lber Ortaylı-Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi.pdf

TURKIYE TEKiLAT ve DARE TARH
Uber Ortayl 27 Mays 1947'de Avusturya Bregenz'de dünyaya geldi. lk ve orta örenimini stanbul ve Ankara'da tamamlad. 1965'te Ankara Atatürk Lisesi'nden mezun oldu. Ankara Üniversitesi SBF dari ube (1969) ile DTCF Tarih bölümünü bitirdi. Viyana Üniversitesi'nde Slavistik ve Orientalistik okudu.
Yüksek lisansn Chicago Üniversitesi'nde Prof. Halil nalck ile yaph. Ankara Siyasal Bilgiler Fakültesi'nden Tanzimat Sonras Mahalli dareler adl tezi ile doktora derecesi ald (1974), Osmanl mparatorluu'nda Alman Nüfuzu adl çalmasyla da doçent (1979), 1989'da profesör oldu.
Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, ·Münih, Strasbourg, Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus üniversitelerinde Inisafir öretim üyelii yaph, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc bilimsel dergilerde 16. yüzyl ila 19. yüzyl Osmanl tarihi ve Rusya tarihi ile ilgili makaleleri yayrnland. 1989-2002 yllan arasnda Siyasal Bilgiler Fakültesi'nde dare Tarihi Bilim Dal Bakan'yd. Bilkent Üniversitesi'nde de çalan Ortayl imdi Galatasaray Üniversitesi'nde öretim üyesidir ve ayn zamanda Topkap Saray Müzesi Bakanl görevini yüriihnektedir. lber Ortayl, Uluslararas Osmanl Etütleri Kolnitesi yönetim kurulu üyesi ve Avrupa ranoloji Ceniyeti üyesidir.
Kitaplan (son baslan yaynevi ve yaym ylna göre): Tanzimatdan Cumhuriyete Yerel Yönetim Gelenei (Hil 1985), Hukuk ve dare Adam Olarak Osmanl Devletinde Kad (Turhan 1994), Studies on Ottoman transformatian (lsis Press 1994), Türkiye dare Tarihine Giri (Turhan 2000), Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri 1840-1880 (TTK 2000), Osmanl Toplumunda Aile (Pan 2001), Gelenekten Gelecee (Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl mparatorluu'nda ktisadi ve Sosyal. Deiim. Makaleler 1 (Turhan 2004), Filoloji ve Tarih (TÜBA 2005), Osmanl 'y Yeniden Kefetmek (Tima 2006), Son imparatorluk Osmanl (Tima 2006), Osmanl mparatorluunda Alman Niifuzu (Alkm 2006), Krk Ambar Sohbetleri (Aina Kitaplar 2006), mparatorluun En Uzun Yüzyl (Alkm 2006), Eski Dünya Seyahatnamesi (Aina Kitaplar 2007), Batllama Yolunda (Merkez Kitapçlk 2007), Tarihin Snrlarna Yolculuk (Tima 2007), Avrupa ve Biz (Turhan 2007), stanbul'dan Sayfalar (Alkm 2007), Ottoman Studies (stanbul Bilgi Üniversitesi 2007), Osmanl Bar (Tima 2007). Söyleiler: lber Ortayl ile Tarihin Snrlarna Yolculuk, (Mustafa Armaan ile, Ufuk Kitaplan 2001), Osmanl Mirasndan Cumhuriyet Türkiye'sine lber Ortayl ile Konumalar, (Taha Akyol ile, Ufuk Kitaplan 2002), lber Ortayl Kitab 1 Zaman Kaybolnaz (Nilgün Uysal ile, Bankas2006), Tarih Yazclk Üzerine (Cedit 2009). ·
Eskikitaplarim.com Karagöz
ISBN 978-975-7352-10-5
Üçüncü Bask :ubat- 2010
Bask ve cilt: Boyut Matbaas, Tel: (312) 384 72 12
Cedit Neriyat Matbuat in. ve Nak. San. Tic. Ltd. ti.
Tunus Caddesi 53 /3 Kavakldere- Ankara
Tel: (312) 426 66 16-426 77 78
Faks: (312) 466 30 10
E-Mail: [email protected]
Web: www.turkiyegunlugu.net
Bu kitabm Türkçe ve yabanci dillerdeki neir haklan mahfuzdur ve Cedit Neriyai Ü.d. §ti'ne aittir; · · ' · . · • hiçbir bölümü nairmüessesenin resm7 izni o/maks1zm fotokopi ve bilgisayar dahil elektronik veya mekanik vasJtayla yeniden çoaltJ/amaz ve yayimlanamaz.
aziz hatrasna minnet ve sevgi ile ithaf ediyorum.
A. S asanller Devrinde ran ...................................................... 24
Sasanilerde Merkez ve Eyalet Yönetimi... ........................ 27
B. Bizans mparatorluunun Yönetim Yaps. ..................... 29
mparator ve Merkezi Hükümet Örgütü ......................... 33
Hukuki Yap. ........................................................................ 37
Eyalet daresi. ....................................................................... 39
Bizans'ta Kentsel Örgütler ................................................. 42
KNC BÖLÜM: SLAM DEVLETiNDE YÖNETM ........ 53
slam Devletinde Yönetim Örgütü .................................... 57
Merkezdeki Görevli ve Bürolar ......................................... 59
slam Hukuk Sistemi Üzerine ............................................ 61
slam mparatorluunda Yarg Örgütü ............................ 64
slam Devletinde Vergi ....................................................... 65
TALYAN DENZC DEVLETLER .. 77
talyan Cumhuriyetinde Ticaret, Ulatrma, Gemicilik. 82
Hansa ehirleri ve Novgorod ............................................ 86
Hansa Birliinin Çöküü .................................................... 91
A. Selçuklularda Merkez ve Eyalet Örgütü ....................... 101
B. Anadolu Selçukilerinde Toprak ve Askerlik ............... 104
C. Anadolu'da Beylikler Döneminin Yarath
Tarihi Sonuçlar ................................................................... 106
BENCi BÖLÜM: OSMANLI TOPRAK SSTEM
ÜZERNE ..................................................... 113
B. Tirnar Sistemi ...................................................................... 124
Vergi Çeitleri .................................................................... 134
D. Krsal Hayata Bir Bak .................................................... 143
Yerlemesi. .......................................................................... 155
Osmanl mparatorluunun Sosyo-Ekonomik
steyen Kurarnlar ............................................................... 161
A. Osmanl Padiah ve Saray .............................................. 169
Osmanoullar Hanedan: Hanedan- Al-i Osman ....... 173
Hilafet ve Osmanl Padiahlar ........................................ 198
Osmanl Devleti Bir eriat Devleti miydi? ..................... 199
B. Saray Tekilat .................................................................... 202
E. Maliye Örgütü ..................................................................... 223
F. lmiyye Tekilab .................................................................. 230
Osmanl Denizcilii ........................................................... 245
Osmanl mtiyazl Eyaletleri ............................................ ·255
Osmanl ehrinin Mekansal Yaps. ................................ 280
ehrin Yönetimi ................................................................. 281
Osmanl ehrinin Yönetim ve Yapsal Özellikler
YönündenAvrupa Kentleriyle Karlabrlmas .......... 291
Muhtesib ve Narh lemi .................................................. 300
Osmanl ehirlerinde ae ve bate Sorunu ................... 303
Mahalle (daresi ve Toplumsal Yaps) ........................... 305
Osmanl Kentlerinde AltYap Tesisleri ve Kentsel Hizmetler ......................................................... 310
Vakf .................................................................................... 311
Gayrimüslim Malailelerindeki mar Denetimi ............ 322
B. Kentsel ve Bölgesel Ulam Sistemi
ve Ticari Örgütlenme ........................................................ 324
Kapitülasyonlar Hakknda ............................................... 337
DEGME DÖNEM.. ..................... 345
B. 18. Yüzyl Türkiye'sinde Siyasal ve Sosyal Deime .. 355
VilayetleriUn Toplumsal-Ekonomik
mparatorluunda Slav Uluslar Sorunu ve Rusya .... 372
Bölüme Ek 3 : 18. Yüzyl ve Modemleme Düüncesi.. ..... 389
DOKUZUNCU BÖLÜM: TANZiMAT DÖNEM 1 YÖNETiMiN MODERNLEMES.. 401
A. Tanzimat Hareketinin Nedenleri ve Nitelii ............... 401
Tanzimat Fermannn incelenmesi ................................. 404
Eitim Kurumlarnda Modernleme ............................... 410
Yarg Örgütünde Deimeler .......................................... 412
Parlamentarizmin Gelimesi... ......................................... 418
Vilayet Örgütünde Deimeler ....................................... 427
Belediye Örgütünün Kurulmas. ..................................... 435
1858 Arazi Kanunnamesi.. ............................................... 443
ONUNCU BÖLÜM: TANZiMAT DEVRNE GENEL
BR BAKl ........................................ 467
Merkezi Hükümet (Babali) ................................................. 481
Merkeziyetçilik ve Tara daresi ......................................... 495
Modern Osmanl Belediyeleri .............................................. 503
Geç Tanzimat ve kinci Merutiyet Dönemi ..................... 513
Merkezi Hükümette Yeniden Yaplanma .......................... 516
Tanzimat ve II. Merutiyet Devri dari Tarih Kronolojisi. ............................................................................. 529
Bölüme Ek : II. Abdülhamid Döneminde Anayasal Rejim Meselesi .................................... 533
KULLANILAN KAYNAKLAR ............................................. 541
Bir imparatorluun idari tekilat onun zengin sosyal kurumlamasnn bir yansmasdr. Bu zor deneme inallah
amacna ular.
Bu konuda talebelerin ve meslek d okuyucunun ihtiyac için, ilk kez 1979'da yazdm bu kitab, birinci baskdan sonra bir daha, maalesef ele alamadm. Talep üzerine dostum ve talebem Dr. Mustafa Çalk'n himmetiyle ksa zamanda, aa yukar bir misli daha geniletmek suretiyle yeniden baskya hazrladm. Eserin bu haliyle 2007'nin Kasm aynda yaplan 'yeni' birinci basksnn
birkaç ay gibi ksa bir müddette bitmesi ve 2008'deki ikinci basksnn da youn alaka görmesi elbette sevindiricidir.
Tenkid ve -tavsiyelerin müteakip basklar için yararl olacan tekrar ifade etmek isterim.
Cediften çkan geniletilmi ve gözden geçirilmi birinci basknn hazrlanmasnda en büyük zahmeti daha evvel de belirttiim gibi, dostum, aziz meslektam Prof. Dr. Ahmet Nezihi Turan üstlenmiti. Elinizdeki üçüncü baskdan evvel ise lnönü Üniversitesi'nin genç hocalarndan Dr. Etem Çalk, nadir bulunur Türkçe bilgisi ve metin dikkati ile kitab bandan sonuna kadar yeniden inceleyerek sehven ve yahut zühQien gözümüzden kaçm imla ve baz ifade hatalarn tashih etmitir. Dizgi ve mizanpaj ilerinin yükünü ise her zamanki gibi, Cedit Neriyafn dikkatli ve sabrl emektan Vedat Erden tamtr. Kendilerine teekkürüm sonsuzdur.
Cedit Neriyat ve Dr. Mustafa Çalk'a da ayrca teekkür
borçluyu m.
iber Ortayl
Age Agm AS
AÜHF BA/BOA DA DTCF EF IJMES A TÜ ÜEF ÜHF ÜF KS
MD ODTÜ SBF TDK TMMOB TODAE TTK TUBA TVYY YKY
Ad geçen eser Ad geçen makale Ankara er'iyye Sicili Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Babakanlk Osmanl Arivi
Türkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Dil ve Tarih Corafya Fakültesi Encyclopaedia of Islam (New Edi tion) International Journal of Middle Ea:Stern Studies Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi stanbul Teknik Üniversitesi stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi stanbul Üniversitesi ktisat Fakültesi Kayseri er'iyye Sicili Mühinne Defteri Orta Dou Teknik Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Türk Dil Kurumu Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birlii Türkiye ve Ortadou Amme daresi Enstitüsü Türk Tarih Kurumu Türkiye Bilimler Akademisi TarihVakf Yurt Yaynlar Yap ve Kredi Yaynlar
Konumuz isminden de anlalaca üzere Osmanl tekilat tarihidir. Modern Türkiye idaresinin oluumu alt yüzyllk ömrü olan bu imparatorluun tarihini incelemekle anlalabilir: Bu isimden sadece Osmanl Devletinin bürokratik örgüt erna larnn ve örgüt fonksiyonlarnn anlatlaca biçiminde bir so nuç da çkarlmamaldr. Çünkü Osmanl tekilat; kentlerin, krsal bölgelerin yani ülkenin tüm iktisadi-sosyal sisteminin incelenmesini içeren bir kavramdr. Bu nitelik, kukusuz srf Osmanl ülkelerinin tarihine özgü deildir. Her ülkenin tarihini incelemek için böyle yapmak gerekir.
Osmanl tarihi, Türkiye'nin ve Türkler'in tarihinin ötesinde bir anlama sahiptir. Bugün Balkanlar, Tuna boyu, Ortadou ve Kuzey Afrika' daki saylar yirmi yi aan çeitli dil, din rk ve siyasal rejime sahip ülkenin ortak bir mirasn sahipleri olarak birtakm ortak sorunlarla kar karya olduunu biliyoruz. Bu sorunlar bir ölçüde Osmanl'nn yaayan tarihidir. Akdeniz dünyasnda üç tane "Roma mparatorluu" vard. Bu üç Roma, yeniçalarn ulusçu imparatorluklarndan farkl, kendilerine özgü geleneksel yaplar ve ideolojileri olan siyasal toplumsal sistemlerdi. Bu geleneksel Roma imparatorluklarnn üçüncüsü ve sonuncusu Osmanl mparatorluu' dur. Onun içindir ki bu imparatorluun kurumlarn ve yapsn incelemek, Türkler'in tarihini incelemenin ötesinde bir anlam tamaktadr, diyoruz. Bu tarihi olgu, Akdeniz bölgesindeki insanlarn ortak kaderi ve ortak geçmiidir.
Yakn zamanlara kadar Osmanl mparatorluu'nun tarihi, Türk aydnlarnn ulusalclk duygularn ve tarihi romantizm lerini aça vurduklar bir konuydu. Balkan ülkelerinin aydn lar da ayn konuda komularna kar duyduklar nefretin fer yadyla kalem oynatyorlard. Osmanl tarihi nefret edilen müs tevliye kar kusulan kinin, Balkan halklarnn geçmiindeki karanlk ve felaketin hikayesi olarak naklediliyordu. Memnu-
18 -GiRi
niyetle belirtilmelidir ki tarih anlayndaki deimeler ve ger çek bilimsel yönteme geçi çabalar arhk bu dönemi kapatmak~ tadr. Bugün üç ktadaki insanlar sorunlara daha aklc bir gözle bakmaya balamlardr. "Üçüncü Roma mparatorluu"nun tarihi bütün bu halklarn, bazen felaketlerle, bazen onurlu olay larla ördükleri ortak geçmilerinin anhdr. Osmanl ülkelerin deki halklarn her biri modern dünyada yerlerini aldkça bu ortak mirastan edindikleri özelliklerini ve hastalklar birlikte gözden geçirip tedbirini arayacaklardr.
Türkçemizde sadece Arapça ve Farsça deyimler deil, tal yanca, Rumca, Süryanice, Macarca, dou ve güney Slav dille rinden gelip yerleen bir yn kelime vardr. Ayn ekilde bu dillerde de birçok Türkçe söz ve deyime rastlanr. Bu durum bile gösterir ki, Akdeniz-Ortadou bölgesinde özgün kalan bir uygarlk yoktur. Türkiye tarihi ve toplum düzeni de bir Akde niz sentezidir. Bu nedenledir ki konumuza Sasaniler, Bizans, Araplar ve talyanlar'n devlet ve toplum düzenlerini inceleye rek giriyoruz.
Günlük hayahmzn her evresinde bu sentezin içinde yaa rz. Türk mutfa bir Balkan-Ortadou sentezidir. Macarlar'n gulan, Rumeli'nin sebze yemeklerini Mezopotamya'nn scak vilayetlerine, Mezopotamya'nn tatllarn uzak Balkan halkla rnn sofrasna götüren, 16. yüzyln Osmanl düzenidir. Balkan devletlerinden Basra Körfezi'nin eyhliklerine kadar bu yöne timin kalnhlarn her yerde görmek mümkündür. Arap dünya sn meydana getiren cumhuriyetierin snrlar bir ölçüde eski Osmanl vilayet snrlardr. Bazen tam öyle olmad için de Irak'taki gibi sorun çkmaktadr. Bulgaristan'da idari birimlerin snr eski sancaktr. Özel mülkiyet rejiminin görüldüü ülke lerde Osmanl toprak düzeninin kalntlar sorunlar yaratmak tadr. Mecelle yakn zamanlara kadar Arap ülkelerinde yürür lükteydi.
Ortadou bölgesi büyük imparatorluklarn dünyas olmu tur. Yaznn kullanld, örgütlü toplumun ve kentlemenin ilk defa görüldüü bu bölgede tarih boyu, buhran ve göç za manlar dnda, küçük devletlerin yaama ans pek olmam tr. Bundan baka kültürel etkileim ve asimilasyonun da bu
iLBER ORTAYLI - 19
denli güçlü olduu bir bölge daha yoktur. Ne küçük devletin, ne de özgün küçük toplum kültürünün yaama ans olmayan Ortadou'nun kurak topraklarnda, adeta kartal yavrularndan sadece birinin yaama ans olmas gibi, küçük devletlerden biri öbür küçükler üzerinde egemenlik kurar.
Medeniyet Ortadou-Akdeniz bölgesinde dodu. Ama ge leneksel kültür ve teknolojinin 20. yüzylda deirnee balad n görüyoruz. Bu deiim nedeniyle Ortadou dünyas büyük sorunlarn yaand bir ülkeler bütünüdür. Osmanl tarihi bilgisi ise bu sorunlara yaklama imkarn kazandrr.
Osmanl memleketlerinin meydana getirdii corafi kompo zisyon devletin all asrlk hayal boyunca sürekli deimitir. Fetihler ve toprak kayplar, ülke halknn etnik kompozisyonu kadar, mülki idare taksimalm da sk sk deitirmitir. Esasen bütün .bu deiiklikleri burada saynaa gerek yoktur. Kald ki Osmanl ülkesinin tarihi corafyas bilim adamlarnn çözebil dikleri bir mesele olmaktan henüz uzaklr. Bununla beraber 16- 17. yüzyllardaki snrlara göz atlmzda öyle bir durumla karlarz.
Osmanl ülkesinin snrlar balda Transilvanya ve Transdanubia Macaristan'ndan balayarak bütün Tuna havza sm Karadeniz' e kadar izlemekte, güneyde Dalmaçya k ylar, Akdeniz adalar ve tüm Peleponnes-Mora'y içermektedir. Ku zeydeki smr; Podolya, Eflak-Bodan üzerinden Krm yarma dasm da içine alarak Ukrayna steplerine kadar uzanmaktadr. Bütün bu alan imtiyazl beylik, himaye allndaki devletçikler ve merkeze bal eyaletlerle birlikte Rumeli bölümünü meydana getirmektedir. Douda, Azerbaycan ve Luristan'dan balayan snr Güney Kafkasya' y, Kuzey Kafkasya' daki himaye ve ba ml devletçikleri içeriyor, nihayet tüm Anadolu ktasn, El Cezire, Suriye ve Aa Mezopotamya'y merkeze bal eyaJet ler olarak kapsyordu. Arabistan ve imtiyazl beylik statüsün deki Hicaz topraklarm da göz önünde tutarsak imparatorlu un Asya ktas tamamlanm olur. Afrika'da ise Msr, Habe istan'n bir bölümü, Garb Ocaklar denen Libya, Tunus, Ce zayir'i de sayarsak ülkenin kompozisyonunu kabaca tamamla m oluruz. Bütün bu alamn homojen bir nüfusa sahip olmad
20 -GiRi
açktr. Bu nedenle devletin homojen bir idari-mali yapya sahip olmadn anlamak zor deildir. te bu durumdur ki, Osmanl tarihini çözülmesi güç sorunlar silsilesi haline getirmitir. Ko nular ele alrken bu yüzden genellikle snrl davranmak· zo rundayz ve Anadolu ktasnn sorunlar bizim için balayc· olacaktr.
Osmanl tarihinin bilinmesi için krsal ve kentsel alanlarda yaplmas gereken aratrmalar vardr. Tarih ve sosyoloji birbir lerinin sonuçlarndan yararlanmas gereken disiplinlerdir. Sos yolojinin kavramlar tarihin dilidir. Tarih ise sosyolojinin labo ratuardr. Tarih ilmi sorunlara yaklam için yöntem ve teknik lerini sosyolojiden örenecektir. Türkiye tarihçiliinin gelecei; beeri corafya, toponomi, mali tarih aratrmalarna baldr. Krsal ve kentsel bölgelerde yaplacak teknik tarih aratrmala r, fiyat endeksieri çkarlmas, folklor, edebiyat incelemeleri, ariv çalmalaryla birbirini bütünleyecektir. Bunlara tutarl bir lengüistikçi ve filolog grubunun bulunmas gereini de ekleme liyiz. Bütün bu dallarda yeterli bilim kadrolar kurulmadkça, Türkiye tarihçiliinin gelimesi, yeni yorum ve sentezler ya plmas güçtür.
Osmanl tekilatnn yapsal özelliklerini anlamak için önce toprak sistemini incelemek gerekir. Osmanl sistemi toprak rejimine dayanr. Bu rejim ise ülkenin maddi artlar, özellikle teknolojik düzeyine dayanan nedenlerin bir biçimleniidir. Ta rmsal teknolojinin dourduu üretim ve denetim faaliyetleri (ilevsel uzmanlama); ülkenin yerleim düzenini, idari yaps n, kentlerin yapsn ve aktivitelerini, ulam, ticareti etkile mekte ve biçimlendirmektedir. Bu nedenle merkezi idare, tara idaresi gibi kurumlarn yan banda kentsel yap da ele alna caktr.
Konular anlatlrken yeri geldikçe Osmanl mparatorlu u'nun içinde yer ald çada dünyaya, Avrupa ve Asya'nn dier geleneksel sistemlerine de deinilecek ve karlatrmalar yaplacaktr. Zaten tarih ilmi önce, sosyal sistemlerin yaps, bu yapnn geçirdii deiim ve bu deiime etki eden iç ve d etmenlerin incelenmesi olarak anlalmaldr. Son olarak Türki ye modernleme tarihini yani Tanzimat Devri 'ni ele alacaz.
. . . . . . . BIRINCI BOLUM
Ortadou ve Akdeniz bölgesi ilk tarm faaliyetlerinin görül düü, bu nedenle de kentleme ve örgütlü toplumun, ksacas devletin ortaya çkh bir dünyadr. lkçalardanehirlerin çev resinde görülen kentleme ve örgütleme kurak topraklarda meydana gelemezdi. Bu yüzden nehir uygarlklarnn ve bere ketli bölgelerin yaratt devletler, tarih boyu pek geni alanlara kolayca hükmedebiimi ve bu medeniyetin beii olan Akde niz-Ortadou dünyas büyük imparatorluklarn douuna ve devamna sahne olmutur. Bu bölgeler çalar boyu geleneksel tarm düzenini brakp, tarmsal teknolojik devrimi yapamam lardr. lk ve ortaçalarn Akdeniz ve Ortadou imparatorlukla r kuraklk ve ktl önleyecek sulama tesisleri, ticaretin deva m için, ulam ve konaklama ihtiyacn da örgütlernek zorun daydlar. Kurak ve nüfus younluu az topraklarn alabildiine uzand bu dünya parçasnda Ortaça'n Bat Avrupas'ndaki gibi küçük devletçiklerin yaama ans yoktu. Ancak büyük bölgeleri kontrol eden bir siyasi heyetin iktidar ans vard. Bunun için ortaça dou devleti büyük imparatorluktur. Bu nunla beraber ulam ve haberleme teknolojisinin ilkellii,
kontrol araçlarnn yetersizlii (posta, bürokratik örgüt, para sistemi vs. gibi) dou manarleri için bolca kullanlan bir tari fin, yani merkeziyetçi-devlet tipinin aslnda teknik yönden var olarnamasna neden olmutur. Köylü ve zenaatç gruplar daima yerel kontrol gruplarnn yönetimine balanmtr. Bir baka deyile, klasik feodalite ilk olarak Ortadou toplumla rnda ortaya çkm ve geç zamanlara kadar devam etmitir. Ne var ki mahalll güçler müstakil devlet kuracak bir hukuki iktisa-
24 -BÜYÜK iMPARATORLUKLAR
di altyap ve örgütün teekkülüne maniydi. Bu yüzden merkezi devlet gücü hakim olmutur. Ortaçalarn banda Ortadou
ve Dou Akdeniz bölgesinde iki büyük monari vardr. Bizans ve Sasani ran'. .. Bu iki siyasal sistemin hayah, idari ve toplum sal yapsnn izledii seyir uzun bir tarih içerisinde sonraki si yasi birlikleri de geni ölçüde etkilemitir. Bu iki imparatorlu un örgütlenmesinde göreceimiz gibi, mali, idari kontrol gö revi ve hatta bayndrlk ve ulahrma gibi hizmetler ktalar ça pnda örgütlenen bir merkez tarafndan deil, daha küçük bi rimler tarafndan yerine getirilmektedir.
A. Sasaniler Devrinde ran Eskiçalarda devlet sistemi ve yönetim denince akla
Ahamaniler ran' gelir. Büyük skender'in M.Ö. 4. yüzyldaki seferleri ile tarihe karan bu imparatorluun, Ortadou ve Akdeniz Bölgesi'ndeki yönetim, hukuk ve kültürel yap üze rindeki etkileri henüz tam aydnlahlamamakla beraber, ran devlet ve toplum sisteminin eskiça monarilerinin klasik bir modeli olduu bugün suyüzüne çkan gerçeklerdendir. Roma devri boyunca Arakl hanedannn yönettii Part Devleti, mila di 3. yüzylda yerini Sasanller' e brakh. Bu devletin Ortadou ve Akdeniz uygarlnda devlet yönetimi ve kültürü bakmn dan önemli bir yeri vardr.
Sasani Devleti'nin tarihi (224-640) Douda Kuhan ve Eftalit devletleri ve Balda önce Roma, sonra Bizans'la mücadele et mekle geçmitir. mparator Justinianus ve ehinah Nuirevan- Adil (I. Hüsrev) devrinde bu mücadele iddet lenmi, fakat neticesiz kalmhr. ran Bizans'a doru ticaret yollarn kapattndan, Bizans Habe krallnn yardmyla Kzldeniz-Hint denizi ticaretini gelitirmi, ranllar'n koydu u ar vergilerden dolay ipekçilie kendi topraklarnda ba lamhr.
Sasani ordusunda süvarilerin ve fillerin baaryla kullanl mas nedeniyle, ehinah I. apur 260'da Edessa'da (Urfa) Roma imparatoru Valerianus 'u yendi... 627'de Bizans mpara-
iLBERORTAYLI- 25
toru Heraclius, II. Hüsrev'i yenilgiye uratt ve aa Frat kysndaki Ktesiphon'a (Medain) girdi, kenti yarialad. Ar bar artlar ran kadar asrlardr savaan Bizans' da yp ratrnh. Heraclius'un Pyrrhus zaferi bir müddet sonra ortaya çkan slam fetihlerini kolaylahrd. 635' de Halife Hz. Ömer'in ordular Kadsiye'de ah Yezdicerd'in ordularn yenerek Sasani mparatorluu'nu tarihe gömdüler. Bu olayla slamla.:. an, ran'n eski kültür kaynaklar ve kültürel bamszl or tadan kalknad ise de epey sarsld. Ancak ran kültür ve dev let örgütü de gelien slam mparatorluuna model oldu. Onun. içindir ki Sasaniler devrindeki ran yönetim örgütünü anlamak gerekiyor. Bu konu bilinmeden geleneksel Ortadou imparator luklarnn nitelii kolay kavranamaz. Esasen Ahamaniler dev rinden beri ran devlet hayalnn Roma'y ve Bizans' da önemli ölçüde etkiledii günden güne anlalyor.
Sasani imparatorluunun toprak rejimi asl olarak 6. yüzyl da biçimlenmitir. 531' de Kavad'n yerine tahta geçen I. Hüsrev, Hasrev-i Nuirevan; Nuirevan- Adil, Dadgar gibi unvaniada anlr ki Sasani tarihinin bu ünlü simas gerek uygulamalar ve gerekse hakknda anlatlanlada dou devleti nin bir model hükümdan haline gelmitir. Bizde Knalzade'ye atfedilen Dare-i Adalet Sasani devri siyaset teorisinin bir tekra rdr. 1
Topraklarn ve üzerinde yaayan nüfusun envanteri bu dö nemde yapld. Böylece vergi matrah ile mükellefinin tespiti demek olan bu ilem, sonralar Makedonya dönemi Bizans'na, slam mparatorluu'na ve hatta Selçuklu ve Osmanllara bir örnek olmu olmaldr. Bu envanter yaplmadan evvel köylü elde ettii ürünü vergi memurlar gelip tespiti yapana kadar bekletmek zorundayd. Nuirevan'n yeni uygularnas ile arazinin ürünü ortalama bir tahmin ve her ürün için saptanan bir vergi miktar olarak kaydedildi. Böylece bu konudaki yol suzluklar ksmen önlenmi oldu. Devlet gelirlerinde bir belirli-
1 Profesör Ann Lambton'un bu konudaki makalesine bkz. "Justice in Medieval Persian Theory of Kingsihp", Studia Islamica, 17/1962, s. 96 vd.
26- BÜYÜKiMPARATORLUKLAR·
lik saland. Nitekim halefi IL Büsrev devrinde (miladi 607 yl) arazi geliri alt milyon gümü drahmiye (dirhem) çkmhr.2
Sasaniler' de arazi vergisi h araç adn alyor. Bu deyim Aramilerden gelmi olmaldr. Alnacak haraç, ürünün cinsi ve arazinin verimliliinE: göre, saptanan ortalama haslat miktar nn 1/3'ü ile 1/6's arasnda deimektedir. Çocuklardan, ihtiyar ve kadnlardan alnmaz. Bu konudaki oran ve vergi mükellefi yeti goft-i gav denen çift yeri büyüklüü esas alnarak sapta nyordu. Sasanilerde köylülerin dnda, arazide çalmayan lardan, Yahudi ve Hristiyanlar ve ehir ahalisinden gez it (son raki cizye) denen ba vergisi alnrd. Bu vergiyi kadn, çocuk ve ihtiyarlar ödemezdi. Cizye mükellefin toplumsal durumuna ve gelirine göre kategorilere ayrlmt. 50, 20, 18, 8, 6 ve 4 dir hem olarak alnrd.
Sasani toplumu eski Hind' de olduu gibi kastlara ayrlm tr. Bir kastdan dierine geçi yoktur. Bu tür yap bütün ilk ve erken ortaça toplurolarna özgüydü. Balca dört kast; ruhban, savaçlar, katipler ve ziraatle ve zenaatle uraan geni halkt. Yargçlk ve yüksek sivil memuriyeHer rahiplere, ordu yönetimi savaçlara braklmt. Tababet, öretmenlik, küçük memuri yeHer katipler snfnn ii idi. Bu toplumsal yap titizlikle koru nurdu. Son iki snf arasnda geçi mümkündü. Asl…

Documents

lber Ortaylı-Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi.pdf