,..' .;J

i:m [~:~LfJ "[~r;-l.(:L:: [~:::J[j[r~:] ;j~ l..~]~L~cc , ,

" ft' ft ft' ft'" "ft

BAD CAD CHI11ET LIEN QUAN BEN VU CHIEM mANH HA NOI..LAN THir HAl 1882 CUA HENRI RIVIERE. MOT TAl UEU CD olA TRI...

V ft ft" ft' , ft "ft

BAC BIET BOI vm NOHIEN C(ftJ UCH Sir VIET HAM mm CAN BAI

DAo TH1 DmN.

G ~n hai Dam sau khi sa Luu tru va ~ th~, taiA li~u ~ua ~hong nay duong nhienThu vi~n Dong Duong du

-"

',.,

hoE;it bat va thong minh ma toi luon khen M~t thanh phia BAc la ndi chung toi tan

ng

~~~o chi tiet lien qu~~~~chiem thanh.. Hoa, l~ di theo con de dQc theo song d phia ne'u tim dU

tren mQt khoang rQng ,vai met duoi Ian d~n ch~y ao de-n tu pma bell phiU tren tudng

trong thanh bAn ra, (> do chi co hai ho(1c ba thanh, HQ noi voi chung toi rAng ke dich daphat d~n philo va vai phat d~n sUng trlidng bo cita thanh va hQ de-n md cita cho chUngnhung khong gay tac h~i gi, toi VaG, Tuy v~y canh cita thanh luc do d

Tuy nhien, toi gAll cac toRn uan tu phia bell trong duQc chen ch~t voi cac phie-nphia cita BAc, ngudi An-nam da ne~ nhie'u g6 lon, phiU co mQt khOl thuoc no' Ion d@n~ni ~6 thieu chay cac tup le'u gianh, chi phil tung moi md dudng VaG duQC,

mQt ngoi ho~c tung day. Nhftng Ie'U gianh Thanh da bi chie-m,nay, co nghia la ca thanh pho, triU dai khAp Ch ' t A' , 4 ,. b ' h ,~

, , A' A ~,ung 01 co ngli01 1 t udng: tleucac phla den t~n chan taa thanh, u CUR d ' ' d V ' ll b ' 'h '

A , , ' A', -A A A' Dan trliong e 1 era ! t uong n(1ng 0Dong, cac ngo1 no nay da gay nen mot dam dA A" t ' dA A A' A b" A

, ,'~U gol ngay 1.1 ~u cuoc t~n cong 01 motchay th~c s~ buoc khau philo 12 ly clIng 'A

d 1 h . l ' nh H' ' L '" " Vlen an ac, aI 1 ouseyer va anore

d~n duQC phaI chuyen vi tn, b ' d "' d A' nh kh A 1, h' ! ~n vao au, ling ong n(1ng am, ~

De-n khoang 9 gid 15 phut, tat ca cac s'i Gros Jean bi mQt vien d~n vaG dui,toRn quan da vao vi tn, chd ddi gid phut Ch ' t A' d '" , 40 " h "' t t '"

, ,', ' ung 01 em co ngliol c e rang so

tan cong, va car khAu philo cua Deviternes " An ). 20 " b ' th d-, "nguol -nam v~ ngliOI 1 udng a

va Thomme cfmg nhu khAu 4 ly cua doi d A', h -', , ' UOC mang ve cuu c ua,quan treo tudng deu tham gia tr~n philo '

kich, Vao khoang 10 gid dQi philo cua So bi thuong dang Ie con nhie'U bon,Deviternes bAt dAu hanh quan ve' cita BAc nhung tat ca nhftng ten co th@ ch~y duQCma no co nhi~m V\l phol hQp tan cong, Tuy thi da troll thoat,

nhien, d@ rho no co du thdi gian Wi kip va Toi hall h~nh giti theo bao clio nay, thuavi cac thanh lien thap hinh nhu chua bi ngai BQ trlidng, danh Bach nhung s'i quan,

phil buy dung voi yeu cAu, thuYe'n trudng binh linh va thuy thu da chie-n dau mQtChanu va toi cho rAng cAn phai keo dai cach d(1c bi~t anh dung,tran oanh tar them mot nita tie-ng nua,Th'A g b ' d ', d- d .-Iri h' ' t di t.'-I ,. d~ Sau 2 gid nghi va an trlia, toi lap tuc daton ao o. a uvC p a u ngOaI e ' ,t A' d '" h d A" A t ' t .-I~ ' toa thanh trong tinh trang khong th@ruyen en COOl quan reo uvng cua "Martin Thesmar, ' phong thu nua, Cac thuy thu, tu cita Bac

de-n cita Dong, va linh thuy danh bQ tu citaDe-n 10 gid 45 phut, tr~n philo kich B~c den cita Tay, de'u vi1t qua cac \l SWlg

cham dut, DQi quan treo tudng dung thang tA't ca d~i bar, gia sUng va mQt so Ion thantreo len bell c~nh philo dai pma BAc .Tay, cay to ma quan dich da de' s~n d tren thanhva voi hai canh quan d~ bi cilng cac kh~u de' Ian xuong chUng wi,philo cua Deviternes va Thomine, chUng tatan cong luy hinh ban nguy~t cua cita BAc, Ngay 30 thang tu 1882,

Cita luy hinh ban nguy~t chAc, tr\J l~ suc Sang ngay 26 thang tu, chung toi bie-tcong phil cua cac chie-c rlu, chung wi phiU duQc rAng ong To'ng doc da treo co' t~ tit, Dolam no b~t ra bAng mQt phat philo. Cac la mQt ngudi dan ong die'm t'inh va kienkh~u philo duQc chuy@n gA'p toi truoc cita quyet, va ong ta da chet la mQt die'u thu~nBAc va no' sung cong phil clIng car philo IQi dol voi chung ta. S~ dung cam va anhbinh dan tr~n, Luc sAp vao de-n cita BAc, hudng cua ong co th@ gay nhie'U trd ng~chung- toi nhin thA'y dQi quan treo tudng rho chung ta, nhA't la neu ong ta con c6 the'

Hilo cilo chi Met lien qunn den V\I chiem thnnh... 9'1--

ban b~c vai hoang than Hoang (6), ngtidi nhu cac canh clia khac d cac luy ban

ma dl1n cht'mg d6n dang dong quan d thanh nguy~t. Tren hai phia nay, clia BAc va clia

Sdn Tay cach day vai d~m, ngtidi ma theo Dong, ngtidi ta co the' t1,1 do di vao thanh,

sl;{ xac nh~n cua trie-u dinh An-nam, dB. ho~c la di qua clia, ho~c 1a qua cac 16 h6ng

cong khai nuoi dudng quan Cd Den. Hoang Ian.

than Hoang, theo Idi d6n dai, co y dinh tie'n T A' t A d ""' A .A d '~ d k ""'t' '. 01 quan am en cong Vlec u c ehanh chie'n tranh chong 1ai cht'mg ta, th ' If nhK t bd' 0 , dinh ,0 t A 0 kh' A

.uc sum CI. , 1 Y cua 01 ongnhung ong ta can ddi Ienh tit Hue' va tuy h ' 01, 0 t . t ' nh (8) to AOh ' th .? ~ 0 .P m a cm n 1 ,01 Y yang co etheo su tie'n chuyen cua tinh hinh thdi suo 0 1 0 hinh ' A' d A .., '" 'th ' nh 1 , , 0 glao ~ c quyen an s 1:1. VCl. a uc

Sahg ngay 26, ngtidi ta dB. tim thA'y d nay dB. trd nen vo h~, cho mQt quan 1~ cA'p

trong thanh 15 nghin d6ng b~c M~ Tay Cd, caD, co hQ hang vai nha Vua.

va mot so quan tie-n chi va kern tri gia gAll OA t 1, At t A' m1d" da- th' .ng a a mo rang so n6'-4 1 ay67 nghin francs Philp. Xt A T A' d~ d ""' X t A' '+A 0d- O~' m~ ong ong oc en g~p 01 va \,VI a c

Thuye-n trudng De la Mure dB. cho chie'm gAng tranh thu bAng Sl;{ dol x1i than thi~n

1A'y hili quan d Hili Phong. Ngtidi ta dB. tim va s1,1 dam baa ve- tinh bAng hftu. Qua

thA'y d dA'y khoang mQt tram nghin d6ng nhien vien quan nay dB. chA'p nh~n cac yeu

Dong Dudng. Cac giA'y xac nh~n chinh xac cAli cua toi doi vai ong T6ng doc trong

se duqc giti kem theo la thu nay, trttdng hqp ma ong ta ung thu~ giao nQp

B 'A h ' d ~ t o A ' t A' t ' thanh cho t6i. Ong ta tu nhAn trach nhi~ml~n p ap Cl.U 1en cua 01, ngay 1:1 ." ' , ' A, 25 1'" h o ""' A' ' 1 ' "'nh lam diu t1nh hinh trong tInh, nhun~ ong tangay ,CI. Clem quyen quan y ngCl. 0" , A' A'

h ""' Th 1, t AO h ' d ' 'A 1m r~t sd hoang than Hoang va quan Cdt ue quan. UC ra a, 01 c 1 ua vao Vl~C' " " .""'.. 1" 'A th d ~. A' ' t ' Ch Den. Toi cho rang chung ta se keD ve chIem

quan y nay mot ay 01 ve val roo 0 , , 0 ~ , ,d ""' hi A ' h 'nh ' nh A 'A , thanh Sdn Tay 1a nd1 chat kiem scat dong

en ~n nay, c 1 cac an Vlen cua A " A' , , ,. ,h ' A' ki ~ , th nh A ' , song va dieu do r~t co lq1 cho chung ta.

c ung tOl em goat su u Cl.p con cac ., 0 ,

1 0An h ' O.~t 'A' 0 Thua ngAl BQ trttdng, tOl dB. nh~n duqc t1:1quan a1 -nam t 1 glu 1en. , ..' N A' 0 ong Kergaradec, LB.nh s1,1 Phap d Ha 91,

,Bay gid chinh cac quan 1~ An-nam kiem vA'n de- thudng 1uqng vai vien quan ve- S1,1

scat S1,1 thu nh~p can nhan vien cua chung niem Ye't cac ban cong bo trong thanh pho

ta thi gift tie-no rAng "chung toi tai day chi de' co die-u ki~n

Die-u nay se phil hdp hdn de' nhanh tot hdn cho vi~c danh du6i quan Cd Den, va

chong nhAn dudC so tie-n ~ua chung toi vi ho ne'u chung toi dB. chie'm thanh, dola 16i cua

can nd chung ~oi, theo toi nghi 1a 70.000 s1,1 ngd yVc va 81,1 dol dich ma ong T6ng doc

trong ~am 1881 (7). dB. Ung xli vai cht'mg toi" ma Ie ra phlli 1a 81,1

cQng tac thong minh hdn va khan kheo hdn.Tit ngay 25 de'n ngay 30 thang tu, cac ,

cong vi~c phil thanh vl1n duqc tie'p tl,lc, TA't Toi ky thac ong Kergaradec, vai tA't ca

ca nhftng khAu philo can 1~ dB. bi dong long khoan dung cua Ngai.

dinh va vut xuong duai cac hac. Bon 16 Ngay 6 thang nam 1882.

h6ng 1,an dB. duqc md ra d cac philo dai cac Tinh tr~ng hoa binh co vU trang duqc

clia Bac va clia Dong. gift tudng dol tot. Toi nh~n duqc tit ong

Chinh cac c6ng d hai phia nay dB. bi thao Rheinart, D~ di~n cua chinh phu Philp t~dA'u niem va dB. bi pha huy hoan toan cung Hue', mQt la thu de- ngay 27 thang tu. Toi

da vifft cho ong ta ngay 18 va ong ta cung chung ta d ndi day, nhung cung trong tinh

nh~n duQc thu cua ong Verneville ngay 23 tr~ng hi~n nay nha't thifft phiLi c6 100 ng\idithang tu. Hai la thu nay cho ong ta bifft d Hili Phong va 400 ng\idi d Ha NQi. De' dua

rAng vi~c danh thanh Ha NQi la s\j ki~n quan len Son Tay va d6ng gift Sdn Tay sauIon. Ong Rheinart khong giA'u die'u d6 voi khi cht'mg ta chiffm duQc, c~n c6 them 200trie'u dinh An-nam. Da c6 mQt s':1 nao dQng ng\idi nuao Vi Wi con c6 mQt d~ dQi linh do'

lon, nhung hinh nhu ngu'di ta phiLi cha'p bQ 100 nglidi rut ra tu cac tau "Tilsitt",nh~n s\j da r6i. Trong khi Chd dQi, ng\idi ta "Drac", "Hamelin" va "Parseval", qua la thuda gi1i cho ong To'ng doc, qua muQn, l~nh ngay 26 thang tu gtii ngai Thong doc, toi

giao nQp thanh trong tr~ng thai nhu truoc, chi yeu cAu tiffp them mQt nita d~i dQi linhva cho cac To'ng doc cac tinh khac khong danh bQ nua ma thoi.duoc lam gi chong lai chung ta. Ong To'ng Nh th '" -- h d., ..' u e cung se c ua u.doc tlnh N am Dinh va hoang than Hoangcho dffn luc nay dudng nhu vAn khong theo (} Ha NQi toi c6 cac tau "Fanfare",l " nh d ' C6 A't nh °'" d ", d ' ' nh "" "Sur p rise" "Mas sue" "Carabine" tau "Hai

~ o. rn leu ong a va leu " ,

bie'n dQng khac tren bd song Duong ndi rA't Phong" (truoc kia la tau cua Sd Chi huyc~n thie't cho vi~c cung cA'p nuoc ngQt cho cang) va tau "Cita L~t" (truoc kia la chie'cHili Phong. Hai tau "Carabine" va sa lup cua dQi Hoang gia). Tau "Drac" voi"Mas sue" tu 3 ngay nay da d tren con song doan thuy thu da giam bot dang vao Said6 de' phil huy cac s\j chuAn bi nay. Hoang Gon la noi n6 vao dua tin chie'm thanh Hathan Hoang tuyen bo y dinh cua ong ta ve' NQi. Toi da de' nghi ngai Thong doc gtiivi~c dua quan ve' Ha NQi va botri rfit nhie'u them cho Wi 100.000 d~n lo~i Gras, 150be mang gay chay. Hai tau "Surprise" va can thuOc no' va tau "Yatagan" duQc hQ tong"Fanfare" da bo tri truoc mw tau, Ve' phia bdi tau "Drac". Se khong baa gid c6 du philothuQng luu, mQt chu6i ke bAng cac thuYe'n thuYe'n d BAc Ky, anh hudng th':1c te'vatam ban de' tranh khoi S':1 may nii nay. th':1C s':1 cua cht'mg ta la la cd hi~u cuaKhong con gi khi1c ngoai tie'ng d6n va chung ta xuA't hi~n tren cac kenh, l~ch vanhftng S':1 chuAn bi nay ma cht'mg toi da. tren song H6ng.

d~p di. Toi da ra l~nh cung co khu nhuQng Chi rieng s':1 ki~n da phai taudia voi cac 10 cot d cac g6c va cac hang rao "Carabine" di trinh sat g~n Son Tay cachvf1ng chAco Cong vi~c duQc cac phu tie'n day 5 ngay da c6 gia tri toi 1.000 d6ng b~chanh nhanh ch6ng duoi S':1 chi huy cua d~ Dong Dudng, so thue' cht'mg ta thu duQc duy cong binh Dupommier, toi da tieu vao hili quan ngay ngay horn sau.dfiy mQt ph~n tie'n ma toi da tim thfiy d RA't nhie'u thuYe'n manh khong con sQtrong thanh. Th':1C ra toi muon cong vi~c bQn gi~c cuop va quan ,Cd Den va da lie'Utie'n hanh rfit nhanh. xuong Ha NQi.

Khu nhuQng dia, noi luon luon cAn phiLi Chi c6 tau "Hamelin" d Hili Phong. Ngayc6 it nhfit la 400 nglidi, se tranh duQC mQt ngay 28 thang tu, tau "Parseval" kh.ong the'cuQc danh up va nhfit la dol voi nhung cuQC vuQt qua bai cita song d Huff va chinh vi thffbaa dQng phie'n nhi~u. Toi khong cho la ma toi da chQn n6 de' di lien l~c voi ngaichimg ta c~n c6 dong nglidi d BAc Ky, nffu Rheinart (9). Ngai Rheinart khong the' saicht'mg ta bifft h~n chff nhung d':1 dinh cua l~m de' tau di sau vao trong bai cita song

Hbo cDO chi tit.t li~n quDD dt.n v':I chit.m thbnh...~

du~. Th~t v~y, a ndi mA quYe'n cua nhUng Toi khong bie't li~u die'u do co phai Iangu'di baa v~ ngAi Rheinart lA khong the' bi mQt tudng lai tot d~p bi ma;t di khong,cuOp do~t dol voi ong ta mA khong co ngAn nhung se gay ra S\1 tha;t b~ dang tie'C ve'dung~, mQi vi~c se tot de' chong I~ mQt chie'c lu~ vA mQt s\1 roc ph~m de'n uy the' cuatAu hay cac thuYe'n. Dola die'u mA Wi muon ch(mg ta a tren xU xa nay.tranh. Co die'U luon Iuon chAc chAn Ia ngAiRhe1. art I '" At gu'd' " ~t ' h. 1 Ne'u ch(mg ta thuc duc, nhung mot cachn tt mQ n 1 rtt co ng 1 uc va , .,khOA g ba "d' 1 "'" A 1 "' A" 'd thuc su, bang cach gill mot ngu'di nao don 0 gl 0 ng~l, Vtt ong ~ rttt udc ." A~' ,. "" ~ ,deA'ca d' H "" hi At 'nh A t ' , ~ " vao dieu dinh VOl Hue, ChI trong ba ngay0 tie, c mo m1 ong a VOl ngu'dl xth ~ th "" , A '

t C~- h ..., h khong cho phep su chAm tre dang sd ve'ttY uoc cua ong a. a.u p at co c 0 ong "." ..? ' ..x , ,ta At d '" b.nh nh .., At hi "'" , ngoat glao kieu An-nam dien ra, chung ta

mQ on 1 0 va mo c ec tau may. ..' ,dieA' d ' - 1, ," th dA": t hi " , , se nhAn dudc cua trieu dinh Hue, trongu 0 se a s~ ay 01 rang ep uoc ...'1874.' .hoAn canh hi~n nay, S\1 thua nh~n ne'n baa

hQ cua chung ta.Trong tinh tr~ng hi~n nay, ne'u cac su ,

"" d,..., 1 ", d ' '" "" , A h" " NgAy 13 thang nAm 1882.Vl~C ~ng ~1 d 0 Vtt neu co mQt l~p uocmoi, IAn nAy nghiem tuc, tac dQng de'n trie'u TAu "Parseval" dB. toi bai song a Hue'dinh Hue', thi se co quy dinh ro ve' S\1 pha ngay 7 thang nAm va ngAi Rheinart thongbo thanh duqc duy tri, nhu thanh Ha NQi, baa voi toi nhUng gi dB. xAy ra. Trie'u dinhgiu I~ mQt dQi quan d6n tni 600 ngudi a An-nam dB. ra;t roc dQng, nhung cam rocHa NQi (400 ngu'di dong aHA NQi, 200 quan du dQi nay dA khong keD dAi Iau. NgAitru hi), quYe'n duqc thong thudng 6n dinh Rheinart, theo tOi h~u thu cua toi gill ong

dol voi tau thuYe'n cua ch(mg ta, thue' quan T6ng doc, nghi rAng toi khong co y dinhtrong tay ch(mg ta, ve' m~t thu, trit vi~c chie'm thAnh, v~ sau nAy dA de' trie'u dinhngudi An-nam kie'm BOat so thue' thu dudC An-nam hie'u rAng ta;t ca de'u co the' die'uve' so thue' se khong bi che gia;u ho~c da~ dinh duqc bAng cach giao tra I~ thAnh,Iua ch(mg ta. Tom II:1i ne'n baa hQ cua chUng th~t ra Ia thanh dB. bi pha mQt phAn, vao

ta dA dudc thua nhAn vA la thuc te' a Trung trong tay nhUng quan chuc caD ca;p ngudiKy ho~c it ra IA a Bic Ky,' An-nam, nhUng ngu'di se duqc gill de'n cho

toi. Nhung quan chuc nay dB. lAp tuc IenMQt die'u cAn chu y lA co du lu~n bie'u lQ dudng cimg tau "Parscval" va dB. toi Ha Noi

ra va khong the' xem thudng, bai vi no ngay 10 thang nAm. Hai quan chuc chinhnhAm ling hQ vA tuyen truYe'n cho mQt mang chuc danh phai vien thu nha;t vA thungudi dang de' y Ia ngAi LAnh s\1 Anh hai cua Vua tam thdi chili trach nhiem, ., ,Palgrave tl:1i BAng-coc. T6ng doc va Quan phu (TuAn phu-ND).

Du Iu~n nay cho tha;y, dang Ie phRi cha;p Vien quan., thu nha;t Ia TrAn Dinh Tuc,nh~n ne'n baa hQ cua chung ta thi Trung nguyen Tong doc Ha N Qi, Ia mQt C\l giaKy I~ dang minh cho Trung Hoa. duqc quy me'n va boa nhB.; vien quan thu

hai ra;t thong minh va h6 hai, duoi con mAtNe'u ch(mg ta khong muon chong I~i du cua chung Wi.

Iu~n do, thi se co nhie'u kho khAn tudng dol C A th "' d I di d "" A" d A' ,.. '..? ,uoc u. ng udng en Vttn e traoIon xay ra ve sau de lam chung ta phai tu t .. th~-1.. Nh .~ '"A ~ hb.. B ' K ' ra WU1. ung Vlen quan nttY y vQng

0 Ac y. ' , , ..chAc chAn rAng thanh se duqc trao tra cho

'.. .