1

Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-JPCR:

ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN BOLOGNA

PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Projektarbeit 1: Projektierung von

Energieerzeugungssystemen

Für Studiengang: Master- Elektrische Energietechnik

Magistr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası üzrə

Layihə işi 1.Elektrik enerjisi istehsalı

sistemlərinin layihələndirilməsi

Dr. Ing. Guluyev Huseyngulu (AzTU)

Baku 2015

2

Inhaltsverzeichnis

1.Prinzipien der Projektierung von Kraftwerken

und der Unterstationen.............................................................................5

1.1. Ziele, Aufgaben und Stadien der Projektierung................................5

1.2. Das Systemherangehen zur Projektierung der elektroenergetischen

Anlagen und Methoden der Ingenieuraufgaben.......................................8

1.3. Auswahl der Hauptprojektentscheidungen.....................................13

2. Organisation und Methoden der Projektierung des elektrischen

Teils der Station und der Unterstation...................................................17

2.1. Organisation und Automatisierung der Projektarbeiten.................17

2.2.Ingenieuraufgaben...........................................................................22

2.3. Bildung der Varianten der technischen Entscheidungen...............23

2.4. Mathematische Versorgung und die Software...............................26

3. Hauptschemen der elektrischen Bindungen......................................29

3.1. Der Anschluß der Kraftwerke und der Unterstationen

zum Energiesystem................................................................................29

3.2. Erstellungen des Blockdiagramms und die Auswahl

der Transformatoren…………………………………………………..31

3.3. Die Auswahl der Generatoren und der

synchronen Kompensatoren…………………………………………37

3.4. Die Auswahl des Blockdiagramms der Vereinigung

Kondensation der Kraftwerke (KES)...................................................38

3.5. Die Auswahl des Blockdiagramms der Vereinigung

der thermischen elektrischen Zentren (das Heizkraftwerk)...................39

3.6. Die Auswahl des Blockdiagramms der Bindingen

der Kondensationskraftwerke .............................................................. 42

3.7. Die Auswahl des Blockdiagramms der Bindung

der Heizkraftwerke................................................................................42

3.8. Auswahl der Schemen von Schalteinrichtungen............................46

3.9. Analyse der Sicherheit bei der Auswahl des Schemas

der offenen Schalteinrichtungen............................................................47

4. Schemen der eigenen Bedürfnisse.....................................................50

3

4.1. Projektierung der Elektroanlagen für

eigene Bedürfnisse.................................................................................50

4.2. Schemen der eigenen Bedürfnisse des Kraftwerkes.......................51

5. Berechnung der Kurzschlussströme...................................................59

6. Auswahl und Berechnung der stromleitenden Teile der Apparate,

der Schienen, der Leitungen und der Kabel...........................................79

7. Auswahl von Schalt-, Mess- und strombegrenzen den Apparaten... 85

8.Berechnung und die konstruktiven Ausführungen

des Blitzschutzes....................................................................................94

9. Erdungseinrichtungen. Die konstruktive Ausführung und die

Berechnung der Erdungseinrichtungen................................................104

10. Projektierung der Systeme der Energieversorgung auf Basis

des Windgenerators und/oder der sonnigen Batterien.........................106

11. Berechnung der Selbstkosten der Energieherstellung...................114

Literatur…………………………………………………………….119

Mündəricat

4

1. Elektrik stansiya və yarımstansiyalarının

layihələndirilməsi prinsipləri.............................................................................5

1.1. Layihələndirmənin məqsədi, vəzifələri və mərhələləri..............................5

1.2. Elektroenergetika qurğularının layihələndirilməsinə

sistem yanaşma və mühəndis məsələləri üsulları..............................................8

1.3. Əsas layihə həllərinin seçilməsi................................................................13

2. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissəsinin

layihələndirilməsinin təşkili və üsulları..........................................................17

2.1. Layihə işlərinin təşkili və avtomatlaşdırılması.........................................17

2.2. Mühəndis məsələləri.................................................................................22

2.3. Texniki həll variantlarının formalaşdırılması...........................................23

2.4. Riyazi və proqram təminatı......................................................................26

3. Baş elektrik birləşmə sxemləri....................................................................29

3.1.Elektrik stansiya və yarımstansiyaların enerjisistemə qoşulması..............29

3.2. Struktur sxemin tərtibi və transformatorların seçilməsi...........................31

3.3. Generatorların və sinxron kompensatorların seçilməsi............................37

3.4. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi..................................................38

3.5. İEM-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi..........................................39

3.6. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi..................................................42

3.7. Yüksəkgərginlikli paylayıcı quruluşlardakı sxemlərin seçilməsi.............42

3.8. GGPQ-də istifadə edilən sxemlərin seçilməsi..........................................46

3.9. Açıq paylayıçı quruluşları seçərkən etibarlılığın analizi..........................47

4. Xüsusi sərfiyyat sxemləri............................................................................50

4.1. Xüsusi sərfiyyat elektrik qurğularının layihələndirilməsi........................50

4.2. Elektrik stansiyaların xüsusi sərfiyyat sxemləri.......................................51

5. Qısaqapanma cərəyanlarının hesabı............................................................59

6. Aparatların cərəyandaşıyan hissələrinin, şinlərin, məftillərin

və kabellərin seçilməsi....................................................................................79

7. Kommutasiya, ölçü və cərəyan məhdudlaşdırıcı aparatların seçilməsi.......85

8. Ildrımdan mühafizənin hesabatı və konstruktiv yerinə yetirilməsi.............94

9. Torpaqlayıcı quruluş. Torpaqlayıcı quruluşların hesabı

və konstruktiv yerinə yetirilməsi...................................................................104

10. Külək generatoru və /və ya günəş batareyası əsasında

enerji təchizatı sisteminin layihələndirilməsi................................................106

11. Elektrik enerji istehsalının dəyərinin hesabatı........................................114

ƏDƏBİYYAT ............................................................................................119

5

1. Elektrik stansiya və yarımstansiyalarının layihələndirilməsi

prinsipləri

1.1. Layihələndirmənin məqsədi, vəzifələri və mərhələləri

Elektrik enerji istehsalı sistemlərinin (elektrik stansiyası və

yarımstansiyalar) layihələndirilməsi elektrik enerjisinin istehsalı və

ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuş, hələlik mövcud olmayan obyektlərin təsviri

tərtibatından ibarətdir. Qrafik və mətn formasında olan bu tərtibat, başqa

sözlə, yeni enerji avadanlığı və qurğularının yaradılması üçün sənədlər toplusu

layihənin məzmununu təşkil edir. Elektroenergetika obyektlərinin

layihələndirilməsi üç əsas mərhələdən ibarətdir:

15 - 20 il müddətinə perspektv inkişafın nəzərə alınması;

10 ilə qədər müddətə perspektiv layihələndirmə;

5 ilə qədər müddətə layihənin dəqiqləşdirilməsi.

Birinci mərhələdə reqionların və bütünlükdə ölkənin energetika

sektorunun inkişafı haqqında texniki - iqtisadi əsaslandırma tərtib edilir.

Tələbatçı yüklərin yekun gücü, istilik və su elektrik stansiyalarının, alternativ

enerji mənbələrinin gücləri hesablanır, onların yerləşdirilməsi, enerjiblokların

tərkibi və zəruri ehtiyat təyin olunur.

İkinci mərhələdə enerjisistemin perspektiv sxemi işlənir, sistemdəki

elektrik stansiyaların tərkibi və sistemdaxili elektrik veriliş xətlərinin buraxma

(güc ötürmə) qabiliyyəri təyin olunur.

Üçüncü mərhələdə ölkənin və rayonların enerji təsərrüfatının inkişaf

sxemi dəqiqləşdirilir və təshih olunur, həmçinin ikinci mərhələdə nəzərdə

tutulmuş və üçüncü mərhələdə təsdiq olunmuş obyektlərin (elektrik

stansiyaları, yarımstansiyalar, elektrik veriliş xətləri) layihələndirilməsi yerinə

yetirilir. Bu mərhələdə, həm də planlaşdırılmış həllərin texniki yerinə

yetirilmə mümkünlüyü yoxlanılır, kapital qoyuluşunun zəruri həcmi təyin

edilir və ya nəzərdə tutulan kapital qoyuluşunun yetərliliyi yoxlanılır.

Elektrik stansiya və yarımstansiyaların layihələndirilməsinin əsas

məqsədləri aşağıdakılardır:

verilmiş yük qrafikinə uyğun olaraq elektrik enerjisinin istehsalı,

ötürülməsi və paylanması;

elektrik qurğularının və bütövlükdə enerjisistemin etibarlı işinin təmin

olunması;

qurğuların inşaası üçün kapital xərclərinin azaldılması;

6

qurğuların istismarına sərf olunan illik xərclərin və zərərlərin

azaldılması.

İstənilən texniki sistemin, o cümlədən enerji istehsalı sisteminin

layihələndirilməsi məsələsinin həll alqoritmi müəyyən layihə proseduru və

əməliyyatlarından ibarətdir. Elektrik stansiyası və ya yarımstansiya kimi,

texniki sistemlər, bir qayda olaraq, elementlərdən, fraqmentlərdən və

altsistemlərdən ibarət iyerarxik struktura malikdir. Elementlər - bu sadə

əməliyyatlar vasitəsilə parametrlərinin seçilməsi həyata keçirilən sistemin

müəyyən hissələridir. Məsələn, elektrik maşınları, aparatlar, ötürücülər və s.

elektrik stansiyasının elementləridir.

Fraqment funksional əlaqəli elementlərin məcmusudur. Fraqmentin

seçilməsi müəyyən əməliyyatlardan təşkil olunan layihə proseduru vasitəsilə

həyata keçirilir. Fraqment, elementlərin parametrləri, sayı və onların

əlaqələrinin strukturu ilə xarakterizə olunur. Elektrik stansiyasının və ya

yarımstansiyasının fraqmenti kimi, məsələn, paylayıcı quruluşu qeyd etmək

olar.

Altsistem fraqmentlər çoxluğundan ibarət olan və digər altsistemlərlə

məhdud əlaqə saylarına malik olan sistemin ayrıca götürülmüş bir hissəsidir.

Elektrik stansiyalarında xüsusi sərfiyyat elektrik avadanlıqlarını, avtomatika

və idarəetmə qurğularını altsistem hesab etmək olar. Altsistemlərin

layihələndirilməsi bəzi prosedurlardan ibarətdir və onların hər biri layihə

sənədi şəklində ayrı-ayrı fraqmentlərin layihə həllini verir.

Fraqmentlərin layihə həlləri toplusu altsistemlər üçün mümkün həllər

çoxluğunu müəyyənləşdirməyə və onlardan müəyyən bir meyara görə ən

optimalını seçməyə imkan yaradır. Bütün altsistemlər üzrə seçilmiş kompleks

həllər bütün obyekt üçün mümkün həllərdən birini verir və layihənin

məzmununu təşkil edir.

Altsistem və fraqmentlər üçün optimal həllərin seçilmə meyarlarının

variasiyası yolu ilə bütün sistem üzrə mümkün variantlar çoxluğunu

formalaşdırmaq olar. Lakin elektrik stansiyası kimi, bir sistem üçün variantlar

çoxluğunun formalaşdırılması və optimal həllin seçilməsi yalnız avtomatik

layihələndirmə sistemlərinin köməyi ilə mümkündür. Müasir dövrdə fraqment

və altsistemlər üçün baxılan variantların sayı buraxılan avadanlıqların

nomenklaturası və tövsiyə olunan tipik həllər ilə məhdudlaşdırılır.

Enerji istehsalı sistemlərinin layihələndirilməsi sahənin inkişaf sxeminin,

layihənin, işçi layihənin və işçi sənədləşmələrin tərtibatından ibarətdir.

Enerjisistemin elementləri kimi, elektrik enerji istehsalı sistemlərinin

layihələrinin təşkili məsələsi həm də perspektiv və konkret layihələndirmə

7

zamanı qoyula bilər. Elektrik stansiyalarının layihələndirilməsi

ixtisaslaşdırılmış layihə təşkilatlarında yerinə yetirilir. Tipik həllər tətbiq

edildiyi hallarda sonuncu iki mərhələ birləşdirilə bilər.

Elektrik stansiyalarının layihələndirilməsi tapşırığında onun tipinin,

yerləşmə yerinə, təyinatına, ilkin parametrlərinə, yanacağın növünə və su

təchizatı mənbələrinə, iş rejimlərinə, enerjisistemin və yerli tələbatçıların yük

qrafikindəki mövqeyinə, sistemə birləşmə sxeminə və enerjisistemin sxeminə

dair məlumatlar verilir. Tapşırıqda layihələndirmənin və tikintinin

planlaşdırılan müddətləri, eyni zamanda avadanlıqların istismara daxil edilmə

növbəliliyi göstərilir.

Enerjisistemin yarımstansiyalarının və tələbatçı yarımstansiyaların

layihələndirmə tapşırığı ixtisaslaşdırılmış layihə təşkilatı tərəfindən işlənmiş

enerjisistemin perspektiv inkişaf sxemi əsasında hazırlanır.

Layihələndirmə tapşırığını, enerjisistemin inkişaf sxeminə və

planlaşdırılan tikintinin texniki - iqtisadi əsaslandırılmasına görə layihənin

sifarişçisi, məsələn, nazirlik, komitə və ya sənaye müəssisəsi tərtib edir.

Tapşırıq layihə təşkilatı və baş podratçı ilə razılaşdırılır.

Layihə, enerji istehsalı sisteminə daxil olan elektrik stansiyası və ya

yarımstansiyaların əsas layihə həllərindən ibarət olan sənədlərin toplusudur.

Layihənin tərkibinə pasport, texniki - iqtisadi əsaslandırma, smeta, texnoloji,

elektrik, hidrotexnika və tikinti hissələrinin sənədləri daxil olur.

İşçi layihə və işçi sənədləşmə tikinti - quraşdırma işlərinin aparılması

üçün hesabat ilə verilən izahedici yazıdan və işçi cizgilərdən ibarətdir. İşçi

layihədə avadanlıqların cari komplektləşdirmə və onların müəssisələrdə

hazırlanma texniki şərtləri üzrə elementlərin parametrləri dəqiqləşdirilir.

İzahedici yazıda layihələndirilən elektrik stansiyasının (yarımstansiyanın)

vacib texniki - iqtisadi göstəriciləri göstərilir: kapital qoyuluşunun ümumi

həcmi və xüsusi kapital qoyuluşu (1 kVt qoyuluş gücə düşən), şərti yanacaq

sərfinə düşən xüsusi kapital qoyuluşu (buraxılan elektrik və istilik enerji

vahidinə düşən), illik enerji hasilatı, xüsusi ehtiyaclara enerji sərfi, işçi heyətin

xüsusi sayı (ştat əmsalı), buraxılan enerjinin maya dəyəri, tikinti - quraşdırma

işlərinin həcmi, zəbt edilmiş ərazinin sahəsi, tikintinin və növbəli daxil edilmə

müddətləri, enerji istehsalı obyektlərinin təbiəti mühafizə xüsusiyyətlərinin

qiymətləndirmələri.

8

1.2. Elektroenergetika qurğularının layihələndirilməsinə

sistem yanaşma və mühəndis məsələləri üsulları

Elektroenergetika qurğularının (elektrik stansiyaları, yarımstansiyalar,

elektrik veriliş xətləri, elektrik təchizatı sistemləri) enerjisistemin, birləşmiş

enerjisistemin və vahid enerjisistemin altsistemləridir. Sonuncular aşağıdakı

müəyyən əlamətləri ilə xarakterizə olunan süni böyük sistemlər hesab edilirlər:

şərtlərin dəyişməsi zamanı funksiyasının məqsədyonlü yerinə

yetirilməsi;

qoyulan məqsədə çatmaq üçüninsan da daxil olmaqla elementlər və

altsistemlər çoxluğunun qarşılıqlı əlaqəsinin təşkili;

işi və onun nəticələrini müəyyən edən dəyişən parametrlər coxluğu;

zamandan asılı olaraq idarəetmənin məqsədinin, imkanının və

təşkilinin inkişafı;

inkişafın və fəaliyyətin idarəolunması üzrə qərarların müvəffəqliyinin

qiymətləndirilməsi üçün çoxsaylı meyarların olması.

Böyük sistemlər mürəkkən hadisələrə baxılması üçün dialektik yanaşma

formalarından biri olan sistem yanaşma tələb edir. Sistem yanaşma dedikdə

obyektin xassələrinin coxluğunu və əldə olunan informasiyanın qeyri-

müəyyənliyini nəzərə almaqla, onun tədqiqatı və layihələndirilməsinə

kompleks, çoxtərəfli baxılması başa düşülür. Sistem yanaşma layihəçinin

metafizik düşüncələrinin (doqmatik, relyavistik və eklektik həllər formasında),

həmçinin məntiqi səhvləri və emosiomnal meyllərinin aradan qaldırılması

üçün bir vasitədir. Sistem yanaşma mühəndisin və tədqiqatçının diqqətini

böyük sistemlərin mövcud xassələrinə (çoxluq və qeyri-müəyyənlik) toplayır.

Çoxluq — məlumatların bütöv həcmini təşkil edən obyektlər çoxluğunun

təmsil edilmə xassəsidir. Böyük sistemlərdə məqsədlərin, funksiyaların,

elementlərin, parametrlərin, şərtlərin, faktorların, xassələrin, vəziyyətlərin,

hadisələrin, nəticələrin, variantların, əlaqələrin, inkişaf mərhələlərinin və s.

say çoxluğu mövcuddur.

Qeyri-müəyyənlik — fikir predmetləri çoxluğu xassəsi olub, onun

əhəmiyyətli əlamətlərinin birqiymətli təyin olunmasının qeyri-

mümükünlüyünü göstərir. Qeyri-müəyyənliyin səbəbi zamana görə inkişaf

prosesinin və fikir predmetinin (sistem və onun ətrafı) dərk edilməsinin

fasiləsiz xarakterə malik olmasıdır. Obrazlı deyildikdə, bu günkü biliklər

9

dünənki günə aiddir, sabahkı şərait bü günkündən və dünənkindən

fərqlənəcək.

Böyük sistemləri xarakterizə edən yuxarıda sadalanan say çoxluqları

obyektin baxılma zamanından asılı olaraq, öz komponentlərinin tərkibi üzrə

(siyahısı), əhəmiyyətliliyi üzrə və gələcəkdə bu komponentlərin

reallaşdırılması ehtimalı üzrə qeyri-müəyyən ola bilər.

Konstruksiyaların, rejimlərin, şərtlərin, göstəricilərin və faktorların qeyri-

say çoxluqları qiymətlərinə, mümkün diapazonlarına və qiymətlərinin ehtimal

paylanmalarına görə qeyri-müəyyən ola bilər.

Konkret böyük energetika sistemlərinin və onun qurğularının

formalaşdırılmış təsviri üçün qeyd edilən çoxluqların aşağıdakı müxtəlif

formalarda qeyri-müəyyənliklərinin açılmasını tələb edir: komponentlərin bir-

bir sayılması, predmet və xassələrin nizamlanması (müqayisə,

əhəmiyyətliliyinə görə sıralama, çəkisinin müəyyən edilməsi), sitemləşdirmə

(əlamətlərin tanınması, iyerarxiya münasibətlərinin tərtibi), ölçmə, ekspert

qiymətləndirmə və hesablama. Elektroenergetika obyektlərinin

layihələndirilməsi zamanı konkret şərtlərdən asılı olaraq, qeyri-

müəyyənliklərin açılması məqsədilə aşağıdakılardan istifadə olunur:

retrospektiv məlumatların analizi;

aktiv və passiv təcrübələrin qoyulması;

səhih ilkin məlumatlar əsasında deduktiv və induktiv mühakimələr;

proseslərin riyazi və fiziki modelləşdirilməsi;

Delfi üsulu və beyin həmləsi üsulu tipində ekspert və evristik üsullar.

Enerjisistem obyektlərinin əvvəlcədən planlaşdırılan layihələndirilmələri

halında qyeri-müəyyənliklərin mütləq tam və dürüst açılmalarının mümkün

olmaması nəticəsində layihə məsələlərinin (əməliyyatlarda və prosedurlarda)

həllində istifadə olunan formal qiymətləndirmə və optimallaşdırma

modellərinə müəyyən tələblər qoyulur. Modellərdə baxılan sinif obyektlərin

praktikada qəbul edilməsi, daha doğrusu, kütləvik və ya unikallıq. Modellər

mühəndislər üçün nəzərə alınan faktorlara və qəbul edilmiş güzəştlərə nisbətdə

inandırıcı olmalıdırlar.

Qiymətləndirmə modelinin dəqiqliyi texniki həll variantlarının müqayisəsi

zamanı texniki xarakteristikaların əminliklə fərqləndirilməsi zəruriliyi ilə təyin

olunur və təcrübi, hesablama üsulları, eyni zamanda ilkin məlumatların

dəqiqliyi ilə müəyyən edilir. Qiymətləndirmə modellərində dəqiqlik ölçüsü

kimi, maksimal və orta kvadratik xətalar, yuxarı və aşağı etibarlılıq sərhədləri,

reqressiya tənlikləri üzrə kəmiyyətin maksimal və minimal qiymətləri,

optimistik və pessimistik ekspert qiymətləndirmələri tətbiq edilir.Ttexniki

10

həllərin qəbulu zamanı xətanın ehtimalı modelin dəqiqlik səviyyəsindən asılı

olur: düzgün həllin yaramama ehtimalı ilə birinci növ səhv (tədarükçünün

riski); düzgün olmayan qərarın qəbulu ehtimalı ilə ikinci növ səhv

(tələbatçının riski). Bu ehtimallar nə qədər az olarsa, həllin nəticələrinin

dürüstlüyü də o qədər yüksək olur. Qəbul edilən qərarların düzgünlüyündə

inamlılıq dərəcəsi dəqiqlikdən, əminlikdən və dürüstlükdən asılıdır.

İlkin məlumatların qeyri-müəyyənliyi şəraitlərində optimallaşdırma

modelləri hesabat şərtlərinin mümkün dəyişmələri zamanı həllərin təshihi

zəruriliyini nəzərə almalıdır. Buna uyğun olaraq, çevik varianta üstünlük

verilməlir, seçilmiş optimal həllin isə ilkin məlumatların dəyişmələri halında

dayanıqlığa yoxlanması zəruridir. Optimal modellər qeyri-müəyyənlik

zonalarının yaranığı zamanı effektiv həll meyarlarının əvəzlənməsinə

uyğunlaşma qabiliyyətinə malik olmalı (variantlar fərqlənmədikdə),

çoxmeyarlı yanaşma əsasında yeni effektiv həllərin axtarışı və sintezinə imkan

verməlidir.

Layihələndirmə məsələsinin praktik həlli qurğuların texniki göstəricilərinə

olan tələblərin qeyri-müəyyənliyi ilə də əlaqədardır. Tələblər və onların

əhəmiyyətliliyi müxtəlif mərhələ və məsələlərdə eyni deyil, uyğun olaraq,

həllə məsul bütün şəxslər tərəfindən həmişə birqiymətli təyin oluna bilmir.

Layihələndirmə məsələlərinin həllinə sistem yanaşma müasir riyaziyyatın

və hesablama texnikasının nailiyyətlərinə söykənir. Bu zaman texniki

kibernetika, ehtimal nəzəriyyəsi, informasiya nəzəriyyəsi, əməliyyatların

tədqiqatı nəzəriyyəsi, böyük sistemlər nəzəriyyəsi, ekspert qiymətləndirməsi

nəzəriyyəsi, faktorlu təcrübə, əlamətlərin tanınması nəzəriyyəsi və etibarlılıq

nəzəriyyəsi modelləri istifadə olunur.

Sistem yanaşma hadisələrin təsadüfiliyini, ilkin məlumatların qeyri-

müəyyənliyini, nəticələrin və tövsiyələrin birqiymətli olmamasını, obyektlərin

giriş və çıxış xarakteristikaları arasındakı əlaqələrin qarışıqlığını, həll

variantlılığının və altsistemlərin fəaliyyətlətinin çoxluğunu nəzərə almağa

imkan verir.

Layihə sənədi formasında nəticələrin verilməsi ilə elektroenergetika

qurğularının layihələndirmə alqoritmi proseduru və əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsi zamanı qiymətləndirmə və optimallaşdırma məsələlərinin həlli

minimum əmək sərfi halında yüksək sürətlilik tələb edir. Bu tələbat

energetikanın yüksək templə inkişafı və layihə işlərinin yerinə yetirilməsi

müddətinin sıxlığı ilə şərtlənir. Digər tərəfdən, enerjisistemin işinin

effektivliyi stansiyaların layihəsinin yerinə yetirilmə keyfiyyətindən birbaşa

asılıdır.

11

Layihələndirmənin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ixtisaslaşdırılmış layihə

təşkilatlarının yaradılmasına, elmi-tədqiqat institutlarında və ali məktəblərdə

elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin aparılmasına stimul verir. Bu

halda layihələndirmə və tədqiqat işləri sistem yanaşma əsasında kompleks

aparılır. Böyük elektrik stansiyasına mürəkkəb sistem kimi baxılır və onun

bütün altsistemlərini ilkin axtarış və xüsusi tədqiqat sıfarişlərindən başlayaraq,

texniki sənədləşmələrin verilməsinə və tikinti-quraşdırma işlərinin

kurasiyasına qədər bir təşkilat layihələndirir.

Təbii resurslardan istifadə və ətraf mühitin mühafizəsi ilə əlaqədar

məsələlərə baxılan hallarda yanacaq-enerji və su təsərrüfatı komplekslərinin

işlənməsi də sistem xarakterə malikdir.

Layihələrin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, bir tərəfdən, tikinti və istismar

təcrübəsini nəzərə almaqla, digər tərəfdən, yeni texniki həllərin fasiləsiz axını

ilə təmin olunur. Layihələndirmənin sürətləndirilməsi tipik, yoxlanmış layihə

həllərinin tətbiqi, hazır alqoritm və proqramların istifadəsi, normativ

sənədlərin təkmilləşdirilməsi, avtomatlaşdırılmış və avtomatik layihələndirmə

sistemlərinin yaradılması ilə şərtlənir.

Elektroenergetika obyektlərinin layihələndirmə, inşaat, quraşdırma və

istismar təcrübəsi təşkilati olataq, müxtəlif tədbirlərin köməyi ilə nəzərə

alınırlar. Bunlardan aşağıdakıları göstərmək olar:

layihə institutlarının baş mütəxəssislərinin istismar xidməti işçiləri ilə

illik məsləhətləşmələri;

elektroenergetika obyektlərinin layihələndirilməsi, tikintisi, həmçinin

istismarının ayrı-ayrı məsələlərinə həsr olunmuş elmi-texniki

müşavirələr, enerjisistem müəssisəsi işçilərinin və elmi müəssisələrin

konfransları;

verilmiş institutun layihəsi üzrə qurulmuş obyektlərin tematik və

kompleks təhqiqatı;

energetiklərin SIGRE, İSO və s. kimi, beynəlxalq təşkilatların

iclaslarında iştirakı;

axtarış mərhələsindən istismara daxil olunana qədər layihə təşkilatı

nümayəndələrinin obyekti nəzarətdə saxlaması.

Layihələndirmə, tikinti və istismar təcrübələri normativ sənədlər və

materiallar formasında, elmi-texniki ədəbiyyatlarda, dövrü nəşrlərdə və

informasiya materiallarında ümumiləşdirilir. Qaydalar, normalar, rəhbər

göstərişlər, standartlar kimi, normativ materiallar qrupu mövcuddur. Onlardan

aşağıdakıları göstərmək olar:

12

Elektrik qurğularının quruluş qaydası (EQQQ), Elektrik stansiya və

şəbəkələrinin texniki istismar qaydası (TİQ), Elektrik stansiya və

yarımstansiyaların elektrik qurğularının istismarı zamanı təhlükəsizlik

texnikası qaydası (TTQ) və s.;

İstilik elektrik stansiyaları və istilik şəbəkələrinin texnoloji

layihələndirmə normaları (TLN), hidroelektrik stansiyaların TLN-i,

atom elektrik stansiyalarının TLN-i, 35-500 kV gərginlikli alçaldıcı

yarımstansiyaların TLN-i və s.;

Qısaqapanma cərəyanlarının hesabatı, aparat və cərəyandaşıyan

hissələrin seçilməsi və yoxlanması üzrə rəhbər göstərişlər,

enerjisistemin inkişafının layihələndirilməsi üzrə normativlər və

rəhbər göstərişlər, rele mühafizəsi üzrə rəhbər göstəriş, enerjisistemin

dayanıqlığının təyin olunması üzrə metodik göstəriş və s.;

avadanlıqlara, qurğulara, terminlərə və təriflərə, şərti işarələrə olan

Dövlət standartları, məsələn, Elektrik stansiyaları və istilik şəbəkələri

istilik-mexaniki avadanlıqlarının istismarında təhlükəsizlik texnikası

qaydaları, Elektrik enerjisinin istehsalı, ötürülməsi və paylanması

zamanı üçotuna dair nümunəvi təlimat, Energetika sahəsinin əsas

terminlərinin izahlı lüğəti.Terminoloji lüğət və s.

Layihələndirmənin sürətləndirilməsi, ucuzlaşdırılması və keyfiyyətinin

yüksəldilməsi tipik layihələndirmələrin köməyi ilə (layihə fraqmentlərinin

tipik həllərinin tətbiqi) təmin olunur. Belə ki, müxtəlif stansiyaların paylayıcı

quruluşları (PQ) və idarəetmə lövhələri tipik yuvalardan hazırlana bilər.

Xüsusi sərfiyyat elektrik təchizat sistemlərini layihələndirən zaman ayrı-ayrı

qrup tələbatçıların tipik qidalanma sxemlərindən istifadə etmək olar.

Bircins elementlərin və fraqmentlərin, həmçinin oxşar və ya eyni layihə

həllərinin olması tipik layihələndirməyə zəmin yaratmışdır. Bunun üçün

elementlərin və fraqmentlərin layihələrində təkrarlanmaların vahid şəkilə

salınması lazım gəlir. Paylayıcı quruluşların, idarə lövhələrinin,

150,200,300,500 MVt gücündə bloklu İES-lərin tipik layihələri,

440,1000,1500 MVt gücündə bloklu AES-lərin vahid şəkilə salınmış layihələri

işlənmişdir.

Tipik layihələr geniş çeşidli elementlər və düyünlər halında müəyyən

ortalaşdırılmış ilkin şərtlər üçün işlənilir ki, bu da onun əsasında konkret

elektroenergetika obyektinin layihəsini kifayət qədər cəld tərtib etməyə imkan

yaradır. Lakin tipik layihədə buraxılmış çatışmazlıqlar və səhvlər onun

çoxdəfəli istifadəsi zamanı böyük zərərə səbəb ola bilər.

13

Zavod istehsalı olan avadanlıq və qurğuların istifadəsi tikinti və həm də

layihələndirmə müddətlərini xayli qısaldılır. Bu halda hazır obyektin

keyfiyyəti tikinti-quraşdırma işlərinin sənayeləşdirilməsi hesabına əhəmiyyətli

dərəcədə yaxşılaşır.

Elektrik stansiyasının tikintisi zamanı aşağıdakılar istifadə olunur və

uyğun olaraq layihəyə daxil edilir:

yüksək gərginlikli komplekt paylayıcı quruluş (KPQ), 1kV-a qədər

gərginlikli paylayıcı lövhələr və toplayıcılar, cərəyan ötürücülər, idarə,

mühafizə və avtomatika panelləri;

vahid şəkilə salınmış tikinti və memarlıq hissələri (özül blokları,

sütunlar, divar və taxtapuş panelləri);

istilik elektrik mərkəzləri üçün inşaat-texnoloji seksiyalar, komplekt

transformator yarımstansiyaları, komplekt dizel-elektrik stansiyaları

və s.

Elektroenergetika obyektlərinin layihələndirilməsi zamanı yeni texniki

həllərin axtarışı və onların əsaslandırılması layihələndiricinin yüksək

keyfiyyətli işindən əhəmiyyətli dərəcədə asılı olur. Mənəvi köhnəlmiş

elementlərin, sxem və fraqmentlərin yeni sənaye nümunələri ilə vaxtında

əvəzlənməsi, elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərindən istifadə müasir

energetikada texniki tərəqqi səviyyəsini müəyyən edən faktordur.

Yeni, perspektiv texniki həllərin axtarışı yalnız layihələndiricinin

mühəndis intuisiyasına deyil, həm də keçmiş, cari patent və texniki

ədəbiyyatlar üzrə biliklərə əsaslanır. Ayrı-ayrı ixtiraçıların və

səmərələşdiricilərin evristik yanaşmaları ayrı-ayrı fraqment, altsistem və

bütövlükdə obyektin özü üzrə mümkün həllərin kollektiv ekspert axratışı ilə

layihə təşkilatının elmi-texniki şurasının işi çərçivəsində uyğunlaşmalıdır.

1.3. Əsas layihə həllərinin seçilməsi

Elektrik stansiya və yarımstansiyalar texnoloji hissə ilə sıx funksional

əlaqəyə, tikinti hissəsi ilə konstruktiv əlaqəyə malik olur və bu müəyyən

dərəcədə bütün obyektin texniki-iqtisadi xarakteristikalarını təyin edir.

Aqreqatların tərkibinı, tikinti sahəsinə, enerjisistemə gücün ötürülmə sxeminə,

yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxeminə, su təchizatına, yanacaq

təchizatına, ətraf mühitin mühafizəsinə görə əsas layihə həllərinin seçilməsi

kompleks optimallaşdırma məsələsindən ibarətdir və bütünlükdə obyektin

layihələndirmə alqoritminin çoxdəfəli realizasiyası yolu ilə həyata keçirilir.

Elektrik stansiyasının tipinin və enerji resursların növünün seçilməsi və

14

onun gücünün ilkin qiymətləndirilməsi sahənin inkişaf sxeminin işlənməsi

mərhələsində yerinə yetirilir. İES və AES-in texnoloji hissəsinin layihəsində

aşağıdakı məsələlər həll edilir: əsas avadanlıqların seçilməsi, istilik sxeminin

layihələndirilməsi, köməkçi texnoloji avadanlıqların seçilməsi, köməkçi

təsərrüfatın layihələndirilməsi (yanacaq-nəqliyyat təsərrüfatı, texniki su

təchizatı, su hazırlığı, kül və şlak kənarlaşdırma, istilik şəbəkələri, ventilyasiya

qurğuları və s.)

SES-in texnoloji hissəsinin layihəsində aşağıdakı məsələlər həll edilir:

hidrotexnik tikili xəttinin əsaslandırılması, su axınının istifadə sxeminin

seçilməsi, SES-in qoyuluş gücünün və normal suqalxma səviyyəsi nişanının

əsaslandırılması, əsas avadanlıqların (turbunlərin və generatorların), tikililərin

(dirək, su tullayıcı, gətirici və aparıcı, şlüzlər, su qaldırıcılar və s.), seçilməsi,

SES binasının konstruksiyalaşdırılması, köməkçi hidrotexniki tikililərin və

təsərrüfatın layihələndirilməsi (texniki su təchizatı, yağ təsərrüfatı, yağbasqı

qurğuları, pnevmatik sistemlər), köməkçi hidrogüc və mexaniki avadanlıqların

seçilməsi, qovşaqların konstruksiyalaşdırılması (cəftələr, zibiltutucu qəfəslər,

qaldırıcı-nəqliyyat mexanizmləri).

KES-in struktur texnoloji sxemi yanacağın tipindən və aqreqatların

tipindən asılı olaraq seçilir. Dubl-blokların quraşdırılmasına (iki qazan - bir

turbin) yalnız aşağı sort yanacağın (slans, topf, qonur kömür) yandırılması

halında yol verilir. Digər hallarda monobloklu sxemə üstünlük verilir.

Güclü aqreqatlı İEM-də (100, 250 MVt və daha böyük) bloklu sxemlər

tətbiq edilir. Əgər sənaye istilik tələbatı üstünlük təşkil edərsə, dubl-bloklar,

istiləşdirici yüklər üstünlük təşkil edərsə isə, monobloklara yer verilir. Buxarın

aralıq qızdırılması olmayan sənaye İEM-i üçün adətən aqreqatlar arasında

buxar üzrə eninə əlaqələr nəzərdə tutulur.

AES-in struktur texnoloji sxeminin seçilməsi reaktorun tipindən, yəni

istilikdaşıyıcıdan, ləngicidən və aktiv zonanın quruluşundan asılıdır. VVER-

440, VVER-1000 seriyalı reaktorlar ikikonturlu, RBMK-1000, RBMK-1500

reaktorları birkonturlu sxemə malikdirlər. BN-350, BN-600 reaktorları üçün

üçkonturlu sxem xarakterikdir.

SES-in struktur texnoloji sxemi su axınının istifadə sxeminə, basqının

yaradılma üsuluna (məcralı, bəndli və derivasiya) uyğun olaraq seçilir. Sxemin

variantları xəttin təbii xüsusiyyətlərindən və qarışıq təsərrüfat sistemləri və

komplekslərinin əlaqəsindən asılı olaraq verilir.

Elektrik stansiya və yarımstansiyaların əsas energetik avadanlıqları birtipli

seçilir. Bu turbinlərə, buxar generatorlarına, reaktorlara, generatorlara və

15

transformatorlara aiddir. Bu zaman mənimsənilmiş və perspektiv tipli

avadanlıqlara üstünlük verilir.

İES və AES-in texnoloji hissələrinin əsas layihə həlləri istilik sxeminin

işlənməsinin gedişində qəbul olunur və su-buxar tsiklinin köməkçi

avadanlıqlarının, həmçinin yanacaq traktı və kül kənarlaşdırıcı avadanlıqların

seçilməsi ilə sona çatır.

SES, İES və AES-in hidrotexniki, hidromexaniki, yanacaq-nəqliyyat və

istilik-mexaniki hissələrinin əsas layihə həllərinin seçilməsi üzrə tövsiyələr

texnoloji layihələndirmə normalarının müvafiq bölmələrində verilir. Orada

həm də layihənin tikinti hissəsi fraqmentləri (bina, tikili, kommunikasiya,

yollar) və tikintinin təşkili həllərinin seçilməsi üzrə göstərişlər əksini tapır.

SES, İES və AES-in elektrik hissəsinin layihələndirilməsi zamanı

aşağıdakı layihə prosedurları yerinə yetirilir:

sistemə gücün ötürülməsi sxeminin təyini (sahənin inkişaf sxeminin

tərkibində);

genetarorların və sinxron kompensatorların seçilməsi;

transformatorların və avtotransformatorların seçilməsi;

baş elektrik birləşmə sxeminin seçilməsi;

XS elektrik mühərriklərinin və elektrik təchizat sxeminin seçilməsi;

elektrik aparatlarının və elektrik avadanlıqlarının quraşdırılma

üsulunun (komponovka) seçilməsi;

qısaqapanma cərəyanlarının və torpaqlayıcı quruluşların seçilməsi;

rele mühafizəsi və avtomatika qurğularının hesabı və seçilməsi;

ikinci qurğuların, nəzarət və idarəetmə sisteminin seçilməsi;

məsul mexanizmlərin elektrik təchizatının və gücün ötürülmə

etibarlılığının seçilməsi;

isəsalma və dayanmalar zamanı elektromexaniki keçild proseslərinin

hesabı;

elektrik stansiyası sxeminin elementlərində enerji itkisinin hesabı;

qısaqapanma cərəyanlarının təsiri zamanı elektrik konstruksiyalarda

yaranan mexaniki qüvvələrin hesabı.

Elektrik stansiyasının elektrik hissəsinin layihələndirilməsi üçün zəruri

olan ilkin məlumatlar layihənin texnoloji və tikinti hissələrində yer alan

avadanlıqların təsnifatlarında, işçi cizgilərində, istilik sxemində və izahedici

yazılarında verilir. Sadalanan məsələlər və fraqmentlər üzrə göstərişlər, həm

texnoloji layihələndirmə normalarında, həm də EQQQ, TİQ və rele mühafizəsi

üzrə rəhbər göstərişlərdə əks olunur.

16

Yarımstansiyaların texnoloji və elektrik hissələri onların enerjisistemdə

rolu ilə təyin edilir. Enerjisistemdə layihə olunan yarımstansiyanın iş rejimləri

və şərtlərinin müəyyən olunması məqsədilə 10 ilə perspektivi nəzərə alamaqla,

yaxın 5 ilə rayonun elektrik şəbəkəsinin inkişaf sxemi layihəsini ilkin olaraq

dəqiqləşdirmək tələb olunur. Elektrik şəbəkəsinin inkişaf sxeminin

dəqiqləşdirilmiş layihəsində aşağıdakılar təyin olunur:

yarımstansiyanın quraşdırılma yeri, onun təyinatı və rolu;

yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxemi və baş sxem üzrə tövsiyələr;

35 - 750 kV gərginlikli çıxan elektrik veriliş xətlərinin sayı, onların

təyinatı və işləmə rejimləri, ötürülən güc, yüksək gərginlik şini

vasitəsilə tranzitin olması;

bu və ya digər ilin hesabat səviyyələrində avtotransformatorlar

vasitəsilə güc axınları;

yarımstansiya şinlərində gərginliyin səviyyəsi, ayrı-ayrı dolaqların

nominal gərginlikləri və gərginliyin tənzimlənmə hədləri;

kompensasiyaedici qurğuların quraşdırılma zəruriliyi, tipləri, sayı və

qoşulma sxemləri (sinxron kompensatorlar, uzununa kompensasiya

qurğusu, şuntlayıcı reaktorlar və s.);

sistem və əks-qəza avtomatikasının həcmi: seksiyalaşdırma, avtomatik

təkrarqoşma (ATQ), tezlikdən yükaçma avtomatikası (TYA), yükün

açılmasının xüsusi avtomatikası (YAXA), asinxron rejimin avtomatik

ləğvi (ARAL) və s.;

bütün gərginliklərdə qısaqapanma gücü və cərəyanları;

neytralların torpaqlanma rejimləri, qövssöndürücü reaktorların

zəruriliyi və onların gücü;

daxili ifrat gərginliklərin gözlənilən dəfəliyi, izolyasiyanın,

komutasiya və mühafizə aparatlarının (açarlar, boşaldıcılar və s.)

koordinasiyasına qoyulan tələblər.

Qeyd olunan məlumatlar qurulacaq yarımstansiyanın tipini təyin edir.

Təyinatına görə yarımstansiyaları sistem və tələbatç yarımstansiyalara

ayırırlar. Sxemlərinə görə yarımstansiyalar üç kateqoriyaya bölünürlər: I —

sadələşdirilmiş sxemi (bir qayda olaraq, açarsız), II — keçid (az sayda xətt və

açarlı) və III — düyün (sistemin böyük güclü komutasiya qovşağı).

Yarımstansiyaların tikintisinin sənayeləşdirilməsi, tikinti-quraşdırma

işlərinin və əmək sərfinin azaldılması üçün elektrik şəbəkə sxeminin inkişafı

layihələrində daha çox komplekt transformator yarımstansiyaları (KTY) və

komplekt paylayıcı quruluşlar (KPQ) tətbiq edilir.

17

Bütün I kateqoriya və müəyyən dərəcədə II kateqoriya yarımstansiyaların

tipikləşdirilməsi və vahid şəkilə salınması əksər hallarda fərdi layihələrin

işlənməsini istisna edir. bir qayda olaraq, yüksək gərginlikli açıq paylayıcı

quruluş (APQ) monolit beton tətbiq etmədən minimum torpaq işləri ilə açıq

relyefdə yerləşdirilməlidir. I kateqoriya yarımstansiyalar zavodda hazırlanır,

komplekt olur; onların tikintisi və quraşdırılması tamamilə mexanikləşdirilib

və sadələşdirilmişdir. II kateqoriya yarımstansiyalar yığma dəmir-betondan

tikilir və blok konstruksiyaya malik olur. Bütün bunlar yarımstansiyanın həm

tikinti, həm də elektrik hissələrinin layihələndirilməsinə əmək sərfini kəskin

azaldır.

2. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissəsinin

layihələndirilməsinin təşkili və üsulları

2.1. Layihə işlərinin təşkili və avtomatlaşdırılması

Enerjisistemin, elektrik stansiya və yarımstansiyaların, elektrik veriliş

xətlərinin inkişafı üzrə layihə həllərinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması

layihələrin ardıcıl olaraq dəqiqləşdirilməsi və konkretləşdirilməsi yolu ilə

əvvəlcədən aparılır. Ölkənin və ya rayonun energetikasının inkişafı üzrə

texniki-iqtisadi məruzənin (TİM) tərtib olunma dövrünü elektrik stansiyaların

və ya yarımstansiyaların layihələndirilməsinin başlanması kimi hesab etmək

olar. Bu məruzələr 5 ildə bir dəfə tərtib olunur və onlarda 15-20 ilə perspektiv

səviyyəyə baxılır.

Layihə institutlarında 10-15 il əvvəldən enerjisistemin inkişaf sxemi

işlənilir və onun əsasında enerji obyektləri tikintisinin beş illik planları tərtib

olunur. Rayon enerjisistemlərinin inkişaf sxeminə 10 il, paylayıcı şəbəkələrin

inkişaf sxemlərinə isə 5 il əvvəlcədən baxılır. İnkişaf sxemi əsasında elektrik

stansiyalarının, elektrik veriliş xətlərinin, yarımstansiyaların, yanacaq-enerji

komplekslərinin və digər obyektlərin layihələndirilməsi və inşaat işləri üçün

titul siyahıları tərtib olunurlar. Titul siyahılarında əsas avadanlıqların

quraşdırılma müddətləri, işə daxil edilmə növbəliliyi və maliyələşmə

mənbələri göstərilir.

Layihə təşkilatları ardıcıl olaraq elektrik stansiya və yarımstansiyalarının

layihələndirilməsi ilə məşğul olurlar. Əvvəlcə TİM və inkişaf sxeminin

işlənməsi üçün istifadə olunan texniki - iqtisadi əsaslandırma (TİƏ) yerinə

yetirilir. TİƏ-də olan tapşırığa uyğun olaraq, yalnız obyektlərin əsas həlləri və

parametrləri, mümkün həll variantları və onların smeta dəyərləri təyin olunur.

18

İnkişaf sxemi və verilmiş obyektə dair titul siyahısı təsdiq olunduqdan

sonra zəruri hesablamalar, sxemlər, cizgilər, avadanlıqların təsnifatı, metak

konstruksiyaları hazırlayıcı-zavodun cizgi-tapşırıqları yerinə yetirilir və inşaat

hissəsinin işçi cizgilərinin işlənməsi üçün texniki şərtlər (TŞ) və tapşırıqlar,

unikal avadanlıqlara olan TŞ, tikililərin montaj cizgiləri, elektromontaj

sxemləri və smetalar tərtib olunur.

Bundan sonra layihələndirmə işçi cizgilər və sənədləşmələr formasında

aparılır - icraçılar üçün (tikinti, montaj və sazlama təşkilatları) layihənin

fraqmentləri detallaşdırılır.

Tələbatçı və rayon yarımstansiyaları üçün layihələndirmə işləri iki

mərhələdə yerinə yetirilə bilər (və əsasən də yerinə yetirilir). Birinci

mərhələdə TİƏ yerinə yetirilir, ikinci mərhələnin gedişində isə texniki

sənədləşmələr (pasport, avadanlıqların təsnifatı, tikinti təşkilatının layihələri,

montaj işlərinin aparılması, cizgilər və işəsalma sxemləri) tərtib olunur.

Layihələndirmə prosesi müəyyən olunmuş alqoritm üzrə yerinə yetirilir.

Müasir dövrdə avtomatlaşdırılmayan, avtomatlaşdırılmış və avtomatik

layihələndirmələr mövcuddur. Avtomatlaşdırılmayan layihələndirmələr

zamanı alqoritmin bütün əməliyyat və prosedurları insan-layihəçi tərəfindən

həyata keçirilir. Avtomatlaşdırılmış layihələndirmə zamanı layihə həlləri

böyük əmək məsrəfli prosedurların yerinə yetirilməsi üçün kompüter

texnologiyasının imkanlarından istifadə edən insan tərəfindən yaradılır.

Elm və texnikanın inkişafının müasir mərhələsi müxtəlif istehsal

sahələrinin, texniki sistemlərin, o cümlədən enerji istehsalı sistemlərinin

layihələndirilməsi zamnı avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərinin

(ALS) tətbiqini tələb edir. Təcrübə göstərir ki, müasir kompüter texnikası,

riyazi və proqram paketləri əsasında yaradılmış ALS-lər layihə obyektlərinin

səmərəli işlənməsində, keyfiyyətin və məhsuldarlığın yüksəldilməsində

həlledici rol oynayır. Çoxsaylı mərhələlərdə yerinə yetirilən layihə

əməliyyatları və proseduraları avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sisteminin

ümumi strukturunun və təminatlar arxitekturasının formalaşmasına və

qurulmasına imkan yaradır. Belə ki, texniki təklif və eskiz layihəsi

mərhələlərində tələblərə uyğun düzgün seçilən texniki təminat, obyektlərin

avtomatlaşdırılmış layihələndirilməsinin səmərəliyini, etibarlığını və

məhsuldarlığını artırmağa imkan verir.

Avtomatik layihələndirmə zamanı layihəçi ayri-ayrı fraqmentlərə və ya

bütün obyektə olan TŞ-ni kompüterə daxil edir və onun işləməsini müşahidə

etməklə alınmış həlləri təhlil edir.

19

Müasir dövrdə layihələndirmənin hər üç mərhələsi kompüterdən istifadə

etməklə həyata keçirilir və mahiyyətçə avtomatlaşdırılmış prosesdir. Elektrik

stansiya və yarımstansiyaların layihələndirilməsinin avtomatlaşdırılması

zəruriliyi elmi-texniki tərəqqi, layihə olunan obyektlərin keyfiyyətinin və

effektivliyinin yüksəldilməsi şəraitlərində texniki həllərin cəld işlənməsi

tələbləri ilə diktə olunur. Enerji istehsalı obyektlərinin layihələndirilməsi

məsələlərinin həllinə sistem yanaşma, həmçinin, avtomatlaşdırılmış

layihələndirmə sisteminin (ALS) tətbiqi olmadan (layihələndirmə prosesinin

formalaşdırılması və kompüterdə realizasiyası) mümkün deyil.

Baxılan halda formalaşdırma dedikdə layihələndirmə alqoritminin bütün

əməliyyatlarının riyazi yazılışı, həm fraqmentlərin, həm də bütün obyektin

layihə həllərinin optimallaşdırılması, bütün mərhələlərdə kompüterlərdən

istifadə, layihəçinin kompüterlə dialoqu, obyektə dair bütün məlumatların

kompüterin yaddaşında saxlanması, layihələndirmə nəticələrinin maşın

sənədləşdirilməsi nəzərdə tutulur. ALS-in tətbiqi halında layihəçinin əməyinə

qənaət olunur, layihələndirmə müddəti qısalır, səhvetmə ehtimalı azalır, həllin

optimallaşdırılması hesabına layihənin keyfiyyəti yüksəlir və mütəxəssislərin

yaradıcılıq qüvvələri prinsipial yeni, orjinal variantların axtarışına yönəldilir.

Obyektin layihələndirilməsi prosesi hər biri müəyyən layihə həlli ilə

qurtaran bəzi prosedurlardan ibarətdir: sxem, seçilmiş avadanlıqların təsnifatı,

cizgi və nəticə. Bu aralıq həll növbəti layihə prosedurunun yerinə yetirilməsi

üçün əsas hesab edilir. İki prosedurun qovşağında həllə məsul olan şəxs

tərəfindən kritik qiymətləndirmə, ilkin məlumatların təshihi və prosedurun

təkrarlanması zəruriyyəti yarana bilər.

Müasir dövrdə ALS çoxsaylı layihə təşkilatlarında işlənilir, boru

kəmərlərinin, binaların karkaslarının, torpaq bəndləri və dambaların, XS

elektrik qurğularının paylayıcı quruluşlarının və s. ALS altsistemləri

yaradılmışdır.

ALS-in informasiya bloku obyektin layihələndirilməsi üçün zəruri olan

sistemləşdirilmiş ilkin verilənlərin məcmusundan ibarətdir (şəkil 2.1). Dəyişən

hissə konkret layihə olunan obyektə dair verilənləri əks etdirir. Dəyişməyən

hissəyə kataloq verilənləri, preyskurantlar, standartlar və normativ sənədlər

massivi daxildir.

ALS-in riyazi təminatı layihələndirmə prosesinin və layihə

prosedurlarının yerinə yetirilmə alqoritmlərinin modellərindən ibarətdir.

Layihələndirmə prosesinin riyazi modelinə qurulma qrafları və layihələndirmə

alqoritmləri daxildir və layihə həllərinin çoxvariantlılığı, prosesin iyerarxik

20

strukturu, onun kompleks xarakteri, optimal həllin axtarışı zəruriliyi kimi,

prosesin spesifikalarını əks etdirməlidir.

ALS-in əsas texmiki təminat vasitəsi böyük və çox böyük inteqral sxem

texnologiyaları ilə yaradılan dördüncü nəsil kompüterlərdir. Bunlar arasında

mikro- və mini-kompüterlər xüsusi yer tutur. Mikro-kompüterlərin ən geniş

yayılan növü isə dördüncü nəsil kompüterlərin ayrıca bir sinfi hesab olunan

fərdi kompüterlərdir. Fərdi kompüterlərin istehsalı ilə əsasən iki kompaniya:

İBM və Apple məşğul olur. Bu firmaların kompüterlərində əməliyyat

sistemləri köklü sürətdə birbirlərindən fərqlənir. Apple firmasının istehsal

etdiyi fərdi kompüterlərdən əsasən ABŞ-ın daxili bazarında geniş istifadə

olunur. 26 İBM firmasının istehsal etdiyi fərdi kompüterlərdən isə ən çox

Afrika və Asiya qitəsinin ölkələrində istifadə olunur.

İBM PC tipli fərdi kompüterlərdə Microsoft firmasının istehsalı olan MS

– DOS, Windows 98x, Windows XP, Windows – 07 və s. əməliyyat

sistemlərindən istifadə olunur. Məhz bu tip kompüterlər elektroenergeika

obyektlərinin layihələndirilməsi prosedurlarının yerinə yetirilməsində geniş

tətbiq olunur.

Layihə prosedurlarının riyazi təminatı tətbiqi və və idarəedici proqram

paketləri ilə reallaşdırılır.

Yüksək səviyyəli avtomatlaşdırılmış layihələndirmə sistemlərinin

qurulması istiqamətində riyazi, qrafiki proqram vasitələrinin mürəkkəb texniki

sistemləri (müəssisələr, sənaye robotları) qısa müddətdə və səmərəli

layihələndirmək məqsədi ilə 3Dmax, AutoCAD (qrafiki ALS), Mathcad

(riyazi ALS) kimi proqram paketləri işlənmişdir

Layihə işləri bazarı israrla yeni texnlogiyalara keçməyi tələb edir.

Sifarişçilər nəinki layihənin dəyərinə diqqət yetirirlər, həm də təşkilatın

texniki təminatını, onun qısa müddətdə keyfiyyətli layihə həlləri vermə

qabiliyyətini nəzərə alırlar. Təqdim olunan sənədləşmələr cizgi-kağız

komplektlərindən başqa, həm də onların elektron versiyalarından, bəzən də

layihə olunan obyektin informasiya modelindən ibarət olmalıdır. Müasir

dövrün sərt rəqabətliliyi şəraiti layihə təşkilatlarını layihələndirmə prosesini

avtomatlaşdıran texniki təminatı təkmilləşdirməyə, müasir kompüter

texnikasının, proqram təminatlarının (CAD/CAM/CAE/PLM-sistemlər)

alınmasını məcbur edir.

21

Sənədləşmə qurğusu

Avtomatlaşdırılmış iş yeri

Kompüter

Tətbiqi və idarəedici proqram paketləri

Riyazi təminat

İnformasiya bloku

Dəyişən hissə Dəyişməyən hissə

İlkin informasiya

Çıxış informasiya

Şəkil 2.1. ALS-in struktur sxemi

22

2.2. Mühəndis məsələləri

Mürəkkəb texnoloji sistem aşkar ifadə olunan iyerarxik struktura malikdir.

Belə ki, elektrik stansiyası sistem kimi texnoloji, elektrotexniki, tikinti,

hidrotxniki, nəqliyyat və s. altsistemlərindən ibatərdir. Eyni zamanda

stansiyanın özü daha yüksək səviyyə böyük sistemin (enerjisistem) tərkib

hissəsinə daxildir. İyerarxik struktur hər bir altsistem üçün də xarakterikdir.

Bu, mürəkkəb sistemin (altsistemin) layihələndirmə prosesini bəzi zəif asılı

və ya hətta asılı olmayan alsistem, fraqment və s. layihələndirmə məsələlərinə

dekompozisiya etmək (ayırmaq) imkanı yaradır. Dekompozisiya imkanı

layihə olunan obyektin (elektrik stansiyası və ya yarımstansiya)

optimallaşdırma məsələsini əhəmiyyətli dərəcədə sadələşdirməyə imkan verir.

Stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin layihələndirmə

alqoritmi müəyyən ardıcıl yerinə yetirilən "generasiya" məsələsi və obyektin

fraqmentlərinin variantlarının, texniki və iqtisadi xarakteristikalarının,

qurulmasından ibarət prosedur və əməliyyatlardan ibarətdir. Layihələndirmə

prosesinin avtomatlaşdırma dərəcəsindən asılı olmayaraq, bu mühəndis

məsələlərinə baxaq. Bu zaman yalnız ilkin məlumatların və onun mənbələrinin

məzmununa, məsələnin həll üsulu və formasına, həmçinin həll nəticələrinin

təqdimatı və təyinatına diqqət verilir.

Şəkil 2.2-də stansiyanın elektrik hissəsinin layihələndirilməsi alqoritminin

ardıcıl yerinə yetirilməsi zamanı istifadə olunan informasiya axınları təsvir

olunmuşdur. Nömrələr yazılmış böyük çevrələrdə alqoritmin ayri-ayri

mühəndis məsələləri işarə olunmuşdur. Hər bir məsələnin giriş məlumatı

xarici informasiyadan ibarət ola bilər: elektroenergetika sisteminə dair

informasiya - M; texnoloji hissənin xarakteristikası məsələsi ilə əlaqəli

informasiya - T; kataloq və sorğu kitablarında olan avadanlıqlar və materiallar

haqqında informasiya - K; normativ sənədlərdə verilən informasiyalar - N.

Alqoritmin reallaşdırılmasının gedişində alınmış daxili informasiya məsələdən

məsələyə, şəkildə oxlarla göstərildiyi kimi, ötürülür və çapa çıxarılır. Kontur

oxlarla aşağıdakı işarələmələr təsvir olunmuşdur: C-avadanlığın təsnifatı,

markası və ya tipi; X - texniki xarakteristikalar; C - cizgilər və sxemlər; İ -

iqtisadi xarakteristikalar (xərclər, maya dəyəri, əmək sərfi, zərərlər və s.).

Şəkildə göstərilən məsələlər aşağıdakılardır:

1) Baş elektrik birləşmə sxemi variantlarının seçilməsi;

2) Turbo- və hidroaqreqatlar üçün generatorların seçilməsi;

3) Baş sxem üçün transformator və avtotransformatorların seçilməsi;

4) Etibarlılıq göstəricilərinin hesablanması;

23

5) XS maşın və mexanizmləri üçün elektrik mühərriklərinin seçilməsi;

6) XS elektrik təchizat sxemi variantlarının seçilməsi;

7) XS transformatorlarının seçilməsi;

8) Dəyişən cərəyan səyyar qida mənbəyinin seçilməsi;

9) Sabit cərəyan qurğularının hesabı və seçilməsi;

10) XS tələbatçılarının elektrik təchizatının etibarlılığının hesabı;

11) Qısaqapanma cərəyanlarının hesabı;

12) Yüksək gərginlikli elektrik aparatlarının seçilməsi;

13) Şin, məftil və kabellərin seçilməsi

14) Əsas elektrik avadanlıqlarının rele mühafizəsi və əks-qəza

avtonmatikası qurğularının seçilməsi;

15) XS sisteminin alçaq gərginlikli komutasiya aparatlarının, rele

mühafizəsi və avtomatika qurğularının seçilməsi;

16) Aqreqat və elektrik qurğularının ikinci avadanlıqlarının, idarə, nəzarət

və siqnalizasiya quruluşlarının seçilməsi;

17) Maşın zalında və digər sexlərdə elektrik avadanlıqlarının

yerləşdirilməsi və qurulması;

18) PQ elektrik avadanlıqlarının yığılması.

19) Mühafizə torpaqlanmasının hesabı və təhlükəsizlik vasitələrinin

seçilməsi;

20) Bina, tikili və stansiya ərazisinin elektrik işıqlanmasının

layihələndirilməsi.

21) Yarımstansiyanın layəhinə aşağıdakılar daxildir: yarımstansiyanın

pasportu; yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxemi; elektrik yüklərinin

hesabı; baş sxem və XS sxemi; qısaqapanma cərəyanlarının hesabı,

elektrik aparatları və cərəyandaşıyan hissələrin təsnifatı; istismarın və

idarəetmənin təşkili layihəsi; rele mühafizəsi və avtomatika sxemi; PQ

cizgiləri; hava xənni zonaları; ifrat gərginlikdən mühafizə sxemi;

ildırımdan mühafizə və torpaqlanma sxemi; elektrik işıqlanması sxemi.

2.3. Texniki həll variantlarının formalaşdırılması

Layihə olunan obyektin mümkün variantlar çoxluğunu təyin edən layihə

proseduru və əməliyyatlarının məcmusu qraf vasitəsilə göstərilə bilər. Qraf

düz ağac formasına malikdir (şəkil 2.3). Ağacın kökü layihələndirmə

prosesinin başlanğıc vəziyyətinə, düyünlər - aralıq vəziyyətinə, ağacın hər bir

layı layihə proseduruna cavab verir. Ağacın laylarda yerləşən budaqları

variantlar çoxluğunu müəyyən edir.

24

K

N

N

N K

T

K N

N K

N K N K

N K N K

N K

N

K N

K

Т

Т

N Т

K

K

K

Т

K N Т

M

1

2

3

6

5

7 8

4

CСХİ

CС

ХСİ

Хİ

ХСİ

CСХİ

CСХİ

ХСİ

Хİ

CС

CСХİ

СХİ

CСХİ

Т

CСХİ

Х

СХİ

СХİЭ

CСХİ

CСХİ

CСХİ

CСХİ

CСХİ

K N

CСХİ

N

11

21

21

10

21

14

16

17

12

20

19

21

15

13

9 18

Şəkil 2.2. Stansiyanın elektrik hissəsinin layihələndirilməsi

məsələsinin həlli zamanı informasiya axınları

25

Layihə həllinin son bir variantını almaq üçün kökdən müvafiq yarpağa

qədər yol keçmək lazımdır. Bu yolda qrafın düyünlərinə obyektin

fraqmentinin variantları, qövslərə isə bir fraqmentdən layihələndirmə

alqorutminin layihə proseduruna müvafiq olan digər fraqmentə keçid

uyğundur. Hər bir layda fraqmentlərin struktur sxemləri, daxili və xarici

parametrləri təyin olunur. Əgər layda yalnız nmlk ,,, buraxılabilən həlləri

qalarsa, onda altsistemlərin bütün variantlarının mümkün sayı nmlk hasilinə bərabər olacaq.

Hər bir prosedurda (qrafın hər bir layında) mümkün həll variantlarının

formalaşdırılması layihəçi tərəfindən həyata keçilrilir. Lakin variantların

"generasiyası"nın gedişi aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər.

Əvvəlcə verilmiş fraqmentin əvvəlki və ya tipik həllindən istifadəyə

dair təklifə baxılır. Bu təklif bir və ya bir neçə variant formasında normativ

Aralıq vəziyyət m 1

n 1

Ağacın yarpaqları Layihələndirmənin sonu

IV lay

Düyünlər

Düyünlər

III lay

1 l

Aralıq vəziyyət

1

II lay

Düyünlər

k

Aralıq vəziyyət

I lay

Layihələndirmənin

başlanğıcı Ağacın kökü

Şəkil 2.3. Texniki həll veriantları çoxluğunun formalaşdırılması

26

sənədlərə uyğun olaraq tənqidi analizə cəlb edilir. Sonra digər layihə

təşkilatının materiallarından istifadə imkanına baxılır və xüsusi təkliflərin

konkurent qabiliyyəti yoxlanılır.

Eyni zamanda patent-ədəbiyyat axtarışı gedişində xarici layihə və

analoqlarından, həmçinin həmin ölkənin qeyri-tipik, opjinal həllərindən

istifadə mümükünlüyü aydınlaşdırılır.

Həllə mümkün yanaşmaların müqayisəsi, kombinator imkanlardan

istifadə həllin mümükün kombinasiyalar çoxluğunu formalaşdırmağa imkan

yaradır. Bu kombinasiyalarda parametrlərin mümkün variasiyalarına baxılması

tam həll variantları çoxluğunun qurulması üçün əsas yaradır. TŞ-yə uyğun

olaraq, həmçinin texniki və iqtisadi məhdudiyyətləri nəzərə alamaqla, yol

verilməyən həlləri kənarlaşdırmaqla, bu çoxluğun elementlərinin seçilməsi

müəyyən buraxılabilən həllər çoxluğunu verir.

İstisna deyil ki, variantların seçilməsinin gedişində layihəçi tamamilə

evristik əsasda müəyyən kompromis və ya hətta orijinal həll də tapa bilər.

Lakin diskret həllər çoxluğunda və variasiya olunan parametrlər çoxluğunda

optimal həllin dəqiq və əminliklə seçilməsi üçün optimal həll nəzəriyyəsinin

üsul və modellərindən, riyazi proqramlaşdırma nəzəriyyəsindən, ekspert

qiymətləndirməsi üsullarından və s. istifadə etmək zəruridir.

Qrafın hər bir layında obyektin fraqmentlərinin daxili və xarici

parametrləri təyin olunur. Variantın struktur sxemi ilə birlikdə daxili

parametrlər fraqmentin realizasiya üsullarının tam yazılışı tərtib edilir və digər

laylarda ilkin verilənlər kimi istifadə edilir. Variantın xarici parametrləri

texniki və iqtisadi meyarlar üzrə variantların müqayisəsi üçün lazımdır və

gətirilmiş xərclər və ya səmərəlilik göstəricisi şəklində məqsəd funksiyasını

qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Variantın daxili və xarici parametrləri

yol verilməyən variantların verilmiş və ya normativ parametrlərlə müqayisə

yolu ilə kənarlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulur.

Avtomatlaşdırılmış layihələndirmədə qraf kompüterin yaddaşında

prosedurlar toplusu kimi - əsas, yol verilməyən variantların siyahısı kimi isə -

əlavə cədvəlləri şəklində saxlanılır.

2.4. Riyazi və proqram təminatı

Müasir dövrdə elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin

avtomatlaşdırılmış layihələndirməsinin riyazi və proqram təminatı yaxşı

işlənmiş və hazırda bu istiqamətdə işlənmələr davam etdirilir.

Layihələndirmənin ayrı-ayrı prosedurlarının yerinə yetirililməsinin riyazi

27

modelləri və alqoritmləri bir çox layihə institutları tərəfindən geniş tətbiq

edilir. Elektrik hissənin elementlərinin seçilməsi, struktur və elektrik birləşmə

sxemlərinin seçilməsi, qısaqapanma cərəyanlarının hesabat riyazi modelləri və

proqramları, XS sistemlərində keçid proseslərinin hesabat modelləri, şin və

naqillərin qızmaya və elektrodinamik dayanıqlığa görə seçilməsi, elektrik

birləşmə sxemlərinin etibarlılığının hesablanması, PQ üçün elektrik birləşmə

sxeminin sintezi və s. kimi alqoritmlər müvəffəqiyyətlə layihələndirmə

prosesində tətbiq edilir.

Elektrik sxemi elementlərinin seçilməsinin layihə proseduru aşağıdakı

əməliyyatları özündə əks etdirir:

uzunmüddətli və qısamüddətli rejimlər üçün hesabat şərtlərinin təyini;

gərginlik, cərəyan, güclər və s. elektrik kəmiyyətlərinin hesabı;

tipik ölçülü elementlərin veilənləri bazasından hesabi kəmiyyətlərə

nisbətdə bərabərliklər və ya bərabərsizliklər şəklində məhdudiyyətlərə

cavab verən nominal parametrlərə malik elementlərin seçilməsi.

Əgər element bir deyil, bir neçə şərtə əsasən seçilirsə, onların içərisindən

biri və ya iki ən vacibi seçilir. Belə ki, məsələn, yüksək gərginlikli açarların

seçilməsi zamanı açma qabiliyyəti ən əhəmiyyətli şərtdir. Bu şərtə əsasən

hesabi qiymət kataloqda olan müvafiq tipikölçülü elementin bəzi

parametrlərinin nominal qiymətləri müqayisə edilirlər. Bazada olan elementlər

içərisində hesabi şərti təmin edən ən az (ən böyük) tipikölçülü element seçilir.

Sonra seçilmiş tipikölçülü element digər şərtlərə yoxlanılır. hər hansı bir şərtin

ödənilmədiyi halında həmin şərti ödəyən parametrli digər tipikölçülü element

seçilir. Bu yeni tipik ölçülü element birinci ən vacibi də daxil olmaqla, bütün

şərtlərə yoxlanılır.

Baş elektrik birləşmə sxeminin seçilmə proseduru qraflar nəzəriyyəsinin

köməyi ilə formalaşdırılır. Lakin tipik həllərin və normativ göstərişlərin

istifadə olunması təcrübəli layihəçiyə stansiyanın tipindən, blokların gücündən

və PQ-nin gərginlik sinifindən asılı olaraq, PQ-nin yerinə yetirilmə prinsipinə

görə (bir sistem şinli, iki sistem şinli və ya iki və dolayı sistem şinli,

çoxbucaqlı, 3/2 sxemi, 4/3 sxemi və s.) baş sxemi sintez etməyə imkan verir.

Bu baş sxemin müxtəlif variantları birləşmənin sxemin düyününə qoşulması,

PQ və düyünlər arasında əlaqələrin ehtiyatlılıq dərəcələrinin variasiyaları

zamanı formalaşdırılır. Sxem v ariantlarını seçmək üçün onların etibarlılığının,

kapital qoyuluşunun, istismar xərclərinin, enerji itkisinin və ziyanların

hesablanması tələb olunur.

Elektrik stansiyası və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin texniki və

iqtisadi göstəricilərin qiymətləndirilməsi prosedurları elektrik dövrələri (xətti

28

və qeyri-xətti), elektromaqnit keçid prosesləri, elektromexaniki keçid

prosesləri, istilikötürmə, möhkəmlik, etibarlılıq, ekspert qiymətləndirmə,

faktorlu təcrübə nəzəriyyələrinin riyazi modellərindən istifadə etməklə

reallaşdırılır. Tətbiq olunan hər bir riyazi model dəqiqlik, əminlik və dürüstlük

tələblərinə cavab verməlidir.

Layihələndirmə zamanı obyektin, altsistemin və fraqmentlərin strukturu

və daxili parametrləri qrafa uyğun olaraq seçilir və bununla mümkün layihə

həlləri çoxluğu müəyyən edilir. Optimal həllin axtarışı buraxıla bilən həllər

çoxluğunda həyata keçirilir.

Layihə olunan obyektin parametrləri dəyişəndir. İdarəolunan daxili

parametrlər (optimumu axtaran zaman variasiya olunan) lxxX ,...,1 ,

idarəolunmayan dəyişənlər (xarici şərtlərə görə verilən) mzzZ ,...,1 ilə

işarə olunur və son nəticədə obyektin xarici parametrləri (və ya çıxış

göstəriciləri) nyyY ,...,1 təyin olunurlar.

Altsistem, fraqmentlər və obyekt üzrə layihə həllinin səmərəliliyinin və

ya keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi ZX , in funksiyası olan xarici

parametrlər üzrə aparılır. optimallıq meyarı kimi, xarici parametrlərin

müəyyən məqsəd funksuyasının adi ekstremumu qəbul edilir:

extremZXFYF ),()(

Gətirilmiş xərclərin qiymətləndirilməsi şəklində məqsəd funksiyası C

minimumluq meyarına ( minC ), kompleks səmərəlilik göstəricisi E

şəklində isə, maksimumluq meyarına ( maxE ) gətirilir.

Optimallaşdırma məsələsi daxili parametrlərin elə qiymətlərinin təyin

olunmasından ibarətdir ki, ),...,( 1 lxxR məhdudiyyətlər sistemində ödənilsin

və məqsəd funksiyasının qiyməti minimuma (maksimuma) çevrilsin.

Elektrik stansiya və yarımstansiyaların elektrik hissələrinin

layihələndirlməsi məsələlərində məqsəd funksiyasının qiyməti bəzən qeyri-

analitik yol ilə alınır, dəyişənlər isə həm tamqiymətli, həm də fasiləsiz

xarakter daşıyır və ona görə də optimumun axtarılması üçün daha müasir

üsulların tətbiqi zəruri olur.

Avtomatlaşdırılmış layihələndirmə zamanı qraf ilə verilən sonlu variantlar

çoxluğunda optimal həllin axtarılması kompüterin köməkliyi ilə yerinə

yetirilir.

29

3. Baş elektrik birləşmə sxemləri

3.1. Elektrik stansiya və yarımstansiyaların enerjisistemə qoşulması

Enerjisistemin inkişafını müəyyən edən böyük güclü elektrik

stansiyasının (KES və AES) qoşulma sxeminin seçilməsi inkişaf sxemi

layihəsində verilir. Nisbətən kiçik güclü elektrik stansiyaları üçün (əsasən İES

və SES) enerjisistemə qoşulma sxeminin seçiulməsi layihələndirmə

tapşırığının işlənmə mərhələsində həyata keçirilir. Stansiya və ya

yarımstansiyanın sistemə qoşulma sxeminin layihələndirilməsi gərginliyin

seçilməsi, hər bir gərginlik pilləsində elektrik veriliş xətlərinin sayının,

istiqamətinin və buraxma qabiliyyətinin müəyyən edilməsi, PQ-lər arasında

generasiya güclərinin ilkin paylanması, stansiyanın PQ-nin paylayıcı və sistem

əmələgətirici şəbəkələrlə əlaqəsinin təyin edilməsi məsələlərini özündə əks

etdirir.

Cədvəl 3.1-də müxtəlif sinif gərginlikli elektrik veriliş xətlərinin ötürülən

güc hədləri və uzunluqları verilmişdir.

Cədvəl 3.1

EVX-nin bir dövrəsi ilə ötürülə bilən ən böyük güc

və xəttin uzunluğu

Unom, kV Pmax, MVt Lmax, km

110 25

50

150

50

220 110

200

250

150

330 300

400

300

200

500 700

900

1200

600

750 1800

2200

1500

800

1150 4000

6000

2000

1200

Böyük güclü elektrik stansiyaları enerjinin böyük hissəsini enerjisistemin

sisteməmələgətirici şəbəkələrinə ötürür. Enerjinin müəyyən hissəsi isə,

paylayıcı şəbəkələr vasitəsilə yerli rayon yüklərini qidalandırmaq üçün verilə

bilər. İstilik-elektrik mərkəzləri enerjinin əsas hissəsini müəssisə və rayonun

30

paylayıcı şəbəkələrinə ötürə bilərlər. Elektrik stansiyasından (İES-dən) gücün

ötürülməsi bir, iki, üç və hətta dörd sinif yüksək gəgrinliklə həyata keçirilə

bilər.

6-10kV gərginlik şəhər, kənd və sənaye müəssisələrinin paylayıcı

elektrik şəbəkələrində istifadə olunur. İqtisadi cəhətdən əlverişli gərginlik

10kV hesab edilir. 6kV gərginlik pilləsi yüksək gərginlikli mühərriklərin

üstünlük təşkil etdiyi sənaye müəssisələrində özünü doğruldur. 35, 110, 150

kV gərginlik pillələri enerjisistemin paylayıcı şəbəkələrində, 35kV gərginlik

həm də əsasən kənd yerlərində tətbiq edilir. 220, 330, 500 kV gərginliklər orta

və böyük güclü elektrik stansiyalarından çıxan xətlərdə və enerjisistemin əsas

sisteməmələgətirici şəbəkələrində istifadə olunur. 500, 750, 1150 kV gərginlik

sinifləri sistemlərarası əlaqə xətlərində və ifrat böyük güclü stansiyalardan

çıxan (KES, SES, AES) uzaq elektrik veriliş xətlərində tətbiq edilir.

Elektrik veriliş xəttinin sayının və buraxma qabiliyyətinin seçilməsi

zamanı enerjisistemin və tələbatçıların elektrik təchizatı sistemlərinin

etibarlılığı tələblərini nəzərə almaq lazımdır. Stansiyadan çıxan bütün xətlərin

işi zamanı və həmçinin xətlərdən hər hansı birinin açılması halında nəzərdə

tutulan generasiya gücünün, normal dayanıqlıq ehtiyatı və tələbatçıların

sıxaclarında lazımı keyfiyyət göstəricili enerji təmin olunmaqla, ötürülməsi

həyata keçirilməlidir. İki xətt eyni zamanda açıldıqda (qəza və ya planlı)

enerjiblokların dayanmaması şərti ilə, verilən gücün məhdudiyyətinə yol

verilir.

Stansiyanın (yarımstansiyanın) sistemə qoşulma sxeminin seçilməsi

nəticəsində və enerjisistemin işlənmiş inkişaf sxemi əsasında baş elektrik

birləşmə sxeminin layihələndirilməsi üçün tapşırıqlar formalaşdırılır. Bu

aşağıdakı ilkin verilənləri özündə əks etdirir:

gücün ötürülmə gərginliyi (və ya sistemlə əlaqə), hər bir gərginlik

pilləsində yük qrafikinin xarakteristikaları;

elektrik şəbəkələrinin sxemləri, hər gərginlik pilləsində çıxan

(qidalandırıcı) xətlərin sayı və uzunluqları;

xəttin buraxma qabiliyyətini nəzərə almaqla, dinamik dayanıqlıq

enerjisistemin malik olduğu aktiv güc ehtiyatı şərtləri üzrə yol

verilən itkilər;

generator gərginliyində tələbatçıların kateqoriyaları;

sistemə qoşulma nöqtələrində qısaqapanma cərəyanlarının hesabat

qiymətləri.

Bəzi hallarda etibarlılıq göstəricilərini hesablayarkən, əlavə olaraq,

tələbatçıların elektrik təchizatındakı fasilələr, elektrik enerji buraxılmaması və

31

stansiyanın hasilat enerjisinin azalması zamanı dəyən ziyanın

qiymətləndirilməsi tələb oluna bilər.

3.2. Struktur sxemin tərtibi və transformatorların seçilməsi

Stansiyanın elektrik hissəsinin struktur sxemi generatorların müxtəlif

gərginlikli PQ-lər arasında paylanmasını müəyyən edir, PQ-lər arasında

elektromaqnit əlaqələr (transformator və ya avtotransformator) və generator-

transformator bloklarının tərkibi təyin olunur. Struktur sxemin seçilməsi

texniki-iqtisadi meyarlar üzrə mümkün variantların müqayisəsinə əsaslanır,

yalnız sadə hallarda (iki gərginlikli yarımstansiya, iki aqreqatlı SES və s.)

struktur sxemin tərtibi birqiymətli, daha çox tipik həllə gətirilir. Şəkil 3.1-də

belə struktur birləşmə sxemlərinin bəzi variantları verilir.

Elektrik stansiyalarının əsas avadanlıqları dedikdə, generatorlar,

yüksəldici transformatorlar, əlaqə avtotransformatorları, (İEM-də isə generator

gərginlikli paylayıcı quruluşlar (GGPQ) - yüksəkgərginlikli paylayıcı

quruluşlar (YGPQ) arasında əlaqə transformatorları) və xüsusi sərfiyyat

transformatorları nəzərdə tutulur.

Texniki normaların tələblərinə görə generatorun dövrəsində yüksəldici

transformatorun gücü generatorun nominal gücü əsasında təyin edilir. Lakin

bu halda blok aqreqatın xüsusi sərfiyyatı üçün tələb olunan güc, generatorun

nominal gücündən çıxılmalıdır:

XSGXSG

T SSPP

S

cos

32

Şəkil 3.1. Generator – transformator blok sxemləri

a- generator açarı olmayanda; b- generator açarı olanda

Bəzən transformatorun dövrəsində yüksəldici transformator kimi

avtotransformatordan da istifadə edilir. ( şəkil 1,e ). Göründüyü kimi

avtotransformator belə sxemdə işlədikdə eyni zamanda həm də yüksək və orta

gərginlikli paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə avtotransformator rolunu da

oynayır. Beləliklə, avtotransformatorun gücü elə seçilmişdir ki, o generatorun

tam nominal gücünü özündən ötürdükdə və lazım gəldikdə paylayıcı

quruluşlar arasında güc axımını təmin etdikdə o artıq yüklənməsin.

Məlum olduğu kimi avtotransformatorun hesabi gücü onun nominal

gücündən kiçik olur:

nomhes SS

33

)66,033,0(1

1 rK

Digər tərəfdən generatorun stator dolağı avtotransformatorun alçaq

gərginlik dolağına birləşdirildiyindən, alçaq gərginlik dolağının gücü

generatorun gücünə bərabər olmalıdır:

nomnomGhes SSS

buradan

nomGnomGnomG

nom SSS

S )55,13()66,033,0(

başqa sözlə, generator dövrəsində seçilən avtotransformatorun gücü aşağıdakı

kimi olmalıdır:

nomGnom SS )55,13(

Xüsusi sərfiyyata tələb olunan gücü nəzərə aldıqda blok

avtotransformatorun gücü aşağıdakı kimi təyin edilər:

XSnomG

nom

SSS

Transformatorun və avtotransformatorun generatorun gücünə görə

hesablanmış gücə uyğun olaraq, kataloqda standart gücə uyğun transformator

seçilir.

Adətən yüksəldici transformatorun ikidolaqlı və üçfazlı olması əlverişli

olur. Blok generatorun dövrəsində üçdolaqlı yüksəldici transformatorun

istifadə olunması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır. Əgər üçüncü dolağın

yükü transformatorun nominal yükünün 15%-dən az olarsa, üçdolaqlı

transformatorun götürülməsi əlverişli deyil. Bəzən vahid gücü böyük olan

(500,800,1200 MVt) generatorun dövrəsində ikidolaqlı üçfazlı

transformatorun seçilməsi çətinləşir. Belə halda birfazlı qrup

transformatorlardan istifadə etmək olar və yaxud generatorun dövrəsinə iki

ədəd üçfazlı ikidolaqlı transaformatorun qoşulmasına da icazə verilir.

Əlaqə transformatorların seçilməsi. Elektrik stansiyalarında əlaqə

transformatorları əsasən iki halda istifadə olunur. Birinci halda əsasən KES

tipli elektrik stansiyasının yüksək və orta gərginlik paylayıcı quruluşları, ikinci

halda isə İEM-də generator gərginlikli paylayıcı quruluşla yüksəkgərginlikli

paylayıcı quruluşları arasında əlaqə yaratmaq üçün istifadə edilir. YGPQ və

SGPQ-lar arasında əlaqə yaratmaq üçün əsasən avtotransformatorlardan

istifadə etmək əlverişli olur. Odur ki, əvvəlcə əlaqə avtotransformatorların

34

seçilməsinə baxaq. Əlaqə avtotransformatoru vasitəsilə paylayıcı quruluşlar

arasında lazımi güc axımı təmin edilir. Paylayıcı quruluşlar arasında lazımi

güc axımı arasında yarandıqda əlaqə avtotransformatoru artıq

yüklənməməlidir. Əlaqə avtotransformatorların sayı NTP-nin tələblərinə görə

iki şərtə görə təyin edilir:

1.Əgər YGPQ və SGPQ-ların arasında onlardan çıxan xətlər vasitəsilə

sistem tərəfindən əlaqə mövcuddursa bir ədəd əlaqə avtotransformatoru

götürülür.

2.Belə əlaqə olmadıqda əlaqə avtotransformatorun sayı 2 ədəd götürülür.

Əlaqə avtotransformatorun gücü müxtəlif rejimlərin analizi əsasında

hesablanır. Bu halda ən ağır rejimlərin analizi əsasında təyin edilə bilər.

Güc ya SGPQ-dan YGPQ-a ( S1 ), ya da əksinə YGPQ-dan SGPQ-a axır.(

S2 ). Avtotransformatorun artıq yüklənməməsi üçün onun gücü ən ağır rejimə

görə seçilir.

Bu rejimlərə baxaq:

Birinci halda qəbul edilir ki, SGPQ-a qoşulan generatorların hamısı işləyir,

həmin paylayıcı quruluşdan bəslənən işlədicilər isə minimal yük rejimindədir.

Bu rejimdə SGPQ-dan YGPQ-a axa bilən gücün qiyməti:

XSisOGPQG SSSS min.)(1

İkinci halda qəbul edilir ki, SGPQ-dan bəslənən işlədicilər maksimal yük

rejimindədir. PQ-a qoşulmuş ən böyük güclü generator işləmir (təmirə

çıxarılmışdır). Bu rejimdə işlədicilərin tələbatını ödəmək üçün YGPQ-dan

SGPQ-a axan gücün qiyməti:

XSGOGPQG SSSS max.)(2

Əgər avtotransformatorun sayı iki ədəddirsə, onların gücü elə seçilməlidir

ki, normal iş rejimində onlardan biri açıldıqda, işdə qalan avtotransformator

40%-dən artıq yüklənməsin. Bu tələbi ödəmək üçün avtotransformatorlardan

hər birinin gücü aşağıdakı ifadə ilə təyin edilir: 4,1

)(2,1)(2,1 acm

q

acm S

k

SS

Alınan qiymətə uyğun kataloqdan standart gücə malik avtotransformator

seçilir.

İndi də İEM-dəki əlaqə transformatorların seçilməsinə baxaq. Etibarlıq

üçün bir qayda olaraq, belə əlaqə transformatorlardan sayı iki ədəd qəbul

edilir. Onlardan birisi KGPQ-dakı birinci seksiyaya, ikincisi isə axırıncı

seksiyaya qoşulur. Birinci rejimdə qəbul edilir ki, GGPQ-a qoşulmuş

generatorların hamısı işləyir. PQ-dan bəslənən yerli yüklər minimal yük

35

rejimindədir. Bu halda PQ-da artıq qalan güc əlaqə transformatorları vasitəsilə

YGPQ-a ötürüldükdə onların artıq yüklənməsi baş verməməlidir.

XSyukyGGPQG SSSS min..)(1

İkinci rejimdə qəbul edilir ki, GGPQ-dan bəslənən yerli yüklər maksimal

yük rejimindədir, lakin bu halda PQ-a qoşulmuş ən böyük güclü generator

açılmışdır. Yerli yüklərin maksimum tələbatını ödəmək üçün YGPQ-dan

GGPQ-a axan güc əlaqə transformatorllarından axdıqda, onların artıq

yüklənməsi yaranmamalıdır. Bir ədəd transformatorun gücü belə hesablanır:

XSyukyGGPQG SSSS max..)(2

Alınan qiymətə uyğun olaraq kataloqdan standart gücə malik və yük altında

gərginliyin avtomatik tənzimi olan transformator seçilir.

Xüsusi sərfiyyat transformatorlarının seçilməsi. Xüsusi sərfiyyat

transformatorların gücü hesablanarkən onlara qoyulan texniki tələblər nəzərə

alınmalıdır. Başlığa tələblərdən birisi ondan ibarətdir ki, normal iş rejimində

onların artıq yüklənməsinə icazə verilmir. Əvvəlcə XS transformatorlarından

bəslənən bütün XS mühərriklərinin tələb etdiyi aktiv və reaktiv yüklərin

cəminə görə transformatorun hesabat yükü təyin edilir və həmin hesabat

qiymətə görə kataloqda standart gücə uyğun XS transformatoru seçilir. 2

1 1

21

2

1 1

211

n

i

m

i

MM

n

i

m

i

MMhesT QQPPS

burada, 11, MM QP birinci pillədə (3 6) kV gərginliyə qoşulmuş

elektrik mühər-riklərinin tələb etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmidir (şəkil

3.2); 22 , MM QP ikinci pillədə qoşulmuş, yəni (0,4 0,66) kV-luq kiçik

güclü elektrik mühərriklərin tələb etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmidir.

Məlum olduğu kimi mühərriklərin tələb etdiyi aktiv gücün qiyməti

mexanizmin yüklənməsindən və həm də F.İ.Ə.-dan asılıdır. Reaktiv güc

bundan əlavə olaraq həm də güc əmsalından (cosφ) asılıdır. Məlum olduğu

kimi x.s. mühərriklərinin işləməsi eyni müddətli olmur. Belə ki, bir qrup

mühərriklər işdə olarkən, digər qrup mühərriklər ehtiyatda saxlanır. İşdə olan

mühərriklərin maksimum yüklənməsi də qeyri müddətli olur. Bunu nəzərə

alaraq x.s. transformatorun hesabat yükü müəyyən qədər azalmış olur. Bu

azalma xüsusi hesK əmsalı ilə xarakterizə olunur.

36

cos

. ymq

hes

KKK

burada, mqK . XS mühərriklərinin qeyri-işlənmə müddətdə olmasını

xarakterizə edir.

Ən ağır bir hal kimi qəbul edilir ki, XS seksiyalarına qoşulmuş bütün

mühərriklər işləyirlər və 1. mqK qəbul edilir; yK mühərriklərin eyni

zamanda yüklərinin maksimum olmamasını xarakterizə edir bə buna yüklənmə

əmsalı deyilir.

Ümumi halda 75,0yK qəbul edilir, hesabat əmsalını nəzərə alaraq XS

transformatorunun yükünü aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

n

i

MMhesMhes PKP1

11.1.

n

i

MMhesMhes SKS1

22.2.

n

i

n

i

NTMMhesMhesThes SPSSS1 1

212.1.1. 9,0

X.S. transformatorun hesabat yükünü x.s. işlədiciləri üçün düzəldilmiş və

kataloqda verilən xüsusi cədvəl əsasında da hesablamaq əlverişli olur (cədvəl

3.2).

Cədvəl 3.2

Xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin göstəriciləri

X.S. işlədiciləri Gücü,

kVt

Ümumi

sayı

Seksiya A Seksiya B

Sayı Cəm

gücü,

kVt

Sayı Cəm

gücü,

kVt

Kondensat

nasosu

300 3 2 600 1 300

Bəsləyici nasos 5000 2 1 5000 1 5000

Dövran nasosu 520 2 1 520 1 520

Yağ nasosu 200 1 1 200 - -

Üfürücü

ventilyator

1000 2 1 1000 1 1000

Tüstü sovuran 1250 2 1 1250 1 1250

37

Ehtiyat

təsirlənmə

1250 1 - - 1 1250

6/0,4 kV-luq işçi

transformator

1000 2 - 1000 1 1000

6/0,4 kV-luq

ehtiyat tr-or

1000 1 1 1000 - -

Cəmi: 13200 13800

Cədvəldə tapılan yekun gücün qiymətini Ky əmsalına vurduqda hesabat

yükün qiyməti tapılır. Tapılan hesabat yükün qiymətinə görə kataloqdan

standart gücə malik x.s. transformatoru seçilir.

Əgər birinci pillədəki x.s. mühərriklərinin nominal gərginliyi generatorun

gərginliyinə bərabər olarsa (məsələn 6 kV), ayrıca x.s. transformatorun

seçilməsinə ehtiyac olmur. Bu halda generatorun çıxışlarında, yaxud GGPQ-ə

transformator əvəzinə reaktor qoşulur.

3.3. Generatorların və sinxron kompensatorların seçilməsi

Generatorlar seçildikdə nəzərə almaq lazımdır ki, onların vahid gücü

mümkün qədər böyük olsun. Lakin elektrik stansiyasında

qoyulangeneratorların vahid gücü energetik sisteminin dayanıqlıq tələbinə

görə sistemin ümumi yükünün 8-10%-dən çox olmalıdır.

İGM-də qoyulan və GGPQ-a bağlanması nəzərdə tutulan generatorların

gücü 100 MVt-dan artıq olmamalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, İES-də qoyulacaq

generatorlar eyni tipli olsun. Çünki belə olduqda gələcəkdə təmir işlərinin

aparılması və istismarın təşkili əlverişli olur. İEM-də GGPQ-a birləşdirilən

generatorların gücü 60 və 100 MVt olması əlverişli olur. Bu halda həmin

generatorların gərginliyi uyğun olaraq 6,3 və ya 10,5 kV olmalıdır.

Paylayıcı quruluşa generatorlar qoşulduqda nəzərə almaq lazımdır ki, PQ-un

elektrodinamiki dayanaqlığı təmin olunmalıdır. Bu tələbə görə toplayıcı şində

qısaqapanma cərəyanlarının qiyməti 300 KA-dan çox olmamalıdır.

3.4. KES-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi

Stansiyada elektrik hissəsinin əsas avadanlıqlarının struktur birləşmə

sxemi dedikdə generator, transformator, paylayıcı quruluş və xüsusi sərfiyyat

transformatorunun öz aralarında birləşməsi nəzərdə tutulur. Belə sxemi

seçdikdə generatorda yüksəldici transformator arasında açarın qoyulması və

38

yaxud qoyulmaması nəzərə alınır. Ümumi kapital xərclərin azaldılması üçün

struktur birləşmə sxeminin seçilməsini bir neçə variantda aparmaq olar (şəkil

3.2).

Generatorla yüksəldici transformator arasında açar nəzərdə tutulduqda

kapital xərclər müəyyən qədər artır. Bundan əlavə sxemdə əlavə bir elementin

yaranması qəza ehtimalını artırır. Lakon bu halda yüksəkgərginlikli PQ-da və

xüsusi sərfiyyatın səslənmə sxemində kommutasiya əməliyyatlarının sayı

azalır. Bu isə sxemin ümumi etibarlılığını artırır. Çünki kommutasiya

əməliyyatlarının azalması personalın səhvə yol verilməsini azaldır. Əgər blok

generatorları birləşmə blok sxemi (B) və qüvvətləndirici blok sxemi (Q) ilə

birləşdirilirsə, bütün hallarda generatordan sonra açar nəzərdə tutulmalıdır.

Göründüyü kimi (B) və (Q) variantlarında PQ tərəfindən blok aqreqatlarının

qoşulması üçün bir ədəd açardan istifadə olunur. Generator gərginlikdə açarın

qoyulması və onun hesabına yüksək gərginlik tərəfdə açarın ixtisarı etibarlıq

nöqteyi-nəzərincə analiz edilməli və iqtisadi əsaslandırılmalıdır.

Generatorun dövrəsində yüksəldici transformator kimi

avtotransformatordan və yaxud üçdolaqlı transformatordan istifadə edildikdə

də, generatordan sonra açar nəzərdə tutulmalıdır. Stansiyada istehsal olunan

gücün yalnız bir paylayıcı quruluşdan ötürülməsi nəzərdə tutulursa, bütün blok

aqreqatları həmin paylayıcı quruluşa bağlanır.(şəkil 3.2,a). Lakin daha

əlverişli, stansiyada gücün ötürülməsi üçün iki gərginlikdə paylayıcı quruluşun

(şəkil 3.2,b) nəzərdə tutulmasıdır (yüksək və orta gərginlikli paylayıcı

quruluşlar). Bu halda OGPQ-un dövrəsi neytralı effektiv torpaqlanmış dövrə

olarsa (və yaxud YGPQ-u dövrəsi) paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə

avtotransformatorundan istifadə edilir.(şəkil 3.2,v). Əgər OG dövrəsi neytralı

izolyasiya olunmuş dövrə olarsa (məlum olduğu kimi belə dövrələr 10-35 kV-

luq dövrələr olur) paylayıcı quruluşlar arasında əlaqə yaratmaq üçün üçdolaqlı

transformatordan istifadə edilir.

39

Şəkil 3.2. KES tipli stansiyaların struktur sxemi

a- bir yüksəldilmiş gərginlikli; b- yüksək və orta gərginlikli paylayıcı

quruluşlar arasında əlaqə avtotransformatorlu; v- blok

avtotransformatorlu; q- bir blokda iki ikidolaqlı transformatorlu.

3.5. İEM-in struktur birləşmə sxeminin seçilməsi

Layihə edilən İEM kiçik gücə malik olarsa və istehsal olunan elektrik

enerjisinin çox hissəsi (55% və ondan çox hissəsi) yerli yükləri bəsləmək üçün

istifadə olunursa, stansiyada GGPQ-un quraşdırılması əlverişli olur. Bu halda

İEM-də qoyulan generatorların gücü 30-6—100 MVt götürülməsi məsləhətdir.

Bütün generatorların GGPQ-a birləşdirilməsi iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur

(şəkil 3.3).

Artıq qalan güc əlaqə transformatorları vasitəsilə YGPQ-a və oradan da

sistemə ötürülür. Əgər stansiyanın yaxınlığında yerli yüklərdən əlavə rayon

işlədiciləri də olarsa (35kV) əlaqə transformatorlarını üçdolaqlı götürürlər (v).

Bu halda rayon işlədicilərinin tələb etdiyi güc transformatorun nominal

gücünün 15%-dən az olmamalıdır. Əks halda üçdolaqlı transformatordan

istifadə etmək iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur. Rayon işlədicikərinin

gərginliyi 110 kV olduqda və onların dövrəsi neytralı torpaqlanmış dövrə

olduqda əlaqə transformatorları üçün avtotransformatorlardan istifadə edilir

(b).

Layihə edilən İEM-də istehsal olunan elektrik enerjisinin az hissəsi

(30%-dən az hissəsi) yerli yüklərin bəslənməsi üçün istifadə edilirsə və bu

halda o nisbətən böyük gücə malik olarsa stansiyada qoyulan generatorların

bir hissəsi blok birləşmə sxemi vasitəsilə YGPQ-a birləşmirlər (d). Yerli

yüklərin tələb etdiyi gücün miqdarından asılı olaraq GGPQ-a iki və yaxud üç

ədəd generator birləşdirilir. Paylayıcı quruluşa birləşən generatorların gücü elə

seçilməlidir ki, onlardan biri açıldıqda yerdə qalan generatorların gücü

40

işlədicilərin tələb etdiyi gücü ödəyə bilsin. Ümumi halda yerli yüklərin tələb

etdiyi güc GGPQ-a bağlanan generatorların cəmi gücünün 80-90%-ə bərabər

olması əlverişli hesab edilir.

Blok birləşmə sxemi ilə qoşulan generatorların gücü 100 MVt-dan böyük

götürülə bilər. (120-250 MVt-a qədər).

Müasir dövrdə məlum olduğu kimi, ətraf mühitin qorunması məqsədilə

yerli sənaye yükləri yaşayış zonasına nisbətən uzaqda yerləşdirilir. Yaşayış

zonasının istilik enerjisinə yerli yüklərin isə elektrik enerjisinə olan tələbatını

ödəmək üçün tikilən İEM-də qoyulan aqreqatların gücü adətən 100 MVt-dan

yuxarı götürülür və istehsal olunan elektrik enerjisi 110-220 kV gərginlikdə

ötürülür.

41

Şəkil 3.3. İEM tipli stansiyaların struktur sxemləri

(a,b,v,q) – bloksuz; e – bloklu; d – qarışıq.

Bu halda İEM-də qoyulan bütün aqreqatlar blok birləşmə sxemi ilə

stansiyanın YGPQ-a birləşirlər. GGPQ isə tikilmir. İEM-nin belə variantı

müəyyən mənada KES tipli elektrik stansiyaların struktur sxeminə oxşamır.

Belə stansiyanın yaxınlığında (5-10 km radiusda) az miqdarda yerli yüklər

olarsa, onların bəslənməsi üçün e – variantındakı struktur sxemin seçilməsi

əlverişlidir. Bu halda bir və yaxud iki ədəd blokda generatorla yüksəldici

transformatoru arasında açar nəzərdə tutulur. Yerli yükləri bəsləmək üçün

reaktordan istifadə edilir, bilavasitə generatorun çıxışından bəslənən və 6 10

kV yüngül tipli paylayıcı quruluş tikilir.

Generatorun gücündən asılı olaraq onun nominal gərginliyi 13-18 kV

olduqda, hansı ki, SSRİ-də yerli işlədicilərin bəslənməsi üçün istifadə edilən

gərginlikdən (6-10 kV) böyükdür, reaktor əvəzinə generatorun çıxışına

alçaldıcı transformator birləşdirilir. Yerdə qalan bloklarda isə generatorla

yüksəldici transformator arasında açar nəzərdə tutulmur və yaxud açarın

nəzərdə tutulması iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmalıdır.

3.6. Paylayıcı quruluş sxemlərinin seçilməsi

Elektrik stansiyalarında əsas avadanlkıqların struktur birləşmə sxemlərini

və paylayıcı quruluşlardakı elektrik birləşmə sxemlərinin düzgün seçilməsi bir

tərəfdən işlədicilərin fasiləsiz enerji ilə bəslənməsi, digər tərəfdən stansiyadan

ötürülən gücün qiymətində məhdudlaşmaların yaranması üçün böyük

əhəmiyyət kəsb edir. Sxem seçildikdə stansiyanın sistemdə əlaqəsi analiz

42

edilməli və gərginliyin qiyməti nəzərə alınmalıdır, həm də texniki normaların

elektrik birləşmə sxemlərinə qoyduğu aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:

sxem mümkün qədər etibarlı olmalıdır;

istismarı əlverişli olmalıdır;

texniki xidməti təhlükəsiz olmalıdır;

maksimum qənaətli olmalıdır;

gələcəkdə lazımi genişlənməyə imkan verməlidir və s.

Məlum olduğu kimi hazırda ölkədə elektrik enerjisinin istehsalı

mərkəzləşdirilmiş şəkildə təşkil edilir. Yəni stansiyalarda qoyulan aqreqatların

vahid gücü böyük götürülür və odur ki, stansiyanın ümumi qoyuluş gücü də

böyük olur. Belə halda elektrik birləşmə sxemi düzgün seçilmədikdə və onun

etibarsızlığı səbəbdən hər hansı bir aqreqat və yaxud EVX açılış olarsa

enerjinin ötürülməsində böyük məhdudlaşmalar yarana bilər. İstər struktur

birləşmə sxemlərinin, istərsə də PQ-lardakı elektrik birləşmə sxemlərinin

seçilməsi müxtəlif variantların iqtisadi müqayisəsi əsasında aparılmalıdır. Bu

halda gətirilmiş ümumi xərclərin azaldılması üçün etibarlılığı zərər gətirmədən

bahalı elementlərin ixtisarına üstünlük vermək lazımdır. Sxeminin

seçilməsində bir sıra digər tələblər də nəzərdən keçirilməlidir. Məsələn:

seçilən sxemdə qoyulması nəzərdə tutulan elektrik aparatların konstruksiyanın

mürəkkəbliyi, gələcək istismar prosesinin təşkilinin xüsusiyyətləri və s. nəzərə

alınmalıdır. Bu halda hər hansı bir elektrik aparatın imtinaya uğramasının

sxemin digər elementlərinə təsiri də analiz edilir.

3.7. Yüksəkgərginlikli paylayıcı quruluşlardakı sxemlərin seçilməsi

YGPQ-lar KES-də və İEM-də elektrik enerjisinin sistemə ötürülməsi

üçün tikilir: yəni həmin paylayıcı quruluşlar vasitəsilə stansiya sistemə

əlaqələnir. Bunu nəzərə alaraq belə paylayıcı quruluşlarda seçilən sxemlər

aşağıdakı tələbləri ödəməlidir:

a) 110 kV və yuxarı gərginliklərdə elə sxem seçilməlidir ki, hər hansı bir

açarı təmirə çıxartdıqda birləşmənin açılması tələb olunmasın;

b) 300 MVt və böyük güclü generatorlar qoşulmuş sxemlərdə hər hansı

bir açarın imtinası (şin arası və seksiya arası açarlardan başqa) bir blokdan

çox aqreqat açılmamalıdır. Bu halda açılan xətlərin sayı birdən artıq

olmamalıdır;

v) şinarası və seksiya arası açarın imtinası 2 ədəd blokdan və 2 xətdən

artıq birləşmələrin açılmasına səbəb olmamalıdır. Sistemin dayanıqlığı

43

pozulmayırsa iki ədəd blok və iki ədəd xətdən artıq birləşmələrin

açılmasına icazə verilir;

q) xəttin açılması üçün iki ədəddən artıq açarın açılması tələb

olunmamalıdır;

d) transformatorların açılması üçün üçdən artıq açarın açılması tələb

olunmamalıdır. Əlaqə avtotransformatorların və xüsusi sərfiyyat

transformatorların açılması üçün 4-6 açardan artıq açarın açılması tələb

olunmamalıdır.

Kiçik güclü İEM-lərin yüksəkgərginlikli PQ-da birləşmələrin sayı nisbətən

az olarsa (4-5 ədəd), çox bucaq, körpü, sxemlərdən istifadə etmək məsləhətdir.

Texniki layihə normalara (NTP) görə elektrik stansiyalarının YGPQ-kı

birləşmələrin sayından və gərginliklərin qiymətindən asılı olaraq aşağıdakı

sxemlərin seçilməsi məsləhət görülür. 110-220 kV gərginliklərdə (PQ-a

bağlanan aqreqatların gücü 165-200 MVt olduqda) ikiqat işçi və dolayi sistem

şinli sxemdən istifadə etmək məsləhətdir.(şəkil 3.4). Bu halda NTP tələblərinə

görə sxemdə ayrıca şinlər arası açar (ŞAA) və dolayi açar (DA) nəzərdə

tutulmalıdır. Birləşmələrin sayı 12 ədədə qədər olduqda adətən işçi sistem

şinləri seksiyalanmır. Sxemdə yalnız xətlərin sayı 12 ədəd olduqda işçi

şinlərdən birisi seksiyalanır və bu halda NTP-yə görə hər seksiya üçün

ayrılıqda ŞAA və DA nəzərdə tutulması məsləhətdir. Əgər birləşmələrin sayı

16 ədəd və daha çox olarsa, hər iki işçi şin seksiyalanır, bu halda ŞAA və DA

funksiyası birləşdirilə bilər. ŞAA və DA funksiyalarının bir açarda

birləşdirilməsi sxemdə iki ədəd açarın ixtisar olunmasına imkan verir. Məlum

olduğu kimi ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxemlərin başlıca üstünlüyü

ondan ibarətdir ki, belə sxemdə növə ilə istənilən birləşmənin açarını təmirə

çıxarmaq mümkün olur, bu halda birləşmənin özü isə işdə saxlanılır. Sxemin

digər üstünlüyü nisbətən az kapital xərclərin tələb olunmasıdır. Bunu nəzərə

alaraq bu sxem bəzən 330 kV gərginlikdə də geniş istifadə edilir. Lakin

paylayıcı quruluşlara bağlanan aqreqatların vahid gücü 330 MVt və yuxarı

olduqda baxılan sxemin etibarlığı azalır. Adətən stansiyada qoyulan aqreqatlar

mümkün dairəyə işçi şinlər arasında (eləcə də xətlər) bərabər

bölüşdürüldüyündən şinlərdə qısaqapanma zamanı, stansiyada qoyuluş gücün

yarısının ( eləcə də çıxan xətlərin yarısının) açılması təhlükəsi yaranır. Əgər

belə qəzalar işçi şinlərdən birisinin təmiri zamanı yaranarsa (nə vaxt ki, bütün

birləşmələr bir şinin üzərində olur) paylayıcı quruluşun tamamilə açılması

təhlükəsi yaranır, yəni stansiyanın tamamilə dayanması təhlükəsi yaranır.

Odur ki, paylayıcı quruluşa bağlanan aqreqatların gücü 300 MVt və yuxarı

olduqda və xüsusən bu halda qoyuluş gücü ötürmək üçün paylayıcı

44

quruluşlarda istifadə edilən gərginliyin qiyməti 500 kV və yuxarı olduqda

ikiqat işçi və dolayi sistem şinin seçilməsi məsləhət deyil.

Belə hallarda 2

3 və 3

4 (şəkil 3.5) sxemlərin seçilməsi daha məqsədə uyğun

olur. Etibarlıq üçün 500 MVt və yuxarı güclü aqreqatlar qoşulduqda 2

3

sxemlərində hər 4-6 birləşmədən sonra şinlərin seksiyalanması nəzərdə

tutulur.

500 və 750 kV gərginliklərdə baxılan sxemlərdən əlavə çoxbucaqlı və

onların əsasında yaradılan müxtəlif variantlı sxemlərdən də istifadə etmək

mümkündür.

Şəkil 3.4. Yüksək gərginlikli PQ-in elektrik sxemlərinin birləşmə

variantları

a- seksiyalanmamış ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxem;

b- sksiyalanmış ikiqat işçi və dolayi sistem şinli sxem.

45

Şəkil 3.5. Yüksək gərginlikli PQ-in elektrik birləşmə sxemlərinin

variantları

a- 110-330 kV PQ sxemlərin variantları; b- 330-750 kV PQ sxemlərin

variantları

46

3.8. GGPQ-də istifadə edilən sxemlərin seçilməsi

İEM-də tikilən GGPQ-da müasir dövrədə ən geniş istifadə edilən sxem

ikiqat işçi sistem tipli sxemlərdir, işçi şinlərdən birisi paylayıcı quruluşa

bağlanan generatorların sayına görə seksiyalanır (şəkil 7). Seksiyaya qoşulan

generatorun gücü elə seçilməlidir ki, şində qısaqapanma cərəyanının qiyməti

300 KA-dan artıq alınmasın. İşçi seksiyalarda qısaqapanma cərəyanının

qiyməti buraxıla bilən qiymətdən böyük alındıqda PQ-da aparatların seçilməsi

çətinləşir.

Bu tələbin ödənilməsi üçün qoşulan generatorun gücü 100 MVt-dan çox

olmamalıdır. Müasir İEM-də (orta və böyük güclü) GGPQ-a bağlanan

generatorların gücünü 60 və 100 MVt qəbul etmək əlverişli hesab edilir. Lakin

bu halda nəzərə almaq lazımdır ki, generatorların qeyd edilən gücünə görə

nominal gərginliyin qiyməti uyğun olaraq 6,3 və 10,5 kV qəbul edilməlidir.

PQ-da sxemin sadə alınması üçün mümkün dairədə onu 2 seksiyadan ibarət

götürmək məsləhətdir. Lakin yerli yüklərin tələbatı böyük olduqda sxemi 3

seksiyadan ibarət də götürmək olar.

Yerli yüklərin tələbatına görə və onların etibarlı bəslənməsini təmin etmək

üçün bəzi hallarda işçi şini 4 seksiyaya da bölmək olar. Lakin bu halda iş

rejimi zamanı şin boyu güc axımının qiymətini məhdudlaşdırmaq üçün birinci

və axırıncı seksiyalar arasında cərəyankeçirici əlaqənin yaradılması nəzərdə

tutulur. Belə olduqda “həlqə” sxemi yaranır. Şin boyu güc axımını azaltmaq

üçün PQ-da “Ulduz” sxemi də qəbul edilə bilər. Lakin sonuncu iki halda sxem

mürəkkəbləşir, istismarı çətinləşir, texniki xidmətin təhlükəsizliyi azalır. Əgər

layihə edilən İEM nisbətən az məsuliyyətli yerli yükərin tələbatını ödəmək

nəzərdə tutulursa PQ-da birqat şinli sxemdən istifadə etmək olar (şəkil 3.6).

Bu halda seksiyalanmış birqat şinli sxemdən istifadə etmək əlverişli olur.

Seksiyaların sayı yenə də qoşulan generatorların sayına görə təyin edilir. Belə

stansiyalarda qoyulan generatorların gücü adətən 60 MVt-dan az olur. PQ-da

artıq qalan gücün sistemə ötürülməsi üçün ikiqat sistem şinli sxemdə olduğu

kimi 2 ədəd əlaqə transformatoru nəzərdə tutulur. İEM-in GGPQ-da ikiqat və

ya birqat sistem şinli sxemlərin qəbul edilməsi məsələnin həlli variantların

iqtisadi cəhətdən əsaslandırılması ilə aparılır.

3.9. Açıq paylayıçı quruluşları seçərkən etibarlılığın analizi

Layihə prosesində açıq paylayıcı quruluşları seçərkən variantların

müqayisəsi aparılan zaman etibarlılıq faktorunun nəzərə alınması tələb

47

olunur. Bu faktorun nəzərə alınması xüsusən etibarlılıq nöqteyi-nəzərincə

bir-birindən kəskin fərqlənən variantlar üçün daha çox tələb olunur. Məlum

olduğu kimi işlədicilərin elektrik enerjisi ilə qidalandırılmasında fasilələrin

yaranması əsasən etibarlılıq faktoru ilə xarakterizə olunur.

Şəkil 3.6. 6-10 kV gərginlikli elektrik birləşmə sxemlərinin variantları

a- İEM-də bir sistem şinli el-n birləşmə sxemi

b- İEM-də iki sistem şinli el-n birləşmə sxemi

Belə ki, etibarlılığı aşağı olan sxemlərdə qəzalar daha çox baş verir. Nəticədə

işlədicilərin enerji təchizatının müntəzəmliliyi təmin olunmur və təsərrüfat

48

müəssisələri ciddi zərərlə hesablaşmalı olurlar. Ümumi halda qəzalar zamanı

yarana biləcək zərər aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

y = yiş + ys

burada, yiş – işlədicilərin enerji ilə bəslənməsində yaranan fasilə nəticəsində

buraxılmayan məhsul hesabına yaranan zərər; ys – qəzaya uğramış avadanlığın

bərpası ilə əıaqədar olan zərərdir.

Zərərin hesablanmasında etibarlılıq faktorlarının nəzərə alınması üçün

etibarlığın əsasən aşağıdakı kəmiyyət göstəricilərindən istifadə olunur:

ω – imtinalar selinin parametri;

p – imtinasız işləmə ehtimalı;

Tv – orta bərpa vaxtı;

Kv – məcburi dayanma əmsalı və s.

Elektrik enerjisi ilə qidalanmada fasilə nəticəsində işlədicilərdə yaranan

zərərin qiyməti təqribən aşağıdakı ifadə üzrə hesablanır:

yiş = ω(aRaçm + bRor tor)

burada, Raçm – qəza zamanı açılan gücün qiyməti;

Ror – işlədicilərin tələb etdiyi illik orta gücün qiyməti;

Tor – elektrik təczhizatındakı fasilə müddəti;

b=(0,2 1,2) fasilə zamanını xarakterizə edən əmsal;

a – açılan gücü xarakterizə edən əmsal.

Tədqiqatlar göstərir ki, b

a=4 80 diapazonunda olur.

Stansiyanın struktur sxemi seçilən zaman variantların müqayisəsi üçün

etibarlıq kəmiyyətlərindən orta bərpa vaxtı, imtinalar selinin parametri nəzərə

alınır. Nümunə üçün şəkil 3.3-də təsvir olunan struktur sxemə baxaq.

Baxılan struktur sxemləri etibarlıq nöqteyi-nəzərincə əlverişliyi müqayisə

edilərkən, bir tərəfdən variantların kapital qoyuluşu xərcləri, digər tərəfdən

həm də qəzalar nəticəsində açıla biləcək gücün qiyməti nəzərə alınır. Açılmış

gücün qiymətindən asılı olaraq yarana bilən zərərin qiyməti aşağıdakı ifadə ilə

hesablanır. Bunun üçün fərz edək ki, struktur sxemlərdəki generatorların

nominal gücü 500 MVt-dır.

49

a variantı üçün zərər:

ya = ∆y500 kv = ∆y

8760

T v

∆y500

– uyğun sənaye sahələrindəki işlədicilər üçün hesablanmış nisbi

zərərin qiymətidir. Bu qiymət cədvəllərdə verilir.

v,q – variantları üçün isə zərər

yv,q = ∆y1000 kv = ∆y

1000 8760

T v

Zərərin hesabat qiyməti ümumi göstərilmiş xərclərin ifadəsində (zi) nəzərə

alınır.

Məlumdur ki, variantların gətirilmiş xərclər və ziyanlar üzrə fərqlənməsi 5%-

dən aşağı olarsa, bu onların qeyri-müəyyənlik zonalarına düşdüyünü göstərir.

Belə olduqda optimal variantın seçilməsi kompleks meyarlar üzrə aparılır.

AES-in 220kV-luq açıq paylayıcı quruluş (APQ) nümunəsində meyarlara

aşağıdakıları aid etmək olar:

blokun dayanması böyük təhlükəsizlik riskləri ilə şərtləndiyindən 220kV-luq

APQ-nin tam enerjisiz qalmasının minimal sayı;

minimum iki generatorun eyni zamanda açılması;

220kV-luq APQ-nin təmirləri aparılarkən elektrik hissənin maksimum

etibarlılığı;

əməliyyat dövrədəyişmələri zamanı səhv ehtimalının minimumluğu;

layihədə və istismarda yenilənmə işlərinin aparılması zamanı ikinci dövrələrdə

çətinliklərin minimumluğu.

4. Xüsusi sərfiyyat sxemləri

4.1. Xüsusi sərfiyyat elektrik qurğularının layihələndirilməsi

İES-in xüsusi sərfiyyat sxemlərinin seçilməsi. Ümumi halda elektrik

stansiyalarının xüsusi sərfiyyatı (XS) mexanizmləri iki yerə bölünür:

50

1. Əsas aqreqatların texnoloji iş rejimlərinin təmin olunması üçün işləməsi

tələb olunan XS mexanizmləri. Bunlara adətən aqreqat və ya blok xüsusi

sərfiyyat mexanizmləri və yaxud yükü deyilir.

2. Ümumi stansiya. XS yükü. Bu yüklərə misal olaraq stansiyada

işıqlanma, yanğınsöndürücü nasosların, mexaniki emalatxanaların yükünü və

s. göstərmək olar. Blok XS mexanizmləri öz növbəsində məsul və qeyri-məsul

mexanizmlərə bölünür. Məsul mexanizmlər elə mexanizmlərdir ki, onların

dayanması əsas aqreqatların dayanmasına və ya onların gücünün azalmasına

səbəb olur. Bir qayda olaraq belə XS mühərriklərin bəslənməsi ən azı 2-3

mənbədən müstəqil aparılmalıdır.

Texniki normaların tələblərinə görə X.S. mühərriklərinin bəslənməsi üçün

6 kV və 0,4 kV gərginlik qəbul edilməsi məsləhətdir. 6 kV gərginlik böyük

gücə malik xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin bəslənməsi üçün nəzərdə tutulur

(bəsləyici nasosların, tüstüsoranların, ventilyatorların, sahil nasoslarının,

kondensat nasoslarının, neft nasoslarının mühərrikləri və s.).

Layihə edilən stansiya böyük gücə malik olarsa və orada qoyulan

aqreqatların vahid gücü 500 1200 MVt olduqda, məsul X.S. mühərriklərinin

gücü də uyğun olaraq artır. Verilmiş gərginlikdə mühərrikin gücünün artması,

stator cərəyanının artmasına səbəb olur və odur ki, iş rejimi şəraiti çətinləşir.

Bunu nəzərə alaraq belə stansiyalarda xüsusi sərfiyyat mühərriklərin

bəslənməsi üçün 10 kV gərginlikdən istifadə etmək əlverişlidir.

Verilmiş gücdə gərginliyin artırılması stator cərəyanlarının azalmasına

səbəb olur və mühərriklərin iş rejimi nisbətən yüngülləşir.

4.2. Elektrik stansiyalarının xüsusi sərfiyyat sxemləri

Layihə edilən stansiya kiçik güclü İEM olarsa və yaxud layihədə artıq

istismar edilən kiçik güclü elektrik stansiyasının genişləndirilməsi nəzərdə

tutularsa, haradakı, xüsusi sərfiyyatın bəslənməsi üçün 3 kV gərginlik istifadə

edilir, bu halda xüsusi sərfiyyatın bəslənməsi üçün gərginlik qiymətini 3 kV

saxlamaq olar. Bəzən genişləndirilən stansiyada qoyulan aqreqatların vahid

gücünü böyük götürmək iqtisadi cəhətdən əlverişli olur. Belə aqreqatların

xüsusi sərfiyyatının bəslənməsi 6 kV gərginlikdən istifadə etmək məsləhətdir.

Bunu nəzərə alaraq texniki normalar belə stansiyalarda xüsusi sərfiyyatın

bəslənməsi üçün iki gərginlikdən istifadə etməyə icazə verilir (3 kV köhnə

hissədə, 8 kV təzə hissədə),

Xüsusi sərfiyyat mühərriklərinin bəslənməsi üçün birqat işçi seksiyasından

(A.B) istifadə edirlər. İşçi seksiyaların sayı blokun gücünə görə təyin edilir.

51

Əgər blokun 165 MVt-a qədərsə bir ədəd işçi seksiyadan istifadə edilir.

Blokun gücü 165 MVt və yuxarı olarsa iki ədəd işçi seksiyası nəzərdə tutulur.

Belə halda işçi seksiyaların bəslənməsi üçün, alçaq gərginlik dolağı iki yerə

şaxələnmiş işçi XS transformatorunun seçilməsi məsləhətdir, hər seksiyanın

uyğun şaxədən bəslənən XS mühərriklərinin bəslənməsinin etibarlığını artırır,

digər tərəfdən isə qısaqapanma cərəyanlarının məhdudlaşdırılmasını təmin

edir. Belə ki, transformatorun tam gücü onun alçaq gərginlik dolaqlarının

şaxələri arasında bərabər bölündüyündən seksiyaya qoşulmuş güc azalır.

Bunun nəticəsində, seksiyada qısaqapanma baş verdikdə cərəyanın qiyməti

azalmış olur. Alçaq gərginlik dolağı şaxələnmiş olduqda, hər şaxənin induktiv

müqaviməti adi ikidolaqlı alçaldıcı transformatordakı müqavimətə nisbətən

artır.

Normal halda işçi seksiyalar bilavasitə generatorun çıxışına birləşdirilmiş

işçi XS transformatorundan bəslənir. İşçi seksiyaların ehtiyat bəslənməsi üçün

ikiqat sistem şindən istifadə edilir (ehtiyat XS şini). Ehtiyat şinlər texniki

normaların tələblərinə görə hər 2-3 blokdan sonra seksiyalanır ki, ehtiyat

bəslənmə sxeminin etibarlığı yülsək olsun. Ehtiyat XS şinini bəsləyən ehtiyat

XS transformatorların gücü elə götürülməlidir ki, o hər hansı bir blokun tam

xüsusi sərfiyyatını öz üzərinə götürə bilsin və bu halda lazım gəldikdə qonşu

bloklardan birisinin işə buraxılmasının və yaxud qəza işdən saxlanılmasını

təmin edə bilsin. Bu vəzifəni nəzərə alaraq ehtiyat XS transformatoru bəzən

buraxıcı ehtiyat xüsusi sərfiyyat transformatoru da adlanır (XST).

Texniki normaların göstərilən tələblərini ödəmək üçün adətən ehtiyat

xüsusi sərfiyyat transformatorun gücü işçi XS transformatorun gücündən bir

pillə artıq götürülür. X.S. transformatorun gücü seçildikdə həm də XS

mühərriklərinin öz-özünə işə buraxılma prosesinin mümkünlüyü də nəzərə

alınmalıdır. Ehtiyat XS transformatorlarının sayı aşağıdakı şərtlərlə təyin

edilir:

stansiyada qoyulan blokların sayı 1-2 ədəd olduqda bir ədəd ehtiyat

XS transformatoru qəbul edilir;

blokların sayı 2-6 ədəd olduqda iki ədəd ehtiyat XS transformatoru

qəbul edilir;

blokları sayı 6-dan çox olduqda üç ədəd ehtiyat XS transformatoru

seçilməlidir (bu halda onlardan ikisi daim sxemə qoşulmuş olur,

üçüncüsü isə özül üzərində saxlanılır.

KES-lərin xüsusi sərfiyyat sxemləri. Blok generatoru ilə yüksəldici

transformator arasında açarın qoşulmasının nəzərdə tutulub və

52

tutulmamasından asılı olaraq KES-lərlə XS bəsləmə sxeminin iki variantda

qəbul etmək olar (şəkil 4.1 a,b).

a) variantında işçi XS transformatoru əsas etibarilə blokun işçi

seksiyalarındakı (A,B) yükün bəslənməsini təmin edir. Bu halda onun gücü

hər hansı bir qonşu blokun işə buraxılmasına və yaxud qəza saxlanılmasına

çatmır. Bu məqsəd üçün ehtiyat buraxıcı XS transformatoru (PRT) nəzərdə

tutulur;

b) variantında göründüyü kimi generatorla transformator arasında açar

qoyulmuşdur və işçi XS transformatoru açardan sonra generatorun çıxışlarına

qoşulmuşdur (yüksəldici transformatorun alçaqgərginliki dolağı tərəfdən).

Yüksək gərginlik tərəfdən ehtiyat XS transformatorları, stansiyanın sistem

ilə əlaqəsi olan YGPQ-a (və yaxud sistemlə əlaqəsi olan (OGPQ-a)

birləşdirilməlidir. Stansiyada enerjinin ötürülməsi üçün iki gərginlikli (YGPQ

və OGPQ) paylayıcı quruluş nəzərdə tutulmuşsa, xüsusi sərfiyyat ehtiyat

bəslənməsi üçün PQ-lar arasındakı əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik

dolağının istifadə olunması əlverişli olur.

53

Şəkil 4.1. KES tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin

variantı

a- generatorla dövrəsində açar qoşulmadıqda

b- generator dövrəsində açar qoşulduqda

Əgər əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik dolağının nominal

gərginliyi ehtiyat XS şinindəki gərginliyə uyğun olarsa, həmin şinlərin

bəslənməsi üçün ayrıca XS transformatorun qoşulmasına ehtiyac olmur. Yəni

bu halda əlaqə avtotransformatorun alçaq gərginlik dolağı bilavasitə ehtiyat

XS şininə birləşdirilir.

Avtotransformatorların alçaq gərginlik dolağının gərginliyi, ehtiyat XS

şinlərinin gərginliyindən böyük olduqda isə avtotransformatorun alçaq

gərginlik dolağı, ehtiyat XS şinlərilə XS transformatorları vasitəsilə

əlaqələndirilir.

Vahid gücü 500,800,1200 MVt olan aqreqatlar qoyulan KES-də XS ehtiyat

bəsləmə sxeminin məsuliyyətliyini nəzərə alaraq, ehtiyat XS transformatoru

seçildikdə onun gücünü nisbətən daha böyük götürürlər. Belə ki, bu halda

ehtiyat XS transformatoru gücü bir blokun tam xüsusi sərfiyyatını təmin

etməli və həm də hər hansı qonşu ikinci blokun işə buraxılması və üçüncü

blokun işdən saxlanılmasını təmin etməlidir.

Əgər KES-də istehsal olunan gücün ötürülməsi üçün yalnıq YGPQ

nəzərdə tutulmuşsa və bu halda PQ-da gərginliyi 500, 750 kV və yuxarı qəbul

edilməsi nəzərdə tutulmuşsa, ehtiyat XS transformatorların yüksək gərginlik

tərəfdən qoşulması çətinləşir. Belə vəziyyət vahid gücü 500 MVt və yuxarı

olan aqreqatlar qoyulmuş KES-də yarana bilər. Bu onunla izah olunur ki,

alçaq gərginliyi 6 kV-a bərabər, yüksək gərginliyi isə 500 kV və yuxarı olan

54

XS transformatorların hazırlanması konstruktiv olaraq çətindir və onların

hazırlanması iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur, odur ki, belə KES-də xüsusi

sərfiyyatın ehtiyat bəslənməsini təmin etmək üçün stansiyada qoyulan

blokların ikisində və yaxud üçündə generatorla yüksəldici transformator

arasında açar nəzərdə tutulur (şəkil 4.2).

Şəkil 4.2 variantındakı XS bəsləmə sxemindən göründüyü kimi hər hansı

bir blokun A,B işçi seksiyaları eyni zamanda qonşu bloklar üçün ehtiyat XS

şini rolunu oynayır. Blokların uyğun seksiyaları arasında açar nəzərdə

tutulmuşdur. Normal halda XS seksiyalararası açarlar açıq olurlar. Lakin hər

hansı bir blokda işçi XS transformatoru açılarsa seksiyalararası açarlar

avtomatik olaraq qoşulur və açılmış blokun x.s. mühərriklərinin yükü qonşu

blokun XS transformatoru üzərinə götürür.

Şəkil 4.2. KES tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin

variantı

Sxemin bu xüsusiyyətini nəzərə alaraq işçi XS transformatorlarının gücü

elə seçilir ki, o həm öz blokunun xüsusi sərfiyyat yükünü tam apara bilsin,

həm də hər hansı bir qonşu blokun işə buraxılmasını və yaxud qəza işdən

saxlanılmasını təmin edə bilsin. Belə olduqda sxemdə daima qoşulu ayrıca

ehtiyat XS transformatorundan istifadə edilməsinə ehtiyac olmur. Texniki

normalara görə bu halda 1 ədəd ehtiyat XS transformatoru nəzərdə tutulur ki,

lazım gəldikdə onun vasitəsilə işçi XS transformatorlarından birisi əvəz oluna

bilsin. Bu ehtiyat transformatorun gücü sxemdəki ən böyük gücə malik işçi XS

transformatorun gücünə bərabər götürülür, hər bir blok üçün 2 ədəd 0,4 kV

55

gərginlikli seksiya nəzərdə tutulur. Seksiyalardan birisi öz blokunun 6 kV-luq

işçi XS seksiyalarından bəslənən 6/0,4 kV-luq transformatordan bəslənilir.

İkinci isə qonşu blokun seksiyasından bəslənir. Beləliklə, normal bəsləmə

sxemi həm də ehtiyat bəsləməni təmin edir.

İEM-də xüsusi sərfiyyat sxemlərinin seçilməsi. Böyük güclü elektrik

mühərriklərinin bəslənməsi üçün 3-6 kV gərginlikdən istifadə edilir. Bu

mühərriklərin bəslənməsi üçün KES-lərdə olduğu kimi birqat şinli

seksiyalardan istifadə edilir. İşçi seksiyaların sayı stansiyada qoyulan

qazanların sayına görə təyin edilir. Texniki normalara görə hər qazan üçün 1

ədəd XS işçi seksiyası nəzərdə tutulur. Əgər İEM-də bloklu hissə olarsa, bu

hissədə xüsusi sərfiyyatın işçi seksiyaların sayı KES-lərdə olduğu kimi blokun

gücünə görə təyin edilir (1 ədəd və yaxud 2 ədəd). Bəzən bloklu hissədə

qoyulan aqreqatın gücü 120 MVt olanda da iki ədəd işçi seksiya nəzərdə tutula

bilər. Belə hallar istilik hissəsinin sxemindən asılı olaraq, yarana bilər (şəkil

10). Normal halda XS seksiyaları işçi XS transformatorundan bəslənirlər. İşçi

XS transformatoru isə GGPQ-a birləşdirilir. Ehtiyat x.s. transformatorun da

GGPQ-dan bəslənilməsi əlverişli hesab edilir. Texniki normalara görə

etibarlıq nöqteyi-nəzərincə GGPQ-dakı hər bir seksiyaya 1 ədəd işçi XS

transformatorunun qoşulması məsləhətdir. Tələb olunduqda hər seksiyaya 2

ədəddən artıq işçi XS transformatoru qoşulmamalıdır. İşçi XS

transformatorunun gücü elə seçilməlidir ki, onun bəslədiyi XS seksiyasına

qoşulmuş bütün elektrik mühərriklərinin tələbatını ödəyə bilsin (həmin

seksiyaya qoşulmuş ümumistansiya xüsusi sərfiyyatın payını nəzərə almaqla).

Ehtiyat XS transformatorunun gücü isə aşağıdakı tələblərə görə seçilir:

ehtiyat və işçi XS transformatorları GGPQ-dan bəslənirsə və PQ-da

hər seksiyaya bir ədəd işçi XS transformatorunun gücü ən böyük gücə

malik işçi XS transformatorunun gücünə bərabər götürülür;

ehtiyat və işçi XS transformatorları GGPQ-dan bəsləndikdə və hər

seksiyaya 2 ədəd işçi XS transformatoru qoşulmuş olarsa ehtiyat XS

transformatorunun gücü ən böyük gücə malik işçi XS

transformatorunun gücündən 50% artıq götürülür;

işçi XS transformatoru blok generatorunun çıxışından bəslənirsə

ehtiyat XS transformatorunun gücü ən böyük gücə malik blokun

çıxışına birləşdirilmiş işçi XS transformatorun gücünə bərabər

götürülür. Ehtiyat XS transformatorun sayı isə aşağıdakı tələblərə görə

təyin edilir:

56

Şəkil 4.3.İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin

variantı

Şəkil 4.4. İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə sxeminin

variantı

57

Şəkil 4.5. İEM tipli elektrik stansiyalarında XS bəsləmə

sxeminin variantı

Əgər stansiyada 6 ədəd işçi XS transformatoru olarsa 1 ədəd

ehtiyat XS transformatoru götürülür;

İşçi XS transformatorlarının sayı 6-dan artıq olduqda 2 ədəd

ehtiyat XS transformatoru nəzərdə tutulur (hər 6 ədəd işçi XS

transformatoru üçün bir ədəd ehtiyat XS transformatoru hesabı

ilə).

Qeyd etmək lazımdır ki, İEM-də bloklu hissə olduqda və o

hissədəki blokların sayı 2-dən artıq olduqda bloklu hissə üçün ayrılıqda

ehtiyat XS transformatorunun nəzərdə tutulması məsləhətdir. İEM-də

GGPQ-da birqat sistem şinli sxemdən istifadə edildikdə ehtiyat XS

transformatorunun ayrıca şinə qoşulması çətinləşir. Ehtiyat bəsləmə

sxeminin etibarlığını təmin etmək üçün ehtiyat XS transformatoru,

əlaqə transformatorunun birisinə onun alçaq gərginlik dolağı tərəfindən

birləşdirilir (şəkil 4.5).

6/0,4 kV işçi XS transformatorların sayı 6 olduqda bir ədəd, 6-dan

çox olduqda 2 ədəd həmin gərginlikli ehtiyat XS transformatoru

nəzərdə tutulmalıdır. Ümumstansiya XS yükü XS transformatorları

arasında mümkün qədər bərabər bölüşdürülür.

58

5. Qısaqapanma cərəyanlarının hesablanması

Нормал иш шяраитиндя нязярдя тутулмайан фазаларарасы гапанмайа,

нейтралы торпагланан системлярдя ися бир вя йа бир нечя фазанын йерля (йахуд сыфыр нагили иля) гапанмасына гысагапанма дейилир. Нейтралы изоля едилмиш вя йа хцсуси компенсасийаедижи гурьу васитясиля йерля бирляшдирилмиш системлярдя фазалардан биринин йерля гапанмасы садя гапанма адланыр вя бу жцр зядялянмядя жяряйан ясасян фазаларын йеря нязярян олан тутуму щесабына ахыр.

Електрик аваданлыгларында гысагапанмалар изолйасийанын дешилмяси вя юртцлмяси, ашырмалар, ишчи щеййятин сящви вя бир чох диэяр сябяблярдян йараныр.

Гысагапанма заманы фазаларда жяряйанлар нормал реъимдякиня нисбятян кяскин артыр. Онда айры-айры будаглардакы эярэинлик дцшкцляри артыр вя бу сябябдян шябякянин мцхтялиф дцйцнляринин эярэинликляри азалыр. Жяряйанларын артмасы електрик аваданлыьы цчцн тящлцкялидир, эярэинликлярин азалмасы ися ишлядижилярин иш реъиминя мянфи тясир эюстярир.

Шякил 5.1. Гысагапанманын нювляри

а) цчфазлы, б) икифазлы, в) икифазлы йерля вя г) бирфазлы гысагапанмалар

Цчфазлы електрик шябякясиндя ашаьыдакы гысагапанмалар мцмкцндцр:

цчфазлы, икифазлы, икифазлы йерля вя бирфазлы гысагапанмалар (г.г.) (шякил 5.1). Цчфазлы шябякядя г.г. нювляри, онларын ишаряляри вя баш вермя

ещтималлары жядвял 5.1-дя верилмишдир.

Бир гайда олараг, г.г. йериндя електрик гювсц йараныр вя г.г. жяряйаны йолундакы елементлярин мцгавимятляри иля бирликдя кечид мцгавимяти ямяля эятирир. Зядялянмя йериндя кечид мцгавимятсиз, бирбаша г.г. металлик г.г. адланыр.

59

Жядвял 5.1.

Гысагапанманын нювляри, шярти ишаряляри вя башвермя ещтималлары

Гысагапанманын нювц

Шярти ишаряси

Баш вермя ещтималы, %

Цчфазлы Икифазлы Икифазлы йерля Бирфазлы

К(3)

К(2)

К(1,1)

К(1)

5 10 20 65

Кечид мцгавимятинин нязяря алынмамасы щесабаты хейли садяляшдирир вя

ейни илкин шяраитлярдя г.г. жяряйанларынын мцмкцн максимал гиймятини алмаьа имкан верир. Електрик аваданлыгларыны сечмяк цчцн мящз металлик г.г.-йа бахмаг лазымдыр. Реле мцщафизясини щесаблайаркян, г.г. йериндя кечид мцгавимятинин олмасы щесабына жяряйанын гиймятинин мцмкцн азалмасы хцсуси ямсал дахил етмякля нязяря алыныр. Qısaqapanma cərəyanlarının hesablanması üçün ilkin şərtlərin

seçilməsi. Гябул едилян ясас шяртляр. Гысагапанма жяряйанларыны щесаблайаркян, ашаьыдакы ясас шяртляр гябул едилир:

а) йцк жяряйанлары нязяря алынмыр; б) щава вя кабел шябякяляринин тутумлары вя уйьун олараг, тутум

жяряйанлары нязяря алыныр; в) цчфазлы систем симметрик гябул едилир, башга сюзля, фазаларын

мцгавимятляри бир-бириня бярабяр щесаб олунур; г) електирк машынларынын (эенераторларын, електирик мцщяррикляринин,

трансформаторларын) доймасы нязяря алынмыр; д) трансформаторларын магнитлянмя нцвяляринин жяряйанлары нязяря

алынмыр; е) сярбяст жяряйанларын сюнмя заман сабитляринин тяйин олунмасы тяляб

олунан щаллар истисна олмагла, елементлярин (эенераторларын, трансформаторларын, реакторларын вя с.) актив мцгавимятляри нязяря алынмыр.

я) щесабат схеминя дахил олан мцхтялиф мянбялярин ЕЩГ-ляринин фазa

сцрцшмяляри нязяря алынмыр. Гысагапанма жяряйанынын щесабынын тяйинатына уйьун олараг

(апаратларын сечилмяси вя йохланмасы, реле мцщафизясинин гойулуш гиймятляринин щесабланмасы, ЕВХ вя йарымстансийаларын илдырымдан мцщафизяси цчцн бошалдыжыларын сечилмяси, гяза ачылмаларынын анализи вя с.),

60

илкин шяртляр тяйин олунур. Бу, шябякянин щесабат схеминин, г.г. реъиминин, г.г. нювцнцн, г.г. нюгтясинин вя г.г. заманынын сечилмясиндян ибарятдир.

Elektrik sisteminin щесабат схеми. Sistemин бирхятли щесабат схеминдя

енеръи мянбяляри (енеръисистем, эенераторлар) вя шябякя елементляри (електрик верилиш хятляри, трансформаторлар, реакторлар) вя щямчинин гейд едилян бцтцн елементлярин щесабат цчцн зярури олан параметрляри эюстярилир.

1 кВ-дан йухары эярэинликли електрик мцщяррикляри билаваситя г.г. нюгтяси иля кабел хятляри, жяряйанютцрцжцляр вя йа хятт реакторлары васитясиля ялагяли олдугда, щесабат схеминя ялавя мянбя кими дахил едилирляр.

Гысагапанма реъими. Мясялянин гойулушундан асылы олараг, г.г. йериндя г.г. жяряйанларынын няинки максимал, щямчинин минимал гиймятлярини, щесабат схеминин елементляри цзря жяряйанлары вя шябякянин мцхтялиф нюгтясиндя галыг эярэинликляри тяйин етмяк тяляб олуна биляр.

Мясялянин щялл едилмяси цчцн щесабат схеми тядгиг олунур вя г.г. жяряйанынын, щямчинин галыг эярэинликлярин бюйцк вя йа кичик алынмасы цчцн щансы елементлярин ялавя олараг гошулмасы вя йа ишдян чыхарылмасы айдынлашдырылыр. Щесабат схеми цзяриндя илкин олараг апарылан беля арашдырма, щесабат реъимляринин сечилмяси адланыр.

Яэяр щесабат схеми шябякянин нормал ишлямя шяраити цчцн тяртиб олунубса, онда г.г. щесабланан илкин реъим нормал реъим адланыр. Щесабат цчцн сечилмиш диэяр бцтцн реъимляр, адятян енеръисистемин башга параметрляри иля вя йа щесабат схеми елементляринин вязиййятинин дяйишмяси иля характеризя олунурлар. Мясялян, нормал реъимдя ИЕС эенераторлары паралел, минимал реъимдя айрылыгда ишляйирляр.

Максимал, минимал, нормал вя с. реъимляр цчцн щесабатлардан алынмыш г.г. жяряйанынын гиймятляриндян чыхыш едяряк, щесабат реъимлярини мягсядли адландырырлар вя йа Ы, ЫЫ, ЫЫЫ,… рягямлярля нюмряляйирляр.

Перспектив щесабатлар заманы максимал г.г. реъимлярини, шябякянин перспектив инкишафыны нязяря алмагла тяйин етмяк лазымдыр.

Щесабатлар бахылан шябякя сащяси цзря ян бюйук вя йа ян кичик г.г. жяряйанларынын ахмасына уйьун эялян реъимляр цзря апарылмалыдыр. Мясялян, електротехники аваданлыгларын г.г. жяряйанларынын електродинамик вя термики дайаныглыьа йохланмасы бахылан елементдян максимал жяряйанын кечдийи ян аьыр реъим цзря йериня йетирилмялидир. Реле мцщафизясинин щяссаслыьынын йохланмасы ися, яксиня, минимал реъимя уйьун ян кичик г.г. жяряйанына эюря апарылыр.

Тямир реъимляри вя йа шябякядя дюврядяйишмяляр, аваданлыгларын сынаьы вя с. щаллары заманы йарадылан мцвяггяти схемляри нязяря алмагла, илкин шяртляри сцни олараг мцряккябляшдирмяк лазым дейил. Мясялян, реле

61

мцщафизяси гурьуларынын сазланмасы цчцн щесабат схеминин сечяркян, истисмарда йол верилмирся, цч гидаландырыжы елементдян икисинин (мясялян хятт вя трансформаторун) тямир ачылмаларыны нязяря алмаьа ещтийаж йохдур; апаратларын йохланмасы цчцн щесабат схемини сечяркян, яэяр нормал шяраитиндя йол верилмирся, гидаландырыжы трансформаторларын гысамцддятли паралел ишя гошулмасыны нязяря алмаг лазым дейил.

Гысагапанманын нювц. Щесабатын мягсядиндян асылы олараг г.г.-нын нювц тяйин едилир. Мясялян, апаратларын електродинамик дайаныглыьа вя йа г.г. жяряйанларын механики тясирляриня йохланмасы г.г.-нын башланьыж анында нагилляр арасында ян бюйцк електромеханики гцввя йарадан цчфазлы г.г. цзря щяйата кечирилмялидир.

Ававданлыгларын термики дайаныглыьы да цчфазлы г.г. цзря йохланылыр. Реле мцщафизяси щесабатларында вязиййятиндян асылы олараг, цчфазлы,

икифазлы йерля вя бирфазлы г.г. жяряйанлары истифадя олуна биляр. Гысагапанма нюгтясинин сечилмя йери. Електрик аваданлыгларыны

електродинамик вя термики дайаныглыьа йохлайаркян, г.г. нюгтясини еля йерляшдирмяк лазымдыр ки, бу заман йохланылан аваданлыг ян аьыр шяраитдя олсун.

Реле мцщафизясинин гойулуш кямиййятлярини сечяркян, йериня йетирилян щесабатын тяйинатындан, мцщафизя олунан сащянин сонунда вя йа башланьыжында олмасындан асылы олараг, г.г. нюгтяси гябул едилир.

Гысагапанма заманы анлары. Гысагапанма проссесиндя жяряйанлар вя галыг эярэинликляр тяйин олунан заман анларынын сечилмяси, тамамиля щесабатын характериндян асылыдыр. Мясялян, ачарларын ачма габлиййятини йохламаг цчцн г.г.-нын щесабаты ачарын мяхсуси ачма мцддятиня 0,01 сан ялавя едилян τ аны цчцн апарылыр; дюзмя мцддяти иля ишляйян жяряйан

мцщафизяляринин щяссаслыьыны йохламаг цчцн, мцщафизянин дюзмя мцддятиня уйьун олан г.г. аны цзря жяряйаны тяйин етмяк лазымдыр.

Яксяр щалларда реле мцщафизясинин щяссаслыьыны йохламаг цчцн башланьыж ан цчцн г.г. жяряйанынын гиймятиндян истифадя едилир, беля ки, бу щесабаты садяляшдирир. Бу щалда заман кечдикжя, г.г. жяряйанынын азалмасы мцвафиг ещтийат ямсалы иля нязяря алыныр.

Hesabat və əvəz sxemi elementlərinin parametrləri. Синхрон эенераторлар. Щесабат цчцн эенераторун ашаьыдакы параметрляри мялум олмалыдыр: номинал эцж - Сном; номинал эярэинлик – Уном; ифрат кечид

индуктив мцгавимяти - dх ; ифрат кечид ЕЩГ - Е ; цчфазлы г.г. жяряйанынын

апериодик мцряккябясинин сюнмя заман сабити - )3(

аТ .

62

ЕЩГ-дян башга бцтцн садаланан параметрляр машынын паспортунда

верилир. Е ЕЩГ-си (фаз гиймяти) ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:

sindnomnom xIUE (5.16)

бурада, Уном - номинал фаз эярэинлийи; Ыном –номинал жяряйан; φ – гязайа

гядярки реъимдя жяряйанла эярэинлик арасындакы бужагдыр.

Е ЕЩГ-ни тягриби олараг, nomU номинал эярэинлийя эюря дя тапмаг

олар: nomkUE

Нисби ващидлярдя Е ЕЩГ-йя бярабяр олан к ямсалынын гиймятляри жядвял 5.2-дя верилмишдир.

Еквивалент енеръи мянбяляри. Яэяр бу вя йа диэяр типли эенераторларын йекун эцжц СΣ вя башланьыж заман ани цчцн йекун мцгавимяти хс олан

енеръи мянбяйи верилибся, онда беля мянбяйя Сном, Σ номинал эцжлц вя хс

ифрат кечид мцгавимятли еквивалент эенератор кими бахмаг олар. Жядвял 5.2

Номинал шяраитдя dx вя E параметрляринин нисби

ващидлярдя ифадя едилян орта гиймятляри

Машынларын типии dx E

100 МВт-а гядяр олан турбоэенераторлар

0,125 1,08

100-500 МВт турбоэенераторлар

0,2 1,13

Демпфер долаглы щидроэенератор

0,2 1,13

Демпфер долагсыз щидроэенератор

0,27 1,18

Синхрон компенсатор 0,2 1,2

Синхрон мцщяррик 0,2 1,1

Асинхрон мцщяррик 0,2 0,9

Цмумиляшдирилмиш йцк 0,35 0,85

Яэяр гида мянбяйи хс йекун мцгавимяти, kI

г.г. жяряйаны вя йа

kork IUS 3 эцжц иля верилмиш бюйцк эцжлц енеръи бирлийидирся, онда буну

63

тялабатчыларын шининдян хс мцгавимяти гядяр узаглашдырылмыш енеръисистем кими щесаб етмяк олар.

Енеръисистем щаггында верилянляр мялум олмадыгда, щесабат енеръисистемля ялагя шинляриндя гойулмуш ачарларын сярщяд ачма жяряйаны Ыс,

ачма цзря апарылыр. Ачма жяряйаны kI г.г. жяряйанына бярабяр гябул едилир

вя бурадан хс мцгавимяти тяйин едилир. 1 кВ-дан йухары эярэинликли електрик мцщяррикляри. Эенератора аналоъи

олараг нязяря алыныр. E ЕЩГ-си nomKUE кими тяйин олунур. К ямсалы

жядвял 5.2-дян тяйин едилир.

Мцщярриклярин ифрат кечид x мцгавимятляри эенераторлардан фяргли

олараг, паспортда верилмир вя онун ишясалма жяряйанынын дяфялийи цзря тяйин едилир:

sinomsi

nom

KIK

Ix

,,

1 (5.17)

nomI – мцщяррикин номинал жяряйаны;

Ки,с – ишясалма жяряйанын номинал жяряйана эюря дяфялийидир. Цмумиляшдирилмиш йцк. Цмумиляшдирилмиш йцк дедикдя ишыгланма,

електрик мцщяррикляри, собалар, дцзляндирижиляр вя с.-дан ибарят гарышыг йцкляр баша дцшцлцр. Беля йцкцн орта щесаби параметрляри жядвял 5.2-дя

верилмишдир. Жядвялдя эюстярилян гиймятляр йцкцн гошулма йериндяки трансформасийа пиллясинин орта номинал эярэинлийиня вя там эцжя (МВА) ясасян тяйин олунмушдур.

Икидолаглы трансформаторлар (şякил 5.2, а, б). Трансформаторун щесаби

паспорт гиймятляриня аиддир: номинал эцж – Сном; долагларын йцксяк вя алчаг эярэинликляри – Уном,Й, Уном, А; г.г. эярэинлийи – Уг %; г.г. иткиси Пг вя йа х/р нисбяти.

Шякил 5.2. Трансформаторларын явяз схемляри

64

Гысагапанма эярэинлийиня Уг вя г.г. иткисиня Пг эюря )3( 2

tnomq rIP

трансформаторун индуктив мцгавимяти ашаьыдакы кими тяйин олунур:

%%2

*

2

** ttt rZx (5.18)

Трансформаторун актив мцгавимяти нисбятян кичик олдуьундан

адятян %%** ttxz гябул едилир.

Яэяр г.г-нын зярбя жяряйаныны щесабламаг цчцн трансформаторун актив rt мцгавимятинин тяйин олунмасы зярурилийи йаранарса, буну

каталогдан эютцрцлмцш Пг иткиси вя йа х/р яйриси цзря етмяк олар [4]. Цчдолаглы трансформаторлар. (Шякил 5.2 в, г). Щесабат цчцн

ашаьыдакылар мялум олмалыдыр: номинал эцж – Сном; долагларын номинал эярэинликляри – Уном,Й, Уном,Б, Уном,Ж ; долаглар арасындакы г.г. эярэинликляри – Уг,Й-0, Уг,Й-А, Уг,0-А; г.г. иткиси Пк вя йа х/р нисбяти.

Щяр бир долаьын г.г. эярэинликлярини тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадялярдян истифадя едилир:

)%(5,0%

)%(5,0%

)%(5,0%

0,0,,,

,0,0,,

0,,0,,

YqAqAYqAq

AYqAqYqoq

AqAYqYqyq

UUUU

UUUU

UUUU

(5.18)

Гысагапанма жяряйанларынын щесабланмасында трансформаторун

(5.18) дцстурлары иля тяйин олунан вя долагларарасы г.г. эярэинликляри

индуктив мцгавимятляря бярабяр гябул едилир. Алчаг эярэинлик долаьы парчаланмыш икидолаглы трансформаторлар(şякил

5.2 д, е). Трансформаторун щесаби номинал параметрляриня аиддир: yцксяк

(Сном,Y) вя йа алчаг (СномА1(А2)) эярэинлик долаьынын номинал эцжц;

долагларын номинал эярэинликляри Уном,Y , УномА1(А2); долаглар арасындакы г.г. эярэинликляри Уг,Y-А1(А2)%; Уг,А1-А2%; г.г. иткиси Пг вя йа х/р нисбяти.

Гейд едяк ки, алчаг эярэинлик долагларынын эцжцнц ашаьыдакы кими гябул етмяк олар: СномА1(А2)=0,5Сном,Y.

Щяр бир долаьын г.г. эярэинлийи аналоъи олараг тапылыр

)%(5,0%

)%(5,0%

)1(2,21,)2(1,)2(1,

21,2,1,,

AAYqAAqAAYqAAq

AAkAYqAYqYq

UUUU

UUUU

(5.19)

65

Парчаланмыш долаглы трансформаторун г.г. эярэинлийи мцвафиг индуктив мцгавимятляря бярабяр гябул едилир:

%%

%%

%%

%%

)(21*21,

)2(1*)2(1,

)2(1*)2(1,

)(,*,

nomAAAAq

nomAAYAAYq

nomAAAAq

nomYYq

xU

xU

xU

xU

Парчаланмыш долаглы трансформаторун актив мцгавимятляри цчдолаглы трансформаторлара аналоъи олараг тяйин олунур. Цчдолаглы трансформаторлардан фяргли олараг, парчаланмыш долаглы трансформаторларын каталогунда Й-А1(А2) долаглары цчцн г.г. иткиляринин алчаг эярэинлик долаьынын эцжцня эятирилмиш (Сном,А1(А2)) гиймятляри верилир. Яэяр г.г. иткиляри мялум дейился, трансформаторун актив мцгавимятлярини тяйин етмяк цчцн х/р яйриляриндян истифадя етмяк олар [4].

Реакторлар. Реакторун щесаби параметрляри бунлардыр: Ом вя йа нисби ващидлярля ифадя олунмуш номинал индуктив мцгавимяти – хном вя йа

%)(* nom

x ; номинал эярэинлийи – Уном: номинал жяряйаны – Ыном; номинал

иткиляр – ΔП вя йа х/р нисбяти.

Икигат реакторлардан истифадя едилдикдя, индуктив мцгавимят реакторун голлары цчцн верилир вя садаланан параметрлярля йанашы долаглар арасындакы ялагя ямсалы Кял-дя. эюстярир: адятян Кял=0,5 . Реакторларын актив мцгавимяти номинал иткийя вя йа х/р нисбятиня эюря щесабланыр. Реакторун фазасындакы иткилярдян истифадя етдикдя щесабат беля

апарылыр: биргат реакторлар цчцн rIP nom

2 ; икигат реакторлар цчцн

rIP nom

22 .

Електрик верилиш хяттляри. Щесабат схемляриндя електрик верилиш хятляри 1 км-я дцшян хцсуси мцгавимятля характеризя олунурлар. Хяттин индуктив мцгавимяти мяфтилляр арасындакы мясафядян вя нагилин радиусундан асылыдыр. ЕВХ-нин щесабат параметрляри ялавядя верилир.

ЕВХ цчцн индуктив мцгавимятин орта щесаби гиймятляри ашаьыда верилир:

Щава хятляри цчцн: 6-220 кВ……………………………… 0,4 Ом/км 330 кВ(щяр фазада ики нагил) ……….. 0,33 Ом/км

66

500 кВ (щяр фазада цч нагил) ………… 0,3 Ом/км Цчдамарлы кабелляр цчцн:

35 кВ ……………………………….. 0,12 Ом/км 6-10 кВ ……………………………... 0,08 Ом/км

Актив мцгавимят 3

xr шярти юдянилдикдя вя йа заман сабитинин

тяйин олунмасы цчцн ондан истифадя едилирся, нязяря алынмалыдыр. Хяттин актив мцгавимяти сорьу материалларындан сечилир.

Əvəz sxeminin tərtibi və çevrilməsi üsulları. Електрик системиндя мцхтялиф елементляр, о жцмлядян трансформатор вя автотрансформаторлар олдуьундан щесабаты садяляшдирмяк цчцн системин явяз схемини тяртиб етмяк лазым эялир. Башга сюзля десяк, бцтцн магнит ялагяли дювряляр она еквивалент електрик ялагяли дюврялярля явяз олунур. Бу о демякдир ки, мцхтялиф эярэинлик пилляляриндя елементлярин параметрляри вя е.щ.г. схем цчцн ясас олан щяр щансы бир пилляйя эятирилир. Бу эятирилмя ямялиййаты мцхтялиф ифадялярля йериня йетирилир.

Схем елементляринин явяз схемляри, онларын параметрляринин тяйин

олунмасы цчцн ифадяляр жядвял 5.3-дя эюстярилмишдир.

Гейд едяк ки, елементлярин анжаг реактив мцгавимятляри нязяря алынмышдыр. Систем елементляринин явяз схемлярини билмякля, ихтийари електрик системинин явяз схемини гурмаг щеч бир чятинлик тюрятмир. Бундан сонра явяз схеминин параметрлярини (онларын е.щ.г. вя мцгавимятлярини) тяйин етмяк лазымдыр. Жядвял 5.3

Систем елементляринин явяз схемляри вя онларын щесабланмасы цчцн ясас ифадяляр

Elektrik

sisteminin

elementləri

və ilkin

verilənlər

Hesabat düsturları

Adlı vahidlə, Om Nisbi vahidlə

1 2 3

Generator nom

bd

S

Uxx

2

100

nom

bd

S

Sxx

100

67

Sistem

ornomac

b

UI

Ux

,

2

3 və ya

k

b

S

Ux

2

və ya

nom

b

noms S

Uxx

2

,

ornomac

b

UI

Sx

,3

və ya

nom

b

S

Sx

və ya

nom

b

noms S

Sxx

,

İkidolaqlı

transformato

r nom

bk

S

Uux

2

100

,%

nom

bk

S

Sux

100

,%

Üçdolaqlı

transformato

r

və ya

avtotransfor

mator

nom

bAkOAkYOkY

YGS

Uuuux

2

100

5,0

nom

bAkYAkOOkY

YOS

Uuuux

2

100

5,0

nom

bOkYAkOAkY

YGS

Uuuux

2

100

5,0

nom

bAkOAkYOkY

YG S

Suuux

100

5,0

nom

bAkYAkOOkY

OG S

Suuux

100

5,0

nom

bOkYAkOAkY

AG S

Suuux

100

5,0

Alçaq

gərginlik

dolağı

parçalanmış

transformato

r

nom

bk

YGS

Uux

2

100

,%125,0

nom

bk

AGAGS

Uuxx

2

21100

,%75,1

nom

bk

YG S

Sux

100

,%125,0

nom

bk

AGAG S

Suxx

100

,%75,1

21

Reaktor

2

2

or

b

rU

Uxx

2

or

b

rU

Sxx

İkiqat

reaktor 2

2

1

or

b

sbrU

Ukxx

21

or

b

sbrU

Skxx

68

2

2

32 1or

b

sbrU

Ukxxx

232

1or

b

sbrU

Skxxx

Elektrik

veriliş xətti 2

2

0

or

b

U

Ulxx

20

or

b

U

Slxx

Жядвял 5.3-дя верилмиш дцстурлардан истифадя етмякля, схем

елементляринин мцгавимятлярини вя Е.Щ.Г-ни нисби вя адлы ващидлярля тяйин едя билярик.

Явяз схеминин чевирилмяси (г.г. нюгтясиня нязярян садяляшдирилмяси) мянбядян г.г. нюгтясиня гядяр схемин нятижяви мцгавимятинин тапылмасына имкан верир. Ян чох истифадя олунан садя чевирмяляр ашаьыдакылардыр:

1. Ики вя даща чох мцгавимятлярин ардыжыл бирляшдирилмяси:

n

i

iekv xx1

2. Ики мцгавимятин паралел бирляшдирилмяси;

21

21

xx

xxxekv

Цч вя даща чох мцгавимятин паралел бирляшдирилмяси

n

i i

ekv

x

x

1

1

1

Яэяр х1=х2=………хн оларса, онда

n

xxekv

1

3. Цчбужаьын улдуза чеврилмяси

321

31

4xxx

xxx

;

321

215

xxx

xxx

;

321

31

5xxx

xxx

4. Улдузун цчбужаьа чеврилмяси

69

;6

54

541x

xxxxx

;

4

65

652x

xxxxx

5

46

463x

xxxxx

Шякил 5.4. Цжбужагдан улдуза кечмя схеми

Схемин чевирилмяси мянбядян г.г. нюгтясиня доьру йериня йетирилир. Яэяр схемдя г.г. нюгтясиндян ейни електрики узаглыгда олан бир нечя мянбя оларса, онда онлары бир еквивалент мянбя шяклиндя бирляшдирирляр.

Еквивалент е.щ.г. вя хекв ашаьыдакы кими тапылыр;

n

i

ii

ekv

ekv EYY

E1

1; хекв=х1//х2//….хи

Й1, Й2,…… Йи,-айры-айры голларын кечирижиликляридир. Хцсуси щалда ики будаг олдугда;

21

1221

xx

xExEEekv

; хекв=х1//х2

Г.г. нюгтясиндян мцхиялиф узаглыгда олан мянбяляр ися юз араларында бирляшдирилмир. Бу щалда щяр бир мянбядян г.г. нюгтясиня гядяр олан нятижяви мцгавимятляр щесабланыр.

Нятижяви схем цзря г.г. жяряйанларынын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти н.в.с.-дя ашаьыдакы кими щесабланыр.

b

zvn I

x

EI

.

ЕΣ- мянбялярин нятижяви ЕЩГ- си; хΣ- дюврянин г.г. нюгтясиня нязярян нисби

йекун мцгавимяти; Иб- базис жяряйаны олуб, верилмиш Сб-базис эцжц вя г.г. нюгтясиндя Уб= Уор орта эярэинлийя эюря тяйин едилир:

70

or

bb

U

SI

3

Zərbəvi cərəyanların təyini. Йцксяк эярэинлик апаратларынын

електродинамик дайаныглыг шяртиня эюря сечилмяси цчцн г.г. жяряйанынын максимал гиймятини билмяк лазымдыр. Гысагапанма жяряйанынын мцмкцн ян бюйцк гиймяти щям яввялки реъимдян, щям дя г.г-нын баш вермя анындан асылыдыр.

Гысагапанмайа гядяр дювря йцксцз ишляйярся вя г.г. эярэинлийин сыфырдан кечмяси анында баш верярся, индуктив мцгавимяти бюйцк олан шябякяляр цчцн (φк≈900) бу ян аьыр щал щесаб едилир.

Зярбяви жяряйан г.г. жяряйанын максимал ани гиймятини эюстярир. Бу жяряйан юз гиймятини г.г. баш вердикдян 0,01сан. сонра алыр вя из кими ишаря олунур.

Зярбяви жяряйан ашаьыдакы кими щесабланыр:

opzz Iki ,2 (5.20)

Ип,о-г.г.жяряйанынын башланьыж периодик мцряккябяси; Кз-зярбя ямсалы олуб,

г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин сюнмя заман сабитиндян асылыдыр. Кз вя Та сабитляри ашаьыдакы кими ялагядардыр:

aT

z ek01,0

1

(5.21)

Беляликля, графикдян Та-нын мялум гиймятиня эюря kз-ин гиймятлярини

тяйин едя билярик. Яэяр г.г. эенераторун чыхышында баш вермишся, онда щямин гол цчцн Та сабити катологдан эютцрцля биляр. Та вя kз сабитляринин

гиймяти бир нечя эенератор цчцн жядвял 5.4-дя верилмишдир.

Яэяр г.г. эенератордан мцяййян узаглыгда баш верярся, онда нятижяви явяз схеминин щяр бир голу цчцн Та-сабити ашаьыдакы ифадя иля тяйин едиля

бидяр:

r

xTa

бурада хΣ вя рΣ уйьун олараг г.г. дюврясинин йекун реактив вя актив мцгавимятлярдир.

Жядвял 5.4. Гысагапанма жяряйанларынын апериодик мцряккябясинин

сюнмя заман сабити вя зярбя ямсаллары

Sistemin elementləri və

hissələri

Ta, san Kz

71

Turbogeneratorlar, MVt 12 - 60

100 -1000

0,16 - 0,25 0,4 - 0,54

1,94 - 1,955 1,975 - 1,98

60 MVt gücə malik generator-

transformator bloku. Generator

gərginliyi, kV

6,3

10

0,2 0,15

1,95 1,935

Aşağıdakı generator güclərinə

görə turbogenerator-

transformator bloku

100 - 200

300

500

800

0,26 0,32 0,35 0,3

1,965 1,97 1,973 1,968

Qısaqapanma baş vermiş şinlə

verilmiş gərginlikli EVX ilə

əlaqələndirilmiş sistem, kV

35

110 - 150

220 - 330

500 - 750

0,02 0,02 - 0,03 0,03 - 0,04 0,06 - 0,08

1,608 1,608 - 1,717 1,717 - 1,78 1,85 - 1,895

Qısaqapanma baş vermiş 6 -

10 kV-luq şinlə verilmiş gücdə

transformatorla birləşdirilmiş

sistem, MVA

80 və yuxarı

32 - 80

5,6 - 32

0,06 - 0,15 0,05 - 0,1 0,02 - 0,05

1,85 - 1,935 1,82 - 1,904 1,6 - 1,82

Verilmiş cərəyana görə

reaktorla mühafizə olunan qol,

A

1000 və yuxarı

630 və yuxarı

0,23 0,1

1,956 1,904

6 - 10 kV gərginlikli paylayıcı

şəbəkə

0,01 1,369

72

İstənilən qısaqapanma anı üçün cərəyanların təyini. Гысагапанмаларын практики щесабатларында чох заман г.г.

жяряйанларынын истянилян т аны цчцн периодик вя апериодик мцряккябялярини билмяк лазым эялир. Бу жяряйанлар ашаьыдакы кими тяйин олунурлар:

ATt

opat eIi/

,2

(5.26)

optp II , (5.27)

иат- г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин т анындакы гиймяти;

tPI , гısaqapanma жяряйанынын периодик мцряккябясинин т анындакы

гиймяти; 0,PI гısaqapanma жяряйанынын периодик мцряккябясинин

башланьыж анындакы гиймяти; t -сабит ямсал олуб, периодик мцряккябянин т

анынадяк сюнмясини нязяря алыр: t

oppt II ,/

Эюрцндцйц кими жяряйанлары щесабламаг цчцн t , Та кямиййятляри

мялум олмалыдыр. Та-нын гиймяти жядвял 5.4-я эюря тяйин едиля биляр. Г.г. жяряйанынын периодик мцряккябясинин гиймяти т=0,5 сан гядяр

олан анлар цчцн типик яйриляр цсулундан истифадя етмякля, мцяййян олуна

биляр. Бу цсул t ямсалынын гиймятини тапмаьа имкан верир. Типик яйриляр

цсулу мцхтялиф узаглыгда зядялянмя нюгтяляри цчцн гурулмуш

)(/,, tfII ppGGtpt типик яйриляриня ясасланыр. (шякил 5.9)

Iп,т,Э - эенераторун г.г. жяряйанынын т-анындакы гиймятидир. Г.г.

нюгтясинин узаглыьы nom

GOP

I

I

,, нисбяти иля нязяря алынмышдыр,

/

nomI –эенераторун

номинал жяряйанынын г.г. пиллясиня нязярян эятирилмиш гиймятидир. Бу жяряйан ашаьыдакы кими тяйин едилир:

nkor

n

nomU

PI

cos3 ,

/ (5.28)

Пн- эенераторун номинал актив эцжц, [МВт.]; жосϕн- номинал эцж

ямсалы.

73

Уор,к- г.г нюгтясинин йерляшдийи пиллянин орта эярэинлийи, [кВ]; γт=ф(т)

типик яйриляри // nomnou II нисбятинин мцхтялиф гиймятляри цчцн шякил 5.9-дa

верилмишдир. Типик яйриляр номинал эцжц Пн=12 - 800 МВт олан турбоэенераторлар Пн<500 МВт вя бцтцн ири синхрон компенсаторлар цчцн

доьрудур. Беляликля, типик яйрилярдян истифадя олунмасы ардыжыллыьы ашаьыдакы кимидир.

а) б)

Шякил 5.9. Гысагапанма жяряйанынын периодик мцряккябясинин тяйин олунмасы цчцн типик яйриляр

а- г.г. нюгтясинин эенератордан гидаланмасы; б- г.г. нюгтясинин эенератордан вя системдян гидаланмасы.

1. Мянбяйин г.г жяряйанынын периодик мцряккябясинин башланьыж

гиймяти вя /

, / nomOGP II нисбяти тяйин едилир. Гейд едяк ки, /

nomI жяряйаныны

щесаблайаркян Пн эцжцнцн гиймяти Э мянбяйиня дахил олан эенераторларын йекун номинал эцжцня бярабяр гябул едилир.

2. /

,, / nomGOP II нисбятинин гиймятиня уйьун γт=ф(т) яйрисиндян г.г-нын

истянилян т аны цчцн γт,Э ямсалынын гиймяти тяйин едилир.

74

3. Йухарыда тапылмыш гиймятляря эюря г.г-нын истянилян аны цчцн мянбяйин г.г жяряйанынын периодик мцряккябясинин гиймяти тяйин едилир: Iпт,Э= γт,Э·Iп,оЭ

Гейд едяк ки, г.г нюгтяси мянбядян хейли узаглыгдадырса, онда

щямин мянбяляри системя аид етмяк олар. Бу щалда 1 tct олур вя бу

о демякдир ки, IPt=IP,0.s=const. Еlektrik stansiyasının XS sistemində qısaqapanma cərəyanının

hesablanması xüsusiyyətləri. Хцсуси сярфиййат (XS) системиндя г.г. заманы просесин характериня вя жяряйанын гиймятиня зядялянмя йеринин йахынлыьында гошулмуш електрик мцщяррикляри групу ящямиййятли дяряжядя тясир едир.

ХС механизмляринин интигаллары цчцн ясасян гысагапалы роторлу асинхрон мцщяррикляр тятбиг олунур. Йахын г.г. заманы мцщяррикин чыхышларындакы эярэинлик онун ЕЩГ-дян кичик олур. Електрик мцщяррикляри эенератор реъиминя кечяряк, зядялянмя йериня жяряйан эюндярир. Синхрон мцщяррикляр олдугда да аналоъи щадися баш верир.

ХС пайлашдырыжы гурьулары нагил вя апаратларын йохланмасы, щямчинин 3-6 кВ-луг аваданлыгларын реле мцщафизяляринин щесабаты заманы електрик мцщяррикляриндян г.г. йериня ахан жяряйанлары да нязяря алмаг лазымдыр. Бу мягсядля адятян периодик жяряйанын башланьыж гиймятини, зярбяви

жяряйаны, ачар контактларынын τ айрылма анында г.г. жяряйанынын периодик

вя апериодик мцряккялярини билмяк кифайятдир. Електрик мцщяррикляриндян ахан жяряйанларын тясири вя нязяря алынмасы

г.г.-нын баш вермя йериндян асылыдыр. К1 нюгтясиндя г.г. баш вердикдя (шякил 5.10) аваданлыглары сечяркян мцщярриклярин жяряйаны, о щалда тяйинедижи олур ки, онларын тясири харижи мянбялярин тясириндян артыг олсун. К2 вя К3 нюгтяляриндя г.г. заманы йекун жяряйан харижи шябякянин вя електрик мцщяррикляринин жяряйанларындан ибарят олур.

Електрик мцщяррикляриндян ахан жяряйанын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти синхрон эенератора аналоъи олараг, ашаьыдакы кими тяйин олунур:

''

''

,,

M

FMop

x

EI (5.29)

Бурада ''

FE вя ''

Mx - електрик мцщяррикинин уйьун олараг, ифрат кечид

ЕЩГ-си вя индуктив мцгавимятидир. ''

FE вя ''

Mx гиймятляри каталогларда верилмир.

75

Каталогда мцщяррикин ишясалма жяряйанынын (Iи,с) онун номинал

жяряйанына (Iном) нисбятиндян ибарят олан ишясалма жяряйаны дяфялилийи )(,* si

I

верилир. Електрик машынлары нязяриййясиндя електрик мцщяррикинин шябякяйя

бирбаша гошулмасына ''

MX мцгавимятиндян сонра баш верян г.г. кими

бахылыр. Бу ясасян ямяли щесабатларда ашаьыдакы кими гябул олунур:

nom

sisiMOP IIII

,*,,, (5.30)

Шякил 5.10. Х.С. системиндя г.г-нын хцсусиййятляри

Эенераторлардан фяргли олараг, електрик мцщяррикляринин електромагнит

вя кинетик енеръи ещтийатлары аздыр вя онларын г.г. жяряйанынын периодик мцряккябяси жялд сюнцр:

',/

,,,,maTt

MOPMtP eII

Бурада '

MT - периодик жяряйанын заман сабитидир.

Бурада електрик мцщяррикляриндян ахан г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябяси ади дцстурла ифадя олунур:

',/

,,,, 2 MaTt

MOPMta eII

76

Бурада MaT , - електрик мцщяррики дювряси цчцн апериодик жяряйанын

сюнмя заман сабитидир. Електрик мцщяррики цчцн зярбяви жяряйан беля тяйин олунур:

MZMOPMz KIi ,,,, 2

Бурада КЗ,М адятян MaT , -я эюря тяйин олунан зярбя ямсалыдыр.

Цмуми щалда електрик стансийасынын х.с. сексийаларына чох сайда мцхтялиф типли вя эцжлц електрик мцщяррикляри гошулур.

Бцтцн електрик мцщяррикляринин г.г. жяряйанына йекун тясирини гиймятляндиряркян, онлары бир еквивалент мцщяррикля явяз етмяк мягсядяуйьун олур. Тяжрцбяляр эюстярир ки, беля явязетмя мцмкцндцр вя бюйцк хяталара сябяб олмур. Щазырда мювжуд олан нормативляр еквивалент

електрик мцщяррики цчцн ашаьыдакы параметрляри тяклиф едир [4,5]:

Файдалы иш ямсалы, ηМ ………………………………..0,94

Эцж ямсалы, жосφМ ……………………………… .0,87

Периодик жяряйанын заман сабити, '

MT , сан ………..0,07

Апериодик жяряйанын заман сабити, MaT , , сан …….0,04

Зярбя ямсалы, Кз,М …………………………………..1,65 Ишясалма жяряйаны дяфялийи …………………………..5,6

Йухарыда гейд едилянляри нязяря алмагла, електрик стансийасынын ХС

системиндя г.г. жяряйанларынын щесабатыны ашаьыдакы ардыжыллыгла апармаг мягсядяуйьундур:

1. Щесабат схеми тяртиб олунур. Бу заман г.г. йери иля бирбаша електрик ялагяси олан електрик мцщяррикляри нязяря алыныр.

2. Харижи мянбялярдян (енеръисистемдян) г.г. йериня ахан жяряйаны тяйин етмяк цчцн явяз схеми тяртиб едилир вя ади цсул иля периодик жяряйанын

SOPI ,, башланьыж гиймяти щесабланыр. SOPI ,, жяряйанынын сюнмяйян олмасы

(узаг нюгтя) щесаб едилир. 3. Гысагапанма йери иля електрик ялагяси олан бцтцн х.с.

мцщяррикляринин номинал эцжляринин жями nomP вя мцщярриклярдян г.г.

йериня ахан периодик жяряйанын башланьыж гиймяти тяйин олунур:

nom

nom

nomMM

nom

siMOP

U

P

U

PII

4

3cos,*,,

77

Бурада, Уном – мцщярриклярин номинал фазларарасы эярэинлийидир, кВ

4. Йекун г.г. жяряйанынын периодик мцряккябясинин башланьыж гиймяти тяйин едилир:

MOPSOPOP III ,,,,,

5. т анында г.г. жяряйанынын периодик мцряккябяси тяйин олунур:

07,0/

,,,,

/

,,,,,

't

MOPSOP

Tt

MOPSOPtP eIIeIII M

07,0/te

кямиййятини тяйин едяркян, Та- нын явязиня '

MT -и нязяря алараг,

шякил 5.11-дя верилян яйрилярдян истифадя етмяк олар.

6. τ аны цчцн г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябяси тяйин олунур:

4,,,, /

,,

/

,,

/

,,

/

,,, 2222 asaMasa Tt

stp

Tt

stp

Tt

Mtp

Tt

stpta eIeIeIeIi

bурада, saT , заманы сабитини xüsusi яйриляр цзря XS трансформаторунун

эцжцндян асылы олараг тяйин етмяк олар [4,5]. 7. Гысагапанманын зярбяви жяряйаны тяйин едилир:

MZMOPSZsOPMzszz KIKIiii ,,,,,,,, 22

Бурада Кз,с ямсалы йухарыда гейд едилдийи кими təyin olunur və Кз,м=

1,65. Ещтийат трансформатор васитясиля гидаландырылан сексийада г.г.

жяряйанларыны щесаблайаркян, билаваситя щямин сексийайа бирляшян мцщяррикляляр вя ещтийат гидаланма маэистралы васитясиля щесаби сексийа иля ялагяляндирилмиш диэяр шин сексийаларына гошулмуш мцщяррикляр нязяря алынмалыдыр.

Яэяр XS мцщяррикляринин дягиг тяркиби мялум дейился, онда г.г. жяряйаныны тягриби гиймятляндирмяк цчцн ишчи трансформатордан гидаланма

заманы XSTnomnom SP ,0,1

Ещтийат трансформатордан гидаланма заманы ися

XSJETnomnom SP ,25,1

78

Бурада, XSTnomS , - ишчи XS трансформаторунун номинал эцжц;

XSJETnomS , ещтийат х.с. трансформаторунун номинал эцжцдцр.

Яэяр трансформаторун алчаг эярэинликли долаьы парчаланмыш ися, онда яввялки ифадядян алынмыш эцжляри 2 дяфя азалтмаг, йяни щямин АЭ долаьына гошулмуш електрик мцщярриклярини нязяря алмаг лазымдыр.

Шякил 5.11. Систем голу цчцн г.г. жяряйанынын апериодик мцряккябясинин

сюнмя заманы сабитинин вя зярбя ямсалларынын тяйини яйриляри

6. Aparatların cərəyandaşıyan hissələrinin, şinlərin, məftillərin

və kabellərin seçilməsi

Naqillərin seçilməsi. Naqillərin (kabellərin, xətlərin) normal işçi rejimi

tələblərinə görə seçgidə iki faktor nəzərə alınır:

naqilin uzunmüddətli işçi cərəyanının təsirindən qızması;

qurğunun iqtisadi tələbatına görə ( iqtisadi en kəsiyinə ).

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, naqillərin en kəsiyi ele götürülməlidir ki,

onların uzunmüddətli işçi cərəyanından qızması buraxıla biləndən artıq

olmasın.

Cərəyandaşıyan hissələr üçün uzunmüddətli işçi rejimində buraxılabilən

temperatur cədvəllərdə verilir (θbur).

Naqillərin ön kəsiyinə uyğun olaraq kataloqlarda göstərilən buraxılabilən

cərəyanların qiyməti (Ibur) onların uzunmüddətli işçi rejimində buraxılabilən

qızmasına görə hesablanmışdır:

Iiş.max Ibur

79

Naqilin iqtisadi ön kəsiyi seçilərkən bu tələb nəzərə alınmalıdır. Praktiki

olaraq həmin tələbi ödəyə bilən iqtisadi en kəsiyi aşağıdakı ifadədən təyin

etmək olur:

iq

iqj

IF max

burada, jiq – ümumi istismar xərclərinin minimum olmasını xarakterizə edən

iqtisadı cərəyan sıxdığıdır.A/mm2,qiyməti Tmax -ə görə cədvəllərdən götürülür;

Iiş.max –maksimum işçi cərəyanıdır, A.

İqtisadi en kəsiyin hesablanmış qiymətinə görə kataloqlardan ya ona yaxın

kiçik, ya da yaxın böyük en kəsik götürülür.Böyük en kəsik gələcəkdə yükün

arta bilməsi hallarında seçilir. Əgər ətraf mühitin faktik temperaturası

normallaşdırılmış qiymətlərdən fərqlənirsə, naqildən buraxılabilən cərəyanın

qiyməti dəyişir. Bu halda onun qiyməti aşağıdakı ifadədən təyin edilir:

norbur

obur

burbur II

,

burada, θ0 - ətraf mühitin faktik temperaturası 0C ;

θnor - ətraf mühitin normallaşdırılmış temperaturası, 0C .

Qısaqapanma rejimində naqillərin termiki dayanıqlığı aşağıdakı ifadələr

əsasında yoxlanılır:

qq kbur

və ya Smin = S

Bk , Sseç Smin

burada, kB istilik impulsudur.

Şinlərin seçilməsi. Şinin materialı üçün polad, mis və alüminiumdan

istifadə edilir. Polad nisbətən az elektriki keçiriciliyə malik olduğundan və

həmdə intensiv korroziyaya uğradığından tətbiqi məhdudlaşdırılır. Onun

başlıca üstün cəhətləri ucuz başa gəlməsivə yüksək mexaniki möhkəmliyə

malik olmasıdır.

Misdən və alüminiumdan daha geniş istifadə edilir.Bu halda 110 kV aşağı

gərginliklərdə nisbətən misə üstünlük verilir. 330 kV-dan yuxarı

gərginliklərdə isə əsasən alüminiumdan istifadə edilir.Əvvəlcə bərk şinlərin

seçilməsinə baxaq.Paylayıcı quruluşlarda (PQ) istifadə edilən belə şinlərin en

kəsiyinin forması müxtəlif olur: düzbucaqlı, dairəvi, qutu şəkilli (profil) və s.

80

Düzbucaqlı şinlərin quraşdırılması və onlara yastı kontaktların bağlanması

asandır.Lakin lazimi mexaniki möhkəmliyə malik olmadığından kiçik

aşırımlarda quraşdırmaq lazım gəlir ( Yəni çoxlu dayaq izolyatorlardan

istifadə edilir). Mexaniki möhkəmlik şərtinə görə bir zolaqlı mis və

alüminium şinlərin maksimal ölçüsü 120x 10mm-dir. Bu halda onların sərhəd

yükü uyğun olaraq 2,65 kA və 2,07 kA-ya bərabər olur.Böyük yüklərdə iki və

üçzolaqlı şinlərdən istifadə olunur və sərhəd yükü uyğun olaraq 5,2 kA və 4,1

kA-ə qədər artır. Zolaqların sayı artdıqca yükün mütənasib olaraq arta bilməsi

yaxınlıq effekti ilə izah edilir. Bunu nəzərə alaraq zolaqların sayını üçdən çox

artırmaq məsləhət görülmür. Qutu (profil) enkəsikli şinlərdən istifadə etmək

daha əlverişli olur. Belə şinlər daha yüksək mexaniki möhkəmliyə malikdir.

Tək və çoxzolaqlı düzbucaqlı, eləcədə qutu en kəsikli şinlərin dayaq

izolyatorların üzərində yerləşdirilməsi qaydası da əhəmiyyət kəsb edir.

Zolaqların enli tərəfə görə üfüqi yerləşdirilməsi şinlərin mexaniki möhkəmliyi

üçün əlverişlidir. Lakin bu halda onların soyuması pisləşir.

Bərk şinlər normal rejimdə nominal gərginliyə və maksimal işçi

cərəyanına görə seçilir:

Udöv ≤ Unom

Iiş max ≤ Ib.b

Qısaqapanma rejimində isə şinləri dinamik və termik dayaniqlığa

yoxlanılır:

qq. burk .

hes bur

burada, Unom – şini saxlayan dayaq izolyatorların nominal gərginliyi;

Udöv – elektrik qurğusunun (dövrənin) nominal gərginliyi ;

Iiş.max – şinin en kəsiyindən uzunmüddətli axa bilən maksimal işçi

cərəyan;

Ib.b – onun verilmiş en kəsiyi üçün kataloqlarda göstərilən

buraxılabilən cərəyan.

Şində yükün paylanması məlum olmadıqda onun seçilməsi üçün

hesablanan işçi cərəyan (Iiş.max) konkret sxemdən asılı olaraq tapılır. Məsələn,

generator dövrəsi olanda işçi cərəyan şinə qoşulan ən böyük generatorun

gücünə görə hesablanır (nəzərə alınır ki, generatorun çıxışlarında nominal

gərginlik 5% aşağı düşmüşdür).

81

95,0cos3max,

nom

nomis

U

PI

Şində yalnız transformator dövrəsi olduqda nəzərə alınır ki, şinə paralel

qoşulmuş transformatorlardan biri açılmışdır, işdə qalan isə 40%-dən artıq

yüklənir. Yəni,

Iiş.max =

nom

Tnom

U

S

3

4.1 ,

Qısaqapanma rejimində bərk şinlərin eletrodinamiki dayanıqlığı

yoxlanıldıqda qəbul edilir ki, onların rəqsi yoxdu. Bu halda şində yaranan

mexaniki gərginliyin qiyməti yuxarıda göstərilən ifadə əsasında hesablanır.

Şinlərin en kəsiyinin formasında və onların dayaq izolyatorları üzərində

yerləşdirilməsi qaydasından asılı olaraq onların müqavimət momentinin (W)

qiyməti kataloqlarda verilir (cədvəl 6.1). Çoxzolaqlı şinlərdə ( şəkil 6.1) hər

zolaqdakı mexaniki gərgənliyi iki hissəyə ayırmaq olar: fazaların təsirindən

yaranan və verilmiş fazadkı digər zolaqların zolaqlararası təsirindən yaranan

(Ϭz). Bu halda mexaniki gərginlik bərabər olur:

Cədvəl 6.1

Şinin müqavimət momenti

82

Ϭhes=Ϭf + Ϭz

burada, Ϭf- mexaniki gərginliyin qiyməti analoji olaraq yuxarıdakı qeyd edilən

ifadədən təyin edilir.

Zolaqlararası təsirdən yaranan mexaniki gərginlik isə

hb

lF zzz 22

Şəkil 6.2. δ əmsalını təyini

1.İkizolaqlı şinlər; 2.Üçzolaqlı şinlər

burada, Fz –zolaqlardan axan cərəyanın təsirindən zolağın hər bir metr

uzunluğuna düşən dinamiki qüvvə, N/m; lz- zolaqlar arasında qoyulan

bərtikmələr arasındakı məsafə , m.

Zolaqda yaranan dinamiki qüvvə ;

Fz = b

i2

3 10-7

,

δ-əmsalı şəkil 6.2-dəki əyrilərdən tapılır.

Yuxarıda göstərildiyi kimi şinin dinamiki dayanıqlığının yoxlamaq üçün

qısaqapanma cərəyanının yaratdığı mexaniki gərginliyin hesabat qiyməti ilə

buraxılabilən qiymətinin müqayisəsi aparılır. Şinin materialından asılı olaraq

mexaniki gərginliyin buraxılabilən qiyməti cədvəl 6.2-də verilir.

Cədvəl 6.2.

Mexaniki gərginliyin buraxılabilən qiyməti

Şinin materialı bur,MPa

Mis(MT) 140

Alüminium(MT) 70

Alüminium (ATT) 90

Polaq 160

83

İndi də elastik şinlərin seçilməsinə baxaq. Adətən 35 kV və yuxarı

gərginliklərdə elastik şin kimi yığım məftillərdən istifadə edilir (AC , ACO

markalı məftillər ).

Elastik şinlər maksimal işçi cərəyanlarda qızma şərtinə görə seçilirlər.

Qısaqapanma rejimində isə termiki dayanıqlığa yoxlanılırlar. Yəni, Iiş.max

≤ Ibur

burkqq .. (

S

BS

kmin

)

Elastik şinlər asma izolyatorları vasitəsilə bərkidildiyindən və onların

fazaları arasında məsafə nisbətən böyük olduğundan qisaqapanma zamanı

fazalar arasında yaranan qarşılıqlı dinamiki təsir az olur. Odur ki, onlar

elektrodinamiki dayanıqlığa yoxlanılmır. Lakin böyük qısaqapanma

cərəyanlarında fazaların çox yaxınlaşması nəticəsində məftillərin bir-birinə

ilişməsi təhlukəsi yarana bilər. Bunu nəzərə alaraq texniki normalara (PUE)

görə qısaqapanma gücü aşağıda göstərilən qiymətlərə bərabər olduqda və

yaxud ondan çox olduqda elastik şinlər elektrodinamiki dayanıqlığa yoxlanılır

( cədvəl 6.3 ).

Cədvəl 6.3.

Qısaqapanma gücünün qiyməti

U kV 110 150 220 330 500

Sqq MVA 4000 6000 8000 12000 18000

Elastik şinlərdə elektrik sahəsinin başlanğıc kritik gərginliyinin maksimal

qiymətlərində tac hadisəsi (tac şəklində boşalmalar) yaranır. Bu gərginliyin

qiyməti aşağıdakı ifadədən tapılır:

sm

kV

rmE ,

299,013,30

0

0

burada, m- şinin (məftilin) səthinin qeyri-hamarlığını xarakterizə edən

əmsallar (T= 0,82 ); r0 - məftilin radiusudur, sm .

Şaxələnməyən məftilin ətrafında yaranan elektrik sahəsinin gərginliyi

aşağıdakı ifadədən tapılır:

84

sm

kV

r

Dr

UE

or

,

lg

354,0

0

0

0

burada, U- xətt gərginliyidir, kV; Dor –fazalararası orta həndəsi məsafəsidir,

sm. Onun qiyməti fazaların fəzada yerləşməsindən asılıdır. Fazalar üfüqi

yerləşdirildikdə Dor=1,26D. D - qonşu fazalara arasındakı məsafədir, sm.

330kV və yuxarı gərginliklərdə tac hadisəsini zəiflətmək üçün məftillər

(şinlər) şaxəli seçilirlər. Şaxələnmiş məftillərin ətrafındakı elektrik sahəsinin

gərginliyi aşağıdakı kimi təyin olunur:

ek

or

r

Dnr

UKE

lg

354,0

0

burada, n- hər fazadakı şaxələrin sayı; K - şaxələrin sayını nəzərə alan əmsal;

rek – şaxələnmiş məftillərin ekvivalent radiusudur.

Bu kəmiyyətlərin qiymətləri cədvəl 6.4-də verilir.

Cədvəl 6.4.

K və rek qiymətləri

n 2 3 4

K 1+2

a

r 0 1+2a

r03 1+3a

r02

rek ar0 3 2

0ar 4 3

02 ar

Şinlərin tac hadisəsinə görə yoxlanılması aşağıdakı şərtin ödənilməsilə

aparılır (1,07E ≤ 0,9E0 ).

7. Kommutasiya, ölçü və cərəyan məhdudlaşdırıcı aparatların seçilməsi

Açarların seçilməsi. Açarlar paylayıcı quruluşların əsas elektrik

aparatları hesab olunurlar. Onların vasitəsilə yüksək gərginlikli elektrik

dövrələrinin müxtəlif rejimlərində açılması və qoşulması əməliyyatları

aparılır.Açarlar üçün ən məhsul və ağır əməliyyat dövrədə qisaqapanmanı

açmaq və yaxud avtomatik təkrar qoşma(ATQ) zamanı onun qısaqapanmaya

qoşmasıdır.

85

Elektrik aparatlarının düzgün seçməkdə məqsəd, elektrik qurğularını

etibarlı işləyən, qorxusuz xidmət edilən, montaj və istismarı qənaətli olan

avadanlıqla təmin etmekdən ibarətdir.

Açarların seçilmə və yoxlanılma şərtlərini cədvəl şəklində göstərmək

məsləhət görülür( cədvəl 7.1).

Cədvəl 7.1

Açarların seçilməsi və yoxlanılması şərtləri

Dövrənin hesabat

parametrləri

Açarın parametrinin

kataloq qiyməti

Seçilmə şərtləri

Uqur Unom Uqur Unom

İiş.ağır İnom İiş.ağır İnom

İnτ İaçma İnτ İaçma

β=

İ

i

n

2 100

βnom β βnom

İ n2 +i - İno İbağ

İno İbağ İno İbağ

izər İm.bağ izər İmbağ

İno İdin İno İdin

Izər İm.din izər İm.din

Vk İm.tm Vk I T

2tt

Ayırıcıların, qısaqapayıcıların və yük açarlarının seçilməsi. Ayırıcılar

yüksək gərginlikli elektrik dövrələrini cərəyansız açıb-bağlamaq üçün tətbiq

edilən kommutasiya aparatlarıdır. Bunların əsas vəzifəsi təmir və texniki

xidmət zamanı təklükəsizliyi təmin etmək üçün dövrədə görünən izoləedici

arakəsmə yaratmaqdır. Çünki TTQ tələblərinə görə təmir və yoxlama işləri

aparanda ayırıcılar, gərginlik olan hissə ilə təmirə çıxarılan element arasında

görünən arakəsmə yaradır.

Ayırıcıları seçdikdə aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:

1. Qısaqapanma cərəyanlarının yaratdığı termiki və elektrodinamiki

təsirə dayanıqlı olmalıdır.

2. İş prosesində öz-özünə açılama ehtimalı olmamalıdır.

3. Ən ağır hava şəraitində etibarlı açılıb qoşulmaya qadir olmalıdırlar və

s.

86

Nominal gərginlik şəraitinin tələbinə görə ayırıcının kataloqda verilən

nominal gərginliyi, istifadə olunan dövrənin gərginliyindən böyük və ya ona

bərabər olmalıdır:Uqur ≤ Unom

Maksimal işləmə cərəyanı şərtinin tələbinə görə ayırıcının kataloqda

verildiyi nominal cərəyanının qiyməti istifadə olunduğu dövrənin maksimal

işçi cərəyanından böyük və ya ona bərabər olmalıdır: Iiş.max ≤ Inom

Iiş.max - cərəyanı konkret dövrənin sxemindən asılı olaraq açarlarda olduğu

kimi hesablanır.

Qısaqapanma rejimində aşağıdakı şərtin ödənilməsinə görə elektrodinamik

dayanıqlıq yoxlanılır: izər ≤ It.din

Yəni ayırıcı üçün kataloqda verilən elektrodinamik qüvvə cərəyanının

amplitud qiyməti (It.din) qısaqapanma cərəyanının zərbəvi qiymətindən böyük

və ya ona bərabər olmalıdır. Bəzən kataloqda elektrodinamik qüvvə

cərəyanının təsiredici qiyməti verilir (Idin,s). Bu halda elektrodinamik

dayanıqlıq şərti aşağıdakı kimi yoxlanılır: Izər ≤ Idin,s

Termiki dayanıqlıq şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur: TTk tIB 2

Qısaqapayıcılar məlum olduğu kimi normal rejimdə cərəyan (yük) altında

olmurlar. Odur ki, onları uzunmüddətli maksimal işçi cərəyana görə seçmək

lazım olmur. Digər bütün şərtlərə görə isə qısaqapayıcılar yoxlanılır.

Yük açarları göstərilən bütün şərtlərdən əlavə açılma qabiliyyətinə görə də

yoxlanılmalıdır: Iiş.max ≤ Iaç

Göstərilən aparatların seçilmə şərtlərini cədvəl şəkilində göstərək (cədvəl

7.2).

330-1150 kV gərginlikli qurğularda ayırıcıların konstruksiyaları PQ-ların

iqtisadi göstəricilərinə və etibarlılığına təsir edir. Buna görə də bıçaqları

horizontal və ya vertikal hərəkət edən iki və ya üç sutunlu –kolonkalı ayırıcılar

çox əlverişli olurlar.

Cədvəl 7.2.

Ayırıcıların seçilmə şərtləri

Dövrənin hesabat

parametrləri

Ayırıcıların

parametrlərinin kataloq

qiyməti

Seçilmə şərtləri

Uqur Unom Uqur Unom

Iiş.αq Inom Iiş.αç Inom

izər Im.din izər Im.din

Bk ITtT TTk tIB 2

87

Son illərdə bu cəhətdən daha proqressiv olan pontoqrafik ayırıcılardan

geniş istifadə edilə bilər, hazırda böyük güclü elektrik stansiyalarının 500-

1150 kV gərginlikli PQ-da istifadə olunan asma tipli ayırıcıların seçilməsi

daha məqsədə uyğun olur.

Reaktorların seçilməsi. Reaktorlar elektrik qurğularında qısaqapanma

cərəyanlarını məhdudlaşdırmaq üçün istifadə olunurlar. Bu imkan verir ki,

paylayıcı quruluşlarda daha yungül və ucuz açarlar və kiçik en kəsikli kabel

xətləri tətbiq edilməklə qənaət əldə edilsin. Reaktorlar əsasən 6-10kV və

bəzən 35 kV gərginlikli elektrik şəbəkələrində tətbiq olunurlar. Onlardan hətta

1000V-dan kiçik gərginlikli elektrik qurğularında cərəyanı məhdudlaşdırmaq

məqdəsdilə də istifadə edilir. Reaktrların seçilmə şərtləri şədvəl 7.3-də

verilmişdir.

Cədvəl 7.3.

Reaktorun seçilməsi və yoxlanması şərtləri

Dövrənin hesabat

parametrləri

Ayırıcıların

parametrlərinin kataloq

qiyməti

Seçilmə şərtləri

Uqur Unom Uqur ≤ Unom

Iiş.αq Inom Iiş.αq ≤ Inom

izər Im,din izər ≤ Im,din

Bk ITtT TTk tIB 2

Ölçü tranformatorlarının seçilməsi. Məlum olduğu kimi, elektrik ölçü

cihazları adətən standart qiymətlərdə gərginlik və cərəyanı ölçmək üçün

hazırlanırlar. Belə ki, gərginlik ölçü cihazları olan voltmetrlər 100,200V-da

hazırlanırlar. Cərəyan ölçü cihazları olan ampermetrlər isə əsasən 5A və 1A

qiymətlərdə hazırlanırlar. Belə olduqda alçaq gərginlik dövrələrində istifadə

olunmaq üçün hazırlanmış elektrik ölçü cihazları yüksək gərginliklərdə

istifadə oluna bilməzlər. Əks halda xidmətçi personalın həyatı üçün təhlükə

yaranar.

Bunu nəzərə alaraq yüksək gərginlikli elektrik dövrələrində gərginlik və

cərəyanı ölçmək üçün gərginlik və cərəyan transformatorlarından istifadə

edilir. Onların əsas vəzifəsi ölçmə izolə etməklə xidmətçi personalın

təhlükəsizliyini təmin etmek və həmçinin rele mühafizəsi, avtomatika və

siqnalizasiya dövrlərinin qurğularını bəsləməkdir.

88

Cərəyan transformatorlarının seçilməsi. Cərəyan ölçü transformatorları

əsas vəzifəsi yüksək gərginlikli dövrədəki cərəyanı ölçmək üçün, onu ölçü

cihazlarının ölçə biləcəyi standart cərəyana qədər azaltmaq və ölçmə zamanı

xidmətçi personalın təhlükəsizliyini təmin etmekdir. Onların vasitəsilə həmdə

ölçü cihazlarının dövrəsi ilə yanaşı rele mühafizəsi avtomatika və

siqnalizasiya qurğularının bəslənməsi aparılır.

Cərəyan transformatorları normal iş rejimində nominal gərginliyə, birinci

tərəfin nominal cərəyanına, ikinci tərəfin nominal cərəyanına, dəqiqlik

sinifinə və nominal ikinci tətrəf gücünə görə seçilir. Qısaqapanma rejimində

isə elektrodinamiki və termiki dayanıqlığa yoxlanılırlar.

Nominal gərginliyə görə seçilmə şərti tələb edir ki, cərəyan

transformatorunun birinci tərəf gərginliyi qoşulduğu ddövrənin gərginliyinə

bərabər və ya ondan böyük olmalıdır.

Uqur ≤ Unom

Birinci tərəf nominal cərəyan şərtinə görə cərəyan transformatorunun

birinci tərəf üçün kataloqda nominal cərəyanı qoşulduğu dövrənin maksimal

işçi cərəyanına bərabər və ya ondan böyük olmalıdır.

İiş.for ≤ İ1nom

İiş.for – cərəyanın hesablanması, cərəyan transformatorunun qoşulduğu

dövrənin sxemindən asılıdır və o, açarlarda olduğu kimi təyin edilir. Qeyd

etmək lazımdır ki, bu halda birinci tərəf nominal cərəyanı qurğunun işçi

cərəyanına yaxın qiymətdə olmalıdır. Çünki birinci tərəf dolağının tam

yüksəlməsi, onun həm cərəyan, həm də bucaq xətalarının artmasına səbəb

olur.

Cərəyan transformatorunun ikinci tərəf nominal cərəyanı ( 5 və ya 1 A )

transformatorun vəzifəsindən və ikinci tərəf dövrəsini uzunluğundan asılı

olaraq çevrilir. Gərginliyi 500kV və yuxarı olan paylayıcı quruluşlarda, eləcə

də 220-330kV gərginlikli böyük güclü paylayıcı quruluşlarda ikinci tərəf

nominal cərəyanı 1A qalan hallarda isə 5A qəbul edilir.

Cərəyan transformatorları dəqiqlik sinifi, cərəyan xətası ∆İ=(İ2K-

İ1)•110/İ1 (faizlə) həm də bucaq xətasına görə xarakterizə olunur. Cərəyana

görə xətanın qiymətindən asılı olaraq ölçü cərəyan transformatorları baş

dəqiqlik sinifinə malik olurlar. 0,2; 0,5; 1; 8; 10.

İkinci tərf nominal gücü şərti tələbinə görə cərəyan transformatorunu

seçdikdə, cərəyan transformatorunun ikinci tərəf üçün buraxılabilən nominal

gücü ( S2nom) ikinci tərəfin faktik gücündən böyük və ya ona bərabər olmalıdır:

S2 ≤ S2nom

89

İkinci tərəfin faktik gücün qiyməti əslində ikinci tərəf dğvrəsinə qoşulmuş

ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdür. Ümumi halda ikinci tərəf dövrəsinin

gücü aşağıdakı ifadə ilə hesablanır.

S2= İ nom

2

2 • Z2

Burada Z2- cərəyan transformatorunun ikinci tərəfinin xarici dövrəsinin tam

müqavimətidi. Əslində Z2 müqaviməti cihazların (rcih) birləşdirici naqillərin və

kontaktların rkon müqavimətlərinin cəminə bərabərdir.

r2= rcih+ rnaq+ rkon

cihazların müqaviməti

rcih =

İ

S

nom

cih

2

2

burada Scih – ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdür. Onun qiyməti uğun cihazlar

üçün kataloqda verilir. İkinci tərəfə qoşulmuş cıhazların tələb etdiyi gücü təyin

etmək üçün onları cədvəl şəklində göstərmək əverişli olur ( cədvəl 7.4).

Cədvəl 7.4.

Cihazların Scih ,V.A. gücünün hesablanması

Cihazların adları və tipi A fazası B fazası C fazası

Ampermetr E-378 0,1 0,1 0,1

Aktiv enerji

hesablayıcısı, İ-670 M

2,5 - 2,5

Cəmi: 2,6 0,1 2,6

Cərəyan transformatorları müxtəlif dövrlərdə ( generator, transformator,

xətt və s.) quraşdırılır. Ölçü cihazların miqdarı, birləşmə sxemi verilən

dövrələrə uyğun olaraq təyinedilir.

Əgər ölçü cihazların sayı iki-üç ədəd olarsa kontaktların müqaviməti 0,05

Om olmalıdır, bundan çox olduqda isə 0,1 Om qəbul edilir. Birləşdirici

naqillərin müqaviməti isə onun uzunluğu və en kəsiyindən asılıdır. Cərəyan

transformatorunun seçilmiş dəqiqlik sinfində işləyə bilməsi üçün aşağıda

göstərilən şərtin ödənilməsi tələb olunur:

rcih+ rnaq+ rkon ≤ Z2nom

buradan

rnaq=Z2nom – rcih – rkon

90

Z2nom- cərəyan transformatorunun nominal yükü olub qiyməti kataloqda

verilir.

Birləşdirici naqillərin müqaviməti məlum olduqda onun en kəsiyini təyin

etmək mümkün olur.

q =

r

l

naq

hes ,

burada, ρ- naqilin materialının xüsusi müqavimətidir. 100MBT və ondan

böyük güclü aqreqatları olan elektrik stansiyalarının və həmçinin 220 kV və

ondan yüksək gərginlikli yarımstansiyaların əsas və köməkçi avadanlıqlarının

ikinci dövrələri üçün mis damarlı naqillər götürülür (ρ= 0,0175). Digər

hallarda isə alüminium damarlı (ρ=0,0283) naqillərdən istifadə olunur.

lhes- cərəyan transformatorunun birləşmə sistemindən asılı olaraq təyin edilir.

Birfazalı birləşmədə - lhes= 2L ;

Ikifazalı birləşmədə - lhes= L3 ;

Üçfazalı birləşmədə - lhes = L .

Burada L- birləşdirici naqillərin uzunluğudur.

Müxtəlif birləşmə sxemlərindən cərəyan transformatorları ilə ölçü

cihazlarını birləşdirən naqillərin uzunluğunu texniki olaraq aşağıda göstərilən

qiymətlərdə qəbul etmək olar, m :

6-10kV dövrələri üçün .......................................40 60

35kV ...................................................................60 70

110kV..................................................................75 100

220kV..................................................................100 150

330-50kV.............................................................150 175

Birləşdirici naqillər kimi kağız, rezin, polixlorvinil izolyasiyalı çoxdamarlı

nəzarət kabellərindən istifadə olunur. Mexaniki davamlıq şərtinə görə

birləşdirici naqillərin en kəsiyi alüminium damarlı üçün 2,5mm2, mis damarlı

üçün isə 1,5mm2 kiçik olmamalıdir

Qısaqapanma rejimində cərəyan transformatorun elektrodinamiki

dayaniqlıq yoxlama şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur.

izər ≤ İt din

Yəni cərəyan transformatorunun kataloqda verilən nominal

elektrodinamiki cərəyanın amplitud qiyməti, qısaqapanma cərəyanının zərbə

qiymətindən böyük və ya ona bərabər olmalıdıər. Bəzən kataloqlarda İt din

91

əvəzinə Kdin verilir. Belə olan halda elektrodinamiki dayanıqlıq şərti belə

xarakterizə olunur:

izər ≤ Kdin 2 İ1nom

Kdin = İt.din /( 2 İ1nom)

Kdin- elektrodinamiki dayanıqlığın dəfəliyi , kataloqdan götürülür.

Şin cərəyan transformatorunun elektrodinamiki dayanıqlığı, paylayıcı

quruluşda toplayıcı şinin dayanıqlığına görə təyin edilir. Odur ki, şin cərəyan

transformatorları bu şərtə görə yoxlanılmayır.

Termiki dayanıqlıq şərti aşağıdakı ifadə ilə xarakterizə olunur:

Bk ≤ İ T

2tT

Bəzən kataloqlarda İT cərəyanın əvəzinə KT əmsalının qiyməti verilir. Belə

halda termiki dayanıqlıq şərti belə xarakterizə olunur:

Bk ≤ (KTİ1nom)2

tT

BT - istilik impulsu, qiyməti hesabatdan təyin edilir.

KT – termiki dayanıqlığın dəfəliyi, kataloqdan götürülür.

tT – termiki dayanıqlıq müddəti, kataloqdan götürülür.

Cərəyan transformatorlarının seçilmə şərti cədvəl 7.5- da göstərilmişdir.

Cədvəl 7.5.

Cərəyan transformatorların seçilmə və yoxlanılması şərtləri

Dövrənin hesabat

parametrləri

Cərəyan

transformatorların kataloq

qiymətləri

Seçilmə şərti

Uqur Unom Uqur Unom

İiş.ağır İ1nom İiş.ağır İ1nom

izər İmdin izər İmdin

izər Kdin/ 2 İ1nom

Bk İT,tT

KT,İnom Bk İ T

2tT

Vk (Ktİ1nom)2

tT

Z2 Z2nom Z2 Z2nom

92

Gərginlik transformatorlarınn seçilməsi. Gərginlik transformatorları

birinci tərəf gərginliyinə, nəzərdə tutlmuş dəqiqlik sinifin, ikinci tərəf nominal

gücünə görə seçilir. Nominal gərginliyə görə seçilmə şərti tələb edir ki,

kataloqda göstərilən birinci tərəfin nominal gərginliyi qurğunun

gərginliyindən böyük və ya ona bərabər olmalıdır: Uqur ≤ U1nom .

İkinci tərəf nominal gücə görə seçilmə şərti tələb edir ki, gərginlik

transformatoru üçün kataloqda nəzərdə tutulmuş ikinci tərəf nominal gücün

qiyməti onun dövrəsinə qoşulan ölçü cihazlarının tələb etdiyi gücdən böyük və

ya ona bərabər olmalıdır.

Gərginlik transformatorun ikinci tərəf dolağına qoşulmuş işlədicilər əsasən

ölçü cihazları olduğundan, həmin tərəfdən tam gücün qiyməti cahzların tələb

etdiyi aktiv və reaktiv güclərin cəmi kimi tapıla bilər:

S= 22 )()( QR cihcih

∑Pcih, ∑Qcih – qiymətləri qoşulmuş ölçü cihazlara görə kataloqdan götürülür (

cədvəl 7.6)

İkinci tərəf yükün təyin etdikdə birləşdirici naqillərin müqaviməti kiçik

olduğundan nəzər alınmayır, ancaq birləşdirici naqillər əlavə gərginlik itkiləri

yaradır.

Cədvəl 7.6.

Gərginlik transformatorunun hesabat yükü

Cihazların

adları və tipi

Cihazın bir sarğısının

gücü

Sarğıların

sayı

Voltmetr E-335 2,0 VA 1 1,0 0 2,0 -

Voltmetr D-

335

1,5 VA 2 1,0 0 3,0 -

Aktiv enerji

sayğacı İ-680

2,0 VT 2 0,38 0,925 4,0 9,7

Reaktiv enerji

sayğacı İ-676

3,0 VT 2 0,38 0,925 6,60 14,5

Mexaniki dayanıqlıq şərtinə görə birləşdirici naqillərin en kəsiyi

alüminium naqillər üçün 2,5mm2, mis naqillər üçün 1,5mm

2 qəbul olunur.

Gərginlik ölçü transformatorları qısaqapanma rejimində elektrodinamiki

və termiki dayanıqlıq yoxlanılmır.

93

8. Ildrımdan mühafizənin hesabatı və konstruktiv yerinə yetirilməsi

Obyektlərin təsnifatı (dərəcələrə ayrılması) obyektin özünün və onun

ətrafının ildırım zərbəsinə məruz qalma təhlükəsi üzrə təyin edilir. İldırımın

bilavasitə təhlükəli təsiri – bu yanğınlar, mexaniki zədələnmələr, insanların və

heyvanların travmaları (zədələnmələri), həmçinin elektrik və elektron

avadanlıqlarının zədələnməsidir. İldırım zərbəsinin nəticəsi olaraq

partlayışların olması və təhlükəli maddələrin – radioaktiv və zəhərli kimyəvi

maddələrin, həmçinin bakteriyaların və virusların ayrılması ola bilər. İldırım

zərbəsi xüsusilə informasiya sistemləri, idarəetmə, nəzarət və elektrik təchizatı

sistemləri üçün təhlükəli ola bilər. Müxtəlif təyinatlı obyektlərdə quraşdırılan

elektron qurğuları üçün xüsusi mühafizə tələb olunur.

Baxılan obyektlər adi və xüsusi obyektlərə ayrıla bilər.

Adi obyektlərə – yaşayış və administrativ tikintiləri, həmçinin hündürlüyü

60 m-ə qədər olan ticarət, sənaye istehsalı və kənd təsərrüfatı üçün olan bina

və qurğuları aiddir.

Xüsusi obyektlərə aşağıdakılar aiddir:

- ətraf üçün bilavasitə təhlükəli hesab olunan obyektlər;

- sosial və fiziki mühit üçün təhlükəli hesab olunan obyektlər (ildırım zərbəsi

zamanı bioloji, kimyəvi və radiaktiv tullantılar ayrıla bilən obyektlər);

- xüsusi ildırımdan mühafizə nəzərdə tutula bilən, məsələn, hündürlüyü 60m-

dən çox olan tikililər, oyun meydançaları, müvəqqəti qurğular, tikinti gedən

qurğular və obyektlər və s.

Hər bir sinifdən olan obyektin tikintisi və yenidən qurulması zamanı onun

üçün birbaşa ildırım zərbəsindən (BİZ) mühafizənin vacib hissəsi olan

etibarlılıq səviyyəsinin təyini tələb olunur. Məsələn, adi obyektlər üçün cədvəl

2.2-də göstərilən dörd etibarlılıq səviyyəsini təklif etmək olar.

Xüsusi obyektlər üçün obyektin ictimtimaiyyət üçün əhəmiyyətindən və

birbaşa ildırım zərbəsindən gözlənilən nəticənin ağırlılıq dərəcəsindən asılı

olaraq birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizənin yol verilən minimal etibarlılıq

səviyyəsi 0,9 – 0,999 həddində müəyyən olunur.

Sifarişçinin istəyi ilə layihəyə minimal yol verilən həddən çox olan

etibarlılıq dərəcəsini daxil etmək olar.

İldırım cərəyanının parametrləri. İldırım cərəyanının parametrləri onun

mexaniki və termiki təsirlərini hesablamaq, həmçinin elektromaqnit təsirindən

mühafizə vasitələrini normallaşdırmaq üçün lazımdır. İldırımdan mühafizənin

hər bir səviyyəsi üçün ildırım cərəyanı parametirlərinin verilən hədd

qiymətləri təyin edilir. Bu təlimatda verilən məlumatlar ildırımlı buluddan

94

yerə və yerdən ildırımlı buluda doğru inkişaf edən ildırım boşalmalarına

aiddir.

Cədvəl 8.1

Adi obyektlər üçün birbaşa ildırım zərbəsindən

mühafizənin səviyyəsi

Mühafizənin səviyyəsi BİZ-dən mühafizənin etibarlılığı

I 0,98

II 0,95

III 0,90

IV 0,80

İldırım boşalmalarının qütblüyü (mənfi yaxud müsbət) coğrafi məkandan

asılıdır.Yerli məlumatlar olmadığı halda boşalmaların 10%-nin müsbət

cərəyanlı, 90%-nin isə mənfi cərəyanlı boşalma olmasını qəbul etmək olar.

İldırımın mexaniki və termiki təsiri cərəyanın pik qiyməti (I), tam

elektriki yükü (Qtam), impulsun elektrik yükü (Qimp) və xüsusi enerjisi (W/R)

ilə əlaqədardır. Bu parametrlərin ən böyük qiymətləri müsbət qütblü ildırım

boşalmalarında müşahidə olunur. İndiksiyalanmış ifrat gərginlik təsirindən baş

verən zədələnmələr ildırım cərəyanı impulsu cəbhəsinin dikliyi ilə əlaqədardır.

Cəbhənin dikliyi cərəyan impulsunun ən böyük qiymətinin 30% və 90% hədd

səviyyələri ilə qiymətləndirilir. Bu parametriin ən böyük qiyməti mənfi qütlü

ildırım boşalmalarının sonrakı (1-cidən sonra gələnlərdə) impulslarında

müşahidə olunur.

Cədvəl 8.1-də qəbul olunmuş mühafizə olunma səviyyələri üçün ildırım

cərəyanının hesablama qiymətləri (ildırım boşalmalarının 10%-nin müsbət,

90%-nin isə mənfi qütblülük olma nisbəti zamanı) cədvəl 8.2-də verilmişdir.

Cədvəl 8.2

İldırım cərəyanının parametrləri və mühafizə səviyyələrinin uyğunluğu

İldırımın parametrləri Mühafizə səviyyəsi

I II III , IV

Cərəyanın pik qiyməti I, kA

Tam elektrik yükü Qtam , K

İmpulsda elektrik yükü Qimp, K

Xüsusi enerji W/R, kC/Om

200

300

100

10.000

150

225

75

5600

100

150

50

2500

95

Yer səthinin 1km2-nə il ərzində olan ildırım zərbələrinin sayı vasitəsilə

ifadə olunan, yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı, obyektin yerləşdiyi yerdə

hidro-meteoroloji müşahidələrin məlumatı üzrə təyin olunur.

Əgər yerə olan ildırım zərbələrinin sıxlığı gN məlum deyilsə, onu

aşağıdakı formula ilə hesablamaq olar:

ilkmTN dg 21,1007,6 (8.1)

burada Td – il ərzində ildırımlı günün saatla orta davamiyyət müddətidir və

ildırımın intensivliyi üzrə regional xəritədən təyin edilir.

Birbaşa ildırım zərbələrindən mühafizə. Bina və qurğuların ildırımdan

mühafizə vasitələri kompleksinə birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə qurğusu

[xarici ildırımdan mühafizə sistemi (İMS)] və ildırımın ikinci təsirindən

mühafizə qurğusu (daxili İMS) aiddir. Xüsusi hallarda ildırımdan mühafizə

ancaq xarici yaxud ancaq daxili qurğudan ibarət ola bilər. Ümumi halda

cərəyanın bir hissəsi daxili ildırımdan mühafizənin elementləri ilə axır.

Xarici İMS mühafizə olunacaq qurğudan həm izolyasiya oluna bilər (tək

dayanan ildırımötürücü-çubuqvari yaxud trosşəkilli, həmçinin təbii

ildırımötürücü funk-siyasını yerinə yetirən qonşu qurğu), həm də mühafizə

olunan qurğunun üzərində quraşdırıla bilər və eləcə də onun bir hissəsi ola

bilər. Daxili ildırımdan mühafizə qurğusu ildırım cərəyanının elektromaqnit

təsirini məhdudlaşdırmaq və mühafizə olunan qurğunun daxilində

qığılcımlanmanı (qığılcım boşalmasını) aradan qaldırmaq üçündür.

ldırımqəbulediciyə ildırım zərbəsi zamanı ildırımın cərəyanı cərəyanötürücü

sistem (keçirici endiricilərlə) vasitəsilə yerləbirləşdiriciyə ötürülür və yerə

axır.

İldırımqəbuledicilər xüsusi yaxud obyektin üzərində quraşdırıla bilər və

yaxud onların funksiyasını mühafizə olunan obyektin konstruktiv elementləri

yerinə yetirir, son halda onlar təbii ildırımqəbuledicilər adlanırlar.

İldırımqəbuledicilər aşağıda göstərilən elementlərin kombinasiyasından

sərbəst şəkildə hazırlana bilər: metal çubuqdan, dartılmış naqillərdən

(burazdan-trosdan), torşəkilli keçiricidən (tordan-setkadan).

Bina və qurğuların aşağıda göstərilən konstruktiv elementlərinə təbii

ildırım qəbuledicilər kimi baxıla bilər:

a) mühafizə olunan obyektin metal örtüyü aşağıda göstərilən şərtləri

ödədiyi halda:

İmpuls cəbhəsinin orta dikliyi

di/dt30/90% , kA/mks

200 150 100

96

müxtəlif hissələr arasında elektriki kəsilməzlik uzun müddətə təmin

olunduqda;

əgər metal örtüyü zədələnmədən və yanmadan (ərimədən) qorumaq

lazımdırsa, metal örtüyün qalınlığı t cədvəl 8.8-də göstəriləndən az

olmamalıdır;

metal örtüyün izolyasi qatı yoxdur. Bu zaman korroziyaya qarşı kiçik boya

qatı yaxud 0,5 mm qalınlığında asfalt örtüyü və yaxud qalınlığı 1 mm olan

plastik örtük izolyasiya hesab olunmur;

əgər metal örtüyü zədələnmədən, qorumaq vacib deyilsə və örtüyün altındakı

yanan materialın yanma (alovlanma) təhlükəsi yoxdursa, o zaman metal

örtüyün qalınlığı 0,5 mm-dən az olmamalıdır;

metal örtüyün üst, yaxud alt hissəsində olan qeyri-metal örtük mühafizə

olunan obyektdən kənara çıxmır;

b) damın metal konstruksiyası (ferma, bir-biri ilə birləşdirilmiş polad

armaturlar);

c) damın üstündən su axıtma borusu, bəzək elementləri, damın

kənarlarının çəpəri və s. tipdə olan metal elementlərin en kəsikləri əgər adi

ildırım qəbuledicilərin qeyd olunmuş ölçülərindən az deyilsə;

ç) texnoloji metal boru və çənlər (rezervuarlar), əgər onların qalınlığı 2,5

mm-dən az olmayan metaldan düzəldilmişdirlərsə və bu metalın ildırım

zərbəsindən əriməsi və yanması təhlükəli yaxud yolverilməz nəticəyə səbəb

olmayacaqsa;

d) metal borular və çənlər, əgər onlar cədvəl 8.8-də göstərilmiş t

qalınlığından az olmayan metallardan düzəldilmişdirlərsə və ildırım zərbəsi

olan nöqtədə obyektin daxili hissəsində temperatur artımı təhlükəli deyilsə.

Cədvəl 8.8

Təbii ildırımqəbuledici funksiyasını yerinə yetirən dam örtüyünün,

borunun, çən gövdəsinin qalınlığı

Mühafizə

səviyyəsi

Materialı t qalınlığı, az

olmamalı, mm

I-IV Dəmir 4

I-IV Mis 5

I-IV Aliminium 7

97

Təhlükəli qığılcımlanma ehtimalını azaltmaq məqsədilə

cərəyanötürücüləri elə yerləşdirmək lazımdır ki, zərbə nöqtəsi ilə yer arasında:

a) cərəyan bir neçə paralel yolla axsın;

b) bu yolların uzunluğu minimuma qədər məhdudlaşdırılsın.

İldırımötürücünün seçilməsi. İldırımötürücünün tipi və hündürlüyü tələb

olunan etibarlılığın Pe-nin qiymətindən asılı oıaraq seçilir. Əgər

ildırımötürücülərin hamısı birlikdə mühafizənin Pe etibarlılığını təmin edirsə,

obyekt mühafizə olunmuş hesab olunur.

İstənilən halda birbaşa ildırım zərbəsindən mühafizə sistemi elə seçilir ki,

orada təbii ildırımötürücülərdən maksimum istifadə olunsun. Ona görə də ilkin

olaraq buna baxılır. Əgər onların təmin etdiyi mühafizə kifayət etməzsə, o

zaman xüsusi quraşdırılmış ildırımötürücü ilə kombinasiyaya baxılır.

Ümumi halda ildırımötürücünün seçilməsi müvafiq kompüter proqramının

köməyi ilə yerinə yetirilməlidir. Bu proqram praktiki olaraq müxtəlif tipli

istənilən sayda olan ildırımötürücülərin sərbəst yerləşdirilməsi zamanı

mühafizə zonasının hesablanması, həmçinin ildırımın ildırımötürücülərin

mühafizə zonasını keçib istənilən konfiqura-siyalı obyekti (obyektlər qrupunu)

vurma ehtimalının hesablanmasını yerinə yetirmə qabiliyyətində olmalıdır.

Qeyri-bərabər hallar zamanı ildırımötürücülərin hündürlüklərini (əgər

çubuq konstruksiyalı əvəzinə trosşəkilli istifadə olunarsa, xüsusilə də onları

obyektin xarici perimetri boyunca asdıqda) azaltmaq olar.

Əgər obyektin mühafizəsi sadə ildırımötürücülərlə təmin olunarsa (tək

çubuq şəkilli, yaxud trosşəkilli, iki çubuq şəkilli yaxud trosşəkilli, qapalı

trosşəkilli) o zaman ildırımötürücülərin ölçülərini bu normativdə verilmiş

mühafizə zonasından istifadə edərək təyin etmək olar.

Adi obyekt üçün ildırımdan mühafizənin layihələndirilməsi zamanı

mühafizə zonasını mühafizə bucağı üzrə yaxud Beynəlxalq elektrotexniki

komissiyanın (IEC 1024) standartına uyğun olaraq diyirlənən şar (dairə)

metodu üzrə (əgər Beynəlxalq elektrotexniki komissiyanın tələbləri bu

təlimatın tələblərindən daha sərt olarsa) təyin etmək mümkündür.

Hündürlüyü h olan çubuqşəkilli tək ildırımötürücünün standart mühafizə

zonası, təpəsi ildırımötürücünün şaquli oxu ilə üst-üstə düşən, hündürlüyü

h0<h olan dairəvi konusdan ibarətdir (şəkil 8.1.) Zonanın qabariti iki

parametrlə: konusun hündürlüyü h0 və yer səviyyəsində konusun radiusu r0-la

təyin olunur.

Aşağıda, cədvəl 8.10-də verilən hesablama formulaları hündürlüyü 150 m-

ə qədər olan ildırımötürücülər üçün yararlıdır. Bundan hündür

98

ildırımötürücülər olduqda xüsusi hesablama metotikasından istifadə etmək

lazımdır.

Cədvəl 8.10

Çubuqşəkilli tək ildırımötürücünün mühafizə zonasının hesabatı

Mühafizə zonasının tələb olunan etibarlılığına uyğun olaraq (şəkil 8.1) hx

hündürlüyündə horizontal en kəsiyin radiusu rx aşağıda verilən formula ilə

təyin olunur:

rx=0

00 )(

h

hhr x, m (8.3)

Şəkil 8.1. Tək ildırımötürücünün mühafizə zonası

Mühafizənin

etibarlılığı

Pe

Ildırımötürücünün

hündürlüyü h, m

Konusun

hündürlüyü

h0 m

Konusun radiusu r0

m

0,9 0-dan 100-ə qədər 0,85 h 1,2 h

100-150-ə qədər 0,85 h [1,2-10-3

(h-100)] h

0,99 0 - 30 0,8 h 0,8 h

30-100 0,8 h [0,8-1,43.10-3

(h-30)]h

100-150 [0,8-10-3

(h-

100)] h

0,7 h

0,999 0-30 0,7 h 0,6 h

30-100 [0,7-

7,14.10-4

(h-

30)] h

[0,6-1,43.10-3

(h-30)]h

100-150 [0,65-10-

3(h-100)] h

[0,5-2.10-3

(h-100)]h

99

Hündürlüyü h olan trosşəkilli tək ildırımötürücünün standart mühafizə

zonası iki tərəfdən maili səthlə məhdudlaşmaqla şaquli en kəsikdə

bərabəryanlı üçbucaq təşkil edir. Üçbucağın təpə nöqtəsinin hündürlüyü ho-h –

a, oturacağı isə yer səthi səviyyəsində 2 ro –a bərabərdir (şəkil 8.2).

Aşağıda, cədvəl 8.11-də verilən hesablama formulaları hündürlüyü 150 m-

ə qədər olan ildırımötürücülər üçün yararlıdır. Bundan çox hündürlüklər

zamanı xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır. Burada və

bundan sonra h hündürlüyü dedikdə trosun yer səviyyəsindən olan minimal

hündürlüyü başa düşülməlidir (sallanma nəzərə alınmaqla).

Yer səthindən hx (şəkil 8.2) hüdürlükdə tələb olunan etibarlılığa uyğun

mühafizə zonasının rx yarımeni aşağıdakı formula ilə təyin olunur:

rx=0

00 )(

h

hhr x

Cədvəl 8.11

Trosşəkilli tək ildırımötürücünün mühafizə zonasının hesabatı

Mühafizə olunan həcmi genişləndirmək (artırmaq) lazım olduqda tros

ldırımötürücüsünün mühafizə zonasının arxa hissələrinə yükdaşıyıcı

qaydaların mühafizə zonası əlavə oluna bilər. Bu qaydaların mühafizə zonası

çubuqşəkilli ildırımötürücülərin cədvəl 8.11-də verilmiş formulaları üzrə

hesablanır.

Mühafizənin

etibarlılığı Pe

Ildırımötürücünün

hündürlüyü h, m

Konusun

hündürlüyü

h0,

m

Konusun radiusu

r0, m

0,9 0-dan 150-ə qədər 0,87 h 1,5 h

0,99 0-dan 30-a qədər 0,8 h 0,95 h

30-dan -100-ə

qədər

0,8 h [0,95-7,14.10-4

(h-

30)] h

100-dən-150-yə

qədər

0,8 h [0,9-10-3

(h-100)]

h

0,999 0-dan 30-a qədər 0,75 h 0,7 h

30-dan -100-ə

qədər

[0,75-4,28.10-

4(h-30)] h

[0,7-1,43.10-3

(h-

30)]h

100-dən-150-yə

qədər

[0,72-10-3

(h-

100)] h

[0,6-10-3

(h-100)]

h

100

Trosların sallanması çox olduğu halda, məs. hava elektrik verilişi

xətlərində olduğu kimi, ildırımın mühafizə zonasını keçərək obyekti vurma

ehtimalını proqram metodu ilə hesablamaq tövsiyyə olunur. Ona görə ki,

trosun yer səviyyəsindən minimal hündürlüyünə görə mühafizə zonasının

qurulması əsaslandırılmamış əlavə xərclərə gətirib çıxara bilər.

İldırımötürücü o vaxt ikiqat hesab olunur ki, çubuq ildırımötürücülər

arasın-da olan L məsafəsi Lmax məsafəsinin hədd qiymətindən çox olmasın.

Başqa halda ildırımötürücülərin hər birinə tək ildırımötürücü kimi baxılır.

Şəkil 8.2.Trosşəkilli tək ildırımötürücüsünün mühafizə zonası

L- trosun asıldığı nöqtələr arası məsafədir

Hündürlüyü h və aralarındakı məsafə L olan çubuqşəkilli

ildırımötürü-cülərin standart mühafizə zonasının şaquli və üfüqi (horizontal)

en kəsiklərinin konfiqurasiyası şəkil 3.3-də verilib. İkiqat ildırımötürücüsünün

xarici yarımkonus-larının ho, ro qabaritlərinin qurulması çubuqşəkilli tək

ildırımötürücü üçün cədvəl 8.11-də verilmiş formulalar üzrə qurulur. Daxili

sahənin ölçüləri isə ho və hc parametrləri ilə təyin edilir. Bu parametrlərdən 1-

cisi yəni ho – ildırımötürücünün özündə mühafizə zonasının hündürlük üzrə

nöqtəsinin maksimal qiymətini müəyyən edir, ikincisi isə yəni hc –

ildırımötürücülər arasında zonanın minimal hündürlüyünü təyin edir.

İldırımötürücülər arasında məsafə L ≤ Lc

olduğu zaman zonanın sərhəddi

101

sallanma vermir, yəni hc ~ ho. Lc ≤ L ≤ Lmax məsafəsi üçün hc hündürlüyü

aşağıdakı formula ilə təyin edilir:

hc = 0

max

max hLL

LL

c

(8.4)

Buraya daxil olan Lmax və Lc hədd (maksimal) məsafələri hündürlüyü 150

m-ə qədər olan ildırımötürücülər üçün cədvəl 3.6-da verilmiş emprik

formulalarla təyin olunur. İldırımötürücülərin hündürlüyü bundan çox olduqda

bunun üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır.

Şəkil 8.3. İkiqat (qoşa) çubuqşəkilli ildırımötürücülərin mühafizə zonası

Mühafizə zonasının horizontal en kəsiyinin ölçüləri, bütün etibarlılıq

səviyyələri üçün ümumi olan aşağıdakı formula ilə hesablanır:

hx hündürlüyündə horizontal en kəsikdə rx zonasının maksimal yarımeni:

rx =0

00 )(

h

hhr x (8.5)

formulası ilə hx ≥ hc hündürlüyündə horizontal en kəsiyin lx uzunluğu

102

lx = )(2

)(

0

0

c

x

hh

hhL

(8.6)

formulası ilə, beləki hx<hc, lx=L/2;

hx≤hc hündürlüyündə ildırımötürücülər arasındakı məsafənin mərkəzində

horizontal en kəsiyin eni 2rcx isə

rcx = c

xc

h

hhr )(0 (8.7)

formulası ilə təyin olunur.

İldırımötürücü o vaxt ikiqat hesab olunur ki, troslar arası L məsafəsi Lmax

hədd qiymətindən çox olmasın. Əks halda ildırımötürücülərin hər ikisinə tək

ildırımötürücü kimi baxılmalıdır.

Şəkil 8.4-də hündürlüyü h və troslararası məsafə L olan ikiqat trosşəkilli

ildırımötürücünün standart mühafizə zonasının şaquli və üfüqi (horizontal) en

kəsiyinin konfiqurasiyası verilmişdir. Mühafizə zonasının xarici səthi (iki h0 ,

r0 qabaritli xarici yarımkonus səthlərinin) cədvəl 8.11-də tək trosşəkilli

ildırımötürücü üçün verilmiş formulalarla hesablanaraq qurulur.

Daxili sahənin ölçüləri h0 və hc parametrləri ilə təyin edilir. Onlardan 1-

cisi h0 - bilavasitə trosda mühafizə zonasının maksimal hündürlüyünü, 2-cisi

hc - isə troslararası məsafənin ortasında mühafizənin minimal hündürlüyünü

təyin edir. Troslar arasında L ≤ Lc zonasının sərhəddində sallanma olmur (hc

=h0).

Lc ≤ L≥Lmax məsafəsi üçün hc hündürlüyü aşağıdakı formula ilə hesablanır:

hc= 0

max

max hLL

LL

c

(8.8)

Formulaya daxil olan hədd məsafələri Lmax və Lc cədvəl 3.7-də verilmiş

emprik formulalarla hesablanır. Bu formulalar 150 m-ə qədər hündürlükdə

asılmış troslar üçün yararlıdır. Bundan artıq hündürlükdə olan ildırımötürücü

üçün xüsusi proqram təminatından istifadə etmək lazımdır.

hx hündürlüyündə mühafizə zonasının horizontal en kəsiyinin uzunluğu

aşağıdakı formula ilə təyin edilir.

hc≥hx zamanı lx = L/2

0<hc<hx zaman isə lx= )(2

)(

0

0

c

x

hh

hhL

(8.9)

103

Əgər trosları (burazları) saxlayan dayaqlar arasında olan L məsafəsi

3.6 cədvəlində olan formula ilə hesablanmış Lmax məsafəsindən kiçik olarsa

dayaqların mühafizə zonasını ikiqat trosşəkilli ildırımötürücünün mühafizə

zonasını genişləndirmək üçün istifadə etmək olar.

Şəkil 8.4. İkiqat (qoşa) trosşəkilli ildırımötürücülərin mühafizə zonası

9. Torpaqlayıcı quruluş. Torpaqlayıcı quruluşların hesabı

və konstruktiv yerinə yetirilməsi

Məlum olduğu kimi elektrik qurğularının torpaqlayıcı quruluşu, onların

normal istismar işçi rejimlərini təmin etmək və həm də xidmətçi personalın

təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bilərəkdən onların yerdə birləşdirilməsi

deməkdir. Bu baxımda torpaqlayıcı quruluşlar aşağıdakı növlərə ayrılır:

İşçi torpaqlanması;

İldırımdan mühafizə torpaqlanma;

Mühafizə torpaqlanması.

İşçi torpaqlanması elektrik qurğularının normal iş rejimlərinin təmin

olması tələbindən ortaya çıxır. Belə ki, bu torpaqlanma rele mühafizəsinin

dəqiq işləməsini təmin edir, izolyasiyaya olan xərcləri azalmağa imkan verir.

Bu məqsədlərə nail olmaq üçün dövrədəki transformatorların dolaqlarının və

bəzən sinxron generatorların stator dolaqlarının neytral nöqtəsini aşağıdakı

metodlarla torpaqlayırlar.

104

1. Neytralın qövssöndürücü sarğıdan (reaktordan) torpaqlanması. Bu cür

torpaqlama yolu ilə məlum olduğu kimi tutum cərəyanlarının kompensasiyası

aparılır.

2. Effektiv torpaqlama metodu (yəni neytral nöqtənin bilavasitə

torpaqlanması).

Belə işçi torpaqlanma rele mühafisəzinin dəqiq işlənməsini təmin edir

(birfazlı qısaqapanma zamanı).

İldırımdan mühafizə torpaqlanması elektrik qurğularının ildırımötürücü

çubuqlarında, EVX-nin mühafizə troslarında bilavasitə ildırım zərbəsindən

yaranan cərəyanların və yaxud atmosfer ifrat gərginliklərin yaratdığı

cərəyanların yerə ötürülməsi üçün istifadə edilirlər.

Mühafizə torpaqlama quruluşu elektrik qurğularının normal halda

gərginlik altında olmayan, lakin izolyasiyanın pozulması nəticəsində gərginlik

altına düşə bilən hissələrinin torpaqlanması deməkdir. Belə konstruktiv

hissələrə misal olaraq qurğunun özülü, gövdəsi, qapağı və s. göstərmək olar.

İzolyasiyanın pozulması nəticəsində qeyd edilən konstruktiv hissələr gərginlik

altında düşdüyündən onlara toxunmaq insan həyatı üçün təhlükəli olur.

Mühafizə torpaqlanması iki qrupa: təbii və süni torpaqlayıcı quruluşlara

bölünür. Təbii torpaqlayıcılara misal olaraq, binaların, dayaqların dəmir-beton

özülləri, yeraltı metal konstruksiyalar, kabel xətlərin zirehi və s. göstərmək

olat. Süni torpaqlayıcılar uzunluğu 2 20m qədər olan xüsusi dəmir-polad

çubuqları (elektrodları) vasitəsilə yaradılır, həmin elektrodlar aralarındakı

məsafə (addım) 6m-dan az olmayaraq yerə basdırılır.

Bu halda onların üst ucları yerin səthindən 0,8m-dən az olmayaraq

dərinlikdə yerləşdirilməlidir, həmən səviyyədə də qaynaq vasitəsilə elektrodlar

naqillərlə (diametri d=6mm olan dəmir-polad məftillərlə) birləşdirilir və dəmir

tor yaradılır. Torpaqlayıcının parametrləri torpağın nisbi müqavimətindən və

həm də elektrodun xarakteristikasından asılıdır. Torpağın nisbi müqaviməti

aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:

=

d

l

lR

lg336,0

burada R – elektrodun müqavimətidir, Om; l – elektrodun uzunluğudur.

Adətən hesabatlarla elektrodun uzunluğu 3-5m qəbul etmək kifayət edir.

d – elektrodun diametridir (1 2sm götürülür).

Hazırda SSSR-nin müxtəlif xüsusiyyətli torpaq strukturları üçün nisbi

müqavimətin qiyməti hesablanıb və xüsusi cədvəllərdə verilib. Nisbi

105

müqavimətin məlum qiymətinə görə aşağıdakı ifadə ilə hər elektrodun

müqavimətini hesablamaq mümkündür:

R = l

336,0(lg

d

l2+

lt

lt

4

4lg

2

1)

t=0,8+2

l - yerin səthindən torpağa vurulmuş elektrodun orta nöqtəsinə

qədər olan məsafədir.

Əgər paylayıcı quruluşun perimetri məlumdursa, torpaqlayıcı konturda

istifadə edilən elektrodların sayını aşağıdakı ifadə ilə tapmaq olar: n = a

p

burada, p – torpaqlayıcı dövrənin (konturun perimetri); a – elektrodlar

arasında məsafədir; a – 6m qəbul edilir.

10. Külək generatoru və /və ya günəş batareyası əsasında

enerji təchizatı sisteminin layihələndirilməsi

Elektrik enerji təchizatının hər hansı səbəbdən qəflətən kəsilmələri,

şəbəkədə gərginliyin kəskin dəyişmələri bahalı elektrik cihazlarının sıradan

çıxmalarına səbəb olur. Alternativ enerji mənbələri elektrik təchizatındakı

fasilələrlə əlaqədar baş verən bütün qeyri-normal halları aradan qaldırmağa

imkan verir. Əvvəllər yüksək dəyəri səbəbindən belə enerjisistemlər az

hallarda tətbiq olunurdusa, 21-ci əsrin əvvəlləri alternativ bərpaolunan enerji

mənbələri, hər şeydən əvvəl günəş və külək qurğuları ekoloji təmiz

enerjisistemlərinin əhəmiyyətini kəskin yüksəltdi. Asılı olmayan elektrik

təchizatı, müntəzəmlilik, səssiz və ətraf mühitin çirklənməməsi bərpaolunan

enerji mənbələri ilə işləyən sistemlərin üstünlükləridir. Bütün "yaşıl" elektrik

təchizat sistemi qurğularının qiyməti hələlik kifayət dərəcədə yüksəkdir, lakin

bununla belə, cəld öxünü ödəyir (yerli şəraitdən asılı olaraq) ki, bu da

alternativ enerji təminatı sistemlərinin tətbiqinə təkan vermişdir.

Bərpaolunan enerji mənbələrinin (BEM) seçilməsi və yerləşdirilməsi

məqsədilə tikililərdə komfort şəraitin yaradılması üçün zəruri olan enerjinin

miqdarını təyin etmək lazımdır. Onu müxtəlif üsullarla təyin etmək olar:

enerji pasportu verilənlərinə görə;

müəssisənin texniki sənədləşmələrinə görə;

enerjitəchizatı təşkilatı ilə müqaviləyə görə;

106

istilik və elektrik enerji buraxılışı kontraktındakı orta illik tələbata

görə;

normativ sənədləşmələr üzrə hesablamalara görə.

BEM-in seçilməsini müəyyən edən əsas faktorlar hər bir enerji

mənbəyi üçün ayrılıqda qiymətləndirilir.

Hər bir alternativ enerji mənbəyi (həm bərpa olunan və həm də bərpa

olunmayan) üstünlükləri ilə yanaçı, eyni zamanda çatışmazlıqlara da malikdir.

Günəş qurğularının dəyəri yüksəkdir, külək qurğularından alınan enerji isə

küləyin olmasından asılıdır, maye yanacaq elementlərinin isə istismar xərcləri

böyükdür. Ona görə də etibarlı elektrik təchizatını təmin etmək üçün iki və ya

hər üç sistemi birləşdirən hibrid sistemlərin tətbiqi daha məqsədəuyğundur. Bu

isə hər üç komponentin üstünlüklərindən istifadə etməyə imkan yaradır.

Səyyar elektrik təchizatı sistemlərində günəş panelləri nisbətən kiçik güclü

və külək aqreqatları olmayan uzaq yerlərdəki elektrik tələbatçılarının (20 kVt-

a qədər) qidalandırılmasını təmin edir. Günəş panelləri belə hallarda üstünlük

əldə edirlər ki, az elektrik enerjisi tələb olunur, belə ki, külək qurğuları ilə

müqayisədə onların enerji təminatının etibarlılığı yüksəkdir, qüllə qurulması

lazım gəlmir, az yer tutur və bina damlarında qurulduqda xaricdən demək olar

ki, görünmür.

Səyyar elektrik təchizatı sistemlərinin ümumi effektivliyinin artırılması

məqsədilə qeyd edildiyi kimi, daha çox hibrid elektrik təchizatı sistemlərindən

istifadə olunur. Hibrid sistemdə əsas enerji mənbəyi külək mühərrikidir, belə

ki, bu qurğu demək olar ki, iki dəfə günəş panellərindən ucuzdur. Fotoelektrik

günəş panelləri yığımı köməkçi enerji mənbəyidir və uzunmüddətli "sakit

hava" vaxtlarında enerji hasil edir. Belə sistemlərin tərkibinə dizel-

generatorların daxil edilməsi sistemin etibarlılığını daha da yüksəldir və

havanın istənilən şıltaqlığından sığortalanmağa imkan yaradır. Yüksək qiyməti

səbəbindən günəş panellərinin yerinə ikikomponentli sistemlərdə dizel-

günüratorların istifadəsi praktikası daha çoxdur. Lakin son nəticədə xüsusən

kiçik güclü sistemlərdə belə həll variantı özünü doğrultmur. Günəş

panellərinin tətbiqi daha məqsədəuyğundur, beləki, onlar daimi olaraq

işləyirlər və akkumulyatorların boşalma intensivliyini azaldaraq, onların

resurslarından istifadə müddətini uzadır.

Tərkibinə külək generatoru və günəş batareyası daxil olan belə

sistemlərdən (şəkil 10.2) istifadə etmək ona görə əlverişlidir ki, bəzən külək

olmaya bilər, günəş isə demək olar ki, həmişə mövcuddur. Fotoelektrik

sistemlərdən günəş enerjisinın alınması üçün düz günəş şüalanmasının olması

107

vacib deyil, belə ki, günəş panelləri paylanmış günəş süalarını tutmaq və

toplamaq qabiliyyətinə malikdirlər. Düzdür belə panellər vasitəsilə tutqun,

buludlu havalarda daha az elektrik enerjisi hasil edilir.

Şəkil 10.2. Günəş panelləri və külək qurğusundan ibarət

hibrid elektrik təchizatı sistemi

Günəş panelləri düzgün istismar şəraitində 40 ildən az olmayaraq böyük

resursa malikdirlər. Hətta böyük dolu dənələri, qar və hava şəraitinin digər

arzuolunmayan təsirləri belə betareyanın iş qabiliyyətinə təsir edə bilmirlər.

minimum xidmət tələb edirlər - günəş şüalarının effektiv tutulmasının təmin

olunması məqsədilə panellərin səthinin qardan və tozdan təmizlənməsi. Günəş

batareyaları ilə elektrik enerji hasilatını demək olar ki, iki dəfə artırmaq üçün

günəşi izləyən sistemlərin tətbiqi daha məqsədəuyğundur. Belə ki, bu halda

bütün işıq günü müddətində batareya günəşin hərəkətinin ardınca dönür.

Hibrid elektrik stansiyalardan bütün il ərzində enerji hasilatı üçün istifadə

olunması daha məqsədəuyğundur. Qış vaxtı günəş zəif olduğu üçün əsas yük

külək qurğusunun üzrəinə, yay vaxtlarında isə günəş batareyasının üzərinə

düşür.

Xüsusi binalar üçün adətən günəş batareyasının gücü 160 - 1000 Vt, külək

generatorunun gücü isə 500 - 1000 Vt olan hibrid stansiyalar tətbiq edilir. Belə

kiçik güclü hibrid külək-günəş stansiyalarını Shenshou Wind Driven Çin

zavodu istehsal edir (Şəkil 10.3). 500 Vt-dan aşağı güclü külək qurğuları üçün

sabit cərəyan tərəfdə gərginlik 24 V, 1000 Vt güclü külək qurğusu üçün isə 48

108

V olur. İstənilən güclü günəş batareyasının sistemə qoşulması doldurma

kontrolleri vasitəsilə həyata keçirilir. Külək-günəş sistemləri alternativ enerji

mənbəyindən maksimal tam istifadə etməyə imkan verir, belə ki, iki mənbəyin

kimbinasiyası generasiya gücünü artırır.

Şəkil 10.3. Xüsusi binalar üşün külək-günəş enerji təchizatı sistemi

Külək generatoru və günəş batareyasından başqa, belə hibrid sistemlərin

tərkibinə akkumulyator batareyası, invertor və dolma-boşalma kontrolleri də

daxil edilir. Günəş panellərini maksimal işıqlanmanın təmin olunması üçün

binanın damında yerləşdirmək olar. Hibrid külək-günəş sisteminin tərkibi

aşağıdakılardır:

paralel-ardıcıl birləşdirilmiş günəş modullarından ibarət fotoelektrik

sistem - günəşin şüa enerjisini sabit gərginlikli cərəyana çevirir.

Sistemin maksimal effektivliyini təmin etmək üçün quraşdırma

zamanı günəş batareyasının fəza yönlənməsini və meyl bucağını

nəzərə almaq lazımdır;

külək generatorları. Külək generatorunun turbini xüsusi qüllənin

üstündə quraşdırılır (11 və ya 17m hündürlüyündə), belə ki, bu

hükdürlüklərdə külək maksimal sürətə malik olur. Hava axınlarının

kinetik enerjisini elektrik enerjisinə çevirir;

kontroller günəş batareyasından və külək generatorundan daxil olan

gərginliyi akkumulyator batareyasına adaptasiya olunmuş gərginliyə

çevirir;

akkumulyator batareyası bir və ya bir neçə elementdən ibarət olmaqla,

zəruri tutum və gərginliyi təmin edir;

109

invertor - akkumulyator batareyasının sabit gərginliyini əksər elektrik

yüklərinin qidalanması üçün zəruri olan dəyişən gərginliyə çevirir.

İnvertorun çıxış gücü bütün külək-günəş sisteminin çıxış gücünü

təşkil edir;

yük - bu, bir qayda olaraq, invertorun dəyişən gərginliyi ilə, sabit

cərəyan yükləti olduqda isə akkumulyator batareyasının sabit

gərginliyi ilə qidalandırılan elektrik enerjisi tələbatçıları toplusudur

Hibrid külək-günəş sistemləri tələbatçıları 220V/50Hs enerji ilə təmin

etməyə hesablanır.

Kifayət qədər sahə olduqda və ətraf relyefdə maneələr olmadıqda azimut

üzrə günəşin vəziyyətinə görə avtomatik izləyici sistemlərin quraşdırılması

daha məqsədəuyğundur.

Külək-günəş sistemi həm səyyar elektrik enerji mənbəyi kimi, həm də,

ehtiyat elektrik təchizatı sistemi kimi tətbiq oluna bilər. Hibrid külək-günəş

sistemləri tələb olunan güc verilənlərinə, həmçinin regionun günəş və külək

potensialına görə hesablanır və layihələndirilir.

Ehtiyat elektrik təchizatı mənbəyi kimi, fotoelektrik və ya külək-günəş

sisteminə dizel- və ya benzingenerator daxil edilə bilər. Hibrid sistemlərin

tərkibi ümumi halda aşağıdakı kimi olacaq (Şəkil 10.4):

fotoelektrik batareya və ya külək-günəş stansiyası. Yaxınlıqda şəlalə,

bənd və ya cəld axınlı çay olarsa, mikroSES-dən də istifadə etmək

olar;

gücü 3-20kVt olan ehtiyat benzin- və ya dizel-generator;

akkumulyator batareyasının dolam-boşalma kontrolleri qoyulmuş

fasiləsiz qidalanma bloku;

akkumulyator batareyası;

elektrik yükləri.

Maye-yanacaq generatoru (MYG) hasil olunan güc kifayət etmədikdə

(məsələn, pik yüklərdə və ya axşam vaxtlarə) ehtiyat elektrik təchizat mənbəyi

kimi istifadə oluna bilər. Bundan başqa, MYG-dən təhlükəli həddə qədər

boşaldıqda, akkumulyator batareyasının təcili doldurulması məqsədilə də

istifadə etmək olar. Əgər qısamüddətli böyük güclü yükü qoşmaq lazım

gələrsə (dəzgah vəs.), bu müddətdə MYG-ni qoşmaq və həmin yükü ondan

qidalandırmaq olar. Bu halda eyni zamanda akkumulyatorların altdoldurulması

baş verir. Qalan vaxtlar, bir qayda olaraq, yük invertor vasitəsilə

akkumulyatordan qidalanır. Sistemə MYG qoşulan hallarda enerjidən

maksimum istifadə etmək üçün elektrik enerjisi ilə yanaşı, MYG-nin işi ilə

əlaqədar əlavə istilik də almaq mümkündür.

110

Şəkil 10.4. Ehtiyat qida mənbəyi olan külək-günəş elektrik təchizat sistemi

Bunun üçün çıxış borusunda istilik mübadilə aparatı quraşdırılır və ya

MYG-nin soyuducu mayesindən ayrım nəzərdə tutulur. Bu halda kogenerasiya

qurğusu adlandırılan sistem alınır. Belə sistemlər vasitəsilə 20-30% enerji yox

(yalnız elektrik enerjisi istehsalı nəzərdə tutulduqda), istilik enerjisindən

istifadəni nəzərə alamaqla 70-90% enerji hasil edilir. Yalnız dizel-generatorun

tətbiqinə əsaslanan səyyar elektrik stansiyaları yükün qeyri-bərabərliyinə

hesablanmır, hansı ki, müəyyən pik saatlarında maksimal, səhər saatlarında isə

minimal olur. Çüxış cücünün rəqsləri, müntəzəm olaraq açılıb-qoşulmalar

generatoru tez sıradan çıxarır, onun resursunun azalmasına səbəb olur. Ehtiyat

qida mənbəyi kimi, hibrid sistemdə dizel- və ya benzin-generatorun tətbiqi

optimal həlldir. Aşıq hava və külək olduqda hibrid sistemdə külək-günəş

sistemi akkumulyatorun doldurulması və ya yükün qidalandırılması rejimində

işləyir. bərpa olunan mənbəli sistemlərin (günəş batareyası və külək qurğusu)

işi ilə kifayət dərəcədə enerji hasil edilmədikdə enerji çatışmazlığını

kompensasiya etmək üçün dizel-generator qoşulur.

Son illərdə eyni zamanda ümumi yükə işləyən tərkibinə müxtəlif güclü

beşə qədər müxtəlif növlü bərpa olunan enerji mənbəyi daxil olan innovativ

effektiv səyyar elektrik stansiyası işlənmişdir. "Qarant" və "Rezerv" səyyar

elektrik stansiyalarının tərkibinə külək generatorları, dizel generatorlar, günəş

batareyası, miniSES, fasiləsiz qidalanma mənbəyi (FQM) daxildir.

111

Alternativ enerji mənbələri bazasında olan bu enerji kompleksi məsafədən

avtomatik idarəetmə və nəzarət sistemi ilə təchiz edilmişdir. Sistem modul

tipli konstruksiyaya malikdir ki, bu da sifarişçinin tələbatından asılı olaraq,

mənbələrin tərkibini və sayını asanlıqla və cəld dəyişməyə imkan verir, təbii

faktorlardan daha effektiv istifadəni təmin edir. Enerjikompleksin tərkibində

bir və ya iki dizel-generatorun olması faziləsiz elektrik təchizatına zəmanət

verir. Sistem 5 - 20 kVt-a hesablanmışdır. "Qarant" və "Rezerv" səyyar enerji

kompleksləri universaldır, belə ki, həm əsas, həm də, ehtiyat qida mənbəyi

funksiyasını yerinə yetirə bilər, həm bərpaolunan mənbələrdən, həm də dizel-

generatorlarından işləyə bilərlər, konkret şəraitə və tələblərə asanlıqla

adaptasiya olunurlar, istənilən nəqliyyat vasitəsilə quraşdırma yerinə daşına

bilər (bir modulun kütləsi 3000kq-dan artıq deyil), verilmiş müddətdə səyyar

rejimdə işləyir, (-40) - (+50) dərəcə temperatur diapazonunda stabil işləyirlər,

standart əlaqə kanalı və ya internet vasitəsilə enerjikompleksin işi məsafədən

idarə olunur və rejiminə nəzarət edilir.

Bir neçə tipik hibrid sistemi nümunələri aşağıda verilmişdir:

1. "Kiçik hibrid", 2,6 kVt.

Bu külək-günüəş sistemi işıqlanma çihazlarının, elektrik məişət

cihazlarının, televizorların, telefonların, doldurma qurğularının, noutbuk və

digər orta güclü avadanlıqların qidalandırılması üçün nəzərdə tutulur. Külək

generatorunun gücü 2 kVt, günəş panellərinin gücü isə 585 kVt təşkil edir.

Ayda 600kVt-saat elektrik enerjisi istehsal edilir ki, bu da böyük olmayan

ailənin ehtiyaclarını tam təmin edir. "Kiçik hibrid" külək-günəş sistemi

qiymət-keyfiyyət nisbətində ən optimal variantdır. Küləksiz havada elektrik

enerjisi yalnız paralel işləyən günəş panelləri vasitəsilə hasil olunur. Bu halda

həm də akkumulyatorun boşalma dərinliyi azalır ki, bu da onun xidmət

müddətinin artmasına gətirib çıxarır. Sistemin komplektinə aşağıdakılar

daxildir:

günəş paneli FG-195 – 3 ədəd;

hibrid kontrolleri olan külək generatoru komplekti-HFWH-2 ;

akumulyatorlar - 12V200AH – 8 ədəd.

2. "Standart hibrid" 5+1,5 kVt

Standart külək-günəş sistemi şəhərətrafı evlər və kotteclər sahibləri

tərəfindən daha çox sifariş olunur. 5 kVt gücü olan külək generatorundan və

ümumi gücü 1,5 kVt olan günəş panellərindən ibarətdir. Sistem ayda 1500

kVt-saatdan az olmayaraq elektrik enerjisi hasil edir ki, bu da praktik olaraq

istənilən ailənin tələbatını ödəyir. Komplektin tərkibinə daxildir:

günəş paneli - FG-250 – 5 ədəd;

112

hibrid kontrolleri olan külək generatoru - HFWH-5;

akkumulyatorlar - 12V200AH – 20 ədəd.

3. "Böyük hibrid" 10+3 kVt

Bu böyük külək-günəş sistemi olub, istənilən ölçülü kottecin elektrik

tələbatını təmin edəbilər. 10 kVt gücü olan külək generatorundan və ümumi

gücü 3 kVt olan günəş panellərindən təşkil edilir. Ayda 3000 kVt-saat elektrik

enerjisi hasil edir ki, orta tərkibli 5 ailəni və ya böyük olmayan istehsal

müəssisəsini elektrik enerjisi ilə təmin etməyə kifayət edir.

Şəkil 10.6. "Böyük hibrid" sistemi

Komplektin tərkibinə daxildir:

günəş paneli - FG-250 - 12 ədəd;

hibrod kontrolleri olan külək generatoru komplekti-FWH-10;

akkumulyatorlar - 12V200AH - 32 ədəd.

4. "Böyük hibrid -2" 20+6 kVt

20 kVt gücü olan külək generatorundan və ümumi gücü 6 kVt olan günəş

panellərindən ibarətdir. 6000 kVt-saatdan az olmayaraq elektrik enerjisi hasil

edilir ki, bu da orta tərkibli 10 ailəni və ya böyük olmayan sənaye müəssisəsini

elektrik enerjisi ilə təmin etmək üçün kifayətdir. sistemin komplektinə

aşaöıdakılar daxildir:

günəş paneli - FG-250 - 12 ədəd;

hibrod kontrolleri olan külək generatoru komplekti - HFWH-20;

akkumulyatorlar - 12V200AH - 32 ədəd.

113

11. Elektrik enerji istehsalının dəyərinin hesabatı

Kapital qoyuluşu istisna olmaqla, məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar

bütün növ material və pul xərcləri istehsal xərcləri adlanır. Bu xərclər

hazırlanan məhsulun maya dəyərini təşkil edir. Məhsulun maya dəyəri -

istehsal prosesində istifadə olunan təbii ehtiyatların, xammalın, materialların,

yanacağın, enerjinin, əsas vəsaitlərin, əmək ehtiyatlarının, həmçinin onun

istehsalı və realizasiyasına çəkilən digər xərclərin dəyər qiymətləndirilməsidir.

Bütün məhsulun maya dəyəri və ya xərcləri C kimi və həm də məhsul

vahidinin c kimi təyin olunur. Ümumi istehsal xərclərinin hesabına baxılan

dövrdə məhsul istehsalına aid olan bütün istehsal xərcləri, başqa sözlə,

material, əmək ödəniıləri üzrə xərclər, ümumi zavod və digər xərclər daxildir.

Məhsul vahidinin maya dəyəri bütün istehsal xərclərinin istehsal olunan

məhsulun miqdarına nisbəti kimi təyin edilir:

V

Cc (11.1)

burada, C yekun (tam) maya dəyəri, manat; c məhsul vahidinin maya

dəyəri,manat/məh.vah.; V istehsal olunan məhsulun həcmidir. Energetikaya

tətbiq etdikdə məhsul vahidinin maya dəyərini aşağıdakı kimi ifadə etmək

olar:

istilik enerjisi vahidinin maya dəyəri, [qəp/kC] il

eiei

Q

Cc .

. ;

elektrik enerjisinin maya dəyəri, [qəp/kVt.saat]

il

eeee

W

Cc .

. .

burada, eiC . istilik enerjisi istehsalının illik xərcləri (maya dəyəri),

mln.man.; ilQ il ərzində istehsal olunan istiliyin miqdarı, kC/il; eeC .

elektrik enerjisi istehsalının illik xərcləri (maya dəyəri), mln.man.; ilW il

ərzində istehsal olunan elektrik enerjisinin miqdarı kVt.saat/il.

Müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin hesablanması bir çox səbəblərlə izah

edilir: birincisi, istehsal olunmuş məhsulun qiymətinin müəyyən olunması

üçün maya dəyəri əsas faktordur; ikincisi, maya dəyərinin hesabatı

müəssisənin işinin səmərəliliyi və gəlirliliyinin qiymətləndirilməsi üçün

istifadə olunur.

Sənayedə maya dəyərinin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: sex, zavod və

114

tam. Sex maya dəyəri məhsulun istehsalı ilə əlaqədar sexin xərclrini ifadə edir.

Ümumi istehsal (və ya zavod) maya dəyəri sexlərin xərcləri ilə yanaşı, eyni

zamanda ümumi zavod və ümumi təsərrüfat məsrəflərini (zavodun idarə

olunması, ambarlar və s. kimi xərclər) də ifadə edir. Tam (və ya kommersiya)

maya dəyəri isə, məhsulun istehsalı və realizasiyası ilə əlaqədar bütün xərcləri

əks etdirir, istehsal maya dəyərindən və qeyri-istehsal məsrəflərdən (tara,

qablaşdırma, daşınma) ibarətdir.

Energetikada sex maya dəyəri olmur. Məhsulun maya dəyəri iqtisadi

elementlər və kalkulyasiya üzrə nəzərə alınır və planlaşdırılır. İqtisadi

elementlər üzrə hesablanan məhsulun maya dəyəri vəsaitlərin harada və hansı

məqsədlə sərf olunmasından asılı olmayaraq, iqtisadi cəhətdən bircinsli

elementlərdən ibarətdir. İqtisadi elementlərə bunlar daxildir: qayıdan

tullantıların dəyəri çıxılmaqla material xərcləri, amortizasiya ayrımları, təmir,

əmək haqqı məsrəfləri, alınan enerji və digər pul məsrəfləri xərcləri. Müəssisənin material və pul ehtiyatlarına olan ümumi tələbatını təyin

etmək (istehsalın smetasını tərtib etmək) üçün iqtisadi elemenlər üzrə

qruplaşdırmalar aparılır. İstehsaldaxili planlaşdırma və ehtiyatların aşkar

olunması üçün nəinki ümumi yekun xərcləri, həm də yaranma yerindən asılı

olaraq məsrəflərin miqdarını bilmək lazımdır. Müəyyən növ məhsul vahidinin

maya dəyərini hesablamaq və kalkulyasıyanı tərtib etmək üçün kalkulyasiya

maddələri üzrə qruplaşdırma tətbiq edilir. Burada məhsul istehsalının təyinatı,

istehsalın fazası da nəzərə alınır. Belə qruplaşdırma işləyən müəssisələrdə

istifadə edilir, xərclərin tərkibi və strukturunu əks etdirir.

Kalkulyasiya maddələrinə aşağıdakılar aiddir:

1) texnoloji ehtiyaclar üçün yanacaq;

2) texnoloji ehtiyaclar üçün su;

3) istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı;

4) istehsal fəhlələrinin əlavə əmək haqqı (ezamiyyət, məzuniyyət

ödənişləri və s.);

5) istehsal fəhlələrinin əmək haqlarından sosial sığorta ayırmaları);

6) avadanlıqların saxlanması və istismarına olan məsrəflər:

6.1.) avadanlıqların amortizasiyası,

6.2.) cari texniki xidmət üzrə məsrəflər.

7) istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi üzrə məsrəflər (işəsalma

məsrəfləri);

8) texnoloji ehtiyaclar üçün alınan enerji;

9) sex məsrəfləri;

115

10) ümumi zavod məsrəfləri;

11) kommersiya məsrəfləri. Birinci doqquz bənd sex maya dəyərini, birincidən onuncu bəndə qədər

ümumi istehsal, onbirinci bənd də nəzərə alındıqda tam kommersiya maya

dəyərini ifadə edir (cədvəl 11.1).

Cədvəldə aşağıdakı işarələmələr istifadə olunmuşdur: kalkulyasiya

maddələri: Ctex- texnoloji məqsədlər üçün yanacaq-enerji və xammal xərcləri;

Ci.f.ə.h- vahid sosial vergini nəzərə almaqla istehsal fəhlələrinin əsas və əlavə

əmək haqqı xərcləri; Ca.s.i-avadanlıqların saxlanma və istismar xərcləri; Ci.h.m-

istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri (işəsalma məsrəfləri); Cü.s-

ümumsex xərcləri; Cü.z - ümumzavod xərcləri;

Cədvəl 11.1

Kalkulyasiya maddələri və iqtisadi elementlər üzrə xərclərin

qruplaşdırılmasının əsas fərqləndirici əlamətləri

Kalkulyasiya maddələri üzrə

xərclərin qruplaşdırılması

İqtisadi elementlər üzrə

xərclərin qruplaşdırılması

T ə y i n a t ı

Hər bir növ məhsul üzrə

planlaşdırılmış və faktik maya

dəyərin hesabatı

Texnoloji xüsusiyyətləri nəzərə

almaqla xərclərin analizi

Hər bir ayrı-ayrı istehsal

faktorlarında (əmək, matriallar,

kapital) bütünlükdə müəssisənin

ümumi tələbatının müəyyən

olunması

Planın ayrı-ayrı bölmələrinin

əlaqələndirilməsi

Layihə hesabatlarının aparılması

zamanı analiz

Hesabat zamanı istifadə olunan ilkin verilənlər

İstehsalat təyinatını, istehsal

fazasını, sexləri nəzərə almaqla

faktiki verilənlər

Ümumiləşdirilmiş və ya normativ

verilənlər

Bircins elementlərin nəzərə alınması

Bütün xərclər yerlər üzrə ayrı-

ayrılıqda və hər məhsulun növü

üzrə nəzərə alınırlar

Bircinc elementlər birləşdirilir və

onların yaranma yerindən asılı

olmayaraq cəmlənir

Məsrəflərin (xərclərin) əsas təşkilediciləri

C=Ctex+Ci.f.ə.h+Ca.s.i+Ci.h.m+Cü.s+Cü.z C=Cm.x+Cə.h+Csos.s+Cam+Ctəm+Csair

116

İqtisadi elementlər: Cm.x- material xərcləri (qayıdan vəsaitlərin dəyərini

çıxmaqla); Cə.h - əmək haqqı xərcləri; Csos.s- sosial sığortaya ayırmalar; Cam-

amortizasiya xərcləri; Ctəm- təmir xərcləri; Csair - sair xərclər.

Hər bir kalkulyasiya xərci maddələri müəyyən təşkiledicilərdən ibarətdir:

Texnoloji məqsədlərə yanacaq-enerji və xammal ehtiyatları xərcləri

aşağıdakılardan ibarətdir:

Ctex=Cty+Ct

e+Ct

b+Ct

s+Ct

x.m

burada, Cty+Ct

e+Ct

b+Ct

s+Ct

x.m - uyğun olaraq yanacaq, elektrik

enerjisi, buxar, su, xammal və material xərclərini göstərirlər. İstehsal

üçün alınan yanacaq, xammal, materiallar və enerji qiymətlər üzrə

nəzərə alınırlar və bura daşınma, saxlanma, çatdırılma və s. xərclər də

daxil edilir;

əmək haqqı xərcləri aşağıdakı düsturla hesablanır:

Ci.f.ə.h= Ci.f.əsas+Ci.f.əlavə+Cs.f

burada, Ci.f.əsas- istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı; Ci.f.əsas - istehsal

fəhlələrinin əlavə əmək haqqı (məzuniyyət, ezamiyyət ödənişləri və

s.); Cs.f - istehsal fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqlarından

qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş normativlər üzrə sosial müdafiəyə

ayırmalar;

avadanlıqların saxlanması və istismarı xərcləri:

Ca.s.i= Camav

+Ctəmav

+Ck.m

burada, Camav

, Ctəm

av - ötürücü qurğular, sexdaxili nəqliyyat vasitələri

daxil olmaqla, avadanlıqların amortizasiya və təmir xərcləri; Ck.m -

köməkçi material xərcləri (yağlama və sürtkü materialları);

istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri Ci.h.m təmirdən

sonra avadanlıqların sınaqlarının aparılması, sazlama-işəsalma

xərclərini, yeni məhsulun mənimsənilməsi müddətində lazım olan

xərcləri əks etdirir;

ümumsex xərcləri Cü.s sex binalarının amortizasiyasına, onların

saxlanması və istismarına çəkilən xərcləri və sexin idarə olunması

xərclərini (sexin inzibati idarə heyətinin əmək haqları, texniki

idarəetmə vasitələrinə xidmət və s.);

ümumzavod (ümumi istehsala) xərcləri Cü.z - istehsalatın idarə

olunması, texniki təhlükəsizliyin, yanğından mühafizənin, əməyin

mühafizəsinin təmin olunması və digər məsrəfləri ifadə edir.

İqtisadi elementlərə görə xərcləri qruplaşdırarkən onların tərkibinə

aşağıdakı təşkiledicilər daxil olur:

Cm.x = Cxam + Ca.mat + Cy.f + Cy+Ce - Cqay

117

burada, Cxam + Ca.mat + Cy.f - xammal və materiallara, alınan məmulatlara,

yarımfabrikatlara çəkilən xərclərdir;

Cy, Ce, Cqay - istənilən məqsədlər üçün alınan bütün növ yanacaqların, bütün

növ alınan enerjinin xərcləri, qayıdan tullantıları ifadə edir;

əmək haqqı xərcləri Cə.h - bütün növ ödənişləri nəzərə alır:

Cə.h = Cəsas.ə.h + Cəlavə.ə.h + Cmük + Cəlavə

burada, Cəsas.ə.h, Cəlavə.ə.h, Cmük, Cəlavə - istehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı,

əlavə əmək haqqı, istehsalat nəticələrinə görə mükafatlar, əlavə ödənişlər üzrə

xərclərdir.

Sosial ehtiyaclara ayırmalar qanunvericiliyin müəyyən etdiyi normalar

əsasında istehsalat fəhlələrinin əsas və əmək haqlarından hesablanır;

əsas fondların amortizasiyası Cam - təsdiq olunmuş amortizasiya normaları üzrə

hesablanır:

n

i

iiamam KNC1

,

burada, iamN , amortizasiya norması; iK əsas fondların dəyəri; n əsas

fond növlərinin sayı;

Təmir xərcləri aşağıdakı kimi hesablanır:

Ctəm =ktəm. Kb

burada, ktəm - müəssisənin özü tərəfindən müstəqil olaraq müəyyən etdiyi

təmir fonduna normatif=v ayırmalar; Кb - əsas istehsal fondlarının balans

dəyəridir.

Maya dəyərinin strukturu ümumi maya dəyərindəki xərc təşkiledicilərinin

xüsusi çəkiləri ilə xarakterizə olunur. Energetik təsərrüfatlar üçün maya

dəyərinin strukturu digər sənaye sahələrinin maya dəyərinin strukturundan

fərqlənir və ayrı-ayrı tipli enerji qurğuları üçün müxtəlifdir. Belə ki,

elektroenergetikada ən böyük xərcləri yanacaq, maşınqayırma və metallurgiya

komplekslərində xammal və materiallar, İES və qazanxanalarda yanacaq,

istilik şəbəkəsi müəssisələrində amortizasiya ayırmaları təşkil edir. Hər bir

istehsal tipi üçün struktur avadanlıqların tipi və gücündən, istehsalın

miqyasından asılıdır.

118

ƏDƏBİYYAT

1. V.Crastan. Elektrische Energieversorgung 1. Netzelemente,

Modellierung, stationares Verhalten, Bemessung, Schalt- und Schutztechnik.

Springer, Biel, 2006.

2. F.Noack. Einführung in die elektrische Energietechnik. Fachbuchverlag

Leipzig, Limenau, 2003.

3. K.M.Abdullayev, Y.İ.Lətifov, G.K.Abdullayeva. Enerji ehtiyatları,

elektrik enerjisi istehsalı və ətraf mühit. Dərslik, Bakı, 2005.

4. N.A.Yusifbəyli. Elektrik sistemlərində keçid prosesləri. Dərslik, Bakı,

2008

5. H.B.Quliyev, E.V.Sadıqov. Elektrik sistemlərində keçid prosesləri.

Dərs vəsaiti, Bakı, 2007.

6. Q.S.Sadıqov, N.İ.Orucov. Sənaye müəssisələrinin elektrik təchizatı.

Dərs vəsaiti, Bakı, 2004.

7. A.M.Hüseynov və b. Elektrik stansiyalarının elektrik avadanlıqlarının

istismarı və rejimləri. Dərs vəsaiti, Bakı, 2005.

8. E.M.Fərhadzadə, M.A.Haşımov və b. Elektrik stansiyalarının

layihəsinin əsasları. Bakı, 1988.

9. AZS 591-2011. Energetika sahəsinin əsas terminlərinin izahlı lüğəti.

E.S.Pirverdiyevin ümumi redaktorluğu ilə N.A.Yusifbəyli, H.B.Quliyev,

V.T.Əliyev tərəfindən hazırlanmışdır. Bakı, 2011.