâa Baâ (Chúå Lúán) cuãa ngûúâi Hoa, toaå laåc taåi 710 àûúâng Nguyïîn Traäi, quêån 5, T.P Höì chñ Minh. Baâ con ngûúâi Hoa coân goåi laâ Phoâ Miïëu, tïn chûä Haán laâ Thiïn Hêåu miïëu.

Chuâa do nhoám ngûúâi Hoa Quaãng Àöng rúâi boã quï hûúng sang lêåp nghiïåp taåi Viïåt Nam xêy dûång vaâo khoaãng thêåp niïn 60 cuãa thïë kyã XVIII, luác àêìu chó laâ möåt ngöi miïëu vaâ àaä traãi qua 5 lêìn truâng tu (theo thûá tûå thúâi gian: 1800, 1842, 1890, 1916) múái coá àûúåc quy mö bïì thïë nhû hiïån taåi. Chuâa Baâ Thiïn Hêåu laâ möåt trong caác ngöi chuâa lúán vaâ àeåp nhêët trong hún 30 chuâa Hoa úã T.P Höì Chñ Minh.

Chuâa thúâ nûä thêìn Thiïn Hêåu. Theo truyïìn thuyïët àûúåc ghi úã têëm bia àaá àùåt úã chuâa, Baâ sinh vaâo thúâi Töëng Kiïën Long nguyïn niïn (Cöng nguyïn 960), laâ con thûá 6 cuãa gia àònh hoå Lêm úã huyïån Böì Àiïìn, tónh Phuác Kiïën, Trung Quöëc. Khi múái loåt loâng meå, baâ àaä toaã aánh haâo quang vaâ hûúng thúm. Lúán lïn, Baâ thûúâng cúäi thaãm bay lûúån trïn biïín vaâ du ngoaån nhiïìu núi. Àïën àúâi Töëng Ung Hy tûá niïn (Cöng nguyïn 987), nùm 27 tuöíi Baâ tûâ giaä coäi trêìn vaâ hiïín linh. Àúâi Nguyïn, Baâ àûúåc phong laâ Thiïn Phi, àïën àúâi Thanh, vua Khang Hy gia phong laâm Thiïn Hêåu. Vaâ danh hiïåu Thiïn Hêåu töìn taåi maäi cho àïën nay.

Tûâ truyïìn thuyïët dên gian àaä chuyïín hoaá thaânh tñn ngûúäng vaâ Baâ àûúåc nhûäng thïë hïå sau hûúng khoái, phuång thúâ úã nhiïìu núi. So nhûäng àiïìu ghi úã bia àaá noái trïn vúái möåt söë truyïìn thuyïët vïì Baâ úã caác



chuâa khaác thò coá ñt nhiïìu khaác biïåt, nhûng tûåu trung hoå àïìu ca ngúåi suy tön Baâ laâ möåt ngûúâi phuå nûä àûác haånh coá loâng hiïëu thaão xaã thên cûáu ngûúâi àúâi vaâ khi chïët trúã thaânh hiïín linh, àûúåc caác triïìu àaåi phong kiïën Trung Quöëc phong tùång. Àïì cao Baâ Thiïn Hêåu, ngûúäng möå vaâ phuång thúâ Baâ nhû möåt võ hiïín thaánh, baâ con ngûúâi Hoa muöën thöng qua têëm gûúng cuãa Baâ maâ giaáo duåc cöång àöìng cuãa mònh haäy hoåc têåp loâng hiïëu thuêån, àûác nhên hêåu cuãa Baâ, söëng coá àaåo nghôa.

Mùåt khaác, trïn con àûúâng vûúåt soáng gioá biïín khúi, ài vïì hûúáng nam tòm àêët lêåp nghiïåp àêìy gian truên, hoå luön cêìu nguyïån Baâ giuáp àúä, phuâ höå vaâ sau khi àaä àõnh cû, öín àõnh àúâi söëng, sum hoåp àöng vui, laâm ùn phaát àaåt trïn àêët Viïåt Nam, quï hûúng thûá hai cuãa hoå, hoå cuâng nhau lêåp àïìn thúâ àïí toã loâng biïët ún sêu xa àöëi vúái Baâ.

Traãi qua nhiïìu nùm thaáng, chuâa Baâ Thiïn Hêåu àaä giûä möåt vai troâ quan troång trong àúâi söëng tinh thêìn vaâ têm linh, khöng chó coá ngûúâi Hoa Quaãng Àöng, maâ caã ngûúâi Triïìu Chêu, Phuác Kiïën, ngûúâi Heå. Nhiïìu ngûúâi Viïåt cuäng thûúâng àïën cuáng baái úã chuâa tham gia caác lïî höåi, ngaây tïët hùçng nùm vúái loâng thaânh kñnh chên tònh, àiïìu àoá noái lïn sûå gêìn guäi vïì mùåt tñn ngûúäng, àöìng thúâi cuäng phaãn aánh tinh thêìn àoaân kïët cöång àöìng giûäa Hoa vaâ Viïåt àaä àûúåc hònh thaânh trong quaá trònh khai phaá vuâng àêët múái.

Àûúåc xêy dûång tûúng àöëi súám so vúái nhiïìu chuâa Hoa khaác trong thaânh phöë, traãi qua nhiïìu lêìn truâng tu, chuâa Baâ Thiïn Hêåu vêîn giûä àûúåc phong caách cuãa möåt chuâa Hoa, tûâ caách böë trñ mùåt bùçng, àûúâng neát kiïën truác (cûãa vaâo, maái ngoái, noác chuâa) cho àïën caác töí húåp àiïån thúâ, haânh lang, sên thiïn tónh ... cuâng nghïå thuêåt trang trñ bïn trong.

Chuâa Baâ Thiïn Hêåu àûúåc xêy theo hònh chûä quöëc hay coân goåi laâ hònh caái êën - möåt kiïíu triïën truác mang àùåc tñnh Trung Hoa... trïn möåt diïån tñch khaá röång.

ÚÃ tiïìn àiïån, bïn trong hai caánh cûãa coá hai bia àaá àùåt saát tûúâng, ghi laåi truyïìn thuyïët vïì Baâ bùçng chûä Haán vaâ chûä quöëc ngûä; bïn phaãi



coá bïå thúâ tûúång Phuác Àûác chaánh thêìn (tûác Öng Böín) bïn traái thúâ Mön quan Vûúng Taã (thêìn giûä cuãa). Trïn cûãa, möåt bûác tranh cao gêìn saát noác miïu taã Baâ àang bay lûúát trïn soáng nûúác giûäa truâng khúi.

ÚÃ núi trung àiïån khöng trang thúâ, maâ chó àùåt möåt böå lû Phaát lan mang niïn hiïåu Quang Tûå thûá 12 trïn möåt baân àaá. Möåt bïn böå lû laâ chiïëc kiïåu lúán sún son thïëp vaâng vaâ möåt laâ chiïëc thuyïìn röìng Thuêån phong thuyïìn (Biïíu tûúång cuãa sûå may mùæn, an laânh trïn biïín) cuäng sún son thïëp vaâng, coá chaåm hònh nhên. (Xûa kia, kiïåu vaâ thuyïìn àûúåc khiïng ài trong àaám rûúác, nay tuåc naây àaä boã).

Sên Thiïn tónh (giïëng trúâi) àaä àûúåc caác nhaâ kiïën truác tñnh toaán böë trñ khaá chùåt cheä, haâi hoaâ, vûâa coá àuã diïån tñch thoaáng, röång àïí thöng gioá, vûâa àoán nhêån àûúåc aánh saáng tûå nhiïn àêìy àuã, taåo cho bïn trong chñnh àiïån möåt khöng khñ trang nghiïm, u nhaä cuãa möåt kiïën truác tön giaáo, tñn ngûúäng.

Chuâa àûúåc xêy dûång àïí thúâ Baâ Thiïn Hêåu, nïn tûúång Baâ àûúåc àùåt úã núi trang nghiïm nhêët cuãa chñnh àiïån. Bïn trïn trang thúâ, 3 tûúång Baâ àùåt theo thûá tûå tûâ lúán àïën nhoã thaânh möåt haâng thùèng, hai bïn coá 4 quên hêìu. Phña bïn trïn àiïån thúâ coá khùæc doâng chûä Haán Thiïn hêåu cung. Trûúác àiïån laâ möåt daäy baân àaá, núi àïí vêåt cuáng. Bïn phaãi chñnh àiïån laâ trang thúâ baâ Kim Huï , bïn traái thúâ baâ Long Mêîu Nûúng Nûúng . Àùåc biïåt trong tuã kñnh coân lûu giûä möåt "tûúáng lïånh" do Arieâs kyá nùm 1860 (chûä viïët bõ múâ trïn giêëy öë vaâng) cêëm binh sô Phaáp vaâ Y Pha Nho khöng àûúåc phaá phaách chuâa. Chuâa coân thúâ möåt söë nhên vêåt khaác nhû Quan Àïë, Àõa Taång vaâ Thêìn Taâi úã gian phuå nùçm hai bïn chñnh àiïån.

Ngoaâi nhûäng vêåt liïåu xêy dûång mang tûâ vuâng nam Trung Quöëc sang, úã chuâa baâ Thiïn Hêåu coân coá nhiïìu tûúång göëm nung vúái nghïå thuêåt thïí hiïån sùæc saão ruát tûâ nhûäng àïì taâi lõch sûã, trong caác tiïíu thuyïët cöí Trung Quöëc nhû Tam Quöëc chñ, Àöng Chu liïåt quöëc v.v... Caác nhoám tûúång àêët nung naây àûúåc böë trñ möåt caách haâi hoaâ vúái caác hònh tûúång thuöåc àïì taâi cöí àiïín khaác nhû tûá linh (long, lên, quy,



phuång), lûúäng long tranh chêu, baái töí vinh quy... Caác mêîu vêåt trang trñ bùçng göëm maâu àûúåc böë trñ doåc trïn caác àûúâng diïìm maái ngoái, trïn noác chuâa rïu phong, taåo nïn möåt veã àeåp àa daång pha maâu huyïìn thoaåi laâm tùng thïm chêët myä thuêåt cuäng nhû nöåi dung tñn ngûúäng cuãa cöng trònh.

Bïn trong chuâa, coá thïí noái laâ möåt sûå phöëi húåp cuãa nhiïìu böå mön àiïu khùæc, trang trñ, höåi hoaå khaá àa daång vaâ phong phuá phuåc vuå cho muåc àñch tön giaáo vaâ tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa. Bïn caånh nhûäng tûúång troân àûúåc taåc bùçng nhûäng neát taã thûåc chên phûúng, caác phuâ àiïu chiïëm möåt võ trñ quan troång trong viïåc trang trñ, tûâ caác bao lún, hoaânh phi, cêu àöëi cho àïën bêåu cûãa, voâm maái. Nhûäng bûác chaåm löång vaâ chaåm nöíi vïì àïì taâi chim muöng, hoa traái xen lêîn vúái nhûäng àïì taâi huyïìn thoaåi vûâa taåo nïn khöng khñ cöí kñnh trang nghiïm vûâa hiïån thûåc, thïí hiïån hoaâi baäo ûúác voång möåt cuöåc söëng thaái bònh thõnh vûúång núi maãnh àêët maâ nhûäng ngûúâi Hoa di cû àaä choån laâm quï hûúng thûá hai cuãa hoå.

*

Cuäng nhû úã nhiïìu chuâa Hoa khaác, hùçng ngaây vêîn coá ngûúâi ài lïî chuâa Baâ, nhûng têåp trung àöng nhêët úã àêy laâ ngaây soác (möìng möåt) vaâ ngaây voång (ngaây rùçm), àùåc biïåt laâ ngaây rùçm thaáng giïng, rùçm thaáng mûúâi vaâ buöíi cuáng têët niïn chiïìu 29 thaáng chaåp.

Lïî vña Baâ Thiïn Hêåu (23-3) àûúåc xem laâ lïî höåi lúán nhêët haâng nùm cuãa chuâa Baâ trong àoá söë nûä bao giúâ ài lïî cuäng àöng hún nam giúái nhiïìu lêìn. Lïî höåi khöng chó thu huát ngûúâi Viïåt vaâ ngûúâi Hoa úã trong quêån vaâ thaânh phöë, maâ coân coá àöng àaão ngûúâi úã caác tónh khaác vïì dûå.

Trûúác àêy, lïî vña Baâ thûúâng keáo daâi caã tuêìn, viïåc cuáng kiïëng, lïî vêåt mang àïën cuäng rêët linh àònh (riïng heo quay, coá nùm àïën 200 con). Coá caã lïî rûúác tûúång Baâ àùåt trong kiïåu sún son thïëp vaâng cuâng Thuyïìn thuêån phong vaâ caác nghi trûúång ghi tïn caác võ thêìn coá thúâ úã



chuâa. Ngaây nay, viïåc rûúác naây trïn àûúâng phöë àaä àûúåc giaãm ài, chó coân töí chûác úã trong khuön viïn chuâa.

Àïí chuêín bõ cho ngaây lïî vña Baâ, tûâ nhûäng ngaây trûúác àoá, ban quaãn trõ nhaâ chuâa àaä töí chûác trang hoaâng, sûãa sang laåi bïn trong nöåi thêët vaâ chùng àeân, kïët hoa úã bïn ngoaâi. Ngay tûâ chiïìu 22 thaáng 3, ban quyá tïë töí chûác lïî vña Baâ vúái thaânh phêìn dûå göìm coá ban quaãn trõ, nhûäng thiïån tñn coá nhiï ìu àoáng goáp cöng sûác, tiïìn cuãa cho chuâa, caác quan khaách àõa phûúng vaâ nhiïìu thiïån nam tñn nûä khaác. Lïî vêåt dêng cuáng göìm coá heo quay, gaâ, ngöîng (noái chung laâ thûác cuáng mùån) cuâng caác loaåi hoa quaã, baánh traái. (Xûa lïî vña Baâ thûúâng cuáng àuã tam sanh - heo, gaâ, dï - laâm thõt, möí ruöåt vaâ àïí söëng). Nay thò tuåc lïå cuäng nhû vêåt dêng cuáng àaä giaãn lûúåc hún.

Sau lúâi khêën khai maåc cuãa võ chaánh tïë, ngûúâi phuå tïë àoåc baãn vùn viïët sùén bùçng tiïëng Quaãng Àöng ca tuång cöng àûác cuãa Baâ, nay nhên ngaây vña Baâ, moåi ngûúâi xin biïíu àïí toã loâng biïët ún chên thaânh vaâ mong sao Baâ phuâ höå cho moåi ngûúâi, moåi nhaâ söëng yïn vui, laâm ùn phaát àaåt, àoaân kïët tûúng thên tûúng aái vúái nhau ... Sau baâi vùn tïë, caác thaânh viïn trong ban quaãn trõ töí chûác böëc thùm àïí choån ngûúâi cêìm êën (möåt chiïëc êën bùçng àöìng coá khùæc cöí tûå) lïn trûúác ngai thúâ Baâ, àoáng lïn têëm giêëy àoã mang doâng chûä nhoã àêåm viïët bùçng mûåc taâu, àïí daán lïn hai bïn caác àiïån thúâ trong chuâa.

Sau nghi lïî dêng ba tuêìn rûúåu vaâ ba tuêìn traâ úã núi chñnh àiïån, thò úã phña trûúác, núi sên Thiïn tónh bùæt àêìu àöët vaâng maä. Moåi ngûúâi laâm lïî chaâo Baâ lêìn cuöëi, möåt ngûúâi trong ban quaãn trõ ài thêu nhang têån tay cuãa tûâng ngûúâi dûå lïî àïí àem ài cùæm raãi raác chung quanh chuâa.

Bûúác sang ngaây 23 - ngaây chaánh vña Baâ - tûâ 4 giúâ saáng, trong chuâa, trïn caác àiïån thúâ àeân nïën saáng choang, nhang trêìm àûúåc àöët lïn toaã hûúng thúm ngaâo ngaåt. Sau möåt höìi chuöng doáng lïn, cûãa chuâa tûâ tûâ múã röång àïí àoán caác àoaân khaách àïën cuáng Baâ. Lïî vêåt dêng cuáng thò tuyâ hoaân caãnh vaâ loâng haão têm cuãa tûâng ngûúâi, riïng moán



nhang àeân, giêëy vaâng baåc, giêëy tiïìn laâ nhûäng lïî vêåt khöng thïí thiïëu, vò ngûúâi Hoa quan niïåm àêy laâ quaâ biïëu dêng lïn caác thêìn.

Ngoaâi phêìn lïî baái úã núi chñnh àiïån thúâ Baâ Thiïn Hêåu, khaách coân tuyâ theo nhu cêìu vaâ ûúác voång riïng cuãa tûâng ngûúâi, tûâ viïåc gia àaåo àïën tònh duyïn, con caái, tûâ viïåc cêìu sûác khoeã àïën chuyïån buön baán, laâm ùn ... maâ mang lïî vêåt àïën tiïëp tuåc cuáng baái úã caác àiïån thúâ nhên vêåt khaác.

Sau khi cuáng lïî xong, thên chuã thûúâng àïí laåi cho nhaâ chuâa möåt phêìn, coân möåt phêìn thò mang vïì nhaâ, goåi laâ àïí hûúãng löåc Thaánh. Trong khi cuáng lïî, khaách coá thïí mua ngay laåi chöî nhûäng voâng nhang cêìu an coá àûúâng kñnh trung bònh tûâ 50 àïën 60cm, coá loaåi àûúâng kñnh àïën möåt meát. Nhaâ chuâa ghi tïn ngûúâi àoá trïn möåt miïëng giêëy àoã dñnh keâm voâng nhang, röìi treo lïn trêìn àöët. Möîi voâng nhang cêìu an nhû thïë cûá chaáy suöët ngaây àïm trong voâng möåt thaáng trúâi. Àêy laâ möåt neát àùåc trûng úã chuâa Hoa, àùåc biïåt úã chuâa Baâ Thiïn Hêåu vaâ chuâa Öng (Nghôa An höåi quaán).

Ngûúâi ài lïî, sau khi cuáng baái, thûúâng nhêån cuãa nhaâ chuâa 3 têëm giêëy àoã (12x25cm) trïn coá in doâng chûä Haán vaâ àoáng triïån son: Thaánh mêîu toaå trêën, húåp gia bònh an, baão höå an khang. Theo caách goåi cuãa ngûúâi Hoa, àêy laâ "rûúác vña Baâ" àûa vïì núi baân thúâ úã gia àònh.

Àïën chiïìu 24-3, lïî vña Baâ kïët thuác. Vaâo luác àoá, nhûäng àöåi lên cuâng xuêët hiïån, trònh diïîn núi sên chuâa, röìi toaã vïì möåt söë ngaã phöë, nhû àïí baáo hiïåu vúái moåi ngûúâi möåt höåi lïî vña Baâ diïîn ra thuêåt lúåi, töët laânh vaâ hy voång seä gùåp nhau laåi trong lïî höåi nùm sau.

Trûúác ngaây giaãi phoáng, lïî vña Baâ Thiïn Hêåu, ngoaâi viïåc cuáng baái linh àònh, keáo daâi caã tuêìn lïî, coân coá caác tuåc lïå mï tñn nhû xin xùm, boái toaán, coi ngaây, vay tiïìn thêìn v.v... Nay, nhûäng tuåc lïå êëy àaä giaãm ài khaá nhiïìu.

Chuâa Baâ Thiïn Hêåu laâ möåt ngöi chuâa lúán cuãa thaânh phöë, laâ möåt di tñch vùn hoaá coá giaá trõ cao vïì mùåt nghïå thuêåt vaâ kiïën truác. Nïëu



nhû sûå hònh thaânh caác chuâa Hoa noái chung, trong àoá coá chuâa Baâ Thiïn Hêåu, gùæn liïìn vúái lõch sûã àõnh cû cuãa khu vûåc Saâi Goân - Chúå Lúán, thò trïn bònh diïån tön giaáo, tñn ngûúäng, viïåc thúâ cuáng, sinh hoaåt lïî höåi hùçng nùm úã núi àêy laâ möåt biïíu hiïån roä neát cuãa quaá trònh höåi nhêåp cuãa ngûúâi Hoa vaâo cöång àöìng Töí quöëc Viïåt Nam tûâ vö thûác àïën yá thûác. Àaä tûâ khaá súám, chuâa Hoa úã thaânh phöë khöng chó laâ cuãa riïng cuãa ngûúâi Hoa, maâ khöng ñt chuâa coá sûå àoáng goáp xêy dûång cuãa baâ con ngûúâi Viïåt, vaâ baâ con ngûúâi Viïåt cuäng chên thaânh chia seã nhûäng niïìm tñn ngûúäng cuãa baâ con ngûúâi Hoa. Khöng ñt thúå thuã cöng, nghïå nhên ngûúâi Viïåt àaä àoáng goáp vaâo nghïå thuêåt xêy dûång, trang trñ laâm tùng thïm veã àeåp cuãa caác chuâa Hoa.

Bïn caånh nhûäng nhu cêìu vïì tinh thêìn vaâ àúâi söëng têm linh, àûúåc phaãn aánh roä neát trong lïî höåi, yá thûác hoaâ nhêåp cöång àöìng vaâ àoaân kïët giûäa baâ con ngûúâi Hoa vaâ baâ con ngûúâi Viïåt coân àûúåc thïí hiïån roä úã nhûäng mùåt hoaåt àöång xaä höåi - tûâ thiïån maâ nhaâ chuâa úã àêy àang àoáng vai troâ trung têm. Nhû ta biïët, söë tiïìn Phûúác Sûúng cuãa chuâa Baâ Thiïn Hêåu hùçng nùm rêët lúán do baá taánh tûå nguyïån àoáng goáp. Phêìn lúán söë tiïìn naây àaä àûúåc sûã duång caác viïåc cöng ñch nhû: xêy dûång trûúâng hoåc, baão trúå hoåc sinh ngheâo hoåc gioãi, hay nhûäng em thiïëu àiïìu kiïån àïën trûúâng, àúä àêìu cung cêëp thuöëc men, phûúng tiïån cho möåt söë bïånh viïån, bïånh xaá, cung cêëp thïm tiïìn ùn cho caác cuå giaâ úã traåi dûúäng laäo, cho bïånh nhên caác traåi phong v.v...

Ghi chuá: Taác giaã Toan AÁnh coá viïët vïì lïî höåi chuâa Baâ cuãa ngûúâi Heå taåi thaânh phöë Höì Chñ Minh nhû sau:

"Ngûúâi Heå hay (ngûúâi Hùæc Ka) úã thaânh phöë Saâi Goân - Chúå Lúán chó coá möåt chuâa duy nhêët, àoá laâ Quêìn Tên Höåi Quaán, thúâ Baâ Thiïn Hêåu, úã söë 2, àûúâng Lyá Thûúâng Kiïåt, Goâ Vêëp. Àêy cuäng laâ Höåi quaán duy nhêët cuãa ngûúâi Heå úã thaânh phöë nùçm ngoaâi vuâng Chúå Lúán.

Theo nhiïìu taác giaã thò ngûúâi Heå coá göëc úã miïìn Bùæc Trung Quöëc, tûâ tûâ ài dêìn vïì phña Nam khoaãng nûãa thïë kyã thûá XIII. Ngûúâi Heå thuöåc dên töåc Haán. Àïën miïìn Nam Trung Quöëc, ngûúâi Heå úã khùæp núi,



xen keä vaâo ngûúâi caác tónh khaác. Hiïån nay úã thaânh phöë nhoám ngûúâi Heå coá nhiïìu göëc nhû Heå úã Quaãng Àöng, Heå úã Phûúác Kiïën, Heå úã Triïët Giang, Heå úã Quaãng Têy. Thêåm chñ möåt söë ngûúâi Heå cuäng khöng biïët mònh göëc úã tónh naâo.

Caác khuác ca cuãa ngûúâi Heå thûúâng mang maâu sùæc giöëng dên ca cuãa nhûäng ngûúâi úã vuâng sún nguyïn. Coá leä göëc cuãa hoå laâ cû dên chùn nuöi, hùèn vò vêåy ngûúâi Heå laâm nghïì thuöåc da rêët gioãi.

Chuâa baâ cuãa ngûúâi Heå úã saát ngay chúå Goâ Vêëp vaâ nùçm sau lûng möåt miïëu nhoã, goåi laâ miïëu Thêët Phuã cuäng cuãa ngûúâi Hoa.

Chuâa khöng coá quy mö lúán, chiïìu daâi khoaãng 30m, ngang 20m.

Phña trong cuâng cuãa chñnh àiïån laâ 3 baân thúâ:

Chñnh giûäa laâ baân thúâ Baâ Thiïn Hêåu. Tûúång Baâ Thiïn Hêåu cao 1m20, laâm bùçng vöi tröån vúái àêët, hiïån nay coân khaá töët. Bïn ngoaâi tûúång àûúåc khoaác aáo thïu kim tuyïën. aáo Baâ Thiïn Hêåu àûúåc thay haâng nùm.

Bïn phaãi Baâ Thiïn Hêåu laâ baân thúâ Baâ Kim Hoa. Theo ngûúâi quaãn lyá chuâa, Baâ Kim Hoa laâ võ thêìn lo vïì viïåc sanh con àeã caái. Tûúång Baâ Kim Hoa cao khoaãng 0,80m, cuäng bùçng àêët tröån vöi vaâ sún maâu - bïn phaãi Baâ Thiïn Hêåu laâ baân thúâ öng Thêìn Taâi - Tûúång Thêìn Taâi cao bùçng tûúång Baâ Kim Hoa. Caác baân thúâ naây coá trang thúâ vaâ bao lam àûúåc tröí möåt söë hònh aãnh vïì cêy, laá truác. Àûúåc biïët caác trang thúâ naây àûúåc àùåt laâm úã Chúå Lúán vaâo khoaãng cuöëi thïë kyã 19.

Cuäng nhû nhûäng chuâa Hoa khaác, thúâ Baâ Thiïn Hêåu, ngaây lïî chñnh cuãa Quêìn Tên Höåi Quaán laâ ngaây 23 thaáng 3 (êm lõch). Nhûäng ngaây tïët Nguyïn àaán, Nguyïn Tiïu cuäng coá àöng ngûúâi àïën chuâa - ngaây rùçm thaáng 7 vaâ rùçm thaáng 11 êm lõch cuäng coá àöng ngûúâi hún nhûäng ngaây rùçm khaác. Ngaây rùçm thaáng 7 laâ ngaây lïî cuáng cö höìn cuãa ngûúâi Hoa.



Riïng ngaây rùçm thaáng 11, àûúåc ngûúâi Heå choån laâm ngaây traã lïî cho Baâ Thiïn Hêåu - Theo tuåc lïå chung cuãa ngûúâi Hoa, ngaây rùçm thaáng giïng àûúåc choån laâm ngaây ài vay tiïìn cuãa Baâ Thiïn Hêåu, hoùåc cuãa öng Quan Cöng àïí laâm ùn trong suöët nùm - Thûåc ra viïåc vay tiïìn chó àïí tûúång trûng, nhûng àïën cuöëi nùm thò phaãi traã lïî vaâ bùæt buöåc traã àuáng lúâi hûáa vaâ thûúâng laâ rêët hêåu hô. Àöëi vúái ngûúâi Quaãng Àöng, Triïìu Chêu, Quaãng Têy, Phûúác Kiïën, Haãi Nam thò thûúâng traã lïî cuöëi nùm vaâo thaáng chaåp, riïng ngûúâi Heå thò traã vaâo rùçm thaáng 11.

Vaâo ngaây vña Baâ Thiïn Hêåu úã chuâa Heå cuäng coá neát khaác hún caác chuâa khaác. Do söë ngûúâi Heå úã raãi raác caác núi, nïn àïën ngaây naây, úã chuâa töí chûác hoåp mùåt ùn uöëng àïí ngûúâi Heå coá dõp gùåp gúä nhau. Vïì lïî nghi, ngaây vña Baâ úã chuâa Heå haâng nùm phaãi laâm hai hònh nöåm cuãa öng thiïån, öng aác cao ba thûúác àïí trûng baây caã ngaây. Vaâo cuöëi ngaây lïî thò àöët 2 hònh nöåm naây àïí cuáng.

Ngûúâi Heå úã caác tónh lên cêån nhû Söng Beá, Àöìng Nai, caác tónh Àöìng bùçng söng Cûãu Long cuäng thûúâng àïën cuáng vaâ àoáng goáp cho Quêìn Tên Höåi Quaán.

Haâng nùm vaâo dõp Tïët, ba àöåi lên, röìng vaâ sû tûã cuãa ngûúâi Heå úã quêån 11 àïìu àïën cuáng Baâ úã chuâa naây. Àoá laâ àöåi sû tûã Kiïën Nghôa, kyâ lên Hûäu Nghõ vaâ röìng Ninh Giang"....



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII BBBAAAÂÂ Â CCCHHHUUUÁÁ ÁAAA XXXÛÛÛÁÁ Á

Di tñch vaâ danh thùæng nuái Sam in dêëu trïn sûã saách gêìn hai thïë kyã qua. Hònh aãnh nuái Sam àaä thêëm àêåm trong têm höìn ngûúâi dên An Giang noái riïng, vaâ miïìn Nam noái chung vúái ngaây lïî höåi Vña baâ thaáng tû.

Miïëu Baâ Chuáa Xûá nùçm dûúái chên triïìn àöng nuái Sam, mùåt chñnh hûúáng vïì nuái, mùåt sau tiïëp giaáp caánh àöìng baåt ngaân búâ kïnh Vônh Tïë. Tûâ cao nhòn xuöëng Miïëu Baâ nhû àoaá sen xanh vûún lïn khoe sùæc trong vûúân hoa kyâ laå.

Miïëu baâ laâ möåt di tñch kiïën truác nghïå thuêåt coá tiïëng úã miïìn nam, cuäng chñnh tûâ ngöi miïëu naây àaä naãy sinh ra bao truyïìn thuyïët vaâ lïî höåi maâ ngûúâi àúâi truyïìn tuång.

Miïëu Baâ Chuáa Xûá vaâ khu danh thùæng nuái Sam haâng nùm àoán nhêån haâng triïåu lûúåt ngûúâi trong vaâ ngoaâi nûúác àïën tham quan chiïm baái.

Theo thöng lïå haâng nùm, Vña baâ Chuáa Xûá àûúåc töí chûác vaâo caác ngaây 23, 24, 25, 26 vaâ 27 thaáng tû êm lõch. Vña chñnh laâ ngaây 25. Vò sao ngûúâi xûa laåi choån ngaây naây? Coá ngûúâi cho rùçng xûa kia dên laâng phaát hiïån ra tûúång Baâ vaâo ngaây àoá. Coá thuyïët cho laâ sau khi saå luáa thùæng lúåi, nïn töí chûác höåi heâ ùn mûâng vaâ laâm lïî cuáng taå ún, lêu dêìn thaânh lïå.

Caác taác giaã Thaåch Phûúng- Trung Vuä, trong 60 lïî höåi truyïìn thöëng Viïåt Nam cheáp rùçng "Vïì nguöìn göëc tûúång Baâ Chuáa Xûá cuäng nhû miïëu baâ àûúåc xêy dûång tûâ bao giúâ, cho àïën nay vêîn chûa coá taâi



liïåu naâo noái roä. theo lúâi caác cuå giaâ kïí laåi, thò ngöi miïëu Baâ àûúåc xêy dûång àêìu tiïn bùçng cêy laá vaâo khoaãng nhûäng nùm 1820- 1825. Coân vïì chung quanh lai lõch cuãa tûúång baâ thò coá nhiïìu truyïìn thuyïët khaác nhau:

1. Coá truyïìn thuyïët kïí rùçng, möåt höm dên àõa phûúng vaâo nuái àöën cuãi, tònh cúâ hoå phaát hiïån tûúång baâ nùçm úã giûäa rûâng, beân vïì baáo cho dên laâng, sau àoá dên laâng àaä cuâng nhau àûa tûúång vïì, lêåp miïëu thúâ.

2. Möåt truyïìn thuyïët khaác kïí rùçng coá möåt võ thêìn linh tûå xûng laâ Baâ Chuáa Xûá Chêu Àöëc àaä baáo möång cho dên laâng; Haäy choån 9 cö gaái àöìng trinh lïn àónh nuái Sam, àûa tûúång ta vïì lêåp miïëu thúâ, ta seä phuâ höå cho dên söëng an laânh vaâ laâm ùn phaát àaåt. Sau àoá, 9 cö gaái àûúåc choån cûã lïn àónh nuái tòm tûúång àaá vaâ quaã nhiïn, hoå àaä gùåp möåt tûúång àaá trong tû thïë ngöìi, mùæt nhòn thùèng vïì phña trûúác, beân khiïng vïì, kyâ rûãa saåch seä, vaâ lêåp miïëu thúâ. Tûâ àoá, hùçng nùm dên laâng lêëy ngaây tûúång baâ àûúåc "an võ" taåi miïëu laâm ngaây lïî Vña Baâ.

3. Möåt truyïìn thuyïët khaác nûäa gùæn vúái chiïën cöng cuãa Thoaåi Ngoåc hêìu vaâ viïåc truâng tu ngöi miïëu laâm ngaây lïî Vña Baâ. Dûúái triïìu Minh Maång, khi Thoaåi Ngoåc hêìu giûä troång traách trêën giûä biïn giúái têy nam, giùåc ngoaåi xêm thûúâng sang quêëy nhiïîu. Möîi lêìn öng xuêët quên, baâ vúå thûúâng àïën khêën vaái, mong Baâ phuâ höå Thoaåi Ngoåc Hêìu àaánh thùæng giùåc, baão vïå cuöåc söëng yïn laânh cho dên. Vïì sau, àïí taå ún nhûäng àiïìu ûáng nghiïåm, vúå Thoaåi Ngoåc Hêìu àaä cho xêy cêët laåi ngöi miïëu to vaâ khang trang hún. Lïî khaánh thaânh àûúåc töí chûác trong 3 ngaây 24, 25, 26 thaáng 4 êm lõch. Tûâ àoá vïì sau thaânh lïå, dên chuáng lêëy nhûäng ngaây trïn laâm lïî Vña baâ. Nïëu chi tiïët naây coá thêåt, thò àêy cuäng laâ möåt thöng tin cho biïët thïm rùçng miïëu Baâ Chuáa Xûá àûúåc xêy dûång tûâ thúâi Minh Maång.

4. Laåi coá truyïìn thuyïët gùæn vúái lïî Vña baâ vúái têåp quaán saãn xuêët nöng nghiïåp úã àõa phûúng, cho rùçng thaáng tû laâ thúâi vuå baâ con xuöëng giöëng laâm muâa. Hoå laâm lïî cêìu Baâ, hy voång muâa seä àûúåc böåi thu.



Nhên dõp naây, dên chuáng töí chûác nhûäng cuöåc vui chúi, röìi lêu dêìn thaânh lïå. Tûâ möåt höåi laâng Vônh Tïë mang àùåc àiïím lïî cêìu muâa trong nöng nghiïåp àaä dêìn biïën thaânh lïî Vña baâ, thu huát àöng àaão khaách thêåp phûúng tûâ caác núi ngaây caâng àöng.

Vïì nguöìn göëc tûúång, cho àïën nay vêîn chûa xaác àõnh roä xuêët xûá cuäng nhû niïn àaåi. Tûúång àûúåc taåc taåi chöî, hay tûâ núi naâo àûa àïën? Vaâo thúâi kyâ naâo vaâ àûúåc vêån chuyïín àïën nuái Sam bùçng phûúng tiïån gò? Cêìn lûu yá thïm möåt àiïìu laâ tûúång àûúåc taåc bùçng loaåi àaá töët, maâu xanh (khöng giöëng loaåi àaá úã vuâng nuái Sam) coá hònh daång nam thêìn. Caánh tay bïn phaãi bõ gaäy mêët vaâ àûúåc phuåc chïë laåi bùçng möåt loaåi àaá khaác. cùn cûá vaâo àûúâng neát, phong caách thïí hiïån, möåt söë nhaâ khaão cöí hoåc cho rùçng tûúång thuöåc loaåi nghïå thuêåt trung cöí ÊËn Àöå".

Höì Tûúâng khi quan têm àïën lïî höåi vña baâ chuáa xûá cuäng viïët "Chaánh àiïån cuãa miïëu baâ göìm hai lúáp. Lúáp trong cuâng laâ núi thúâ baâ Chuáa Xûá nuái Sam vúái tûúång baâ bùçng àaá àùåt trïn bïå cao, saát hai bïn laâ hai con haåc trùæng biïíu tûúång cöët caách tiïn thaánh cuãa Baâ. Bïn phaãi tûúång Baâ laâ möåt linga cuäng bùçng àaá àùåt trïn möåt hûúng aán thúâ, goåi laâ baân thúâ Cêåu. Bïn traái tûúång Baâ, laâ hûúng aán thúâ möåt tûúång göî chaåm hònh nûä giúái, goåi laâ baân thúâ Cö. Lúáp thûá hai laâ baân thúâ Höåi àöìng, saát liïìn hai tûúång chim phûúång. Hai bïn traái, phaãi cuãa baân thúâ Höåi àöìng laâ baân thúâ Tiïìn hiïìn khai khêín (úã bïn traái) vaâ baân thúâ Hêåu hiïìn khai cú (úã bïn phaãi).

Vïì pho tûúång baâ Chuáa Xûá nuái Sam Chêu Àöëc, khi bûúác vaâo khaão saát thûåc tïë, thò pho tûúång vöën laâ möåt pho tûúång àaá, thïí hiïån daáng hònh möåt ngûúâi àaân öng trong tû thïë ngöìi, chên traái cuãa tûúång xïëp bùçng troân, muäi baân chên giaáp vúái chên phaãi; trong luác chên phaãi àïí gêåp, co göëi, chöëng thùèng baân chên xuöëng mùåt bïå àaá. Tay traái cuãa tûúång úã tû thïë chöëng naånh, baân tay xoaãi xuöëng mùåt bïå àaá, phña sau àuâi traái. Tay phaãi tûúång thaã tûå nhiïn, baân tay uáp trïn àêìu göëi phaãi. Toác tûúång uöën thaânh nhûäng buáp xoùn, thaã vïì phña sau. Trïn mùåt tûúång coá möåt vaânh ngêën, laâ núi àùåt maäo lïn àêìu tûúång. Trong vaânh ngêën naây coá nhûäng hoa vùn hònh moác cêu, riïng úã phêìn vaânh nùçm



trûúác traán cuãa tûúång coá möåt hònh troân, chung quanh laâ nhûäng hoa vùn kiïíu ngoån lûãa. Trïn caánh tay àïí trêìn cuãa tûúång coá möåt vaânh àai, giöëng nhû caái voâng àeo tay. Toaân böå daáng hònh cuãa pho tûúång laâ daáng hònh möåt ngûúâi àaân öng traân àêíy sûác söëng, vúái böå ngûåc cùng núã vaâ chiïëc buång phïå. Trïn ngûåc cuãa tûúång coá möåt vaânh àai nhû voâng kiïìng, trûúác ngûåc laâ hònh maãnh trùng lûúäi liïìm khaá röång.

Toaân böå pho tûúång cao chûâng 1,25m, àûúåc taåc liïìn möåt thúát àaá cuâng loaåi, vúái bïå tûúång daây chûâng 10cm. Vïì trang phuåc, tûúång àûúåc taåc trong tû thïë àang vêån möåt chiïëc khöë. úã bùæp caánh tay, gêìn baã vai cuãa tûúång, saát naách, nöíi cöåm möåt voâng àai coá hònh daång nhû möåt chiïëc voâng àeo tay. úã cöí tûúång nöíi cöåm möåt voâng àai hònh voâng kiïìng, chöî voâng nùçm ngay ngûåc khaá to baãn, hònh lûúäi liïìm, coá leä laâ möåt thûá voâng àeo cöí xûa.

Thïë nhûng tûâ luác naâo tûúång àûúåc goåi laâ Baâ Chuáa Xûá nuái Sam trong khi thûåc tïë laâ möåt pho tûúång àaân öng? Böå saách Àaåi Nam nhêët thöëng chñ cuãa Quöëc sûã quaán triïìu Nguyïîn khi miïu taã lùng miïëu, chuâa chiïìn úã nuái Sam cuäng chó noái àïën Têy An tûå vaâ lùng Thoaåi Ngoåc hêìu, maâ khöng hïì noái gò àïën miïëu baâ Chuáa Xûá nuái Sam, trong khi miïëu Baâ hiïån nay chó caách hai cú súã noái trïn chó möåt con àûúâng.

Àiïìu naây cho thêëy vaâo thúâi àiïím cuöëi thïë kyã XIX àêìu thïë kyã XX, miïëu Baâ Chuáa Xûá coá thïí coân quaá nhoã nhoi, chûa coá ngûúâi àïën chiïm baái àöng àaão, nïn chûa àûúåc sûå àïí mùæt cuãa caác sûã thêìn Triïìu Nguyïîn. Ngay caã Sún nam khi miïu taã chuâa miïëu vuâng biïn giúái caác tónh hêåu Giang cuäng khöng àïì cêåp àïën miïëu Baâ Chuáa xûá nuái Sam: "Vuâng biïn giúái vêîn laâ núi chuâa miïëu nhûát: àònh thúâ Nguyïîn hûäu caãnh, chuâa Têy An (nuái Sam), chuâa Têy Sún, àònh thúâ Thaânh Hoaâng laâng Vônh Ngûún (Chêu Àöëc), miïëu hoå Maåc, chuâa Phuâ Dung, Tam Baão, Àõa Taång, chuâa Quan Cöng (Haâ Tiïn). Ban sú, caác chuâa miïëu àïìu lúåp laá, àöi ba nùm sau múái lúåp ngoái".

Do vêåy coá thïí noái rùçng miïëu baâ Chuáa Xûá nuái Sam chó múái bùæt àêìu phaát lïn tûâ nhûäng nùm 60 cuãa thïë kyã XX, khi "ban trõ sûå miïëu



Baâ coá cöng hûúng chuã Phaåm Vùn Tiïn coá àïì xûúáng tö àiïím mùåt maây hònh tûúång thêåt giöëng phaái nûä. àûúåc têët caã hûúãng ûáng, öng àïën Chúå Lúán thuï thúå àùæp tûúång coá tay nghïì tinh xaão vïì àiïím xuyïët khuön mùåt vaâ gùæn pha lï vaâo àöi mùæt trúã nïn söëng àöång. Du khaách àûáng phña naâo, quay mùåt àïìu nhòn thêëy aánh mùæt cuãa tûúång roåi thêëu suöët. Àïí cuãng cöë niïìm tin vö biïn, thiïån nam tñn nûä thûúâng dêng lïî vêåt hiïën tïë caã y phuåc àùæt tiïìn, àöì trang sûác bùçng kim loaåi quyá".

Theo nhaâ khaão cöí hoåc ngûúâi Phaáp, öng Malleret, trong thúâi gian tiïën haânh khai quêåt khu oác Eo- Ba Thï tûâ nùm 1942 àïën nùm 1944, öng coá àïën nuái Sam nghiïn cûáu tûúång baâ Chuáa Xûá, vaâ cho biïët rùçng àêy laâ loaåi tûúång nam thêìn, àûúåc taåo theo daáng ngûúâi ngöìi nghó ngúi, vûúng giaã, vêåt liïåu bùçng sa thaåch, giaá trõ nghïå thuêåt cao. Nùm 1989, möåt àoaân ngoaåi giao ÊËn Àöå coá àïën thùm vuâng naây, vaâo miïëu Baâ Chuáa Xûá, hoå rêët ngaåc nhiïn laâ àûúåc gùåp loaåi tûúång thêìn Shivalinga úã khu vûåc nuái Sam trong danh xûng Baâ Chuáa Xûá! Toám laåi, qua giaám àõnh bûúác àêìu cho biïët tûúång Baâ Chuáa Xûá laâ möåt taác phêím àiïu khùæc thúâi Trung cöí coân giûä laåi àïën ngaây nay vaâ àûúåc nhiïìu ngûúâi suâng kñnh".

Trûúác àêy vaâ hiïån nay vña Baâ coá caác nghi thûác cuáng tïë nhû sau:

1. Lïî tùæm Baâ. Lïî naây àûúåc töí chûác vaâo luác 24 giúâ àïm 23 raång ngaây 24. Noái laâ tùæm baâ, nhûng thûåc tïë laâ lau laåi buåi bùåm trïn tûúång thúâ vaâ thay aáo maäo cho Baâ. vaâo giúâ àoá, trong khuön viïn miïëu, haâng chuåc ngaân ngûúâi chen chuác nhau trïn sên, moåi di chuyïín túái lui chó coá thïí nhñch tûâng bûúác möåt.

Vaâo 23 giúâ 30, öng chaánh baái vaâ Ban quaãn trõ lùng miïëu cuâng caác võ bö laäo àõa phûúng coá mùåt úã chaánh àiïån. caác du khaách dêng cuáng aáo maäo cho tûúång Baâ coá vinh dûå àûúåc àûáng trong khu vûåc Chaánh àiïån àïí chûáng kiïën.

Àuáng 0 giúâ ngaây 24, lïî tùæm Baâ àûúåc chñnh thûác cûã haânh. Nghi thûác àêìu tiïn laâ thùæp saáng hai cêy àeân cêìy to trûúác tûúång Baâ. Öng chaánh baái vaâ hai võ bö laäo niïåm hûúng, dêng rûúåu, traâ, kïë àïën laâ Ban



quaãn trõ lêìn lûúåt niïåm hûúng cêìu nguyïån, lïî têët. Bûác maân vaãi coá viïìn ren thïu chûä, hoa nhiïìu maâu sùåc súä àûúåc keáo ngang bïå thúâ, che khuêët khu vûåc àùåt tûúång. Möåt nhoám tûâ 4- 5 phuåc nûä àaä àûúåc choån lûåa, phên cöng tûâ trûúác veán maân bûúác vaâo trong chuêín bõ tùæm Baâ. Àêìu tiïn laâ cúãi maäo, khùn àöåi trïn tûúång, röìi lêìn lûúåt àïën àai aáo, a áo ngoaâi, aáo trong, àïí löå toaân thên pho tûúång bùçng àaá sa thaåch úã tû thïë ngöìi.

Dûúái chên tûúång Baâ àûúåc àùåt möåt chêåu nûúác nhoã àûång nûúác hoa xöng lïn thúm ngaát, haâng chuåc chiïëc khùn àûúåc nhuáng vaâo chêåu, vùæt khö röìi lau lïn cöët tûúång. Söë lûúång khùn böng du khaách àem àïën coá haâng trùm, nïn àïí laâm vûâa loâng moåi ngûúâi, töí phuåc vuå cûá chöëc laát laåi thay khùn múái, cöë sûã duång söë khùn àûúåc àûa vaâo. Sau àoá möåt mêm àêìy loå nûúác hoa loaåi àùæt tiïìn àûúåc dêng lïn, möîi loå àïìu àûúåc xõt möåt ñt vaâo tûúång cöët, xong traã laåi cho chuã. Ngûúâi dêng cuáng kñnh cêín mang vïì nhaâ xem nhû möåt vêåt gia baão. Kïë àïën, möåt böå aáo àeåp nhêët dêng cuáng trong kyâ lïî höåi àûúåc khoaác lïn tûúång, thùæt dêy àai aáo röång vaâ caác böå phêån khaác, cuöëi cuâng àöåi maäo lïn tûúång.

Lïî tùæm Baâ xong, bûác maân àûúåc keáo qua möåt bïn, moåi ngûúâi chen nhau àïën gêìn àïí chiïm ngûúäng, khêën vaái, ai cuäng cöë àïën saát bïn bïå thúâ àïí xin löåc baâ. Löåc baâ bêy giúâ chó laâ möåt vaâi caânh hoa, möåt vaâi traái cêy àïí trïn baân, chûá khöng nhû trûúác àêy coá ngûúâi sûã duång nûúác tùæm Baâ xem nhû nûúác thaánh àïí chûäa bïånh, hay uöëng vaâo àïí àûúåc maånh gioãi, khöng bõ taâ ma quêëy nhiïîu. Huã tuåc naây ngaây nay khöng coân nûäa.

Lïî tùæm Baâ thûúâng keáo daâi khoaãng möåt giúâ, sau àoá moåi ngûúâi àûúåc tûå do lïî baái.

2. Lïî thónh sùæc Thoaåi Ngoåc Hêìu vïì Miïëu Baâ:

Lïî naây àûúåc tiïën haânh vaâo luác 15 giúâ ngaây 24.

Taåi miïëu baâ, caác bö laäo trong laâng vaâ Ban quaãn trõ lùng miïëu lïî phuåc chónh tïì sang lùng Thoaåi Ngoåc Hêìu nùçm àöëi diïån vúái miïëu baâ qua möåt con àûúâng thónh sùæc. Àoaân thónh sùæc coá àöåi muáa lên cuãa Miïëu baâ ài trûúác, kïë àïën laâ öng chaánh baái, hai võ bö laäo vaâ nhûäng võ



chûác sùæc khaác. theo sau laâ caác hoåc troâ lïî xïëp thaânh hai haâng doåc, tay cêìm cúâ phûúán ài hêìu trûúác vaâ sau long àònh do böën ngûúâi khiïng.

Àïën trûúác àiïån thúâ Thoaåi Ngoåc Hêìu, moåi ngûúâi dêng hoa, niïåm hûúng tïë lïî. Sau phêìn nghi thûác, àoaân thónh böën sùæc (baâi võ) lïn long àònh vïì miïëu. Böën baâi võ àoá laâ: Baâi võ cuãa Ngoåc Hêìu Nguyïîn vùn Thoaåi, bïn traái laâ baâi võ baâ nhõ phêím Trûúng Thõ Miïåt, cuöëi cuâng laâ baâi võ Höåi àöìng.

Khi vaâo àïën Miïëu Baâ, caác baâi võ trïn àûúåc an võ ngöi chñnh àiïån, Ban quaãn trõ dêng hûúng thónh an, lïî thónh sùæc àûúåc kïët thuác.

Vò sao Vña Baâ Chuáa Xûá laåi coá tuåc lïå naây? Theo nhiïìu ngûúâi cho biïët, tuåc lïå thónh sùæc Thoaåi Ngoåc hêìu àaä coá tûâ lêu. Coá leä nhên dên laâng Vônh Tïë xûa trûúác khi cuáng tïë phaãi thónh sùæc Thoaåi Ngoåc Hêìu àïën Miïëu Baâ àïí chûáng kiïën vaâ àöìng thúâi àïí toã loâng biïët ún öng laâ ngûúâi coá cöng khai phaá vuâng àêët hoang vu naây.

3. Lïî Tuác Yïët:

Lïî àûúåc töí chûác 0 giúâ ngaây 25 raång ngaây 26. Têët caã caác bö laäo trong laâng vaâ Ban quaãn trõ lùng miïëu lïî phuåc chónh tïì, àûáng xïëp haâng hai bïn trûúác tûúång Baâ. Phña sau caác võ laâ böën hoåc troâ lïî vaâ böën àaâo thêìy. àûáng chñnh diïån vúái tûúång baâ laâ öng chaánh baái. Vêåt cuáng göìm coá: möåt con heo trùæng (àaä àûúåc caåo löng möí buång saåch seä, chûa nêëu chñn), möåt àôa àûång huyïët coá ñt löng heo goåi chung laâ "mao huyïët", möåt mêm xöi, möåt mêm traái cêy, möåt mêm trêìu cau, möåt àôa gaåo muöëi. caác lïî vêåt àûúåc baây trïn baân trûúác tûúång baâ.

Vaâo lïî cuáng, öng chaánh baái vaâ caác võ bö laäo àïën niïåm hûúng trûúác baân thúâ. Kïë àïën laâ phêìn "Khúãi cöí". Sau khi àaánh ba höìi tröëng göî vaâ ba höìi chiïng tröëng, nhaåc lïî bùæt àêìu tröîi lïn laâ lïî dêng hûúng, chuác tûãu, hiïën traâ.

Tûâng diïîn biïën cuãa buöíi lïî àûúåc hai ngûúâi xûúáng lïî, möåt xûúáng nöåi, möåt xûúáng ngoaåi - xûúáng to lïn. Öng chaánh baái ài trûúác, böën hoåc



troâ lïî vaâ böën àaâo thêìy ài theo, hûúáng vïì phña baân thúâ töí. Taåi àêy öng chaánh baái tûå roát rûúåu àïí hoåc troâ lïî àem lïn dêng cuáng.

Sau khi dêng cuáng hoa laâ dêng ba lêìn rûúåu goåi laâ chuác tûãu, dêng ba lêìn traâ goåi laâ hiïën traâ, theo lïånh cuãa ngûúâi xûúáng lïî, baãn vùn tïë àûúåc mang àïën trûúác baân thúâ. Möåt ngûúâi trong Ban quaãn trõ lùng miïëu àoåc vùn tïë. Dûát baâi vùn tïë, öng chaánh baái àöët vùn baãn naây vaâ möåt ñt giêëy vaâng baåc, heo cuáng trïn baân àûúåc lêåt ngûãa ra trûúác khi khiïng ài, phêìn cuáng tuác yïët àaä xong.

4. Lïî xêy chêìu

Sau cuáng tuác yïët laâ Lïî xêy chêìu. Àïí chuêín bõ cho lïî naây, ngûúâi ta khiïng baân töí ra ngoaâi vaâ thay vaâo àoá möåt caái tröëng chêìu.

Vaâo lïî ngûúâi xûúáng nöåi hö to "ca cöng tûåu võ", öng chaánh baái ca cöng liïìn bûúác tú ái baân thúâ àùåt giûäa voä ca, hai tay cêìm duâi tröëng nêng ngang traán khêën vaái. Phña bïn traái baân thúâ coá möåt tö nûúác vaâ möåt nhaânh dûúng liïîu. Öng chaánh baái ca cöng cêìm nhaânh dûúng nhuáng vaâo tö nûúác röìi vaãy nûúác ra xung quanh, vûâa àoåc to nhûäng lúâi cêìu nguyïån:

"Nhêët xaái thiïn thanh" - Trúâi luön thanh bònh

"Nhõ xaái àõa linh" - Àêët thïm tûúi töët

"Tam xaái nhún trûúâng" - Ngûúâi söëng muön tuöíi

"Tûá xaái quyã diïåt hònh" - Quyã dûä bõ tiïu diïåt.

Àoåc xong, öng chaánh baái ca cöng àùåt tö nûúác, caânh dûúng trúã laåi baân thúâ, öng àaánh ba höìi tröëng vaâ xûúáng "ca cöng tiïëp giaá", lêåp tûác àoaân haát böå nöíi chiïng tröëng röå lïn vaâ chûúng trònh haát böå bùæt àêìu. Caác tuöìng haát böå sau àêy thûúâng àûúåc diïîn taåi miïëu baâ: Trêìn Bònh Troång, Saát Thaát, Lûu Kim Àñnh, Trûng Nûä Vûúng v.v...

5. Lïî Chaánh tïë



Àïën 4 giúâ saáng ngaây 26 cuáng Chaánh tïë (nghi thûác giöëng nhû cuáng "tuác yïët"). Chiïìu ngaây 27 àûa sùæc Thoaåi Ngoåc hêìu vïì Sún Lùng. Chûúng trònh haát böå chêëm dûát. Kïët thuác cuáng vña Baâ.

Song song vúái cuöåc lïî chñnh úã Miïëu baâ Chuáa Xûá, caác hoaåt àöång vùn hoaá nghïå thuêåt dên gian àûúåc biïíu diïîn nhû muáa lên, muáa mêm thao, muáa àôa cheán...thu huát nhiïìu du khaách.

Xûa, bïn caånh caác hoaåt àöång chñnh xung quanh Miïëu Baâ coá biïët bao têåp tuåc nhû: xin xêm, boái toaán, àöìng boáng...àûúåc diïîn ra rêët nhiïìu, liïn tuåc trong nhûäng ngaây naây.

Sau ngaây miïìn Nam giaãi phoáng, àûúåc sûå chó àaåo cuãa ngaânh vùn hoaá vaâ Ban quaãn trõ, nhên dên xaä Vônh tïë àaä biïën ngaây Vña baâ thaânh ngaây höåi truyïìn thöëng. nhiïìu têåp tuåc xêëu àûúåc ngùn chùån. Thay vaâo àoá laâ caác hoaåt àöång vùn hoaá laânh maånh, truyïìn thöëng vaâ söi nöíi hún.

Lïî höåi Baâ Chuáa Xûá nuái Sam laâ möåt lïî höåi mang baãn sùæc dên töåc àêåm neát, nhûng cuäng chûáa àûång nhiïìu maâu sùæc àõa phûúng Nam Böå.

Nghi thûác lïî tùæm Baâ, cuáng tuác yïët mang tñnh chêët riïng biïåt, coân caác hoaåt àöång lïî höåi khaác nhû thónh sùæc, xêy chêìu haát böå, giöëng nhû caác lïî kyâ yïn úã caác àònh thêìn nam Böå. Nhû vêåy cho pheáp chuáng ta kïët luêån, lïî höåi Baâ Chuáa Xûá nuái Sam laâ möåt lïî höåi vùn hoaá dên gian àaáp ûáng nhu cêìu vùn hoaá xaä höåi, àúâi söëng tinh thêìn cuãa nhên dên.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅ ÅIII DDDIIINNNHHH CCCÖÖÖ

Cuäng nhû "Chuáa Hoân" úã Kiïn Giang, "Nuái Sam" úã An Giang, tïn goåi "Dinh Cö" úã Long Haãi (Àöìng Nai trûúác àêy, nay thuöåc Baâ Rõa- Vuäng Taâu) àaä trúã nïn quen thuöåc vúái khaách thêåp phûúng.

Laâ ngöi miïëu nhoã thúâ möåt trinh nûä chïët nûúác, nùçm trïn moãm àöìi löång gioá úã baäi tùæm Long Haãi. Dinh Cö àûúåc dûång lïn bùçng loâng tin, sûå tñn ngûúäng vöën coá lêu àúâi trong nhên dên.

Tûúng truyïìn, 186 nùm trûúác, xaác möåt ngûúâi con gaái khoaãng 16 tuöíi daåt vaâo baäi, tïn cö laâ Lï Thõ Höìng Thuyã, quï úã Phan Rang, theo cha Lï Vùn Khûúng dong ghe bêìu xuöi ngûúåc Trung - Nam àïí àaánh bùæt caá vaâ trao àöíi haâng àan laát bùçng tre.

Möîi lêìn ghe bêìu qua vuâng biïín Long Haãi, Cö nhòn caãnh sún thuyã hûäu tònh, thûúâng ao ûúác àûúåc úã laåi àêy chung söëng. Möåt àïm baäo töë, trúâi chiïìu loâng Cö, àûa Cö theo soáng biïín daåt vaâo, nùçm laåi trïn baäi caát trùæng xoaá, núi maâ Cö tûâng mong ûúác. Caát àuân lïn che chúã, soáng vöî muön nghòn lúâi ru cho Cö yïn giêëc. Dên laâng xem Cö laâ nûä thêìn thiïng liïng nïn lêåp möå trïn àöìi, dûång miïëu thúâ bïn caånh. Àêìu tiïn chó laâ möåt nêëm möå àêët, miïëu tre laá. Miïëu vaâ möå thay àöíi dêìn theo sûå linh ûáng ngaây caâng lan röång. Möåt lêìn (vaâo khoaãng nùm 1966), miïëu phaát hoaã, àûúåc truâng tu thaânh ngöi àïìn khang trang hún. Àêìu nùm 1990, Dinh Cö laåi àûúåc truâng tu bùçng kinh phñ quyïn goáp cuãa khaách thêåp phûúng, trúã thaânh möåt dinh thûå kiïn cöë nhû hiïån nay.

Tûâ khi coá Dinh Cö àïí hûúng khoái, ngû dên Long Haãi co á thïm sûác maånh tinh thêìn trong löìng ngûåc àïí àûúng àêìu vúái vêët vaã, gian



nan. Thaânh tñch cuãa mònh, dên laâng thûúâng gaán cho Cö, dïåt thaânh nhiïìu huyïìn thoaåi thi võ, chuá yïëu laâ chuyïån Cö ûáng linh ûáng giuáp ngûúâi hiïìn vûúåt khoá khùn. Sûå tön kñnh daânh cho Cö àaä trúã thaânh têåp quaán cuãa ngûúâi Long Haãi, trong àoá êín chûáa khaát voång vaâ niïìm tin vïì cuöåc söëng thanh bònh, thõnh vûúång.

Haâng nùm, lïî höåi thûúâng múã trong 3 ngaây (10 - 11 - 12 thaáng 2 êm lõch), suöët caã ngaây caã àïm. Haâng chuåc vaån khaách thêåp phûúng tûâ miïìn Têy, thaânh phöë Höì Chñ Minh, Lêm Àöìng, Bònh Thuêån... luä lûúåt keáo vïì Long Haãi dûå "Giöî Cö", chen chuác nhau trong rûâng dûúng, trïn baäi caát, úã nhûäng haânh lang, khoaãng tröëng àïí nghó qua àïm, dûå troån 3 ngaây höåi. Coá ngûúâi phaãi àïën trûúác mêëy ngaây múái mong kiïëm àûúåc chöî troå. Coá gia àònh mang theo caã con caái caã àöì duâng nöåi trúå àïí ùn nghó taåi chöî. Àïm buöng maân, rûâng dûúng lao xao, soáng biïín rò raâo, lêëp loaáng trùng, löìng löång gioá... caãnh hûäu tònh khiïën ngûúâi ta quïn vêët vaã maâ vui vúái cuöåc haânh hûúng mang tñnh chêët daä ngoaåi.

Tûâ raång saáng ngaây 10 thaáng 02 êm lõch, ngûúâi ta àaä bùæt àêìu viïëng Cö. Möîi ngûúâi thûúâng cêìm trong tay möåt nhaânh huïå trùæng tûúång trûng cho sûå thanh khiïët. Giúái treã ham vui, caác cuå giaâ suâng tñn àïìu chen nhau vûúåt 187 bêåc àúâ àïí dêng hûúng xin löåc núi chñnh àiïån.

Àïm 10 vaâ 11 laâ àïm höåi hoa àùng. aánh àeân saáng rûåc hoaâ cuâng aánh trùng. Haâng vaån ghe thuyïìn quay muäi vïì Dinh chêìu Cö, tiïëng chiïng, tiïëng tröëng röån raâng thêu àïm. Lïî chñnh àûúåc töí chûác tûâ raång saáng ngaây 12. Tûâ chñnh àiïån, àoaân ngûúâi chónh tïì cúâ quaåt ra baäi, lïn thuyïìn, ra khúi laâm lïî "Nghinh Cö". Lïî "Nghinh Cö" àûúåc cûã haânh long troång. Võ Chaánh baái dêîn àêìu, àoaân hoåc troâ lïî tiïëp bûúác, coá cúâ xñ, loång che, hoa àùng rûåc rúä. Möåt chiïëc ghe to àùåt baây hûúáng aán àûúåc xem laâ ghe daânh "Nghinh Cö". Ghe àûúåc höå töëng búãi vaâi chuåc chiïëc ghe khaác. Àoaân ghe nöëi nhau ra khúi trong tiïëng chiïng tröëng vang trúâi. Àïën Muäi Nhoã, núi coá ngöi möå Cö, àoaân ngûúâi xuöëng ghe lïn viïëng möå, nghïnh àoán Cö vïì Dinh.



Àùåc biïåt, trong lïî "Nghinh Cö", coân duy trò àûúåc hònh thûác diïîn xûúáng "Haát baã traåo". Theo TS Tön Thêët Bònh, "Haát baã traåo" coá nghôa laâ haát coá nùæm maái cheâo, möåt thïí loaåi dên ca nghi lïî phöí biïën cuãa cû dên vuâng biïín tûâ Bònh Trõ Thiïn (cuä) àïën Bònh Thuêån. Ngû dên thûúâng töí chûác haát baã traåo trong nghi lïî àûa ma Caá Öng.

Úã Long Haãi, haát baã traåo laåi gùæn vúái lïî "Nghinh Cö". Hònh thûác diïîn xûúáng khöng khaác haát baã traåo cuãa cû dên vuâng biïín Nam Trung böå, cuäng coá töíng khoang (hoùåc töíng thûúng), töíng muäi, töíng la ái vaâ àaám baån cheâo tûâ 12 àïën 16 ngûúâi. Caác baån cheâo vaâ caác töíng àïì trong trang phuåc cöí truyïìn, vûâa haát vûâa diïîn (xûúáng - xö) mö phoãng thao taác cuãa ngûúâi ài biïín vûúåt ngaân truâng soáng gioá. Chó khaác úã nöåi dung baâi haát ngûúäng voång Cö (thay vò ca ngúåi, thûúng tiïëc Caá Öng) vaâ lúâi nguyïån cêìu cho trúâi lïn biïín lùång, töm caá àêìy khoang. Laân àiïåu vaâ baâi haát cho thêëy haát baã traåo Nghinh Cö úã Long Haãi phoáng khoaáng vaâ trûä tònh hún löëi haát "nùång nöîi êu lo" cuãa vuâng biïín Nam Trung böå. Cêu löëi cuãa möåt töíng muäi úã Quaãng Nam:

Mêy giùng muâ mõt

Giöng chúáp saáng loaâ

Tûâ AÃi Vên cho àïën Sún Traâ

Cuäng cêu löëi kiïíu êëy, haát baã traåo úã Long Haãi nheå nhaâng, saãng khoaái hún:

Mêy giùng àùçng muäi

Gioá àuöíi àùçng sau

Maái cheâo khua nûúác lao xao

Nhanh nhanh lïn naâo, khoang thuyïìn àêìy caá.

Coá leä, vuâng biïín truâ phuá, dïî laâm ùn àaä taåo sinh khñ hûáng khúãi cho cêu haát vaâ tûâ àoá diïîn xûúáng nghi lïî cuãa haát baã traåo mang tñnh



sinh h oaåt trûä tònh nhiïìu hún. Dêîu sao, sûå xuêët hiïån haát baã traåo trong lïî höåi Dinh Cö cuâng vúái truyïìn thuyïët vïì Cö cuäng àaä heá múã cho thêëy nguöìn göëc cuãa cû dên Long Haãi vaâ sùæc thaái vùn hoaá cuãa vuâng söng nûúác.

Thuá võ nhêët cuãa khaách hûäu tònh khöng phaãi úã nöåi àiïån, maâ laâ toaân caãnh baäi Long Haãi trong nhûäng ngaây höåi röån raâng, àûáng úã haânh lang cuãa chñnh àiïån, coá caãm giaác nhû àang úã vuâng giao thoa giûäa biïín vaâ trúâi, giûäa àúâi thûåc vaâ hû, giûäa soáng biï ín dêåp dïình nhû àang dïåt luåa vaâ Dinh Cö trong thïë "phuåc long" àang muöën bay lïn. Búãi vêåy, àïën Dinh Cö trong ngaây höåi khöng chó coá ngûúâi suâng tñn maâ coân coá nhûäng vùn sô, thi nhên vaâ caác àöi trai gaái ài tòm rung caãm cho con tim.

Coá n gûúâi cho rùçng lïî höåi Dinh Cö thuöåc daång mï tñn dõ àoan cêìn baâi trûâ, cêìn àùåt ra ngoaâi voâng nïëp söëng vùn hoaá múái. Thêåt ra dêîu thïë naâo, cöët loäi cuãa "Dinh Cö" vêîn laâ lúáp vùn hoaá cöí truyïìn cuãa ngûúâi vuâng biïín dûåa trïn cú súã loâng tin coá thêåt. Ài doåc caác cuâng biïín Viïåt Nam seä thêëy ngû dên Viïåt cuöåc söëng thoái quen thúâ liïåt nûä chêët nûúác (biïíu tûúång cuãa êm tñnh, cuãa sûác nûúác). Thêìn nûä àûúåc thúâ phuång úã Dinh Cö coá khaác thêìn nûä úã caác àïìn miïëu ven söng Höìng, ven biïín miïìn Trung. Cö khöng coá kyâ tñch anh huâng, chó coá têëm loâng yïu biïín, yïu caãnh hûäu tònh maâ ài vaâo loâng ngûúäng voång cuãa nhên dên. Trong àoá lùæng sêu yá nghôa nhên vùn: Loâng yïu biïín, yïu àêët vöën laâ àûác tñnh thiïët yïëu cuãa möîi ngû dên bao giúâ cuäng àûúåc ngûúâi dên Long Haãi quyá troång hún têët thaãy.



LLLÏÏÏÎÎ Î HHHÖÖÖÅÅÅIII CCCHHHUUUÂÂ ÂAAA NNNGGGOOOÅÅ ÅCCC HHHOOOAAAÂÂ ÂNNNGGG

Chuâa Ngoåc Hoaâng hay Ngoåc Hoaâng àiïån, nay goåi laâ chuâa Phûúác Haãi, toåa laåc taåi söë 73, àûúâng Mai Thõ Lûåu, gêìn chúå Àa Kao thuöåc phûúâng Àa Kao, quêån I, thaânh phöë Höì Chñ Minh.

Chuâa Ngoåc Hoaâng àûúåc thaânh lêåp tûâ nùm 1892 do möåt ngûúâi Hoa tïn Lûu Minh chuã xûúáng. Nùm 1900, cöng cuöåc xêy cêët chuâa hoaân thaânh, nhûng àïën nùm 1906 múái laâm lïî khaánh thaânh. Chuâa khúãi nguyïn tïn laâ Ngoåc Hoaâng Àiïån, ngûúâi Phaáp goåi laâ "chuâa Àa Kao", nùm 1982 chuâa gia nhêåp Giaáo höåi Phêåt Giaáo Viïåt Nam vúái hoâa thûúång Thñch Vônh Khûúng chuã trò, múái àöíi tïn thaânh Phûúác Haãi Tûå, nhûng dên gian vêîn quen goåi laâ chuâa Ngoåc Hoaâng.

Trong sên chuâa Ngoåc Hoaâng, ngoaâi hai höì nuöi caá vaâ ruâa, coá möåt miïëu thúâ Höå Phaáp vaâ möåt nhaâ baát giaác che chiïëc àónh lúán àuác bùçng xi mùng giaã àöìng daânh cho khaách haânh hûúng thùæp nhang trûúác khi vaâo chuâa cuäng nhû ra khoãi chuâa. Chuâa Ngoåc Hoaâng coá töíng cöång trïn 300 tûúång thúâ, àûúåc phên böë trong ba gian thúâ. Gian úã giûäa liïìn vúái cöíng vaâo, laâ gian thúâ caác bêåc thiïn tûúáng vaâ Ngoåc Hoaâng, theo thûá tûå tûâ ngoaâi vaâo trong göìm coá:

- Thöí àõa (bïn traái cûãa vaâo), Mön Quan (bïn phaãi cûãa vaâo).

- Phêåt Dûúåc Sû, tûúång phêåt duy nhêët bùçng göî trêìm àùåt trong löìng kñnh, úã giûäa chaánh àiïån.

- Thanh Long àaåi tûúáng (bïn phaãi) vaâ Phuåc Höí àaåi tûúáng (bïn traái), tûúång to bùçng ngûúâi thêåt.



- Cung thúâ Ngoåc Hoaâng úã giûäa, cung thúâ Chuêín Àïì Quan Êm bïn phaãi vaâ cung thúâ Bùæc Àïë, tûác Huyïìn Voä hay Trêën Voä bïn traái.

ÚÃ gian thúâ Ngoåc Hoaâng coá saáu pho tûúång chñnh: bïn phaãi göìm ba võ, vúái giûäa laâ Quan Phu Tûã (chuã vïì viïåc voä) vaâ hai bïn laâ Thiïn Tûúáng vaâ Thiïn Thêìn. Ngoaâi ra, coân coá caác tûúång thúâ khaác nhû: Nam Taâo, Bùæc Àêíu, Hoa Àaâ tiïn sû, Tïì Thiïn àaåi thaánh, Quan Thaánh àïë quên, thêìn Nhêåt, thêìn Nguyïåt, Long Mêîu nûúng nûúng, Tûá Àaåi kim quang, Thaái êët chên nhên, Hoâa thûúång Àaåo Minh, Khuyïën thiïån àaåi sû, hai quan vùn, hai quan voä, hai àöìng tûã, Öng baâ baâ Thiïn Löi cuâng baãy thiïn tûúáng...

Hêìu hïët caác tûúång thúâ úã àêy àïìu bùçng göî, möåt söë ñt laâm bùçng giêëy böìi. Riïng tûúång cuãa Ngoåc Hoaâng laâ pho tûúång ngöìi lúán nhêët trong chuâa. Àêìu tûúång Ngoåc Hoaâng àöåi maäo lúán coá maái che trûúác traán. Hai tay Ngoåc Hoaâng cêìm lõnh tiïîn. Mùåt Ngoåc Hoaâng bònh thaãn, khöng vui cuäng khöng b uöìn, mùæt trong tû thïë múã nhûng khöng thêëy roä troâng mùæt, muäi dúâi vaâ to. Khuön mùåt tûúång Ngoåc Hoaâng hònh chûä àiïìn, hai maá cao vaâ röång, coá böën choâm rêu toãa daâi xuöëng ngang vai. Ngoåc Hoaâng mùåc aáo choaâng röång, hai tay aáo phuã têån àïën caác ngoán tay. aáo àûúåc chaåm nöëi dñnh hïën vaâo tûúång vúái kyä thuêåt sún son thïëp vaâng tinh xaão laâm nöíi bêåt àûúâng neát trang trñ trïn thên aáo vúái möåt con röìng uöën lûúån.

Gian bïn traái tûâ ngoaâi vaâo, theo thûá tûå tûâ trûúác ra sau coá nhûäng hûúng aán vúái caác tûúång thúâ sau:

- Gian àêìu tiïn thúâ Kim Hoa thaánh mêîu, mûúâi hai baâ muå vaâ caác nhuä mêîu trong caác tû thïë nuöi daåy cho treã nhoã. Àêy laâ gian cêìu tûå cho nhûäng ngûúâi hiïëm muöån.

- Gian tiïëp theo laâ Thêåp Àiïån Diïm Vûúng, vúái mûúâi bûác chaåm göî vúái caãnh mûúâi cûãa nguåc phên böí àïìu möîi bïn vaách nùm bûác. Nöëi liïìn gian Thêåp Àiïån vúái gian Kim Hoa thñnh mêîu, coá caác tûúång thúâ: Quan Êm, Kim Àöìng, Ngoåc Nûä, Àõa Taång Vûúng böì taát (biïíu tûúång



cho sûå cûáu röîi), Hoaåt Vö Thûúâng, Tû Maång sûá quên vaâ Dêîn Höìn Tiïìn (biïíu tûúång sûå dêîn dùæt, phên biïåt linh böí laânh dûä).

- Thêìn Taâi: Trang phuåc àöì taång, biïíu tûúång mang hïët sûå ruãi ro vaâo mònh vaâ ban phaát taâi löåc cho nhên gian. Tûúång àûáng cuöëi gian Thêåp Àiïån, tay cêìm möåt caái röí àûång caác goái giêëy àoã boåc maãnh giêëy nhoã ghi hai chûä Haán "Taâi Thêìn" bïn trong àïí khaách haânh hûúng xin löåc.

- Gian nöëi liïìn vúái gian Thêåp Àiïån coá caác tûúång thúâ: Nhõ Võ song aán, Maä tûúáng quên, Thaânh Hoaâng Löî Ban vaâ Thaái Tuïë.

- Gian cuöëi cuâng (hiïån khöng coân cho khaách vaâo chiïm baái) göìm hai hûúng aán thúâ Thaåch Cêím Àûúng (tuåc thúâ àaá cuãa ngûúâi Hoa) vaâ thúâ Öng Taâ (tuåc thúâ àaá cuãa ngûúâi Khmer).

- Bïn phaãi gian thúâ Ngoåc Hoaâng laâ phoâng khaách cuãa chuâa, sau phoâng naây coá cêìu thang lïn lêìu. Núi àêy thúâ phuång: Quan Êm böì taát, Quan Thaánh Àïë Quên, Höå phaáp vaâ Töí Lûu Minh - ngûúâi lêåp chuâa.

Tûâ lêu chuâa Ngoåc Hoaâng laâ möåt trong nhûäng cú súã tñn ngûúäng dên gian thu huát àöng àaão khaách haânh hûúng chiïm baái. Vaâo nhûäng ngaây rùçm, muâng möåt êm lõch, nhêët laâ vaâo caác ngaây rùçm lúán trong nùm (15/1 êm lõch, 15/7 êm lõch, 15/10 êm lõch) khaách àïën lïî chuâa àöng àïën haâng vaån ngûúâi. Tuy nhiïn, dõp lïî höåi thu huát khaách àöng nhêët laâ dõp lïî vña Ngoåc Hoaâng vaâo ngaây muâng 9 thaáng giïng êm lõch haâng nùm. Vaâo àõp naây, töëi ngaây muâng 8, võ hoâa thûúång truå trò chuâa töí chûác tuång kinh cêìu an. Caã ngaây muâng 9 daânh cho haâng chuåc vaån khaách àïën chiïm baái, coá caã ngûúâi Hoa lêîn ngûúâi Viïåt. Khoái hûúng muâ mõt khùæp trong ngoaâi...

Trong caác cú súã tñn ngûúäng dên gian cuãa ngûúâi Hoa úã thaânh phöë Höì Chñ Minh, chuâa Ngoåc Hoaâng coá thïí xem laâ möåt trong nhûäng àiïím coá sûác thu huát khaách trong vaâ ngoaâi nûúác àïën tham quan, chiïm baái rêët àöng àaão.



HHHÖÖÖÅÅ ÅIII CCCHHHUUUÂÂ ÂAAA ÖÖÖNNNGGG BBBÖÖÖÍÍ ÍNNN

Chuâa öng Böín cuãa ngûúâi Hoa úã Chúå Lúán, coân goåi laâ Nhõ phuã miïëu, toåa laåc taåi àûúâng Haãi Thûúång Lêîn Öng, quêån 5 (TP. Höì Chñ Minh).

Chuâa coá võ trñ quan yïëu àöëi vúái ngûúâi Hoa göëc Phuác Kiïën úã quêån 5...

Theo taâi liïåu cuãa Lyá Vùn Huâng trong Gia Àõnh traâng Phêåt Tñch cöí thò öng Böín chñnh laâ Chêu Àaåt Quan, möåt viïn quan cuãa triïìu àònh Trung Hoa àúâi nhaâ Nguyïn, thïë kyã thûá XIII.

Öng tham gia caác sûá böå Trung Hoa àïën nhiïìu nûúác úã Àöng Nam aá, trong àoá coá vuâng àêët nam Viïåt Nam vaâ Chên Laåp.

Öng laâ nhaâ viïët sûã vaâ nhaâ du kyá... nöíi tiïëng trong lõch sûã Trung Hoa cöí àaåi. Tûâ miïìn Chên Laåp trúã vïì, öng viïët quyïín Chên Laåp phong thöí kyá (ghi cheáp vïì phong tuåc, àêët àai vaâ con ngûúâi) mö taã vuâng àêët cûåc nam Àöng Dûúng thïë kyã XIII...

Chuâa Öng Böín - Nhõ phuã miïëu coá kiïën truác töíng thïí theo hònh chûä khêíu, göìm böën daäy nhaâ daâi, vuöng goác nhau, khoaãng tröëng úã giûäa taåo nïn sên thiïn tónh.

Nhòn tûâ bïn ngoaâi chuâa Öng Böín nöíi bêåt giûäa phöë phûúâng vúái nhûäng nïëp maái cong nhû chöìng lïn nhau. Nhûäng nïëp maái cong cuãa chuâa Öng Böín khaá àöåc àaáo so vúái nhiïìu ngöi chuâa khaác úã thaânh phöë Höì Chñt Minh cuäng nhû caã nûúác.



Phêìn chñnh àiïån chuâa Öng Böín baây möåt baân thúâ Ngoåc Hoaâng thûúång àïë vúái möåt lû hûúng bùçng àöìng khaá lúán. Bïn trïn Ngoåc Hoaâng coá hai têëm hoaâng phi àaåi tûå "Phuác toaân àûác bõ" vaâ "Thñch cêëp lêm phong". Nhûäng hiïån vêåt naây àûúåc ghi roä laâm trong nùm Quang Tûå thûá 27 tûác 1901.

Ài qua sên thiïn tónh, núi àoá coá daäy baân bùçng xi mùng laâm chöî biïån baây caác lïî vêåt cuáng thêìn, se ä bùæt gùåp möåt hoaâng phi àaåi tûå "Thên Lêm phûúác àõa", neát chûä bay bûúám phong nhaä. Bïn dûúái hoaâng phi laâ möåt baân àïí baây lïî cuáng vaâ cuäng laâ baân thúâ "Nhõ Phuã miïëu phuác àûác chñnh thêìn".

Baân thúâ "Phuác àûác chñnh thêìn" chiïëm võ trñ trung têm cuãa gian chñnh àiïån vúái trang thúâ nguy nga, löång lêîy. Bao lam àiïån thúâ àûúåc sún son thïëp vaâng, chaåm löång hoa laá, röìng, phûúång v.v... Àiïån thúâ phuác àûác chñnh thêìn coá tûúång öng Böín bùçng göî cao khoaãng 1,5m, möåt cöî nguä sûå bùçng àöìng, möåt baâi võ "Nhõ Phuã Àaåi Baá Cöng".

Tûúång öng Böín thïí hiïån möåt öng giaâ khuön mùåt quùæc thûúác, khoan hoâa vúái choâm rêu baåc trùæng buöng daâi, daáng ngöìi thoaãi maái, möåt tay gaác lïn tay ngai, möåt tay vûâa múái vuöët choâm rêu. Nhûäng nïëp aáo tûúång buöng chuâng trong daáng nghô ngúåi suy tû. Bïn dûúái tûúång öng Böín laâ hai tûúång nhoã khaác nhû hai àöìng tûã àang àûáng chúâ àûúåc sai baão.

Bïn traái baân thúã öng Böín laâ möåt gian àiïån thúâ nhoã hún, thúâ Quaãng Traåch Tön Vûúng, cuâng 106 võ khaác. Baân thúâ coá hai di tûúång, tûúång möåt haâi àöìng yïn võ trïn ngai vúái veã mùåt ngêy thú, coá daáng nhû ngaåc nhiïn, bïn dûúái laâ tûúång möåt nhaâ sû (hoùåc àaåo sô) mùåc aáo vaâng, àêìu troåc, löng maây rêåm uöën cong lïn. Trïn trang thúâ Quaãng Àaåi Tön Vûúng coân möåt bûác liïîn nhoã ghi ba chûä "Phuång Sún Tûå". Bïn phaãi baân thúâ öng Böín, àöëi xûáng vúái baân thúâ Quaãng Traåch laâ baân thúâ "Thaái tuïë". Trïn baân thúâ laâ möåt àaåo sô, tay àang lùæc chuöng, chung quanh laâ ba con höí trong traång thaái gêìm gheâ hung haän. Võ àaåo sô vêîn bònh tônh nhòn vïì phña trûúác nhû àang thu



phuåc luä daä thuá. Trûúác tûúång àaåo sô laâ tûúång möåt àöìng nhi úã trêìn àang muáa gûúm.

Daäy nhaâ giûäa bïn phaãi chñnh àiïån laâ núi laâm viïåc cuãa Ban trõ sûå Nhõ Phuã miïëu. Daäy nhaâ bïn traái laâ núi àùåt àiïån thúâ Quan Cöng, Quan Thïë Êm böì taát vaâ hai baân thúâ nhoã hún möåt thúâ baâ Chuáa Sanh (Chuáa Sanh nûúng nûúng) vaâ baâ phu nhên Hoa Phêën (Hoa Phêën phu nhên). Nhûäng di tûúång núi caác àiïån thúâ, baân thúâ úã bïn traái cuäng gêìn giöëng vúái nhiïìu chuâa Hoa khaác thúâ Quan Cöng, Quan Thïë Êm...

Bïn trong chuâa Öng Böín hiïån coân lûu laåi 10 cùåp liïîn bùçng göî, 10 bûác hoaânh phi cuäng bùçng göî àûúåc sún thïëp chaåm tröí rêët kheáo leáo. Hêìu hïët caác liïîn, hoaânh naây coá niïn àaåi Quang Tûå àúâi nhaâ Thanh tûác àûúåc hoaân thaânh vaâo cuöëi thïë kyã trûúác. Ngoaâi ra trong chuâa coân hai quaã chuöng, möåt bùçng àöìng vaâ möåt bùçng gang. Quaã chuöng àuác bùçng gang coá ghi nùm chïë taåo "Quang Tûå nguyïn niïn" (tûác nùm 1875), vúái doâng chûä "chuáng thûúng àöìng cuáng" (do nhûäng ngûúâi buön baán cuáng cho chuâa). Chuöng naây khaá nùång vaâ to lúán, nhaâ chuâa khöng coá giaá treo nïn àaânh àïí daäi dêìu phong sûúng úã dûúái àêët goác chuâa, caånh loâ àöët vaâng maä. Möåt chuöng khaác àuác bùçng àöìng, daáng nhoã, thanh thoaát coá ghi chûä "êët Dêåu troång thu", coá leä àûúåc àuác vaâo nùm 1825.

Nhòn chung, kiïën truác vaâ tû tûúãng chuâa Öng Böín - Nhõ Phuã miïëu tûúng àöëi àún giaãn, nhûng vêîn taåo àûúåc khöng khñ trang nghiïm cuãa möåt cú súã tñn ngûúång, tön giaáo vaâ thïí hiïån möåt phong caách àùåc sùæc vùn hoáa cuãa ngûúâi Hoa úã thaânh phöë. Viïåc choån öng Böín laâm võ thêìn thúâ cuáng chñnh cuãa ngöi chuâa cuäng laâ möåt àùåc àiïím àaáng lûu yá cuãa tön giaáo, tñn ngûúäng cuãa ngûúâi Hoa úã Viïåt Nam noái chung.

Haâng nùm, chuâa Öng Böín coá nhiïìu ngaây lïî höåi lúán. Àùåc biïåt ngaây lïî chñnh cuãa chuâa laâ rùçm thaáng Giïng vaâ rùçm thaáng Taám theo êm lõch. Theo Ban trõ sûå cuãa chuâa, àoá laâ ngaây sinh vaâ ngaây mêët cuãa öng Böín. Lïî vêåt cuáng öng Böín thûúâng laâ heo quay, heo söëng, gaâ



luöåc, hoa traái, nhang àeân v.v... Ngûúi Hoa phêìn lúán laâ ngûúâi göëc Phuác Kiïën àem lïî vêåt àïën chuâa cuáng rêët àöng. Baâ con ngûúâi Hoa thûúâng mua nhûäng voâng hûúng thùæp cuáng treo khùæp voâm trêìn chuâa toãa khoái thúm nghi nguát suöët nhiïìu thaáng.

Ngoaâi hai ngaây lïî chñnh, chuâa Öng Böín cuäng coá möåt söë baâ con ngûúâi Hoa àïën cuáng chuâa vaâo dõp Tïët Nguyïn àaán, Nguyïn Tiïu, Rùçm thaáng Chaåp... Ngûúâi Hoa úã thaânh phöë túái lïî chuâa, dûå höåi rêët àöng vui. Thûúâng vaâo dõp tïët Nguyïn Àaán, caác àöåi muáa Röìng àïën töí chûác biïíu diïîn muáa ngay sên chuâa thu huát haâng ngaân ngûúâi xem. Caác àöåi voä thuêåt, thïí duåc thïí thao, cuäng thûúâng töí chûác caác cuöåc thi àêëu taåi sên chuâa.

Vaâo Rùçm thaáng Giïng möåt söë baâ con ngûúâi Hoa àïën lïî chuâa vaâ xin vay mûúån tiïìn cuãa caác võ thêìn thaánh trong chuâa nhû Öng Böín, Quan Cöng àïí laâm ùn buön baán. Sûå vay mûúån naây coá tñnh chêët tûúång trûng, nhûng àïën cuöëi nùm vaâo Rùçm thaáng Chaåp, baâ con àïën chuâa traã lïî àêìy àuã caã vöën lêîn lúâi bùçng söë tiïìn mùåt boã vaâo caác thuâng phûúác sûúng. Vaâo dõp naây söë ngûúâi àïën chuâa Öng Böín, cuäng nhû nhiïîu chuâa khaác xin xùm, boái toaán khaá nhöån nhõp. Phaãi chùng, nhûäng troâ diïîn, sinh hoaåt vùn hoáa naây laâ nhûäng nhaánh têìm gûãi moåc trïn möåt caânh cêy, cêìn phaãi trûâ boã möåt caåch thêëu tònh àaåt ly á?



LLLÏÏÏÎÎ Î KKKYYYÂÂ Â AAANNN ÚÚÚÃÃ Ã ÀÀÀÒÒÒNNNHHH CCCHHHÊÊÊUUU PPPHHHUUUÁÁ Á

Tûâ ngoaâi vaâo, bïn traái laâ miïëu thúâ Sún quên, bïn phaãi laâ am thúâ Nguä haânh. Bùæt àêìu gian chñnh àiïån, sau gian voä ca, laâ baân thúâ höåi àöìng, baân thúâ öng tûúång, thúâ thêìn Baåch maä, kïë àoá laâ baân thúâ thaânh hoaâng böín caãnh, baân thúâ hai öng: Àöî Àùng Taâu (chaánh vïå thuyã): Lïå Vùn Sanh (phoá vïå thuyã), röìi baân thúâ Thoaåi Ngoåc Hêìu, baân thúâ Nguyïîn Hûäu Caãnh. Hai bïn laâ caác ban thúâ taã ban, hûäu ban, tiïìn hiïìn, hêåu hiïìn.

Võ thêìn chñnh àûúåc thúâ trong àònh Chêu Phuá laâ Nguyïîn Hûäu Caãnh. Öng laâ ngûúâi coá cöng vúái miïìn Nam Böå noái chung, An Giang noái riïng. Nùm 1698 öng nhêån chûác Kinh lûúåc vaâo àêët Gia Àõnh, lêìn àêìu tiïn, töí chûác viïåc haânh chaánh, taåo nïì nïëp cho ngûúâi dên ài khêín hoang.

Nùm 1700 öng chïët, chuáa Nguyïîn Phuác Chu truy phong laâ hiïåp taán cöng thêìn, àùåc têën chûúãng dinh. caác vua nhaâ Nguyïîn, bùæt àêìu tûâ Gia long àïìu truy phong chûác tûúác cho öng. Ngaây 29 thaáng 11 nùm 1852, vua tûå Àûác phong öng laâ thûúång àùèng thêìn, chuêín cho laâng Chêu Phuá, huyïån têy Xuyïn phuång thúâ. Coá leä khi êëy, öng àûúåc coi laâ thaânh hoaâng laâng Chêu Phuá. Búãi leä, trûúác àoá, caác cuöën saách vïì vuâng naây nhû Gia Àõnh thaânh thöng chñ (Trõnh Hoaâi Àûác), Àaåi nam nhêët thöëng chñ (caác quan cheáp sûã nhaâ Nguyïîn) àïìu chûa cheáp gò vïì ngöi àònh vaâ viïåc thúâ naây.

Hai cuöën saách àïìu noái, taåi vuâng naây coá àïìn thúâ öng. Àaåi Nam nhêët thöëng chñ cheáp: "Àïìn thúâ Lïî cöng úã àõa haåt thön Chêu Phuá, huyïån Têy Xuyïn, cûåu trêën thuã Nguyïîn Vùn Thuåy dûång àïìn naây



phuång tûå Tiïìn thöëng suêët chûúãng cú Lïî Thaânh hêìu Nguyïîn Hûäu Caãnh. Àïën nay, hûúng hoaã coân y nhû trûúác maâ roä coá linh ûáng"(1).

Viïåc àûa Thoaåi Ngoåc Hêìu vaâo thúâ phuång úã àêy, khöng roä vaâo thúâi gian naâo.

Vúái caác ban thúâ, nhên vêåt àûúåc phuång thúâ nhû trïn, lïî Kyâ Yïn taåi àònh Chêu Phuá àûúåc töí chûác theo trònh tûå sau:

1. Lïî thónh sùæc: Bùæt àêìu tûâ 7 giúâ saáng ngaây muâng 10/5 êm lõch tiïën haânh lïî thónh "sùæc thêìn Nguyïîn hûäu caãnh" tûâ Nhaâ lúán vïì àònh. Lïî naây rêët long troång, coá xe hoa, long àònh, chiïng, tröëng, hoåc troâ lïî v.v... caác võ trong ban quaãn trõ àònh thêìn mùåc aáo daâi khùn àoáng ài hêìu phña sau. Sau lïî thónh "sùæc thêìn Nguyïîn hûäu caãnh" laâ lïî thónh "Sùæc thêìn Thoaåi Ngoåc Hêìu" taåi phuã thúâ cuãa öng Nguyïîn Khùæc Mi (chaáu nhiïìu àúâi cuãa Thoaåi Ngoåc hêìu), sùæc thêìn cuãa hai öng chaánh vïå thuyã Àöî Àùng Taâu vaâ phoá vïå thuyã Lï Vùn Sanh.

2. Lïî tuác yïët: Lïî tuác yïët àûúåc diïîn ra theo trònh tûå nghi thûác dên gian truyïìn thöëng thûúâng thêëy úã caác àònh trong tónh An Giang. Àuáng möåt giúâ àïm ngaây 11/5 êm lõch Ban quaãn trõ cuãa àònh àaä tïì tûåu àöng àuã àïí bùæt àêìu cuáng tuác yïët. Chõu traách nhiïåm chñnh úã buöíi lïî cuáng laâ öng chaánh tïë- cuäng laâ trûúãng ban quaãn trõ àònh.

- Lïî vêåt chñnh dêng cuáng trong buöíi lïî tuác yïët göìm coá möåt con heo trùæng (heo àaä möí xong, caåo saåch, chûa nêëu chñn), möåt cheán à ûång huyïët, möåt ñt löng heo goåi chung laâ "mao huyïët", möåt mêm xöi, möåt traái cêy, möåt mêm trêìu cau, möåt àôa muöëi, gaåo. Caác lïî vêåt àûúåc baây trïn baân, riïng con heo trùæng àûúåc àùåt sêëp, thên phuã lïn möåt giaá göî cao. Ngoaâi ra coân coá nhûäng lïî vêåt khaác do nhên dên mang àïën dêng cuáng.

Bùæt àêìu vaâo lïî, öng chaánh tïë àïën dêng hûúng lïî trûúác baân thúâ, röìi lêìn lûúåt Ban quaãn trõ thay nhau vaâo lïî. Kïë àïën laâ phêìn "Khúãi chinh cöí", sau khi àaánh ba höìi tröëng göî vaâ ba höìi chiïng moä. Ban



nhaåc lïî vúái caác nhaåc cuå dên töåc bùæt àêìu tröîi lïn, lïî dêng hûúng, chuöëc tûãu, tiïåm traâ bùæt àêìu.

Diïîn tiïën cuãa buöíi lïî àïìu theo sûå àiïìu khiïín cuãa ngûúâi xûúáng lïî.

Sau khi dêng hûúng, dêng ba tuêìn rûúåu goåi laâ chuöëc tûãu vaâ dêng traâ goåi laâ tiïåm traâ, theo lúâi xûúáng cuãa ngûúâi xûúáng lïî, baãn vùn tïë (vùn chuác) àûúåc mang àïën trûúác baân thúâ. Ban tïë quyâ xuöëng "àoåc vùn", trong khi ban nhaåc lïî tröîi nhaåc àïí phuå hoåa cho gioång àoåc. Dûát baâi vùn tïë, öng chaánh tïë nghó cuáng, àöët vùn baãn naây vaâ möåt ñt giêëy tiïìn vaâng baåc, phêìn nghi thûác lïî tuác yïët coi nhû àaä xong.

3. Lïî xêy chêìu vaâ haát böåi. Sau khi lïî tuác yïët xong, laâ àïën lïî xêy chêìu vaâ haát böåi àûúåc töí chûác taåi gian voä ca phña trûúác chñnh àiïån. nhûäng ngûúâi tham dûå cuäng ùn mùåc chónh tïì xïëp thaânh hai haâng nhûng tûâ cûãa chñnh àiïån trúã ra. Trïn gian voä ca, têët caã diïîn viïn àoaân haát böåi hoaá trang, tröëng moä sùén saâng. Öng chaánh baái ca cöng (Chuã trò lïî xêy chêìu) nhuáng caânh dûúng vaâo tö nûúác cêìm trïn tay vêíy ra xung quanh vaâ àoåc lúâi cêìu nguyïån:

- "Nhêët saái thiïn thanh". (Trúâi thïm thanh bònh)

- "Nhõ saái àõa linh" (Àêët thïm tûúi töët)

- "Tam saái nhún trûúâng" (Ngûúâi àûúåc söëng lêu)

- "Tûá saái quyã diïåt hònh" (quyã dûä bõ tiïu diïåt).

Àoåc xong, öng chaánh baái àaánh ba höìi tröëng vaâ noái: "Ca cöng- tiïëp haát", lêåp tûác tröëng moä cuãa àoaân haát böåi röå lïn vaâ chûúng trònh haát böåi àûúåc bùæt àêìu. Àoaân haát rêët nhiïìu xuêët vúái caác tñch tuöìng xûa nhû: Trêìn Bònh Troång, Saát Thaát, Trûng nûä Vûúng, Lûu kim Àñnh, Sún hêåu...

4. Lïî Chaánh tïë: vaâo 3 giúâ saáng ngaây 12/5 êm lõch bùæt àêìu lïî chaánh tïë, nghi thûác diïîn laåi nhû lïî tuác yïët laâ sau phêìn dêng traâ laâ



phêìn êm thûåc mang yá nghôa truyïìn thöëng. Phêìn thûúãng cuãa thêìn ban cho võ chaánh tïë.

5. Lïî nöëi sùæc: Tiïën haânh vaâo luác 13 giúâ ngaây 12/5 êm lõch- ngaây cuöëi cuâng cuãa lïî höåi. Nghi thûác cuäng giöëng lïî thónh sùæc. Lïî höåi kyâ yïn taåi àònh thêìn Chêu Phuá àïën àêy laâ kïët thuác.

Lïî höåi naây thu huát àöng àaão nhên dên quanh vuâng qui tuå vïì vúái lïî vêåt trïn tay, ngûúâi naâo cuäng trang phuåc chónh tïì, quyâ laåy trûúác baân thúâ vaâ cêìu nguyïån thêìn linh sao cho mûa thuêån gioá hoaâ, quöëc thaái dên an, muâa maâng thuêån lúåi, saãn xuêët phaát triïín, nhên dên êëm no.

Nhû thïë, lïî Kyâ Yïn úã àònh Chêu Phuá mang hai lúáp yá nghôa vûâa tûúãng nhúá möåt võ coá cöng khai phaá miïìn Nam Böå, vûâa cêìu mong möåt cuöåc söëng no àuã. Cho nïn, àêy laâ möåt sinh hoaåt vùn hoaá dên gian àaáng àûúåc baão töìn, duy trò vaâ taåo àiïìu kiïån phaát triïín.

Documents

le hoi truyen thong VN 2dl.ueb.edu.vn/bitstream/1247/2988/1/Le hoi truyen thong...Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn, goáp sûác