Red

akto

r: B

en A

ndon

i; G

rafi

ka A

rtan

Buc

a 30

0

Në këtë numër: Andreas Gottsmann, Mario Vargas Llosa, Thomas Stearns Eliot, Ardian Ndreca, Majlinda Kelmendi etj... Vijon në faqen 14

e-mail: milosao2005@yahoo.com

E DIEL3 shtator

2017

NGA ARDIAN NDRECA

Ndër shllungatNdër shllungatNdër shllungatNdër shllungatNdër shllungate re re re re reeeeevvvvveeeee

Lazër Shantoja (1891-1945) nuk ashtshumë i njohtunndër ne. Pak për sh-

kaqe politike e pak pse ashtnji shkrimtar aristokrat,kultivues i ndjenjave të nal-ta e i shijeve të holla – të cilatjo gjithnji gjejnë lexuesa mezemra të ndieshme e me senstë spikatun estetik. Ai kaqenë nji ndigjues i vemend-shëm dhe nji ndjekës i et-shëm i shpirtit shqiptar, kaqenë nji vrojtues i censhëm ivirtyteve dhe i të metave tëatij shpirti.

Formimi i tij letrar ishteklasik. Schilleri dhe Goethe-ja qenë shujta i tij, e kjo gjaka ardhë si rrjedhim i studi-meve të kryeme në Austri.Kah ana tjetër vendin krye-sor në formimin dhe nëmbrujtjen e talentit të tijletrar e kishte At Gjergj

Fishta, i cili asokohe shprehte mame forcë se asnji shkrimtar tjetërat’ “genius loci” që i karakteri-zonte motit shqiptarët.

Ndryshe prej shumicës së sh-krimtarëve katolikë e prej gatishumicës së atyne tjerëve, Shan-toja ka njohtë mjaft mirë letërs-inë bashkëkohore europiane eprej saj ka çmue do shkrimtarëjo fort familjarë për ambjentin etij natyral; ndër këta mundena mepërmendë: Keats, Shelley, Heine,Wilde, Baudelaire, Gautier,Munthe etj.

LAZËR SHANTOJAFati i trishtë i poetit

Ky horizont i hapun ka ba që aitë ishte krejt i veçantë dhe i ndry-shëm prej poetëve e shkrimtarëvetjerë të kohës së vet.

Hovet e zemrës prej në KafeWortner në brigjet e Mesdheut

Nji e diele e errët marsit. Ingjitem kadalë Schaumburger-gasse-s, tue lanë m’nji anë shkollënqë mban emnin e J. S. Bach-ut e Re-algymnasium-in e i afrohem num-rit 18 të asaj rruge të qetë vjeneze.Kam mbërrijt, jam para pallatit kuka banue dhe ka nxjerrë Orën e

Shqipnisë në fundin e viteve ‘20Lazër Shantoja. Më duket se ekam para syve tue ngjitë men-dueshëm rrugën që e çonte tekshtëpia-zyrë. E shoh tue u kthyeprej tipografisë së etënve meki-tarista ku qortonte shtypajt easaj gazete që botonte me ndih-mën e mikut të vet, Hasan Prish-tinës.

Andejpari ka baritë tue kuj-tue, n’ato vite t’idhta mërgimi,shokët, miqtë e Shkodrën elargët.

Sa herë që shklas në Tiranë

mendoj për të e për vorrin që s’idihet se ku asht. Sa herë që meqet rruga në Vjenë shkoj si në sh-tegtim në Schaumburgergasse tueu përpjekë me shque gjurmët e tijanë ajr, në tokë e në valzimet e reve.

Edhe pse nuk e kam njohtë mëduket se e njoh krejt mirë. Shohshêndin dhe ironinë e tij, ndiejshijet e tija skofiare, humorin ehollë, entuziazmin prej fëmije,njoh trishtimin dhe dhimbjen etij... e mundohem me njohtë edhetragjedinë e jetës së tij.

E diel 3 Shtator 201714 -LETËRSIA SHQIPTARE

APERSONAZH

Shantoja, si tanë poetët e mëdhaj, ka shque gjana që të tjerët nuk i kanë pa. Tue ndjekë heshtjen dhe gjysmaterrin e tijtë mbrendshëm lexuesi zbulon përftimet ma të kullueta që nji shpirt mundet me çanësue. Ai ka shque zanat e shtojzoval-let, por – çka asht ma e randësishme - ka parandie ngjalljen e nji shpirti të ri ndër shqiptarë, ka pa sesi nji pjesë eshqiptarëve, e lodhun prej zvetnimit të shekujve, dëshironte me çlirue ndërgjegjen e kombit edhe nepërmjet së bukurës.E me mendue se asokohe, ashtu si edhe sot, ishte ma e lehtë me vrojtue ndër rrahe e ndër ledina zana e shtojzovallesesa shqiptarë që dëshirojn me shartue me ideale të nalta trupin e fuqishëm që u ka falë natyra.

NGA ARDIAN NDRECA

VVVVVijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga fa fa fa fa faqja 13aqja 13aqja 13aqja 13aqja 13

Në ajër ndihet po ai trishtim e po ato premtime tepapërmbushuna. Përgjatë asaj rruge vjeneze

përpiqem me gjetë gjanat që mundtë ketë shikue, me shque shenjat epranisë së tij. Kanë kalue 80 vjetqysh atëherë e ajo çka mbetë prejtij tashma asht përtej kohet e hap-sinet dhe nuk mund të rroket maprej gjykimit tonë.

Në fillim të Schaumburger-gasse-s asht Kafe Wortner, nji kafetipike vjeneze e 1800 ku mblidhenende sot shkrimtarë të rinj, muzi-kanta e njerz të thjeshtë qëstruken të veçuem e të përhumbunnë leximet e tyne rranzë mureve tëmveshuna hijshëm me bungë tëverdhë. Ndihet krejt lehte nji muz-ikë amerikane e viteve ’30. Jashtëdritat kanë ndriçue Engelbrunnen,fontanën e fundit të ‘800 që ndod-het nën blijt e zhveshun, e rrugën elagun prej shiut të ftohtë dimnor.Kundroj fontanen: statuja e Els-beth-ës së squet dhe e dy keqbâsavetë lidhun te kambët e saja përkuj-ton triumfin sporadik që e mira kambi të keqen në ketë botë. Hjedhisytë kah muri, ku i zoti i kafes kavu nji foto të fillimit të 1900. Shihenqartë blijt, asokohe mjaft të vegjël.Nguli sytë në degët e tyne të zhve-shuna e mendoj për gjithë ato gjethqë i ka marrë era e moteve.

12 mars 1940. Porti i Napolit.Shantoja niset me motoanijen«Calitea» për në Misir.

Po shkon tek ai vendi “me sh-tëpija balte e me vorreza guri”, atjeku “vdekja asht zgjatimi, kristaliz-imi, amshimi i jetës”. Misiri në fan-tazinë e Shantojës asht i lidhun mepiramidat e me sfinksat, me Kleo-patrën e me Nilin, me dijetarët ar-abë. Por Misiri i tij lidhet edhe megjana ma të përvujta si devet e pal-mat, këto “dekorata të pandër-rueshme të shkretís” – “devet, këtogunga kodrinash qi lëvizin me hap-in e amshimit... e palmat, minaret eblera të nji xhamije qi nuk ka mba-rim”. Megjithatë Shantoja shkonnë Misir për me gjetë nji skaj Sh-qipnije.

“Po shkoj në Misir – thotë ai -për me njomun me dy cirka lot epër me stolisun me nji tubë lulevorret e Filip Shirokës, të Çajupit,të Turtullit e të sa e sa tjerve qivdiqen në dhé të huej me mallin eShqipnis në zemrat shqiptare”.

Anija rrëshqet mbi valët e Mes-dheut tue e çue drejt Aleksandrís,prej kah Shantoja do të vijojë metren për në Kajro. Në mend kapunën e pashlyeshme të atdhetarveshqiptarë në Misir. Shoqatat «Vël-lazërija e Parë» (1875), «Vëllazërijashqiptare», Thimi Mitkon, ThomaKrein, Thoma Avramin, Çajupin,Filip Shirokën, Thanas Tashkon,doktor Turtullin, doktor Adhami-dhin. Ky i fundit i përmendun nënji letër të Filip Shirokës drejtue

At Della Pietra-s në Shkodër, kupoeti i dallëndyshes kujton sesi ish-te gati me hupë klientat e vet përshkak të konferencave që bante përme i kundërshtue grekëve tezatrreth historisë shqiptare.

Në Kajro Shantoja gjenngrohtësinë e Shqipnisë, gjen shpir-tin atdhetar e mikpritës të Tosknís,njeh Stath Konomin, Vasil Takon,Sofokli Capin, njeh «plakun e koll-onis» Mihal Spiro Xhaxhën, Pal-okën, Arifin e shumë e shumë tëtjerë.

Shantoja kthehet prej Misiritme zemrën plot.

Mbas nji viti, në dhjetor të vitit1941, motoanija «Calitea» do të fun-dosej prej nji nëndetseje aleate afërNavarrinos, me të fundoseshinedhe andrrat që kishte pa Shanto-ja nji vit ma parë.

Në kohë lufte nuk ka mundsi meu tërheq m’anesh e me ba nji gjumëtë patrazuem, pse shumë anijembyten – siç e diftoi koha - tue nde-jt edhe në liman.

Shantoja përShantoja përShantoja përShantoja përShantoja përkthkthkthkthkthyyyyyes:es:es:es:es:qemeret e forta tëqemeret e forta tëqemeret e forta tëqemeret e forta tëqemeret e forta të

shqipesshqipesshqipesshqipesshqipesPërkthimet e tija përbajnë nji

pasuni të veçantë për traditën

tonë. Ndër autorë që i kanë tërheqëvemendjen përmendim: Schiller,Goethe, De Musset, F. W. Weber,Heine, Wilde, Immermann, Gian-nini, Leopardi, Parini etj.

Fausti dhe Hermandi e Dorothe-ja të Goethes së bashku me Kum-bonën e Schillerit janë kryeveprat

që ai ka dijtë me përkthye me njimjeshtri të pashoqe. Nuk mbesinmbrapa as poezitë e Leopardit që ipërktheu dhe i botoi në vitet ’40.Duket se asokohe pesimizmikozmik i poetit italian e kishtembërthye, ndoshta si parandjenjëe fundit të vet tragjik.

Orëpremi, nuk mujt me e botuetë plotë përkthimin e Faustit, ver-sioni përfundimtar i të cilit deritash nuk asht gjetë. Por prejpjesëve që kemi në dorë, tue i kra-hasue me përkthimet e mjeshtravetjerë të mëdhaj, kuptojmë sesa içmuem ka qenë ai Faust dhe sesabukur tingllonte shqip.

Qe si përkthen Shantoja tekPrologu në teatër i tragjedisëFaust:«Ato kohë edhe mue due me m’i kthyekur shtat dhe un lëshojshem kalamâ,kur gulfa - gulfa mbrênda kroni ndrye,më gurgullojshin kângët pajadá,kur botën m’a kish mjegulla mbuluee m’qeshej prej bubuqes mrekullija,kur lule gjat’ luginavet lulzueshkojshem tue kput’ me mija.S’kishem kurrgjâ dhe kishem pra sa s’ke:zell për t’vërtetë e për miklim harè.Epshet pa frê m’i kthe e t’lumtunìsdhimbat e shuma e t’thella mos m’i ndal;forcën e mnìs, fuqìn e dashunìs,oh rînìn t’eme falma prap, m’a fal!»(L. SHANTOJA, Vepra, f. 561).

Të njejtat vargje Pashk Gjeçi i përkthen:«M’i kthe ti ato kohë, i zoti n’je,kur un kishe fillue porsa me u rritë,at’herë kur e gjithë kangvet gurra e regurgullonte mâ e gjallë dita me ditë,kur ma mbulojshin botën mjergullinat,E n’çdo burbuqe mshehej mrekullija,kur shkojshe tue këputë lule me mijaqi mbushnin an’e kand t’tana luginat.Nuk kisha asgjâ, mjaft kaq qi ishte e ime:zjarr për t’vertetën, gas për andërrime.M’i kthe ti epshet, prush qi djegin gjinë,lumninë qi veç me dhimbje ushqen vedin,forcën e mnisë, të dashtunisë pushtetin,oh kthema, kthema ‘j hera djalërinë!»

(J. W. von GOETHE, Faust, Çabej,2008, f. 28).

Kurse Skënder Luarasi po atovargje i sjell shqip kështu:

«Pra, kthema kohën e rinisë,Kur isha ende duke u rritur,Kur një burim i ri këngesh magjepsëseRridhte nga zemra ime pa pushim,Kur ma mbulonte botën mjegulla,Burbuqet më premtonin mrekulliDhe unë këputja mijra luleQë mbushnin pllajat anembanë.Nuk kisha asgjë, dhe prapë kisha mjaft,Gaz për ëndrrime e vrull për të vërtetën;Pa kthemi epshet, që nuk njihnin zm-brapsje:Lumin e thellë mbushur plot me dhimbje,Forén’ e mnisë, fuqin’ e dashurisë,O kthema, kthema djalërinë!

( J. V. GËTE, Vepra të zgjedhuraI. Faust, Shtëpia botuese «NaimFrashëri», Tiranë 1987, f. 72)

Goethe-ja gegnisht e tosknisht.Poeti i Weimarit tingllon mrekull-isht edhe në gjuhën tonë tue ruejthirin e forcën e vet e kjo gja tregon

LAZËR SHANTOJA:Poeti kundruell shekullit

LAZËR SHANTOJA

INji dit’ prendvere... me do letra n’dorëngûtshëm tuj ecun rrug’s për t’parën herët’kam pámun, vashë e bukur, si prendverëme faqe t’bardha porsi e bardha borë.

Zânin t’a kisha ndij... dhe kur n’at orët’sodita si n’vegim tue hw´ n’nji derë,“ajo” thashë “âsht për t’sakt” e zêmra e mjerëdishroi n’at ças për tý lyrë e kunorë.

Me t’kndue e me t’bâ t’lume: N’Elikonenjashtù do t’kndojshin zânat sikur vetëdishrojshem me t’kndue tý me t’âmblat jone,

e mâ t’lumin ndër l’lum djalosh me t’gjetë,qi t’naltonte mbretnesh’ t’dashnís mbi frone,Ç’u bâ kunora? Lyrën kap, poetë.

…

IIIKalove! ... mâ n’lulishta t’Shqipënís,o lule, s’po lulzon. Në dhé t’mërgimitsi marshalloj’ rrethue prej avullís,harlisesh n’terr nên voes’ të njelm’ t’mjerimit.

Heu! ganxhet t’tuja qi dér tash t’saksísngushticën kurr s’sprovuen, veçse t’lirimitgjith-her’ nder vise çilen t’bukurís,mysteret mâ s’do t’gzojn në koh’ t’agimit

sikur përpara... Veç kur nata t’bijee gjithçafen t’mbuloj’ me t’vetat hijenji fllad erandshem ardh’ nga bregu i detit

tash i freskon e tu’ u përkund’ let-letënga nji nga nji tash mbyllin sw´t me fjetëgjethlat e njom’ mbi vargje t’nji poetit...

…

VAh, mos e lyp at varg! ... Âsht shum mâ mirëkorimbat t’tú mos t’dijn ça do me thânëme qên’ poetë e mos me qênë i lirë,me kndue me goj’ kur zêmërngrita qanë.

Kshtu qênka jeta... Me nji lamtumirëlyrën qi për tý kapa due me e lânë,pse teli i saj, o lule, dridhet vshtirëkur jehon’ tjetër s’ka përveç nji zânë.

Lulzò ti prap! Un i padashtun jetëntash e kaloj, i vetmí ndër poetën;e tue kujtuemun puthjen e nji dite,

puthjen t’ande n’mërgim... un tash i a kndojmâ t’bukrin varg hyjneshës Afërditendër hije t’qiparisavet kur t’shkoj...

Botue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , meBotue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , meBotue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , meBotue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , meBotue së parit tek revista “Illyria” (Tiranë) , me6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.6 maj 1934 me pseudonimin Liljan.

Për nji puthje të vetme

Lazër Shantoja

E diel 3 Shtator 2017 - 15LETËRSIA E NOBELIT

qemerët e fortë të shqipes, të cilëtmunden me mbajtë mbi vete peshatë randa, diva e drangoj, zana e orëmalit, me mbajtë Faustin, Her-mandin e Dorotén.

Estetika e ShantojësEstetika e ShantojësEstetika e ShantojësEstetika e ShantojësEstetika e ShantojësPërpjekja me krijue shije este-

tike të reja përshkon gjithë veprëne Shantojës, ashtu siç e përshkonmundimi me lidh harmonishtshpirtnoren me landoren, qiellor-en me toksoren. Tek ai gjejmëvetëdijen e gjallë të forcës eduku-ese të artit të vërtetë, dhe kjovetëdije shkon përtej shqetsimit tëthjeshtë pedagogjik, mbasi ashtfryt i nji procesi artistik ku gërsh-etohet dinamizmi i gjuhës dhegjallnia e mendimit, intuita dhendjenjat.

Edhe atëherë kur ai duket se tueu marrë me ushtrime estetike, siçjanë shkrimet e gjerdanit “Kodrambas bregut” tek e përkohshmjaCirka e Cuk Simonit, nuk bantjetër veçse lavron lirisht veten eshkrimtarit, ai prap na pyet e nathotë: a nuk e ndieni mungesën esë bukurës në jetën tuej? Jeta patë bukurën nuk asht jetë porthjesht gjallim frymorëshpaemën..

Estetika e tij e ka themelin tekklasikët e letërsisë gjermane:Schiller e Goethe, ndërsa shumëshfrimeve lirike të tijat ua gjejmëgurrën tek autorë bashkëkohorëqë ai ka njohtë e ka çmue. Megjith-atë thelbi i artit të tij mbetë e buku-ra që na përcjell drejt amshimitdhe ideja se jeta pa të asht nji për-pjekje e kotë me zgjatë nji vuejtjetë shkurtë.

Natyra na ka rrethue me tëbukurën, por ajo që lavron poetiasht e bukura që mbërrin me bujtënë shpirtin tonë e na shndërronnë qenje të reja, na shndrit, na jepmirësi. Arti i jep trajtë shpirtnavetue i kthye në shpirtna të bukur –na mëson Friedrich Schiller tekKalliasbriefe. Kjo asht andrra eShantojës, e pame në nji kontekste në rrethana krejt tjera prej atynetë romanticizmit europian.Megjithatë edhe ideja e veprimitkonkret dhe shndërrues nepërm-jet artit dhe së bukurës na kujtonetjen e romantikëve me përmbysëpër me ndërtue. Shantojës donteme përmbysë mbrenda njerzve, nëkandvështrimin estetik dhe lirik,zbraztinë për me ndërtue të buku-rën, tue i kujtue atyne se e bukura

PPOEZIA

Duke mos lëshuar pe as me publikun apo dhe me vetë gjuhën, aindoqi instinktin e besimit të tij që poezia duhet të synojë në për-faqësimin e kompleksitetit të civilizimit modern në gjuhë edhe pseky përfaqësim në mënyrë të paevitueshme të drejton kah poezisësë vështirë. Poema që bëri emrin e tij, “The Love Song of J. AlfredPrufrock”realizuar për pesë vjet dhe botuar në Chicago më1915—është vlerësuar si një kryevepër e lëvizjes moderniste.

Thomas Stearns EliotLindur 26 Shtator 1888Vendlindja St. Louis, Misuri-SHBAVdekur 4 Janar 1965 (mosha 76 vjeç)Vendvdekja Londër, AngliProfesioni Poet, dramaturg, kritik letrarQytetaria Amerikan nga lindja; Britanik nga 1927Arsimimi A.B. në filozofiAlma mater Universiteti i Harvardit, Kolegji Merton, OxfordPeriudha 1905–1965Lëvizja Letrare ModernizmiPunët më të njohura “The Love Song of J. Alfred Prufrock (1915)”,

“The Waste Land” (1922), “Four Quartets” (1944)Çmimet më të njohura Çmimi Nobel (1948), Urdhri i Meritave (1948)Martuar Vivienne Haigh-Wood (Vivien) (1915–1947);

Esmé Valerie Fletcher (1957–1965)

“The Rock”

Shqiponja lartëson kah kulmit qiellor,Gjuetari me qentë ndjekin cirkuitin e saj.O ti revolucion i përjetshëm i yjeve t’mirëvendosur,O ripërtëritje e pashtershme e sezoneve hulli,O ti botë e pranverës dhe vjeshtës, lindjes dhe vdekjes!Ky qark i pafund idesh dhe veprimesh,Trillimesh pafund e eksperimentesh pafund,Që sjell dituritë e lëvizjes, por jo të prehjes1

Dituritë e të folmes, por kurrë të heshtjes;Diturinë e fjalëve dhe padijen e Kumtit2

E gjithë kjo dituri e jona na sjell thjesht më afër paditurisë sonë,E gjithë kjo padituri na afron më pranë vdekjesAq tej pranësisë me vdekjen dhe larg Zotit.Ku është vallë Jeta, që e kemi humbur që në gjallim?Ku është mënçuria, që e kemi humbur me njohuritë?Ku është njohuria që humbëm me informacionin?Rrathët e Parajsës në të tërë njëzetë shekujtNa përcjellin ne kaq larg Zotit dhe mu kaq pranë Pluhurit.***Fjala e Zotit zbriti tek unë, duke më thënë:O qytete të ndyta të njerëzve projektues,O ju brez mjeran i njerëzve të ditur,Tradhëtuar në qorrsokaket e zgjuarsive tuaja,Shitur nga rrjedha e shpikjeve sak tuajat:Unë ju kam dhënë duart, që ju i kthyet nga adhurimi,Unë ju kam dhënë ligjërimin, për një llomotitje pafundUnë ju kam dhënë të Drejtën time, ndërsa ju, na ndërtuat autoritete,Unë ju dhashë buzët, për t’ju shprehur ndjenja miqësore,Unë ju dhashë zemrat, për mosbesimin e ndërsjelltë,Unë ju dhashë fuqinë e zgjidhjes, ndërsa ju thjesht alternativënPërmes spekulimeve të kota dhe veprimeve të pavlerësuara.Shumë përfshihen tek librat dhe në botimin e tyre,Shumë dëshirojnë emrat e tyre në ato botime,Shumë s’lexojnë asgjë por garë bëjnë.I mjaft leximi juaj, por jo Kumti i Zotit,Shumë është ndërtimi juaj, por jo Streha e Zotit.A mund të më ngrini pra një shtëpi prej allçie me kulm të valëzuar,Për ta mbushur vallë me mbeturinat e gazetave të së dielës?

Shënime1-(Paqja e Zotit në Ungjillin e Shën Gjonit);2-(Shikohen vargjet hapëse).3-(të vdekjes: vdekjes spiritual, jetë-vdekjes),Përktheu Ben AndoniPërktheu Ben AndoniPërktheu Ben AndoniPërktheu Ben AndoniPërktheu Ben Andoni

BioBioBioBioBiogggggrafiarafiarafiarafiarafia

TTTTThomas Stearhomas Stearhomas Stearhomas Stearhomas Stearns Eliotns Eliotns Eliotns Eliotns Eliot (1888-1965) u lind në St. Louis, Mis-souri, nga një familje e vjetëre New England. Ai u arsimuanë Harvard dhe e vazhdoi sh-kollimin në filozofi në Sor-bonë, Harvard dhe KolegjinMerton në Oksford. Pak kohëmë vonë, u vendos në Angliku dha filozofi dhe njëkohë-sisht u rekrutua si nënpunësbanke dhe po ashtu edhe edi-tor letërsie në shtëpinëbotuese “Faber & Faber”, nëtë cilën u bë pastaj dhe drej-tor. Ai vazhdoi të krijonte dhegjatë shtatëmbëdhjetëvjetëve të botimeve të t i j(1922-1939), redaktoi gazetënekskluzive dhe me influencëtë letërsisë “Criterion”. Më1927, Elioti u bë qytetar Brit-anik dhe në këtë kohë u futnë kishën Anglikane. Eliotka qenë një nga inovatorëtmë të guximshëm të shekul-lit të njëzetë në poezi. Dukemos lëshuar pe as me pub-likun apo dhe me vetë gju-hën, ai ndoqi instinktin e be-simit të tij që poezia duhet tësynojë në përfaqësimin e ko-mpleksitetit të civilizimitmodern në gjuhë edhe pse kypërfaqësim në mënyrë të pae-vitueshme të drejton kahpoezisë së vështirë. Poema qëbëri emrin e tij, “The LoveSong of J. AlfredPrufrock”realizuar për pesëvjet dhe botuar në Chicagomë 1915—është vlerësuar sinjë kryevepër e lëvizjes mod-erniste. Ai e vazhdoi këtë medisa poema të tjera që do tëmbaheshin si më të mirat re-alizuar në gjuhën englezepërfshirë këtu “Gerontion”(1920) , “The Waste Land”(1922) , “The Hollow Men”(1925) , “Ash Wednesday”(1930)dhe “Four Quartets”(1945). Ai është i njohur edhepër shtatë drama, veçanër-isht “Murder in the Cathe-dral” (1935). Në vitin 1948, aido të meritonte Çmimin No-bel në Letërsi.

Materiali i marrë nga Materiali i marrë nga Materiali i marrë nga Materiali i marrë nga Materiali i marrë ngaFondacioni NobelFondacioni NobelFondacioni NobelFondacioni NobelFondacioni Nobel

nuk asht fryt i landës por e shpir-tit.

“Prozatuer i hollë, - shkruentepër të Ernest Koliqi tek Shêjzat evitit 1971, - mund i vêhet për krahpër elegancë styli Faik Konicës, icili qe mâ i madhi magjistar i prozësshqipe. Edhe si poet Shantoja dal-lohet për hov të vetvetishëm frym-zimi dhe për nxehtësí ndiesinashqi bulëzojnë në shembelltyra tëshkëndijshëme”.

Shpirt i trazuem, Shantoja për-faqsonte parzmin delikat të njindjeshmënie të re që po dikonteprej thellësive tue shpërnda jone etinguj të pandiem ma parë. Ai eshkapërcen kohën që heshtongjithçka e njikohsisht hovet e tijalirike nuk i msheh lpeja (mjegul-la) që zakonisht mblon majat ma

Estetika e tijEstetika e tij e ka themelin tek klasikët e letërsisë gjermane:Schiller e Goethe, ndërsa shumë shfrimeve lirike të tijat uagjejmë gurrën tek autorë bashkëkohorë që ai ka njohtë e kaçmue. Megjithatë thelbi i artit të tij mbetë e bukura që na përcjelldrejt amshimit dhe ideja se jeta pa të asht nji përpjekje e kotëme zgjatë nji vuejtje të shkurtë.

të nalta e të veçueme.Shantoja, si tanë poetët e

mëdhaj, ka shque gjana që të tjerëtnuk i kanë pa. Tue ndjekë heshtjendhe gjysmaterrin e tij tëmbrendshëm lexuesi zbulon përf-timet ma të kullueta që nji shpirtmundet me çanësue. Ai ka shquezanat e shtojzovallet, por – çkaasht ma e randësishme - ka paran-die ngjalljen e nji shpirti të ri ndërshqiptarë, ka pa sesi nji pjesë eshqiptarëve, e lodhun prej zvet-nimit të shekujve, dëshironte meçlirue ndërgjegjen e kombit edhenepërmjet së bukurës. E me men-due se asokohe, ashtu si edhe sot,ishte ma e lehtë me vrojtue ndërrrahe e ndër ledina zana e shtoj-zovalle sesa shqiptarë që dëshirojnme shartue me ideale të naltatrupin e fuqishëm që u ka falënatyra.

Por për nji pjesë të shqiptarëve,dje, ashtu si edhe sot, me u banjerëz, me iu largue ideologjinaveqë helmatisin shpirtin, me e për-buz djepin e zvetnimit që na kapërkundë pa prâ në nji gjum mor-tor, asht sakrilegj i madh e sfidë epapranueshme. E kështu në vitin1945 ndaj Shantojës u hakmorënme plumb e me zjarr ata që “stili itij plot hir e xixa humorit” u rrekme i kthye kah e bukura dhe kahidealja.

Kujtonte për të Viktor Koliqi nëvitin 1957:

“Heren e fundit ndeja me Shan-tojën në Piazza Navona në Romë.Ngranme darkë aty, n’até mbramjevere të vjetit 1943. Shantoja hesh-tonte. Kishte diçka qi e trazonte.Ndoshta qysh atë natë i kishinkapërthye zemren parandjesi tëtrishtueshme. Shikonte per rrethi rrmbyem nga gershetimetbaroke të Berninit, si të donte mepershtypë në mende kujtimin efundit t’asaj pamje së mrekul-lueshme. Papritmas shikoi nalt, e,tue shênjue me gisht nji pikë atjenë mes të qiellit, tha: «Shikoje atëdallndyshë. Kur i shoh dallndyshatmë shkon mendja ke Filip Shirokai Misirit. Poezija e parë qi mësovanë gjuhë shqipe qe ajo e Dallndys-hës Shtegtare...». Pak dit ma vonëe percolla Shantojen n’aeroportine Romës. U pershendetem e u per-qafuem. Ajrori u nis. Fluturoi edhenji herë permbi qytet, mbandej ulargue kah lindja. Shkonte në Sh-qipní. Ajo pikë e vogel e ngulun nëhaptësinë e qiellit, shdukej prejsyve të mij”.

E diel 3 Shtator 201716 -HISTORI

NGA ANDREAS GOTTSMANN*

(V(V(V(V(Vijon ngijon ngijon ngijon ngijon nga na na na na numri i shkuar)umri i shkuar)umri i shkuar)umri i shkuar)umri i shkuar)

Ashtu si gjithkund nëEvropën Juglindore nëSerbi kisha ortodoksedhe shteti kanë qenë të

ndërthurura shumë ngushtë njërame tjetrën. Me gjithë proklamim-it të lirisë së religjionit në Kongres-in e Berlinit, pozita e 15.000 kato-likëve në vend ishte tejet e vësh-tirë75. Nga viti 1429 deri 1737 kish-te një dioqezë në Beograd, e cila nëvitin 1647 vihen nën ipeshkvinhungareze Kolocsa dhe se ky ësh-të arsyeja pse, sipas interpretimithabsburgian, vlente edhe për Beo-gradin e drejta e emërimit ngaKajzeri, e drejtë kjo që nga Selia eShenjtë është kontestuar. Në 1744administrimi i ipeshkvisë së Beo-gradit i bartet arqipeshkvit të Sh-kupit, ndërsa në vitin 1851 jurid-iksioni i saj bartet tek ipeshkvi iGjakovës (Ðakovo)76. Në pjesën edytë të shek. 19 katolikët e Serbisëishin pra nën Josip Juraj Stross-mayer-in i cili që nga 1851 deri 1896si Vikar Apostolik drejtonteagjendën e kishës Katolike në Ser-bi. Ideja që në vitin 1864 në Beo-grad të ngrihet një prefekturë apos-tolike nuk ka mundur të realizo-het – Strossmayer do kishte qenë igatshëm të tërhiqet nga kompe-tencat e tija (që të mos jetëpërgjegjës edhe për katolikët e Ser-bisë, vër. e përkth.). Meqë Stross-mayer praktikisht nuk mundej taushtronte detyrën e tij për shkaktë raporteve të këqija të me qever-inë e Beogradit – sepse ai shihej siaustriak e kështu që edhe refuzo-hej - Selia e Shenjtë do tregoj in-teresim të madh për përmirësimine gjendjes juridike të Kishës Kato-like në Serbi77.

Misioni i TMisioni i TMisioni i TMisioni i TMisioni i Tondiniondiniondiniondiniondinide’ Quarenghide’ Quarenghide’ Quarenghide’ Quarenghide’ Quarenghi

Në vitin 1878 në fillim të pontif-ikatit të Leo-t XIII duke u mbësh-tetur në situatën e ndryshimit tëinteresimit nga ana e Selisë sëShenjtë, ipeshkvi Strossmayerpërpiqet të bindë qeverinë serbepër anët pozitive të një konkor-dati78. Mirëpo takimi i parë reali-zohet tek pas dy vjetësh në Vjenësmes nuncit Ludovico Jacobini dhembretit Milan. Me këtë rast për-pjekjet e Jacobini-t për depërtimine tij për ndërtimin e një kishe ka-tolike në Beograd ishin të kotaedhe pse katolikët e Serbisë vetëkishin afruar financimin e saj79.Vendi i vetëm ku mundej të cele-brohej mesha ishte një kapelë – nëfakt bëhej fjalë për dy dhoma mekapacitet prej njëqind vendesh –në objektin e përfaqësisë diploma-tike austro-hungareze.

Në fillim të viteve të tetëdh-jeta dukej se ishte koha e përsh-tatshme për zgjidhjen e çështjevetë hapura dhe për bisedime përkonkordat sepse edhe ministri ijashtëm serb Èedomir Mijatoviæ

kishte potencuar synimin embretit për vendosjen e mar-rëdhënieve të rregullta me Selinëe Shenjtë. Pozita e Kishës Katolikenë Serbi do duhej të rregullohej menjë marrëveshje dhe të ngrihej njëipeshkvi katolike. Edhe pasardhë-si i Jacobini-t në Vjenë, SerafinoVannutelli, kishte besimin se: Ser-bia ka një interesim të madh përnjë konkordat sepse ajo kërkonlidhjen me botën perëndimore-ka-tolike. Mirëpo Vannutelli e vlerë-sonte të nevojshme që në bisedimetë marrë pjesë Strossmayer-i ilquale si mostra ora preso da unamore immenso verso la SantaSede e da una devozione vivissimaverso il Capo Augusto della Chie-sa80. Në qershor 1881 Vannutellitakohet në Vjenë me mbretin Mi-lan. Me këtë rast mbreti i propo-zon papës fillimin e bisedimevezyrtare. Synohej që me një mar-rëveshje serbe-vatikane të arrihejdhënia fund e çdo lloj ndikimi ngajashtë– sidomos nga ana e Austro-Hungarisë – në çështjet kishtarenë Serbi81. Ndërsa nga Austro-Hungaria vijnë kundërshtimet mëtë ashpra kundër këtij projekti,thuhej kinse, për shkak se mundtë ketë probleme me Rusinë82.Meqë Rusia tashmë kohë të gjatëkërkonte tërheqjen e Strossmay-er-it “habsburgian” nga çështjet eSerbisë,83 supozohet se Vjena kish-te frikë për koncesione të mund-shme të mëdha të Vatikanit për-ballë kërkesave të Serbisë

Për më tepër ndikimin që do tëmund ta ushtronte ipeshkviStrossmayer – të cilit nuk i beson-te Vjena e aq më pak Budapesti–në bisedimet për konkordatin ng-jallnin fikë tek oborri dhe qever-ia. Por fakti që nuk erdhi deri tefillimi i bisedimeve kishte të bëntemë pak me këtë e më tepër me atëse Selia e Shenjtë kishte parëshumë pak hapësirë për një mar-rëveshje.84. Dhe radhë ishte prapëipeshkvi Strossmayer i cili në pran-verën e 1882 e fton patrit barnabitCesare Tondini de’ Quarenghi përardhur për disa muaj në Gjakovë.Ai këtu nuk do duhej ta mësontevetëm gjuhën serbe por para segjithash të njihet me botën e idevetë Strossmayers. Nga prilli 1883Tondini duhej të kuptonte intere-sat e Kishës Katolike në Serbi –princi kishte marrë titullin embretit, ndërsa shteti kishtezgjeruar suverenitetin e tij85. Nëkëto vite numri i katolikëve kish-

te një rritje të theksueshme meqënë ndërtimin e hekurudhës Beo-grad-Nish kishte punëtorëtshumë të huaj e para se gjithashfrancez e italian. Këtyre njerëzveduhej t‘iu ofrohej një prift, Tondi-ni përpiqej të largoj shqetësiminaustro-hungarez në lidhje me fu-tjen e sllavishtes kishtare në Ser-bi86. Mirëpo në Vjenë në Tondini-n, i cili ishte një protagonist irëndësishëm i lëvizjes katolike përunion, shihnin një irredentist dhearmik të Austrisë,87 ndërsa rapor-ti i tij i mirë me Strossmayer-in erriste mosbesimin e qeverisë aus-triake.

Tondini për ipeshkvin eGjakovës dhe Selisë së Shenjtë ish-te si një politikan kishtar i an-gazhuar i pazëvendësueshëmsepse ai i përfaqësonte fuqishëminteresat e Kishës Katolike në Ser-bi. Ai e tepronte mendohej në min-istrinë e jashtme të Vjenës. Tondi-ni dhe Strossmayer megjithëkëtënuk lejojnë të irritohen në poli-tikën e tyre: Me përkrahjen finan-ciare të Italisë dhe Francës Tondi-ni ia del të ngritë bazat e një pas-torali katolik në Serbi ndërsa nëkëtë punë ai u ndihmua nga dymisionar: murgu polak kamaldu-in Ëillibald Czock në Nish88 dhefrançeskanit Vjenceslav Edingernë Kragujevc. Për kërkesën përndihmë financiare por edhe diplo-matike që kishte paraqitur Tondi-ni tek Franca dhe Italia, kishtenervozuar Vjenën e cila përpiqejme çdo kusht të mënjanoj ndërhyr-

jen e fuqive tjera në Ballkan dhese përfaqësonte qëndrimin se, ajokishte të drejtën ekskluzive tëmbrojtjes së katolikëve në Serbi.Për këtë arsye ministri i jashtëmKálnoky paraqet një protestë teknunci Vannutelli89. Tondini ugjend në një situatë të vështirësepse qeveria serbe dëshironte t‘ipranoj bisedimet me Selinë e Shen-jtë vetëm atëherë nëse në bised-ime nuk do të merrnin pjesë Aus-tro-Hungaria dhe ipeshkviStrossmayer. Mbase edhe vet Ton-dini për administratën serbe ish-te një njeri i dyshimtë për shkaktë afërsisë që kishte me ipeshkvinkroat, mirëpo qëndrimi i tij dis-tancues përballë Monarkisë sëHabsburgëve për disa politikan nëBeograd e bënte atë të pran-ueshëm. Tondini përfaqësontemendimin e shumë panslaëistëvedhe jugoslavistëve se Monarkia eHabsburgëve po përpiqet të pen-goj unionin kishtar për të kon-struktuar një kundërshtim ko-mbëtar mes kroatëve katolikë dheserbëve ortodoks. Ashtu sikurStrossmayer edhe ky nuk shihtendonjë pengesë të patejkalueshmepër një marrëveshje mes dy kon-fesioneve të krishtera; sepse përjetën e përditshme të njerëzvekonflikti teologjik ishte iparëndësishëm90. Reputacioni imentorit të tij, Strossmayer, nëRomë ishte në rënie e sipër. Ipesh-kvi kroat akuzohej se nuk ishteangazhuar mjaftueshëm në Serbidhe se i linte mënjanë obligimet e

tija si Vikar Apostolik. Poco o nul-la abbia fatto kështu e akuzonteprefekti Propaganda

Fide, kardinali Giovanni Sime-oni. Ndërsa nunci Vannutelli embronte ipeshkvin kroat ngaakuzat nga Roma me argumentinse, Strossmayer po bënte gjithçkaqë është e mundur për të përmirë-suar gjendjen e katolikëve në Ser-bi91.

Në pranverën e 1885 shkak-tohet një skandal. Në një memo-randum të detajuar lidhur me ak-tivitetet e tija në Serbi të cilin Ton-dini ia jep mbretit Milan, Monar-kia e Habsburgëve vlerësohet sipenguese për zhvillimin e katoli-cizmit në Serbi dhe akuzohej përpolitikë të dyanshme. Shkresa i bienë dorë edhe ambasadorit austri-ak në Beograd. Kurë merr veshVjena, Kálnoky kërkon në mënyrëultimative tërheqjen Tondini-t92.Venntulli përpiqej ta qetësonteministrin e jashtëm: qëndrimi ifratit nuk është në rregull mirëpotërheqja e tij do të shkaktonte njëzbrazëti të madhe në Serbi dhe seTondini do duhej të vepronte nëvend deri sa të gjendet një mision-ar tjetër i mirë për ta zëvendë-suar93. Në anën tjetër edhe Vannu-telli i vërteton sekretariatit të sh-tetit (Vatikanit vër. e përkth.) ar-gumentimin e Tondinit-t dheStrossmayer-it: Austro-Hungariapo pengon për arsye të kalkylësdominuese politike një konkordate me këtë edhe një përmirësim tëgjendjes së katolikëve në Serbi94.

AARGUMENT

Në vitin 1878 në fillim të pontifikatit të Leo-t XIII duke u mbështetur në situatën e ndryshimit të interesimit nga ana eSelisë së Shenjtë, ipeshkvi Strossmayer përpiqet të bindë qeverinë serbe për anët pozitive të një konkordati. Mirëpotakimi i parë realizohet tek pas dy vjetësh në Vjenës mes nuncit Ludovico Jacobini dhe mbretit Milan. Me këtë rastpërpjekjet e Jacobini-t për depërtimin e tij për ndërtimin e një kishe katolike në Beograd ishin të kota edhe pse kato-likët e Serbisë vetë kishin afruar financimin e saj.

Rruga e gjatë drejtkonkordatit serb

Përpjekjet e Selisë së ShenjtëMbase Serbia dukej se ishtee gatshme edhe të bëjëndryshime kushtetues e nëkuptimin e kërkesave tëSelisë së Shenjtë dhe përpërshtatjen e ligjeve kontes-tuese në Marrëveshjen eBerlinit e pos të tjerashpërkitazi me njohjen elidhjes së martesavekatolike ashtu siç e kishtekërkuar Selia e Shenjtë dydekada me radhë

E diel 3 Shtator 2017 - 17

e Zi në vitin 1886 në fillim dukej sedo t‘i jap një impuls edhe bisedi-meve me Serbinë. Strossmayersugjeron ministrin e jashtëm serbpër një konkordat sipas shembul-lit të Malit të Zi, ai e shihte këtunjë shans për avancimin e futjessë liturgjisë sllave që nxitej ngaai99. Sekretariati i shtetit ishte ipajtimit me fillimin e bisedimevenga nunci Vannutelli, mirëpotheksonte se liturgjia në sllavish-ten e vjetër kishtare nuk mund tëjetë pjesë e konkordatit. Kjo nukishte ende një refuzim i gjuhës sëvjetër kishtare sllave në Serbisepse edhe në konkordatin e Malittë Zi liturgjia sllave nuk përmen-det. Mirëpo Vatikani në fillim ka

HISTORI

Pas këtij rasti qeveria e Vjenëskishte edhe më shumë arsye që tëdyshonte në lojalitetin e Stross-mayer-it përballë Monarkisë sëHabsburgëve dhe se ministria ejashtme austriake më nuk trego-het e gatshme që të diskutohet përkonkordatin serb dhe përpërkrahjen e misioneve në Nishdhe Kragujec95.

Vjena qëndronte prankërkesës së saj se Tondini duhejtë largohej nga Serbia. Në parimmbreti Milan ishte i pajtimit dhese në Tondinin ai shihte “egon evjetër” të Strossmayer i cili urre-hej. Ai mendonte se murgu kishteambicie misionare te tepruara dhese ai dëshiron ta detyroj bash-kimin e kishës serbe me atë tëRomës, e kështu që largimi i tij doishte edhe në interes të Beogradit.Mirëpo mbreti serb potenconte seai nuk dëshironte raporte të miravetëm me Vjenën dhe Budapestinpor edhe me Kishën Katolike dhese ai këtë çështje dëshiron ta

Mbreti Milan është i gatshëm, thu-hej aty, për lejimin e një hierarkiekishtare në vendin e tij, mirëpo kaedhe rezistencë nga partitëradikale të cilët në një ipeshkëvkatolik shihnin veprimin një doretë zgjatur të Monarkisë habsburg-iane98.

Bisedimet për konkordat nëndrejtimin e sekretariatit të shtetitRampolla

Lidhja e konkordatit me Malin

lënë të nënkuptoj se në rast tëlidhjes së një konkordati me Ma-lin e Zi, ai do ta “shpërblej” mesllavishten kishtare. Në rastin eSerbisë për dallim në Romë thu-hej në formë jo premtuese se, kjoçështje do të shqyrtohet100. Këtë iakumton nunci Vannutelli ambas-adorin serb në Vjenë101. Kálnokyshprehet skeptik lidhur mebisedimet e synuara dhe supozon-te se, diplomacia e Vatikanit, ash-

shkak të konfliktit politik dheskandaleve financiare shkarkim-it nga froni i mbretit Milan që zëv-endësohet nga një këshillimbretëror (Kronrat) në mars 1889si dhe si pasoj edhe ndryshimin eshpeshtë të qeverive si dhe kaosipolitik shumëvjeçar në vend e pa-mundësojnë rifillimin e bisedi-meve sa që kuria për një kohë nukmerret më me këtë problem105.

Kardinali Ledochóëski nëkorrik 1892 do ta aktualizojpërsëri gjendjen e vështirë të ka-tolikëve serbë (mendohen shteta-sit serb, vër. e përkth.). Si bazë ishërbenin atij raportet e mision-arit polak që vepronte në Nish,Willibald Czock, si dhe të ipesh-kvit Strossmayer ku flitej para segjithash për mungesën e edukatëskonfesionale të popullatës kato-like dhe se atyre mësim u jepninpriftërinjtë ortodoks106. Një prob-lem tjetër qendror ishin martesate përziera të cilat kisha katolike ipranonte vetëm nëse ato ishin tëlidhura nga një prift katolik. Ndër-sa qeveria serbe përfaqësonte qën-drim të kundërtën dhe se një kom-promis dukej i pamundur107. Përkëtë arsye nunci Galimberti reko-mandohet të paraqes një protestëtek përfaqësuesi serb në Vjenëkundër qëndrimit të papërmirë-sueshëm të qeverisë së tij108.Përgjigja që vije nga Beogradi egjerë dhe refuzohen aktakuzat eSelisë së Shenjtë. Misionarëve ka-tolikë nuk u është e ndaluar që tëlidhin martesat e përziera, ashtusiç pohon Roma. Mirëpo ato kanëqenë të vlefshme vetëm atëherëkur ato janë bërë sipas rititortodoks. Willibald Czock nuk iështë përmbajt këtij rregulli dhese martesat e përziera i ka lidhënë mënyrë të “kundërligjshme”për çka edhe autoritetet e (shtetit)kanë qenë të detyruar të inter-venojnë. Ndërsa akuzat tjera ngaRoma vlerësohet krejtësisht tëpabaza: Në asnjë mënyrë nuk janëpenguar misionarët, përkundrazi,qeveria serbe e ka pranuar theme-limin e famullive në Beograd, Kra-gujevc dhe Nish. Është e vërtetëse priftërinjtë katolik jashtë këty-re famullive nuk guxojnë tëmbajnë meshë dhe kjo për të pen-guar misionin katolik të popul-latës ortodokse. Dhe se me këtëpërcaktim në asnjë mënyrë nukështë i penguar ushtrimi i re-ligjionit nga katolikët në Serbi. Poashtu është e pasaktë se fëmijëtkatolik janë të detyruar të viz-itojnë meshën ortodokse e të mar-rin pjesë në mësimin e fesëortodokse, mirëpo (nëse ata sh-kojnë, vër. e përkth.) nuk ka ndon-jë arsye për t`i penguar. Financi-mi i mësuesve te fesë katolike ngamjetet shtetërore është i pamun-dur duke pasur parasysh numrine vogël të fëmijëve katolikë, mirë-po kisha ka mundësi që ta organi-zoj dhe financoj vetë mësimin efesë. Qeveria serbe nuk shihte njëshkelje të Marrëveshjes së Berlin-it që ishte bazë e pozicionimitndërkombëtar të Serbisë e kështuedhe për marrëdhëniet e saja për-ballë Kishës Katolike109. Dukemarrë parasysh këto vështirësi nëraportin vatikano-serb për Ram-polla-n dyshimin austriak se Se-lia Shenjtë po planifikonte ng-ritjen e një ipeshkvie serbe në vete,ishte lehtë ta sqaronte shprehi-misht e të demonstronte se, “nukkishte në rrjedhë bisedime të tille”110.

Mbreti Alexander, djali iMilani-t ndërkohë që kishte arri-tur pjekurinë, i cili në prill 1893

kishte pranuar detyrën ngakëshilli mbretëror (Kronrat), kish-te premtuar respektimin e lirisësë kultit dhe me 3 prill 1893 ai itregon papës hipjen e tij në fron.Në letër përgjigje datë 5 korrik1893 Leo XII potencon interesimtë madh të Selisë së Shenjtë përbisedimet për konkordat111. Njëko-hësisht nunci apostolik i VjenësAntonio Agliardi pranon instruk-sionet udhëzime të veçanta përbisedimet me Beogradin. Çështjete martesave të përziera, pengesa emisionit katolik dhe mësimit(edukimit) katolik ishin njëheritedhe pikat qendrore për trajtim112.Serbët tregohen të sigurt për re-zultat pozitiv të bisedimeve dhe sediferencat mes Selisë së Shenjtëjanë të shumë të natyrës politikese sa religjioze113. Edhe mbreti Al-exander në një rast të vizitës së tijbërë Vjenës me 20 tetor 1894 kish-te theksuar se ai kishte për qëllimnjë marrëveshje me Kishën Kato-like sipas shembullit të Malit të Zidhe autorizon ambasadorinSimiæ për t‘i udhëhequrbisedimet. Nunci Agliardi në faktkishte refuzuar kushtin e parash-truar nga Serbia për t‘i zhvilluarbisedimet pa u njoftuar qeveriaaustro-hungareze. Sie mbrojtëse ekatolikëve në Ballkan Vjena du-het të njoftohet për bisedimet,mendonte Agliardi në një letërdrejtuar kardinalit Mariano Ram-polla. Mirëpo ky insistonte që tëkihet kujdes: Agliardi nuk duhejtë jepte më tutje informacione tëdetajuara në mënyrë që bisedimettë mos rrezikoheshin114. Skepti-cizmi i kurisë romane lidhur mesuksesin e bisedimeve ishte imadh; ndërsa prefekti i Propagan-da Fide, Miecis³aw Ledóchowski,nuk donte të dëgjonte për njëkonkordat sipas modelit të Malittë Zi: Pjesa më e madhe e katolikëtSerbi janë të huaj, liturgjia sllaveatje nuk ka kuptim; pas kësajkërkese qëndrojnë vetëm qëllimetpolitike. Me Serbinë duhet të bise-dohet vetëm për realizimin e tëdrejtave të ushtrimit të religjionittë dhëna në Marrëveshjen e Ber-linit si dhe për mundësinë eetablimit të një ipeshkvi në Beo-grad, ndërsa nuk duhet të disku-tohet për çështjet liturgjike115.

Meqë për mbretin Alex-ander Obrenoviæ dhe qeverinëserbe prioritet kishte përfundimii protektoratit austriak në Serbi,nunci Agliardi nuk dëshironte tëvepronte pa pëlqimin e Vjenës,gjendje kjo që e ngadalësontepërsëri këtë projekt116. Kështu qëambasadori Simiæ në nëntor 1894pyet Agliardi-n se a është dhe përçfarë forme të bisedimeve përkonkordatin është e interesuarkuria. Agliardi në përgjigjen e tijpotencon gatishmërinë e Vatikan-it për bisedime,117 ndërsa ai heshtpër ekzistimin e zërave skeptik kupërveç Ledóchowski qëndrim tënjëjtë skeptik kishte edhe sekre-tari i shtetit Rampolla118. Përveçkësaj Ministria e jashtme e Vjenës,e cila ishte e informuar nga ana enuncit, kërkonte garantim se nëSerbi nuk do të ketë lejim të sllav-ishtes në liturgji119. Në qendër tërekomandimeve për bisedime meambasadorin serb, të cilat Rampol-la me 1 dhjetor 1894 ia kishte drej-tuar nuncit të Vjenë, ishte edhe –përveç kërkesave të vjetra për njo-hjen e kurorave katolike të përz-iera – e drejta e ushtrimit të lirë tëkultit në Serbi. Fillimisht nuk du-hej të ngrihej ndonjë ipeshkvi por

Vijon në faqen 18

Çështjet e hapura të katolikëve me serbëtNë fillim të viteve të tetëdhjeta dukej se ishte koha e përsh-tatshme për zgjidhjen e çështjeve të hapura dhe për bisedimepër konkordat sepse edhe ministri i Jashtëm serb ÈedomirMijatoviæ kishte potencuar synimin e mbretit për vendosjen emarrëdhënieve të rregullta me Selinë e Shenjtë. Pozita eKishës Katolike në Serbi do duhej të rregullohej me njëmarrëveshje dhe të ngrihej një ipeshkvi katolike. Edhepasardhës i Jacobini-t në Vjenë, Serafino Vannutelli, kishtebesimin se: Serbia ka një interesim të madh për një konkor-dat sepse ajo kërkon lidhjen me botën perëndimore-katolike.

zgjidhte në marrëveshje me tëprekurit. Tondisi sipas tij duhej tëshkarkohej, por jo të largohej(detyrimisht nga ana e shtetit, vër.e përkth.) e të zëvendësohet ngadikush, i cili nuk ishte ndjekës (imendimeve) të Strossmayer-it. Va-tikani pranon ofertën e mbretit, ikënaqur se kishte gjetur njëzgjidhje nga aferë e pakëndshme ecila u kishte mundësuar tëgjithëve që të ruajnë fytyrën. Pakditë më vonë patri barnabit zëv-endësohet nga një gjenral i rregu-lit dhe tërhiqet nga Serbia96. PërBeogradin dhe Vjenën kjo nukishte e mjaftueshme. Në akord tërrallë te dy qeveritë kërkonin edhetërheqjen e Strossmayer-it siVikar Apostolik. Kjo ishte e vësh-tirë për t`u realizuar sepse Vati-kani në emërimin dhe zëvendë-simin e një Vikari Apostolik nukishte i kufizuar juridikisht – Ser-bia ishte nën Propaganda Fide –mirëpo në rast të emërimit të njëpasardhësi, për shkak të real-poli-tikës , ishte i varur edhe nga pëlqi-mi i Vjenës dhe Beogradit. Kjo ish-te e barabartë me kudraturën e njërrethi, sepse edhe pse në parim ish-te pëlqimi për zëvendësimin eStrossmayer-it, kjo nuk do vlenteedhe për personin zëvendësues tëmundshëm. Kështu që Vatikanizgjedh një rrugë të thjeshtëStrossmayers-in e len ende nëdetyrë97.

Në pranverën e vitit 1885Tondini në Romë dorëzon edhe njëraport të fundit mbi Serbinë.

tu si në rastin e Malit të Zi, do tëlëshonte pe edhe me serbët. Nuncii ri në Vjenë, Luigi Galimberti,përpiqej të qetësonte: Nuk do ve-prohet asgjë që bie e ndesh me in-teresat e Monarkisë së Hab-sburgëve102.

Mosbesimi i Austrisë për-ballë Serbisë nuk ishte edhe ipaarsyetuar, me gjithë sjelljes sëmirë të mbretit Milan përballëAustrisë; sido që të jetë princi Ni-kolla i Malit të Zi, i cili nuk ishtevërtetë një mik i Austro-Hun-garisë, në oborrin serb ishte njëmysafir i mirëseardhur. Përveçkësaj ishte e njohur se princi iMalit të Zi e shfrytëzontendikimin e tij tek oborri serb përtë propaganduar një politikë pro-ruse. Autorizimi i rusofilit JovanRistiæ, që vlerësohej si liberal, përformimin e qeverisë, vetëm sa evërtetonte skepticizmin e qeverisëhabsburgiane. Mirëpo edhe përVatikanin përkeqësohej perspek-tiva sa Galimberti supozonte se,me ministrin e ri të kultit AlimpijeVasilijeviæ nuk do të ketë kurr-farë progresi në çështjen e konko-rdatit103. Megjithatë qeveria serbei dërgon nuncit me 1 qershor 1887konceptin e një konkordati sipasshembullit të Malit të Zi. Në letrëne tij përcjellëse104 drejtuar sekre-tariatit të shtetit roman Galimber-ti potencon se nëse në Romë dëshi-rohet lidhja e një konkordati pat-jetër duhet që Serbisë t‘i bëhenkoncesione përkitazi me sllavish-ten e vjetër kishtare. Ndërsa për

E diel 3 Shtator 201718 - LETËRSIA

EESSE

të emërohej një vikar apostolik përBeogradin. Rëndësi të madhe i jepejedhe edukimit religjioz të të rinjvekatolik që do duhej të bëhej nga ad-ministrata kishtare katolike120.

Pasi çështja serbe në nën-tor 1894 bëhet lëndë e këshillimeveintensive në Propaganda Fide, nëvitet vijuese merret detalishtpërsëri edhe kongregata e kardi-nalëve e Affari EcclesiasticiStraordinari në tri mbledhjet esaja. Në mbledhjen e parë me 4 prill1895121 kardinali Serafino Vannu-telli, që njihej si i afërt i sllavëve, ekarakterizonte popullin serb dheqeverinë e tij tejet negativ. PërSerbinë qëllimi i vetëm që synohetme lidhjen e një konkordati ështëemancipimi nga protektorati ikultit austriak dhe se roli domin-ues i kishës ortodokse me këtënuk reduktohet. Vannutelli supo-zonte se në qarqet e qeverisë serbedëshira për futjen e sllavishtes sëvjetër kishtare s‘ishte e madhedhe se për shumë gjuha kishtarelatine ishte më e përshtatshme përt‘u kufizuar nga ortodoksia, qën-drim ky që përkonte edhe medëshirat e Monarkisë Austriake.Pikat e më të rëndësishme tëkurisë përballë të cilave nuk du-hej të bëheshin koncesione ishinçështja e martesave të përzieradhe ngritja e një vikariati aposto-lik në Beograd. Ndërsa bazë ebisedimeve për një konkordat doduhej të ishte Marrëveshja e Ber-linit, për çka perceptimi juridikserb ishte kontestuar se aty janëtë dhëna vetëm parimet e toler-ancës, porse jo edhe të barazisë

NGA MARIO VARGAS LLOSA

Ernest Hemingway-i tregondiku se në fillimet e tijletrare, teksa hidhte në

letër një rrëfenjë, papritmas i qël-loi që të shuante ngjarjen krye-sore, atë ku protagonisti varteveten. Ai tha se zbuloi kësisoj njëmënyrë rrëfimtare, që do ta për-dorte gjithnjë e më dendur në tëardhmen për të mbrujtur roma-net dhe novelat e veta.

Në të vërtetë, nuk teprohetaspak nëse thuhet se rrëfimet mëtë arrira të Hemingway-it janë tëstërpikura me heshtjeshumëçkathënëse, me grimcafshehatare të një rrëfimtari mend-jehollë, i cili ia del mbanë që tëdhënat e veshura prej tij me pet-kun e heshtjes, megjithatë të jenësa më shprehëse dhe të shtien me-doemos në ngasje përfytyrimin elexuesit. Kështu, ky i fundit du-

Elementi i fshehur a rrëfimi i jashtëm nuk është për së koti apo arbitrar. Lypset që heshtja e rrëfimtarit të jetë domethënëse,që ajo të ushtrojë një ndikim të spikatur në pjesën e shprehur qartas të rrëfenjës, me qëllim që kjo mungesë të ndihetkthjelltas e të përndezë kërshërinë, pritjen me frymën pezull dhe përfytyrimin te lexuesi.

“Elementi i fshehur” në letërsihet t’i mbushë këto golle të his-torisë me hamendësime e përgjas-ime të mendjes së vet.

* * *Le ta quajmë këtë mënyrë “ele-

menti i fshehur” dhe të saktë-sojmë menjëherë që, paçka seHemingway-i i ka bërë kësaj njëlëvrim vetjak e të shumëfishtë(herë-herë mjeshtëror), nuk ështëai që e ka shpikur, meqë kjo ështënjë teknikë e moçme sa vetë ro-mani.

Mirëpo është mëse e vërtetë qëfare pak shkrimtarë modernë ekanë përdorur me guximin e au-torit të Plaku dhe deti. A ju kujto-het ajo novela mjeshtërore, mbasemë e famshmja e Hemingway-it metitull The killers (Vrasësit)? Gjëjamë me rëndësi e rrëfenjës është kjopikëpyetje e madhe: përse ata dykaçakë, me çifte tytësharruara,hyjnë në restaurantin e vogël“Henry’s” të asaj krahine pa emër

dhe duan të vrasin suedezin OleAnderson? Dhe përse ky OleAndersoni i fshehtë, ndërsadjaloshi Nick Adams e parala-

jmëron se dy vrasësit po ekërkojnë për ta qëruar, nuk pra-non t’ia mbathë e ta vërë në dijenipolicinë, por i bindet me verbëri

fatit të vet?Ne nuk kemi për ta marrë vesh

kurrë.Nëse na e ka ënda ndonjë

përgjigje për këto dy pyetje boshttë rrëfenjës, ne duhet ta sajojmëvetë si lexues, duke u nisur ngagrimcat vocërrake që rrëfimtari –në dijeni të gjithçkaje e jovetjak –na jep aty-këtu: para se të vinte nëkëtë qytezë, suedezi Ole Andersonka qenë, me ç’duket, boksier nëÇikago, ku ka bërë diçka( që s’indezi, thotë ai), e cila ka nënshk-ruar dënimin me vdekje.

Elementi i fshehur a rrëfimi ijashtëm nuk është për së koti apoarbitrar. Lypset që heshtja errëfimtarit të jetë domethënëse, qëajo të ushtrojë një ndikim të spika-tur në pjesën e shprehur qartas tërrëfenjës, me qëllim që kjo mung-esë të ndihet kthjelltas e të përn-dezë kërshërinë, pritjen me frymënpezull dhe përfytyrimin te lexue-si. Hemingway-i qe mjeshtër i pa-

Mario Vargas Llosa

Vijon nga faqja 17

75Handbuch der Kirchengeschichte VI/2, 171� n–l|–�194.Për raportet mes Serbisë dhe Vatikanit shih: L. DURKOVIÆ-JAKŠIÆ, Srbija i Vatikan 1804� n–l|–�1918. Kraljevo� n–l|–�Kra-gujevac 1990.

76 TOLOMEO (si në fusnotën. 8), 341–380, hier 344. Vgl.Strossmayer drejtuar Leo XIII. Nga viti 1880; AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 232, pos. 502, fol. 7–14.

77 Propaganda Fide drejtuar sekretariatit të shtetit datë 5dhjetor 1882, fol. 131 ff, ASV, Segr. Stato 1882, 280, Z. 53292.Po ashtu Ledóchowski drejtuar Rampolla datë 24 nëntor 1894;AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 57ff. Krhs.Qëndrimin e Ludovico Altieris, prefektit të Propaganda Fide,shkurt 1864; AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685,fol. 62 v. Sa i përket Strossmayers këtu bëhet fjalë për gravis-sime collissioni, che passano fra lui ed il governo a cagionedella questione politica di nazionalità.

78 Sekretariati i shtetit 1 korrik 1878, ASV, Segr. Stato 1880,280, Z. 32751. Lidhur me aktivitetet e ipeshkvit Strossmayers nëvitet e tetëdhjeta në përkitazi me Serbinë shiko letërkëmbiminme Vannutelli në ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 280–630.

79 Jacobini datë 29 qershor 1880, ASV, Segr. Stato 1880,247/2, Z. 41173, fol. 205, 207.

80 Vannutelli datë 29 prill 1881, AAEESS, Austria-Ungheria,fasc. 251, pos. 556,fol. 2 v.

81 Vannutelli datë 9 korrik 1881, AAEESS, Austria-Ungheria,fasc. 251, pos. 556, fol. 4 v.

82 Vannutelli datë 24 tetor 1884, AAEESS, Austria-Unghe-ria, fasc. 251, pos. 556, fol. 45 vv.

83 Milan drejtuar Strossmayer datë 31 mars/12 prill 1882,AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 8.

84 Kopja e letrës së Milan-it drejtuar Leo-t XIII datë 10./22mars 1882, ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 290. Krhs. TO-LOMEO (si në fusnotën 8), 347. Shiko më tutje Vannutelli datë17 mars 1882 dhe datë 4 prill 1882, ASV, Arch. Nunz. Vienna582, fol. 287 v. si dhe 289.

85 Vannutelli datë 9 maj 1882, AAEESS, Austria-Ungheria,fasc. 251, pos. 556, fol. 6f. Për Tondini-in dhe angazhimin e tijnë Mal të Zi e Serbi si dhe ndikimin Strossmayers shiko O. M.PREMOLI, Il P. Tondini e la conversione della Russia. Monza1920.

86 Vannutelli datë 8 maj 1884, ASV, Segr. Stato 1884, 247/2, Z. 57641, fol. 261. Letra e Tondini-t drejtuar Vannutelli-t nëAAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 31–34. InASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 394–401 një raport i gjerë iTondini-t i datës 16 gusht 1883 mbi aktivitetet e deritanishme nëSerbi.

87 TOLOMEO (si në fusnotën 8), 347 ff.88 Tek në fund 1887 arrihet të merret leja nga qeveria serbe

për ngritjen e një kapele katolike në Nish; Czock drejtuar Galim-berti-t datë 18 dhjetor 1887, ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol.22f. Czock vlerësohej si ndjekës i Strossmayer-it, më vonë,megjithëkëtë, vije te një konflikt me ipeshkvin i cili në vitin 1891e kërkonte largimin e tij. Për këtë shiko relacionet e PropagandaFide të shkurtit 1897 në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 319,pos. 725, fol. 13, fq. 1–7.

89 Vannutelli drejtuar 16 maj 1884, ASV, Arch. Nunz. Vienna582, fol. 412 f. dhe datë 24 maj 1884, AAEESS, Austria-Ungh-eria, fasc. 251, pos. 556, fol. 35. Shiko edhe arsyetimin e Ton-dini-t datë 1 korrik 1884 in ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol.415–418. Një raport tjetër i Tondinis datë 7 nëntor 1884, po atyfol. 486 v.

90 I punti che separano le due chiese non sono alla portatadel popolo, specialmente di un popolo così „primitivo” come ilpopolo serbo; Tondini drejtuar Strossmayer datë 16 gusht 1883,ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 394–401.

91 Vannutelli drejtuar Simeoni datë 7 dhjetor 1884, PF, Servia5, fol. 919.

92 Vannutelli datë 13 maj 1885, ASV, Segr. Stato 1885,247/5, Z. 62659, fol. 133f. Memorandumi „Ma mission en Serbieet l’article XXXV du Traité de Berlin” në ASV, Arch. Nunz. Vienna582, fol. 562–612 është i publikuar edhe te I. VITEZIÆ, Poèeciorganizacije katolièke crkve u modernoj srbiji i talijanski barbanitaCesare Tondini 1883� m–h-|–�1885. Rom 1965, 302� m–h-|–�306. Këtu mund të lexohet në përgjithësi për misionin e Tondini-t në Serbi. Një memorandum të shkurtër Tondini e kishte përpi-luar edhe më herët, që me 9 shtator 1884 që kishte mbetur pau hetuar nga publiku. Edhe aty Monarkia paraqitet si pengesë

konfesionale. Selia e Shenjtë nukmundet të pranoj këtë interpreta-cion restriktiv të serb dhe kërkon-te përshtatjen e ligjit serb nësuazat e kushteve të dhëna nëMarrëveshjen e Berlinit122.Vërtetë në mbledhjen e Affari Ec-clesiastici të datës 17 qershorit1895 edhe njëherë diskutohen tëgjitha pikate propozim-k o n k o r -datit, mirë-po në përm-bajtje ruhetkjo lini123.K a r d i n a l iLedochóws-ki në vitin1896 paraqetnjë raport tëW i l l i b a l dC z o c klidhur megjendjen ekatolikëvenë Serbi kuqeveria ser-be dhe klerio r t o d o k sa k u z o h e npër qënd-rimet e tyrearmiqësorepërballë ka-tolikëve124.

M i s i o n -arit polak Czock do t‘i ndodh e njëj-ta gjë ashtu sikur i kishtendodhur Barnabiten Tondini-tpara disa viteve. Edhe ai bie nëkonflikt me qeverinë e përfundoni gjykuar me disa muaj burg porqë nuk ekzekutohet. Mirëpo dety-rohej patjetër tërhiqja Czock-ut

Rruga e gjatë drejt konkordatit serbnga Serbia125 që të mos rrezikohenbisedimet serbo-vatikane; edhepozicionimi i tij për futjen eliturgjisë sllave ishte politikisht ipapërshtatshëm126. Megjithatëedhe në vitet vijuese nuk kemi njështytje të bisedimeve mes Beogra-dit dhe Selisë së Shenjtë. Vetëm meardhjen pasardhësit Agliardi në

Vjenë, EmidioTaliani, bëhenpërpjekje përringjalljen ebisedimeve përkonkordatindhe se ai(Taliani) merrpërsëri kon-taktet zyrtareme Simiæ-in.Ndërsa nëp r o b l e m e tbazë nuk kish-te ndryshuarasgjë. Qeveriaserbe tregoheje interesuarpër bisedimetmirëpo nëçështjen e mar-tesave të përz-iera nuk trego-hej e gatshmepër asnjë kom-p r o m i s 1 2 7 .MegjithëkëtëTaliani dhe

Simiæ në dy vitet vijuese ia dalint‘i eliminojnë pjesën e madhe tëproblemeve ekzistuese. Ambasa-dori serb shumëvjeçar në Vjenë,Ðorðe Simiæ, në fillimvitin 1897avancohet në postin e kryeminis-trit dhe sinjalizonte zyrtarishtgatishmërinë për bisedime128.

Mbase Serbia dukej se ishte e gat-shme edhe të bëj ndryshime kush-tetues e në kuptimin e kërkesavetë Selisë së Shenjtë dhe për përsh-tatjen e ligjeve kontestuese nëMarrëveshjen e Berlinit e pos tëtjerash përkitazi me njohjen elidhjes së martesave katolike ash-tu siç e kishte kërkuar Selia eShenjtë dy dekada me radhë129.Çështja e kurorës tashmë për Beo-gradin nuk ishte dogmë me çkaedhe largohet pengesa kryesorepër lidhjen e një konkordatit.Kryeministri i ri serb në të vërtetëdonte t‘i zhvillonte bisedimet përkonkordatin në Vjenë, mirëpo tre-gohet i gatshëm ta dërgoj një bash-këbisedues në Romë edhe përbisedime të drejtpërdrejta130. Ndër-sa nënshkrimi i konkordatit du-hej të bëhej në Vatikan dhe se përkëtë është pajtuar edhe mbretiAleksandër me rastin e vizitës sëtij tek papa, njofton kardinaliRampolla131. Në fillim të prillitSimiæ sqaron se mbi këtë bazë aiishte shprehimisht dakord përbisedimet për konkordat132.

Nënshkrimi i konkordatitdukej të jetë shumë afër mirëpodobësia në vendimmarrje e Selisësë Shenjtë në çështjet politike nukkishte mundur ta mbante ritminme politikën ditore serbe. Rrëzimii qeverisë Simiæ që kishte qëndrimmiqësor për konkordatin pengonpërfundimin me sukses të bisedi-meve, ndërsa Vatikani në vijimkishte humbur shansin historikpër të lidhë një konkordat me njështet ortodoks tjetër pas atij meMalin e Zi. (Vijon)

*Për*Për*Për*Për*Përktheu ngktheu ngktheu ngktheu ngktheu nga gjera gjera gjera gjera gjermanishtjamanishtjamanishtjamanishtjamanishtjaZef AhmetiZef AhmetiZef AhmetiZef AhmetiZef Ahmeti

E diel 3 Shtator 2017 - 19IN MEMORIAM

PPERSONAZH

...poeti me famë botërore, Adonis, që më shumë se prej 30vjetësh jeton në Paris, do të thoshte: “Atjoni e iluminontepoezinë, sepse ai vetë ishte pothuajse një poememagjike...”

Në datëlindjen e 22-të eAtjon Zhitit, (30 Gusht),“studentit-engjëll” siç equajnë të gjithë, doli

dhe është shpërndarë librarivekryesore të Kryeqytetit një Albumi shkëlqyer me vizatime të tij.Brenda 250 faqeve me format tëmadh “Opera Atjon” përmbledhskica të fëminisë dhe të adolesh-encës së autorit, punime e kompo-zime të ndryshme,ku shpalosetnjë botëme plot fantazi, me lëvizjedhe dritë, me dashuri e ëndrra, qëdëshmon furishëm dhe një anëtjetër të talentit shumë planësh tëAtjonit.

Albumi është përgatitur ngakritiku i artit, piktor dhe botues,Gëzim Tafa. Ai ka realizuar meestetikë dhe freski një vepër, sarinore, po aq dhe të qendrueshme,ku ngjyrat janë dhe emocione, kulinjat japin dhe mesahe, nga kon-turet e të cilave shpërthejnëdëshira...

Albumi është dy gjuhësh, sh-qip dhe italisht, nga që Atjoni stu-dionte në Itali, në Universitetin“Sacro Cuore” në Milano për Filo-zofi dhe ishte anëtari më i ri i PENClubit italian. Në faqen e parë tëAlbumit janë vënë fjalët e EdaZhitit, mamit të Atjonit: “…këtovizatime të Atjonit, të fëminisëdhe adoleshencës së tij, i ruaja sithesar timin për të ardhmen, qët’ia jepja një ditë si befasi e bukur…por Ai, me flatra qiellore, befasishtu largua dhe na i la të gjitha përt’ua dhënë të gjithëve…”

Në parathënien e tij, “Kutia mexixëllonja” studiuesi dhe kritikui artit, Prof. Gëzim Qendro, kura-tori dhe i ekspozitës së Atjonit nëUniversitetin “Polis” ndër të shpje-gon: “ “ “ “ “...............Të rrethuar nga vallëzimii dritëzave misterioze nisim tëecim përmes tyre dhe fillojmë tëdallojmë në mugëtirën e kopshtitshëmbëllesa, forma dhe siluetashpesh të pakuptueshme...

E kështu të dalldisur nga vallë-zimi i xixëllonjave rrotull neshendemi nëpër kopsht duke pyeturveten se kushedi sa mirë do të jetëndjerë Atjoni brenda këtij kopsh-ti të magjishëm... Demiurg i plot-fuqishëm që me pak prekje dhelëvizje krijon një univers që nukekzistonte më parë. Një lojë ten-sionesh dhe harmonish kroma-tike befasuese të krijuara mekokëshkrepjen dhe guximin tipikpër temperamentet krijues. Këtotablo dhe vizatime të arrira janëdëshmitare të heshtura të en-ergjisë, lirisë dhe dëshirës së natyr-shme fëminore për të komuni-

kuar...”.Dhe ja, shfletojmë, vizatimet e

para, kur Atjoni ishte 3 vjeç e gjysmë,“Nënë Tereza dhe kryqet”, për të cilatdo të shkruante dhe gazeta e njohure Vatikanit “L’Osservatore Ro-mano”. Ja ç’thotë gazetari i saj, Gi-ampaolo Mattei:”...vizatimi i tij ështënjë ‘strategji politike’ e madhe, shumëmë serioze dhe konkrete se ato tëudhëhequra me forcën e armëve.”

Në album, krahas gazetës vatika-nase, është dhe faksimilja e gazetësshqiptare “TemA” që e botoi këtë sh-krim që në vitin 1999.

Dhe vijojnë punët si një ditar gëz-imesh fëminore, personazhe përral-lash moderne televizive, kafshë tëhumanizuara, peizazhe, vendlindja,shkolla, pllakate, portrete, qiell meyje, galaktika, etj, etj, universi Atjon,siç e quan në pasthënie përgatitësi iAlbumit, GëzimTafa. Ndër të tjera aisintetizon: “Kapja e universit në tëgjitha dimensionet. Kjo është fabulae pikturës së tij. I mbërthyer nga kydetaj artistik… ajo tingëllon përtejmoshës dhe me tendenca të dukshmendaj artit modern, abstraksionit apominimalizmit… Për të fluturuar drejtsë pamundurës, përjetësisë...”

Në kapitullin e fundit të Albumit“Opera Atjon” janë “të tjerët për At-jonin”, vizatime kushtuar atij ngaMjeshtrat e shquar Ibrahim Kodra,Nestor Jonuzi, Skender Kamberi,

MaksVelo, Sali Shijaku, etj, e së fund-mi nga piktori i ri Gjergj Kola.

Krahas autografëve, dhënë At-jonit nga shkrimtarë të njohur, janëdhe disa thënie të tyre për atë: “Atjo-ni është djali që cdo prind do të donteta kishte të vetin” shkruan poeti Ital-ian, Presidenti i PEN-it, SebastianoGrasso

Ndërsa poeti me famë botërore,Adonis, që më shumë se prej 30 vjetëshjeton në Paris, do të thoshte: “Atjonie iluminonte poezinë, sepse ai vetëishte pothuajse një poeme magjike...”

Shkrimtarja Helena Kadare, nëletrën e saj dërguar bashkarisht meshkrimtarin botëror Ismail Kadarekujton:...E kam ende të gjallëbuzëqeshjen e tij të çiltër, kokën ebukur plot kaçurrele të zinj, tekvraponte galerive të Muzeut të Artevenë Vjenë, për të kapur dhe kuptuargjithçka mahnitëse të atyre tablovetë mjeshtërve të mëdhenj, që povizitonim së bashku. I them këto senuk është diçka e zakonshme për njëfëmijë të moshës së tij ai pasion dheajo kureshtje, për të mësuarnjëherësh dhe sa më shpejtgjithçka....Kjo fytyrë e bukur engjël-lore… Ajo krijesë e mrekullueshmepra, ishte bërë për qiellin, jo për këtëbotë...”.

Ky paragraf është vendosur dhenë kopertinën e pasme të Albumit,që del pas botimit me suksese të libritme ese të Atjon Zhitit “Për atë qëdua(m)” si dhe dy librave të të atit,Visar Zhiti, ku Atjoni, si të thuashështë bashkautor, ilustrues i vëllim-it me tregime “Valixhja e shqyer…”dhe përmbledhjes me poezi botuar nëItali “Ku është jeta?”.

Edhe pse në fillimet e tij, të ndër-prera tragjikisht, Atjon Zhiti vazh-don të na magjepsë me bukurinë eshpirtit dhe të bëmave rinore, të asajqë na jep vazhdimisht si në këtë 22vjetor të datëlindjes së tij: frymëzimedhe dritë.

Nga “Lajmëtari i së mirës”Nga “Lajmëtari i së mirës”Nga “Lajmëtari i së mirës”Nga “Lajmëtari i së mirës”Nga “Lajmëtari i së mirës”

NË DATËLINDJEN E 22 TË ATJONIT

NJË ALBUM ISHKËLQYER I TIJ...

shoq në përdorimin e kësaj tekni-ke rrëfimtare, siç bie haptas në syte Vrasësit, shembull sqimëtar ikursimtarisë rrëfyese, tekst qëështë porsi maja e një ajsbergu,një buitje e mezidallueshme qëmundëson ndërdukjen në mënyrëmahnitëse të të gjithë ngrehinësplotësore anekdotike, ku mbësh-tet bëshëm, por që i është fshehurlexuesit. Të rrëfyerit duke hesh-tur, me anë të nënkuptimeve që eshndërrojnë brendastrukjen nëpritje përcëllitëse, duke e nxiturlexuesin të ndërhyjë gjallërisht nërrjedhat e rrëfimit përmes përng-jasimeve e hamendësimeve të veta, për-bën një përdorim të shpeshtë terrëfimtarët, për të ndërfutur lëndë të vetë-jetuara në thurrimat e tyre, domethënë,i pajisin me fuqi bindshmërie.

* * *A ju kujtohet elementi i madh i

fshehur i romanit më të mirë (përmendimin tim) të Hemingway-itDhe dielli lind përsëri? Po, atë vetë:pafuqinë e Jake Barnes-it, rrëfim-tarit të romanit? Ajo nuk jepetkurrë haptas: ajo gëlon papritmas– thuajse e marr guximin të themqë lexuesi, i cytur prej asaj çka lex-on, ia mvesh personazhit – nga njëheshtje kumtuese, kjo largësi eçuditshme fizike, lidhja e dëlirëmërshore që e bashkon me buku-roshen Brett, femra që ia bën zem-rën zhur e që mbase e do edhe vetëa që mund ta kishte dashur, ishtepra vetëm një pengesë a ndalim,për të cilin ne nuk kemi qenë kur-rë në dijeni me saktësi. Pafuqia eJake Barnes-it është një heshtjejashtëzakonisht e shprehur qartë,

një mungesë që vjen e bëhetgjithnjë e më shprehëse, sa mëshumë që lexuesi të çuditet ngaqëndrimi jo i zakontë e kundër-shtues i Jake Barnes-it ndajBrett-it, derisa i vetmi shpjegimi mundshëm të mbetet zbulimi ipafuqisë së tij. Paçka se i kalu-ar në heshtje a ndoshta pikër-isht nga mënyra sesi është, kyelement i fshehur e praron thur-rimën e romanit Dhe dielli lindpërsri me një vezullim shumë tëveçantë.

Më së fundi, do të ma kishtefort ënda t’ju përsëris një kra-hasim, që e kam bërë hera-herësduke përsiatur për Faltoren eFaulkner-it. Le të themi qërrëfenja e “plotë” e një romani (e përbërë nga elementë të përf-shirë a të hequr) është një kub.Dhe që çdo roman i veçantë, met’iu qëruar elementët e tepërt eato të hequr shpengueshëm, përtë përftuar një efekt të përcak-tuar të nxjerrë nga ky kub, merrnjë trajtë të përcaktuar: ky ob-jekt, kjo skulpturë, pasqyronorigjinalitetin e romancierit.Trajta e tij është gdhendur mendihmën e mjeteve të ndryshme,por pa as më të voglin dyshim,njëri nga më të përdorurit e te-jet i vlefshëm për punën e tëhar-rjes së përbërësve, gjersa ravijë-zohet profili i figurës së hijshmedhe bindëse që na bën për vete,është pikërisht elementi i fshe-hur (nëse nuk keni ndonjë emërtjetër më ngasës për t’i vënëkëtij mjeti).

Përktheu Luan CamajPërktheu Luan CamajPërktheu Luan CamajPërktheu Luan CamajPërktheu Luan Camaj

për një marrëveshje mes Vatikanit dhe Serbisë. Ai titullohej „Mé-moire sur la situation religieuse de la Serbie, dans ses rapportsavec l’Autriche-Hongrie”; ASV, Arch. Nunz. Vienna 582, fol. 435–442 (publikuar te R. TOLOMEO, Korespondencija Strossmayer–Tondini. Zagreb 1984, 83–91), si dhe letërkëmbimi në mes Stross-mayer dhe ministrit të brendshëm serb, Novakoviæ, po aty, fol.435� m–h-|–�455 si dhe paraqitja qëndrimi në formë zgjeruarStrossmayers drejtuar nuncit të datës 20. shtator 1884, po aty,fol. 456� m–h-|–�478.

93 Vannutelli datë 27 maj 1885, ASV, Segr. Stato 1885,247/5, Z. 62729, fol. 137v.

94 … il quale avendo, contro le influenze russe, acquistatonella Serbia una preponderanza politica, teme di compromet-tere questa sua situazione, qualora lasciasse progredire laChiesa cattolica; Vannutelli datë 24 tetor 1884, ASV, Arch.Nunz.Vienna 582, fol. 480ff.

95 Vannutelli datë 10 qershor 1885, AAEESS, Austria-Ung-heria, fasc. 251, pos. 556, fol. 66. Mbi planet për ngritjen ekëtyre misioneve shiko korrespodencën në: PF, Servia 5, fol.990–1402.

96 Vannutelli datë 3 qershor 1885, ASV, Segr. Stato 1885,247/5, Z. 62826, fol. 140 ff. Sipas sekretariatit të shtetit zaven-dësimi i tij bëhet me 12 qershor 1885, po aty.

97 Vannutelli kishte raportuar me 23 qershor 1885 përdëshirën e Vjenës; ASV, Segr. Stato 1885, 247/5, Z. 63054, fol.145f. Kjo çështje do të mbetet temë një vit, mbase në Vatikanceket edhe një emër i mundshëm: Trifon Radonièiæ. Ky mëvonë emrohet ipeshkëv i Cattaro; Vannutelli datë 4 maj1886,AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 76 vv.

98 Raporti i Tondini-t datë 18 qershor 1885, ASV, Segr.Stato 1885, 247/5, Z. 64628, fol. 155.

99 Vannutelli datë 14 janar 1887, AAEESS, Austria-Unghe-ria, fasc. 251, pos. 556, fol. 80 f. Lidhur me pikëpamjet serbelidhur me liturgjinë sllave shiko po aty fol. 82–87.

100 Staatssekretariat drejtuar Vannutelli datë 22 janar 1887,AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 556, fol. 88–91.

101 Nota datë 25 janar 1887, po aty, fol. 93. Konzept in ASV,Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 12 v.

102 Galimberti datë 22 maj 1887, AAEESS, Austria-Unghe-ria, fasc. 256, pos. 569, fol. 32 vv.

103 Galimberti datë 15 qershor 1887, AAEESS, Austria-Un-gheria, fasc. 256, pos. 557, fol. 101 f. Krhs. Galimberti datë 22qershor 1887, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 251, pos. 557,fol. 106 v.

104 Galimberti datë 1 qershor 1887, AAEESS, Austria-Ung-heria, fasc. 254, pos. 564, fol. 74–77.

105 TOLOMEO (sie në fusnotën 8), 357. Në përgjithësi lidhurme raportet e kishës katolike e ortodokse në vitet e nëntëdhjetashih C. SOETENS, Le Congrès Eucaristique international deJérusalem (1893) dans le cadre de la politique orientale dupape Léon XIII. Luovais 1977.

106 Strossmayer drejtuar Simeoni datë 23 janar 1891, PF,N.S., vol. 109, fol. 486–493. Për temë të njëjtë Czock datë 20prill 1891, po aty, fol. 494–498. Willibald Czock raportonte me21 dhjetor 1894 edhe njëherë për gjendjen dëshpërueseekonomike e politike të misionit në Serbi. PF, N.S., vol. 290, fol.585. Në këtë dosje shiko edhe letërkëmbimin e detajuar mbiSerbinë, e para se gjithash korrespodencën me Willibald Czock.

107 TOLOMEO (si në fusnotën 8), 358 v.108 Rampolla drejtuar Galimberti datë 14 korrik 1892,

AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol. 39. Origji-nali në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 25f. Tondini lidhur memartesat e përziera tashmë kishte marrë qëndrim qysh me 17shkurt 1887 në një letër drejtuar Galimberti-t, ASV, Arch. Nunz.Vienna 707 A, fol. 26–29. Selia e Shenjtë kishte drejtuar qever-isë serbe katër ankesa: për shkak të mosnjohjes së lidhjeve tëkurorave të përziera sipas ritit katolik, për shkak të pagëzimit tëdetyruar të fëmijëve katolikë në kishat ortodokse serbe, përshkak të pengimit të misionit katolik si dhe për detyrimin për tëvijuar mësimin fetar ortodoks. Galimberti kishte lajmërua me 25gusht 1892 se, Kálnoky parimisht nuk ishte kundër bisedimeve.Me 31 tetor 1892 ai raporton për një interesim të madh të Ser-bisë për bisedimit rreth konkordatit; ASV, Arch. Nunz. Vienna707 A, fol. 29–31. Rreth qëndrimit të qeverisë serbe me shumëshiko në AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol.75–84. Shiko edhe tekstin në gjuhën gjermane për këtë qën-drim në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 54–65.

109 Shiko raportin e pa datë Galimberti-t (1893), AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 284, pos. 633, fol. 75–84.

110 Brandis datë 27 shtator 1892, HHStA, PA XI, Karton233, Nr. 30, fol. 265 v.

111 Kopja në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 88.112 ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 91–95.113 … benché religiose non hanno però un origine reli-

giosa, ma nazionale e che al Governo è importante il mante-nere lo spirito serbo più che l’ortodosso; Agliardi datë 18 korrik1893, ASV, Segr. Stato 1893, 247/2, Z. 13575, fol. 19–21

114 Rampolla drejtuar Agliardi datë 2 gusht 1893, fol. 22.Koncepti dhe origjinali në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol.98–106 (me memorandumin përcjellës). Këtu është edhe kor-respodenca e detajuar me Strossmayer.

115 Ledóchowski drejtuar Rampolla datë 24 nëntor 1894,AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 57 vv.

116 Kjo situatë do të zgjasë edhe në muajt vijues, krhs. Agliardidatë 30 maj 1895, ASV, Segr. Stato 1896, 247/1, Z. 24625, fol.162. Të drejtat e mbrojtjes austriake në Serbi fillimin e kishin nëPaqen e Karllovcit (1699). A. RIGONI, Il concordato serbo-vaticanodel 1914. Archivio storico italiano 1975, 159–178, këtu 161.

117 Agliardi drejtuar Rampolla datë 19 nëntor 1894, AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 79 v.

118 Rampolla drejtuar Agliardi datë 26 nëntor 1894, AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 685, fol. 88 v. Ledóchowski ishteedhe kundër ngritjes së një ipeshkvie të rregullt dhe vlerësonte sezgjidhje më e mirë do ishte ngritja e një administrate kishtare që doishte drejtpërdrejti nën Propaganda Fide; Ledóchowski drejtuarRampolla datë 24 nëntor 1894, po aty, fol. 57 vv.

119 Agliardi drejtuar Rampolla datë 28 nëntor 1894, AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 306, pos. 658, fol. 90 v.

120 Ponenza për seancën 749, fq. 76 v. Agliardi me 6 dhje-tor 1894 kishte diskutuar me Simiæ desideratën e Selisë sëShenjtë. Qeveria serbe pak më vonë paraqet kërkesat e saja nëformë të propozim-ndryshimeve të konkordatit-shembull të Malittë Zi. Te dy kokordat-projektet janë të publikuara po aty, fq. 81–105. Shiko edhe ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 182–190.Për bisedimet e mëtutjeshme shiko korrespodencat e dhënakëtu.

121 AAEESS, Session 749.122 Rampolla drejtuar Agliardi datë 9 prill 1895, ASV, Arch.

Nunz. Vienna 707 A, fol. 195–198.123 AAEESS, Session 754.124 AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 319, pos. 725. Raporti

i dërgohet nuncit për informim. Raportet e mëhershme të Czockstë viteve 1888, 1890 dhe 1891 janë në PF Servia 5, fol. 1135ff.,1336–39, fol. 1348–53 dhe fol. 1374–78 ndërsa raporti idatë 20 janar 1896 gjendet në ASV, Arch. Nunz. Vienna 707A, fol. 244–249 .

125 Agliardi datë 28 shkurt 1896, AAEESS, Austria-Ung-heria, fasc. 319, pos. 725, fol. 6 vv.

126 Willibald Czock datë 22 tetor 1890, PF Servia 5, fol.1348–1353. Ai transferohet në Bullgari.

127 AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, raportii nuncit datë 9 janar 1897, fol. 88. Në dialogun mes Agliardidhe Simiæ mbi çështjet tjera kontestuese arrihet një pajtim;Rampolla drejtuar Agliardi datë 17 mars 1897, ebd., fol. 97f.

128 Taliani datë 9 janar 1897, AEESS, fasc. 330, pos.762, fol. 88.

129 Rampolla drejtuar Taliani datë 17 mars 1897, AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, fol. 97 v.

130 Agliardi datë 15 shkurt 1897, AAEESS, Austria-Unghe-ria, fasc. 330, pos. 762, fol. 93–96. Në një letër drejtuar arçipesh-kvit të Sarajevës, Stadler, Rampolla e vlerësonte edhe më tutjeçështjen e kurorave të përziera si pengesë vendimtare për lidhjene një konkordati. Pa i penguar bisedimet premtuese të Vjenësnë këtë çështje duhej të aktivizohej edhe Stadler dhe paralel-isht të zhvilloj edhe ai bisedime; Rampolla drejtuar Stadler datë26 shkurt 1898, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 344, pos.786, fol. 92 v.

131 Rampolla drejtuar Agliardi datë 17 mars 1897, AAEESS,Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762, fol. 97 v.

132 Agliardi datë 12 prill 1897, shkresa e Simiæ datë 28mars 1897, AAEESS, Austria-Ungheria, fasc. 330, pos. 762,fol. 99 dhe fol. 100. Për këtë shiko po ashtu korrespodencënnë ASV, Arch. Nunz. Vienna 707 A, fol. 282� n–l|–�300.

Atjon Zhiti

E diel 3 Shtator 201720 -MEA CULPA

AARTET PAMORE

Majlinda përgjatë viteve ka mrekulluar me të gjithë strukturën koloristike të kompozicioneve, e mbi të gjitha guximin për tëmos e përsëritur vet veten ndërkohë duke sjellë bashkëkohësi si në aspektin figurativ apo koloristik.

NGA BEN ANDONI

Përballja e qenies me artinpamor ruan gjithnjë njëhapësirë, që disa e interpre-

tojnë si një hon, kurse të tjerët sishtangësi. Kështu ndodh, pasi kup-timi i artit abstrakt s’është kurrs-esi i lehtë. Majlinda Kelmendi meartin e saj nuk të grish dot t’iqasesh pa kushte veprës së vet,nëse nuk ke një mëndje të hapur embi të gjitha fantazi. Arti iKelmendit përmbledh një struk-turë, ku koloristika e zgjedhurdhe bashkësia e detajeve, të kuru-ara me një kujdes skrupuloz jothjesht të ftojnë për të qëndruarnë këtë art, por edhe për të ndihurtë abstragosh i lirë dhe t’i afroheshnënvetëdijes së saj. Formësimedetajesh, përdredhje projek-sionesh, idera të ndryshme, që vinëpërmes thyerjeve imazhesh, pjesëinstrumentesh muzikorë,kërkime të ndryshme. Një tërësielementësh që tregojnë shqetë-simin e madh të autores dhe luftëne saj të brendshme për të mposh-tur dyshimet për hedhjen e sub-jekteve. Por pa tension. Një llojpaqësie koloristike nga ku ajo filli-misht ka gjetur paqen disi të tra-zuar fillimisht me veten e saj. Veçsejo kudo. Në punët e tjera, shikonnjë artiste që është vazhdimishtnë kërkim të përmirësimit të kr-ijimtarisë së vet, por gjithmonëpërmes anës pikturike. Në momen-tin që shprehet, Majlinda katrandur brenda vetes forca, kaekuilibruar tendenca për t’ushpërfaqur me të gjithë sinqerite-tin e vet artistik. I gjithë ky ten-sion e shikon pastaj në krijimin esaj, ku nënvetëdija e dikton intu-itën që autorja të mbetet në trajtae linja të ndryshme, ku gjen vend igjithë spektri i pranueshëm ingjyrave të saj. Është interesatfakti i përhedhjes së subjektevepërmes kërkimit të ngjyrave tëhapura, që dallohen falë kon-trasteve në punimet e saj mengjyrat e tjera. E gjithë kjo sus-pansë, gjatë të cilit shikuesi rrekettë kuptojë i ngulur te puna e saj,jep mesazhin më të qartë të ar-tistes, luftën e madhe që ka bërënë art për të njohur vetveten dhedëshirën e pafundme që të mos

ndalet në një vend.Majlinda di të ruajë me shumë

profesionalitet raportet e struk-turave brenda për brenda formavepamore, kurse një lloj pastërtie epunës së saj të përcjell kah burim-it të saj kompozicional.

Për fat, vetë Arti Abstrakt tëdhuron lirinë për të eksploruarqartë veprat e bëra prej artistit dhepër të përcaktuar kuptimin, porseky proces i pandalë meditimi tëkërkon nga ana tjetër edhe njëpunë intensive personale, që tëndihë edhe përvojën e një shikue-si ballë një vepre të tillë arti.

Ashtu si mund të merret lehtëme mënd: kuptimi i artit abstraktnuk është aq i lehtë, pasi shpeshartistët e tij gjenden paraparagjykimeve të atyre që nuk eperceptojnë. Kjo, ndodh shpesh,por përgjigja më e mirë e dys-huesve është se artistët e këtij artijanë vizatues të mrekullueshëmdhe vrojtues shumë të hollë, që

krijojnë përvoja vizuale, të cilatnuk shprishen dot qoftë edhe prejpeshës së arsyeshme të objekteve.

Dhe, në rastin e Majlinda

...nga numri i shkuar“Milosao” e këtij numri ruajti

si temë kryesore shkrimin e An-dreas Gottsman lidhur me për-pjekjet e Vatikanit, që në bash-këpunim me Austrinë dhe Italinëtë ruante ekzistencën e sh-qiptarëve katolikë të rrudhur nëtre shtete. Për këtë përpjekje du-hej marrëveshje me Portën eLartë, që megjithëse nuk ështëTurqia e viteve e shekujve të sh-kuar ka ende ndikim në territoretku jetojnë shqiptarët. Nga anatjetër, Lidhja Shqiptare e Prizren-it është një hap për identitetin sh-qiptar, që paraprin ngjarjet që do

vijojnë më pas me pavarësimin evendit. Shkrimi ka ardhur me njëpërkthim jo aq të mirë, disi të vësh-tirë, e megjithatë është i kup-tueshëm mirë.

Në këtë numër, redaktori ven-dosi një shkrim të tijin për Alba-na Shalën dhe librin e saj publi-cistik. Ende nuk ka feedback prejsaj, por mendon se e kishte një silloj detyrimi moral, pas për-pjekjeve të saj, që ka manovruarme një formë kaq interesante.

Larg miteve urbane, tejet mëlarg akoma falsitetit, Albana mun-dohet t’i grishë miqtë e saj të hap-in sa më shumë cak-pamjen sh-qiptare dhe vendin e shqiptarit të

sotëm në këtë realitet. E bindur senë Ballkan prodhohet më shumëhistori sesa ka qenë në të vërtetë,autorja e shtrin fashën moshoretë një brezi, që ka pasur shumëpjesë në fatet e Shqipërisë, nëshumë tema, që ajo i ngacmonpërmes pyetjeve të saj, shkroi re-daktori.

Ylljet Aliçka e ka shtrirë ek-spansionin e tij me një “Rrëfenjëme Ndërkombëtarët” deri në Nor-vegji. Ky ishte një lajm i mirë qëredaktori e përfshiu në këtënumër.

Ndërkohë në këtë numërkishim poezi nga Shpëtim Selmani(Kosovë, 1986), mik gjatë muajit

gusht në Programin “POETE-KA – Tirana in Betëeen”. Ai nasolli një poezi interesante poredhe një trend që ia vlen për tashqyrtuar. Në tekstet e tij aindjek një frymë avantgardiste,që shkëputet në përmbajtje dhestil nga kanonet e letërsisëtradicionale, e cila orientohejose me ide iluministe, roman-tike e progresiste të jetës ko-mbëtare, ose me një modern-izëm të tipit hermetik dhe sim-bolist. Në përgjithësi duhet tëthemi se ishte një numër i mirëdhe i kuruar qetë, por pa shumëpretendime.

Artistja e qashtër eraporteve të strukturave

Kelmendit, pesha e këtij arti ështëmë e madhe sepse pak njerëz mundtë shquajnë realisht peshën e ob-jekteve të njohura, që ajo i bënsubjekte të natyrshme të percep-timeve të saj. Për atë s’kashqetësim, nëse puna e madhe përtë gjetur kuptimin e asaj që engërthen dhe që të çon deri në for-mat më primare të artit në vetve-te, nuk perceptohet menjëherë.Sfida e saj mbetet te përshfaqja eqetë e nënvetëdijes, e cila paraqitete çlirët në këto punime, bashkuarme të gjithë elementët e tjerë tëcilat të përcjellin direkt e te origji-na e vërtetë e punës. Kritika e spe-cializuar sheh si shumë intere-sante rrekjen e saj koloristike,gjetjet lëndore që formojnëraportet e formave dhe mbijetojnëmbi telajo që përbëjnë realishtedhe shëmbëlltyra jete por edhecopëza që kristalizojnë si duhetbotën e plotësuar të artistes, e cilatashmë ka arritur jo thjeshtpjekuri, por edhe e ka përmirësuardora-dorës artin e saj.

Majlinda përgjatë viteve kamrekulluar me të gjithë struk-turën koloristike të kompozicion-eve, e mbi të gjitha guximin për tëmos e përsëritur vetveten ndërko-hë duke sjellë bashkëkohësi si nëaspektin figurativ apo koloristik.

Pikaso, në kohën e tij, e tërhiqtevëmendjen në një pikë, duke eshpjeguar rebusin e kuptimit nëart. Arti, sipas tij, nuk mund tëshpjegohet kurrsesi në mënyrëdirekte me fjalë, pasi ndikimi i tijtek njerëzit mbetej aq personal,ndërsa flet me pjesët joverbale tëekzistencës sonë. Prandaj, artimbetet një përvojë dhe një ek-strakt jete. Më saktë një sintezëpikturike, që artistë si MajlindaKelmendi të grishin ta perceptoshme ngjyrat, format, materialet,sipërfaqen dhe të gjithë elementetndërveprues, që e përbëjnë siunitet. Arti i Majlindës të grish,por pa të diktuar. Ai të kërkonkohën e duhur, që të mos ndjeshhapësirë, por për t’u bërë pak ngapak natyrshëm pjesë e tij.

Majlinda Kelmendi