Kwartalnik 'Studia Regionalne i Lokalne' - Rewitalizacja 2 ... · Rewitalizacja zdegradowanych obszarów poprzemysłowych i po wojskowych REGION DZIAŁANIA MAŁOPOLSKIE 6.1. Rozwój

WojciechJarczewski,MagdalenaDej

Wojciech JarczewskiInstytutRozwojuMiast,ul.Cieszyńska2,30-015Kraków,e-mail:[email protected]

Magdalena DejUniwersytetJagielloński,InstytutGeografiiiGospodarkiPrzestrzennej,ul.Gronostajowa7, 30-387Kraków,e-mail:[email protected]

rewitalizacja 2.0. działania rewitalizacyjne… w regionalnych programach operacyjnych 2007–2013 – ocena w kontekście nowego

okresu programowania1

Streszczenie: Funduszeunijne,którewlatach2007–2013zasiliłypolskągospodarkę,wpewnejczęściwykorzystanezostałytakżenadziałaniarewitalizacyjne.Niemniejrangatychdziałańwpo-szczególnychwojewództwachniebyłajednakowa,oczymświadczym.in.umiejscowienierewi-talizacjiwRegionalnychProgramachOperacyjnych(RPO)orazwielkośćprzewidzianychnaniąśrodków.Istotna różnica zaobserwowana została w odniesieniudoprocedurynaboruprojektów.Procedurata,prześledzonanaprzykładziewojewództwdolnośląskiego,małopolskiegoipodkar-packiego,wznacznymstopniuzadecydowałaoostatecznymefekcierewitalizacjiwskaliregional-nej,różnicującrodzajbeneficjentów,atakżeliczbęiwielkośćdofinansowanychprojektów.Wnio-skipłynącezprzeprowadzonejanalizynabierająszczególnegoznaczeniawperspektywienowegookresuprogramowania2014–2020.

Słowa kluczowe: rewitalizacja,RegionalneProgramyOperacyjne(RPO),funduszeUE.

revitalization 2.0. revitalization projects in the regional operational programmes 2007–2013 – assessment in the context of the new programming

peRiod

Abstract: EUFundsreceivedbythePolisheconomyin2007–2013insomeparthavealsobeenusedforrevitalizationactivities.However,therankoftheseactivitieswasnotthesameinparticu-larregions,asevidencedby,amongothers,therankofrevitalizationintheRegionalOperationalProgrammesandtheamountoffundsearmarkedforregeneration.A significantdifferencewasob-servedinrelationtotheselectionprocessoftheprojects.ThisprocedureexaminedontheexamplesoftheLowerSilesia,LesserPolandandPodkarpackievoivodshipsdeterminedthefinalresultoftherevitalizationattheregionalscale,varyingthetypeofbeneficiaries,aswellasthenumberandsizeofco-financedprojects.Conclusionsthatfollowfromtheanalysisbecomeparticularlyimportantinviewofthenewprogrammingperiod2014–2020.

Keywords: revitalization,RegionalOperationalProgrammes(ROPs),EuropeanFunds.

1 ArtykułzostałprzygotowanynapodstawiewynikówbadańprzeprowadzonychwramachekspertyzyopracowanejprzezInstytutRozwojuMiastdlaMinisterstwaRozwojuRegionalnegow2013r.pt.Rewitalizacja obszarów zdegradowanych w miastach – propozycje zmian prawnych.

Studia Regionalne i LokalneNr 1(59)/2015

ISSN 1509–4995doi: 10.7366/1509499515905

REWITALIZACJA2.0.DZIAŁANIAREWITALIZACYJNE… 105

Strukturyprzestrzennemiast,rozumianejakorelacjamiędzyelementamimor-fologicznymi, funkcjonalnymi, demograficznymi i społecznymi, nie są trwałeiulegająstałymprzekształceniom(zob.Liszewski2012).Niektóremiastalubichczęścidynamiczniesięrozwijają,innestagnująlubpopadająwkryzys.Wielkieprzemiany strukturprzestrzennychmiast zachodzącewokresiePRL-u, apóź-niejtakżeporoku1990,spowodowały,żepojawiłysięmiastalubichdzielnice,którezróżnychpowodówstraciłyzdolnośćdosamopodtrzymywalnegorozwo-ju i zaczęły popadaćw pogłębiający się kryzys (zob. Ziobrowski, Jarczewski2010).Wzachodnioeuropejskich ipółnocnoamerykańskichmiastachwypraco-wano licznemechanizmymające na celu zatrzymanie i odwrócenie negatyw-nychtrendówdegradacjimiast.Zabiegomtym,mniejwięcejpodkonieclat80.XXw.,nadanonazwę„rewitalizacja”(urban regeneration;Gotham2001;Hall2007),choćkoncepcjazintegrowanejinterwencjidlawsparciarozwojufragmen-tówmiastbyłarozwijanajużodlat50.i60.(zob.Tallon2010).Podstawowymicechamiwyróżniającymirewitalizację,zgodniezklasycznymjużdzisiajujęciemP.RobertsaiJ.Sykesa(2000),są:• kompleksowośćinterwencjiwreakcjinawieloczynnikoweźródłaproblemówdegradacji;

• maksymalnabudowaróżnegorodzajupartnerstw;• rozwójopartynaistniejącychzasobach;• włączanielokalnejspołeczności;• ochronadziedzictwamaterialnego;• ochronaśrodowiskaprzyrodniczegozeszczególnymnaciskiemnaenergoosz-czędność.Wpolskichmiastach, po2000 r.,w corazwiększej skali zaczętowykorzy-

stywaćmechanizmyrewitalizacji.Wszczególnościopieranosięnadoświadcze-niachfrancuskich(zob.Skalski2009),atakżeniemieckich(zob.Bryx,Jadach- -Sepioło2009) ibrytyjskich(zob.Guzik2009).W2000r.przyjętoNarodową Strategię Rozwoju Regionalnego 2001–2006,wktórejpierwszyrazrewitalizacjazostała uwzględniona jako element planowania strategicznego.Wykorzystującśrodkiprzedakcesyjne,apowejściudoUE–takżepieniądzewramach16Zin- tegrowanych Programów Operacyjnych Rozwoju Regionalnego (ZPORR),umożliwionomiastomplanowanieirealizowanieprojektówrewitalizacyjnych.Ta pierwsza „fala” rewitalizacji, choć niepozbawiona licznych mankamen-

tów,okazałasięjednaksukcesem(zob.Siemiński,Topczewska2009;Jarczewski2009; Jadach-Sepioło 2010), co spowodowało, że w okresie programowania2007–2013wielokrotniezwiększonośrodkinatencel.Spośród16polskichre-gionówtylkojeden–województwopodlaskie–niewłączyłrewitalizacjidoswo-jegoRPO.Zasadniczymcelemniniejszegoopracowaniajestopisaniemechanizmówalo-

kacji funduszydedykowanychrewitalizacjiwRPOwokresie2007–2013.Celtenzdecydowanosięosiągnąć,analizująckilkaźródełdanych:• na pierwszym etapie przeanalizowano zapisy dotyczące rewitalizacji wewszystkich16RegionalnychProgramachOperacyjnych;

WOJCIECHJARCZEWSKI,MAGDALENADEJ106

• na drugim etapie analizie poddano dane udostępnione przez MinisterstwoRozwojuRegionalnegodotyczącefaktycznychalokacjiśrodkówzRPOnare-witalizację;

• natrzecimetapienapodstawieanalizwtrzechróżnychwojewództwach(mało-polskim,podkarpackimidolnośląskim)opisanezostałyproceduryprzygoto-wanialokalnychprogramówrewitalizacyjnych(LPR),atakżeprocesynaboruprojektów.Tak zaprojektowane badania pozwoliły na wskazanie rekomendacji, które

mogąbyćprzydatnewkolejnymokresieprogramowania,nalata2014–2020.

Rewitalizacja w Regionalnych Programach Operacyjnych województw

Przed przystąpieniem dowłaściwej analizy konieczne jest określeniemiej-sca rewitalizacji w Regionalnych Programach Rewitalizacyjnych. To zaś niejestmożliwebezuprzedniego sprecyzowania,któredziałaniamożnauznaćzarewitalizacyjne.Wartobowiemzauważyć,żepojęcietostosowanejestobecniepowszechnie,aprzeztonadużywaneirozumianeczęstonieprawidłowo,napo-dobnejzasadziejakpojęcie„ekologia/ekologiczny”(zob.Czarnecki2009).Wartykuleprzyjętozasadę,żezewszystkichdziałańipoddziałańwramachosi

priorytetowych programów rewitalizacyjnych poszczególnychwojewództw zarewitalizacyjnebędąuznawanete,wodniesieniudoktórychnaetapieaplikowa-niaodofinansowanieprojektukoniecznabyłazgodnośćzLokalnymProgramemRewitalizacji(LPR)lubichlokalizacjanaobszarzeobjętymtakimdokumentem.AnalizazapisówRPOdlawszystkichregionówprowadzidownioskuobardzo

szerokimsposobieujmowaniarewitalizacjiwtychdokumentach.Jednocześniejejrozumienienawiązywałownichdodefinicjiwypracowanejwramachprojek-tubadawczegozamawianegopt.Rewitalizacja miast polskich jako sposób za-chowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrównoważonego rozwoju: „Rewitalizacja jest to skoordynowany proces, prowadzonywspólnieprzezwładzęsamorządową,społecznośćlokalnąi innychuczestników,będącyelementempolitykirozwojuimającynaceluprzeciwdziałaniedegradacjiprze-strzeni zurbanizowanej, zjawiskomkryzysowym,pobudzanie rozwoju i zmianjakościowych, poprzezwzrost aktywności społecznej i gospodarczej, poprawęśrodowiskazamieszkaniaorazochronędziedzictwanarodowego,przyzachowa-niuzasadzrównoważonegorozwoju”(Jarczewski2009,s.22).Możliwe jestuchwyceniepewnychelementówwspólnychdla15 regionów,

wktórychrewitalizacjazostałazaplanowana.Popierwsze,jestonapostrzeganajakoprocesmającyprowadzićdoszerokichzmiannaobszarzeprzewidzianymdorewitalizacjiinieograniczaćsięwyłączniedodziałańurbanistyczno-architek-tonicznych.Podrugie,przekształceniabędąceefektemrewitalizacjimająmiećcharakterzmianjakościowych,nietylkoilościowych.Potrzeciezaś,postulujesię postrzeganie działań rewitalizacyjnych jako impulsu do pobudzania samo-podtrzymującegosięrozwojuterenów,naktórychmająbyćprowadzone.


DziałaniarewitalizacyjnewkontekściecelówpriorytetowychRPO

AnalizazapisówRegionalnychProgramówOperacyjnychdla15województwumożliwiawyróżnienieczterechtypówregionówwzależnościodtego,wjakisposóbdziałaniarewitalizacyjnewpisująsięwcelepriorytetowe.Wczęściwo-jewództwrewitalizacjastanowigłównycelcałejosipriorytetowejRPO.Jesttonajczęstszy przypadek zaobserwowany w województwach: dolnośląskim, ku-jawsko-pomorskim,łódzkim,opolskim,świętokrzyskim,warmińsko-mazurskimiwielkopolskim(tabela1).Wkolejnejgrupieregionówdziałaniarewitalizacyjnesąjednymzelementówmającychnaceluwzmocnieniepozycjimiast–dotyczytowojewództw lubelskiego,mazowieckiego ipomorskiego.W jeszcze innychtraktujesięjejakoelementwzmacnianiaspójnościwewnątrzregionalnej(mało-polskie,podkarpackie),przyczymnaPodkarpaciurewitalizacjastanowijedynyelementrealizacjitegocelu,cosprawia,żemożebyćonozaliczonedopierwszejgrupywojewództw.Sąwreszcieregiony,wktórychrewitalizacjamasięprzyczyniaćdoosiągnięcia

innychkluczowychcelówzapisanychwRPO–poprawywzakresieinfrastruk-turyspołecznej(lubuskie)lubzrównoważonegorozwojowiośrodkówmiejskich(śląskie).Wwojewództwiepodlaskimnieprzewidzianonatomiastrewitalizacjiwżadnejzosipriorytetowych.Co istotne,miejsce rewitalizacjiwstrukturzeRPOnie idziewparzez fak-

tycznymjejznaczeniemwyrażanymchoćbywielkościąnakładówfinansowychnatencel.Itak,wielkośćśrodkównaprojektyrewitalizacyjnebyłanajwiększawwojewództwieśląskim(rycina1),wktórymrewitalizacjaniestanowiłagłów-negocelupriorytetu(tabela1),podczasgdynp.wwojewództwieopolskimpa-nowałazgołaodmiennasytuacja.

Nakładynarewitalizację–wielkośćistruktura

OilesamoumiejscowienierewitalizacjiwstrukturzeRPOniewskazujenarze-czywisteznaczenie,jakieprzypisujesięjejwpolitycewładzregionalnych,otylewielkośćśrodkówfinansowychprzeznaczanychnatedziałaniajestdobrymtegomiernikiem.WdalszejczęściopracowaniaprzeanalizowanodaneMinisterstwaRozwojuRegionalnegona tematwielkości funduszyunijnychprzeznaczonychnakategorięinterwencjinr61(Zintegrowane projekty dla odnowienia obszarów miejskich/wiejskich), jakrównieżliczbyiwartościprojektówwramachtejkate-gorii,wedługwojewództw.Poniższeanalizyodnosząsięwzwiązkuztymtylkodokategoriinr61,choćautorzymająświadomość,żeczęśćdziałańzwiązanychzrewitalizacjąbyłafinansowanatakżewramachinnychkategoriiinterwencji.Globalnawielkośćalokacjifinansowejnaprojektyrewitalizacyjneprzekroczy-

łanieznacznie1mldeuroibyłoto5,8%całkowitychśrodkówRPOwszystkichwojewództw.Łącznawartośćwszystkich sfinansowanych projektówwPolscewyniosła1,79mldeuro.Największąichwartośćsumarycznąodnotowanowwo-jewództwieśląskim(rycina1).


RE

GIO

ND

ZIA

ŁAN

IA

DO

LNO

ŚLĄ

SK

IE9.

1. O

dnow

a zd

egra

dow

anyc

h ob

szar

ów m

iejs

kich

w m

iast

ach

pow

yżej

10

tys.

mie

szka

ńców

9.2.

Wsp

arci

e dl

a pr

zeds

ięw

zięć

w z

akre

sie

mie

szka

lnic

twa

w m

iast

ach

poni

żej 1

0 ty

s. m

iesz

kańc

ów

PR

IOR

YTE

T

I. C

EL

GŁÓ

WN

Y P

RIO

RY

TETU

: REW

ITA

LIZA

CJA

9. O

dnow

a zd

egra

dow

anyc

h ob

szar

ów m

iejs

kich

na te

reni

e D

olne

go Ś

ląsk

a

KU

JAW

SK

O-

-PO

MO

RS

KIE

7. W

spie

rani

e pr

zem

ian

w m

iast

ach

i obs

zara

ch

wym

agaj

ącyc

h od

now

y

7.1.

Rew

italiz

acja

zde

grad

owan

ych

dzie

lnic

mia

st7.

2. A

dapt

acja

do

now

ych

funk

cji s

połe

czno

-gos

poda

rczy

ch te

renó

w p

oprz

emys

łow

ych

i pow

ojsk

owyc

h

ŁÓD

ZKIE

6. O

dnow

a ob

szar

ów

mie

jski

ch6.

1. R

ewita

lizac

ja o

bsza

rów

pro

blem

owyc

h6.

2. R

enow

acja

sub

stan

cji m

iesz

kani

owej

OP

OLS

KIE

6. A

ktyw

izac

ja o

bsza

rów

m

iejs

kich

i zd

egra

dow

anyc

h6.

1. R

ewita

lizac

ja o

bsza

rów

mie

jski

ch6.

2. Z

agos

poda

row

anie

tere

nów

zde

grad

owan

ych

ŚW

IĘTO

-K

RZY

SK

IE6.

Wzm

ocni

enie

ośr

odkó

w

mie

jski

ch i

rew

italiz

acja

m

ałyc

h m

iast

6.1.

Wzm

ocni

enie

regi

onal

nych

i su

b-re

gion

alny

ch o

środ

ków

wzr

ostu

6.2.

Rew

italiz

acja

mał

ych

mia

st

WA

RM

IŃS

KO

--M

AZU

RS

KIE

4. R

ozw

ój, r

estr

uktu

ryza

cja

i rew

italiz

acja

mia

st

4.1.

Hum

aniz

acja

blo

kow

isk

4.2.

Rew

italiz

acja

mia

st4.

3. R

estru

ktur

yzac

ja te

renó

w p

owoj

skow

ych

i pop

rzem

ysło

wyc

h

WIE

LKO

PO

LSK

IE4.

Rew

italiz

acja

obs

zaró

w

prob

lem

owyc

h4.

1. R

ewita

lizac

ja o

bsza

rów

mie

jski

ch

4.2.

Rew

italiz

acja

zde

grad

owan

ych

obsz

arów

pop

rzem

ysło

wyc

h i p

owoj

skow

ych

RE

GIO

ND

ZIA

ŁAN

IA

MA

ŁOP

OLS

KIE

6.1.

Roz

wój

mia

st

PR

IOR

YTE

T

II. C

EL

GŁÓ

WN

Y P

RIO

RY

TETU

: SPÓ

JNO

ŚĆ W

EWN

ĄTR

ZREG

ION

ALN

A

6. S

pójn

ość

wew

nątr

zreg

iona

lna

PO

DK

AR

PAC

KIE

7. S

pójn

ość

wew

nątr

zreg

iona

lna

7.1.

Rew

italiz

acja

mia

st7.

2. R

ewita

lizac

ja o

bsza

rów

zde

grad

owan

ych

7.3.

Akt

ywiz

acja

obs

zaró

w z

mar

gina

lizow

anyc

h go

spod

arcz

o

Tab.

1. D

ział

ania

rew

italiz

acyj

ne w

stru

ktur

ze R

PO

woj

ewód

ztw


III. C

EL

GŁÓ

WN

Y P

RIO

RY

TETU

: WZM

OC

NIE

NIE

RO

LI M

IAST

W R

EGIO

NIE

LUB

ELS

KIE

3. A

trak

cyjn

ość

obsz

arów

m

iejs

kich

i te

reny

in

wes

tycy

jne

3.2

. Rew

italiz

acja

zde

grad

owan

ych

tere

nów

mie

jski

ch

MA

ZOW

IEC

KIE

5. W

zmac

nian

ie ro

li m

iast

w ro

zwoj

u re

gion

u5.

2. R

ewita

lizac

ja m

iast

PO

MO

RS

KIE

3. F

unkc

je m

iejs

kie

i met

ropo

lital

ne3.

2. W

zros

t atra

kcyj

nośc

i prz

estrz

eni m

iejs

kiej

3.3.

Infra

stru

ktur

a ro

zwoj

u m

iast

– w

spar

cie

poza

dota

cyjn

e

LUB

US

KIE

4. R

ozw

ój i

mod

erni

zacj

a in

fras

truk

tury

spo

łecz

nej

4.3.

Rew

italiz

acja

zde

grad

owan

ych

obsz

arów

mie

jski

ch i

wie

jski

ch

ŚLĄ

SK

IE6.

Zró

wno

waż

ony

rozw

ój m

iast

6.2.

Rew

italiz

acja

obs

zaró

w z

degr

adow

anyc

h

RE

GIO

ND

ZIA

ŁAN

IAP

RIO

RY

TET

IV. I

NN

E C

ELE

RE

GIO

ND

ZIA

ŁAN

IAP

RIO

RY

TET

ZAC

HO

DN

IO-

PO

MO

RS

KIE

5. T

urys

tyka

, kul

tura

i rew

italiz

acja

5.5.

Rew

italiz

acja

6. R

ozw

ój fu

nkcj

im

etro

polit

alny

ch6.

6. R

ewita

lizac

ja n

a ob

szar

ze m

etro

polit

alny

m

Uw

aga:

w R

PO

woj

ewód

ztw

a po

dlas

kieg

o w

ogó

le n

ie p

rzew

idzi

ano

dzia

łań

rew

italiz

acyj

nych

.Źr

ódło

: opr

acow

anie

wła

sne

na p

odst

awie

RP

O w

ojew

ództ

w n

a la

ta 2

007–

2013

.


050

100150200250300350400450

mln

eur

o

Fundusze UE

Województwo

Fundusze z pozostałych źródeł

Ryc. 1. Alokacja funduszy UE oraz środków z pozostałych źródeł na projekty rewitalizacyjne (kategoria interwencji nr 61) według województw

Uwaga: obliczeń wielkości alokacji dokonano, przyjmując średni kurs 1 euro na poziomie 4,2 zł.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z 28 lutego 2013 r., MRR.

Zwracająuwagębardzodużeróżniceregionalnewwielkościśrodkówprze-znaczanychnarewitalizację.Opróczwojewództwaśląskiego,wktórymwynio-słyone226,3mlneuro,nakładytebyływysokietakżewwojewództwiełódzkim,choćichwartośćbyłajużdwukrotnieniższa(99,7mlneuro).Jeszczemniejszebyłyonewwojewództwach:małopolskim,pomorskimidolnośląskim,wkaż-dymprzypadkuprzekraczającjednak70mlneuro.Wyraźnieniższenakładyod-notowanowlubuskim(20mlneuro)iopolskim(18mlneuro).Wwojewództwiepodlaskimniewykorzystanonatakiedziałaniażadnychśrodków.Całkowita, bezwzględnawielkość alokacji na działania rewitalizacyjnewe-

długregionówdajeinnyobrazaniżeliudziałtychśrodkówwcałkowitejwielko-ścialokacjiwRPO.Takżeiwtymujęciunajlepiejwypadawojewództwośląskie(13%)anajgorzej,pomijającPodlasie,mazowieckie(1,6%)(rycina2).Wielkośćalokacjiper capita(rycina3)dajejeszczeniecoinnyobraz.Najlepiej

wypada tuwojewództwo świętokrzyskie,wktórym średnionamieszkańcanadziałaniarewitalizacyjnewydatkowano53,3euro,awdalszejkolejnościśląskie(48,9 euro) oraz warmińsko-mazurskie (41,8 euro). Zarazem jednak w woje-wództwachlubelskim,lubuskim,opolskim,wielkopolskimimazowieckimkwo-tytebyływyraźniemniejsze,wżadnymprzypadkunieprzekraczając20euronamieszkańca.


9,5%

6,0%

3,7%

13,0%

6,6%

8,9%

4,5%

3,6%

1,6%4,1%4,0%

6,7%

5,7%

8,2%

4,2%

Udział alokacji na działaniarewitalizacyjne (kat. interwencji nr 61)w całkowitej alokacji RPO

0 50 100 km

Powyżej 6,7%

4,5–6,7%

Poniżej 4,5%

Brak działań związanych z rewitalizacją

9,5% – udział alokacji na działania rewitalizacyjne w całkowitej alokacji RPO

Ryc. 2. Wielkość nakładów na rewitalizację (kategoria interwencji nr 61) w całkowitej alokacji RPO



39,3

25,7

17,8

48,9

26,8

53,3

25,3

19,7

5,815,719,4

31,7

41,8

33,7

21,0

Alokacja finansowa na działania rewitalizacyjne (kat. interwencji nr 61)w euro na 1 mieszkańca

0 50 100 km

Powyżej 39,3

19,8–39,3

Poniżej 19,8


25,3 – wartość projektów rewitalizacyjnych na 1 mieszkańca

Ryc. 3. Nakłady finansowe na rewitalizację (kategoria interwencji nr 61) per capita według województw


Tak jakw przypadku innych projektówfinansowanych zRPOna całkowi-tąwielkośćalokacjiskładająsiępieniądze,któremogąpochodzićztrzechźró-deł:UniiEuropejskiej(wtymEuropejskiegoFunduszuRozwojuRegionalnego,Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności), publicznychfunduszykrajowych(budżetpaństwaibudżetjednosteksamorząduterytorialne-go),atakżepieniędzyprywatnychinwestorów.Wwiększościregionówzdecy-dowanączęśćwkładustanowiłyfunduszeUE,przyczymnajwiększyichudział–81%–odnotowanowmazowieckim,anapoziomieconajmniej60%–wpod-karpackim,śląskim,wielkopolskim,zachodniopomorskimilubelskim(rycina4).Dużywkładfunduszypochodzącychzbudżetówgminwprzypadkuprojektów

realizowanychwwojewództwachpomorskimilubuskimsprawia,żeudziałfundu-szyUEjesttamrelatywniemałyinieprzekracza50%.Zkoleiwwielkopolskimizachodniopomorskimzwracauwagęznaczącyudziałśrodkówzbudżetupaństwa,włódzkimiwarmińsko-mazurskimzaś–pieniędzyinwestorówprywatnych.


Alokacja finansowa na działania rewitalizacyjne (kat. interwencji nr 61)w euro na 1 mieszkańca

0 50 100 km

Powyżej 39,3

19,8–39,3Poniżej 19,8


66%2%

31%

1%

43%

37%

20%

45%45%

7%

3%

54%45%

1%

53%46%

1%

>1%

56%43%

1%

>1%

57%30%

12%

>1%

60%40%

>1%

64%

18%1%

17% 81%

14%2%

3%

78%

21%>1%

>1%

60%39%

1%

63%

15%7%

15%

44%56%

>1%

58%37%5%

>1%

Struktura finansowa projektów rewitalizacyjnych:

Środki UE Budżetpaństwa

Pozostały wkład publiczny

Wkład prywatny

Całkowita wartośćprojektów w mln euro

31,2

388,8

Ryc. 4. Struktura nakładów na rewitalizację według źródeł finansowania w ujęciu regionalnym

Uwaga: obliczeń wielkości alokacji dokonano, przyjmując średni kurs 1 euro na poziomie 4,2 zł.


Nietylkowielkośćnakładówfinansowych,lecztakżeliczbaprojektówiichśredniawartośćróżnicująregionywzakresiewielkościnakładównarewitalizację(tabela2).NajwięcejprojektówudałosięzrealizowaćnaDolnymŚląsku–218,zczego23weWrocławiu.Niebyłytojednakprojektyduże–średniawartośćkażdegoznichwyniosłaok.670tys.euro,podczasgdynp.wwojewództwachłódzkimczywielkopolskimbyłotoponaddziesięciokrotniewięcej(odpowiednio6,6oraz11,5mlneuro).Zwracauwagęprzypadekwojewództwawielkopolskie-go,gdziezrealizowanozaledwiekilka,jednakbardzodużych,kosztownychpro-jektów.Zupełnie innąspecyfikęmawojewództwopomorskieodznaczającesięnajwiększąpowszechnościądziałań rewitalizacyjnych–przeprowadzono jeażw85miejscowościach.

WOJCIECHJARCZEWSKI,MAGDALENADEJ114Ta

b. 2

. Zes

taw

ieni

e w

arto

ści i

licz

by p

roje

któw

rew

italiz

acyj

nych

(kat

egor

ia in

terw

encj

i nr 6

1) w

pos

zcze

góln

ych

woj

ewód

ztw

ach

Woj

ewód

ztw

oC

ałko

wita

war

tość

pr

ojek

tów

(w m

ln e

uro)

Licz

ba p

roje

któw

Śre

dnia

war

tość

pr

ojek

tu(w

mln

eur

o)

Licz

ba m

iejs

cow

ości

, w

któ

rych

re

aliz

owan

e by

ły

proj

ekty

Licz

ba p

roje

któw

w m

ieśc

ie

woj

ewód

zkim

Dol

nośl

ąski

e14

6,95

218

0,67

3723

Kuj

awsk

o-po

mor

skie

121,

4991

1,34

3115

(B)/1

8 (T

)

Lube

lski

e64

,02

292,

2117

9

Lubu

skie

38,9

818

2,17

122

(GW

)/3 (Z

G)

Łódz

kie

216,

0333

6,55

218

Mał

opol

skie

107,

1855

1,95

502

Maz

owie

ckie

78,9

325

3,16

185

Opo

lski

e31

,20

291,

0817

7

Pod

karp

acki

e70

,21

830,

8548

2

Pom

orsk

ie17

5,66

163

1,08

857

Ślą

skie

388,

7669

5,63

503

Św

ięto

krzy

skie

93,8

461

1,54

562

War

miń

sko-

maz

ursk

ie10

3,98

102

1,02

3328

Wie

lkop

olsk

ie91

,71

811

,46

81

Zach

odni

opom

orsk

ie60

,56

321,

8918

4

Ogó

łem

1789

,49

1016

1,76

501

139

Obj

aśni

enia

skr

ótów

: B –

Byd

gosz

cz, T

– T

oruń

, GW

– G

orzó

w W

ielk

opol

ski,

ZG –

Zie

lona

Gór

a.

Źród

ło: o

prac

owan

ie w

łasn

e na

pod

staw

ie d

anyc

h z

28 lu

tego

201

3 r.,

MR

R.


Rewitalizacja w Regionalnych Programach Operacyjnych województw małopolskiego, podkarpackiego i dolnośląskiego

RóżnepodejściaizałożeniapoczynionewUszczegółowieniachRPOposzcze-gólnychregionówposkutkowałybrakiemjednegospójnegopodejściadofinan-sowaniarewitalizacjinaszczebluregionalnymwPolsce,atymsamym–bardzoróżnychefektówpodejmowanychdziałańrewitalizacyjnych.Wniniejszymarty-kulezdecydowanosięnaanalizęprzykładutrzechwojewództw:dolnośląskiego,podkarpackiego imałopolskiego.Zewstępnej analizywynikało, że te trzy re-gionyreprezentujątrzygłównetypypodejściadoprogramowaniarewitalizacjiwRPO.NaPodkarpaciuprzyjętobardzoliberalnezasady,pozwalająceskładaćaplikacjeośrodkiwszystkimpodmiotomkwalifikowanym,wMałopolsceprzy-jętoskrajnierestrykcyjnezasadyumożliwiającerealniepozyskaniejednegolubdwóch projektów rewitalizacyjnych przez jednomiasto, a na Dolnym Śląskuzastosowanoinnowacyjnepodejściepolegającenacałkowitejniemalrezygnacjizkonkursowegotrybudzieleniaśrodków na rewitalizację na rzecz negocjowa-nia listy projektów przeznaczonych do dofinansowania.Przed przystąpieniemdowłaściwej analizy trzechwymienionych regionów

napodstawiewywiadówzurzędnikamiuczestniczącymiwprocedurzenaboruprojektów, przeanalizowano liczne dokumenty, w tym: Regionalne ProgramyOperacyjnewrazzUszczegółowieniami,atakżedokumentacjęzwiązanązopra-cowywaniemzarównoLokalnychProgramówRewitalizacji (m.in. regulaminyorazwytyczne),jakiprojektów(m.in.dokumentacjęzwiązanąznaborempro-jektówiwynikinaborów).

PrzygotowanieiocenaLokalnychProgramówRewitalizacji

IstnienieLokalnychProgramówRewitalizacjidlaokreślonegoobszarumiastawprzypadkukażdegoztrzechanalizowanychwojewództwstanowiłowarunekkoniecznyubieganiasięopieniądzenarewitalizację.Regionytewyraźnieróżni-łysięnatomiastmiędzysobąpodwzględemprocedurakceptacjiLPR-ówprzezposzczególneUrzędyMarszałkowskie.NaDolnymŚląskuprzygotowanazostałaspecjalnainstrukcjadoopracowywa-

niatychdokumentów.Napierwszymetapie,powypracowaniuwstępnegokształ-tu takiego dokumentu, był on dyskutowany między przedstawicielami władzsamorządowych poszczególnychmiast aUrzędemMarszałkowskim.Dyskusjitejpodlegałazwłaszcza listaprojektówrekomendowanychprzezwładzemiastdorewitalizacji.ToUrządMarszałkowskiwostatecznościakceptowałkońcowykształtLokalnychProgramówRewitalizacji.Inne podejściew tym temacie zaprezentowaływładzewojewództwamało-

polskiego.WtymregioniezastosowanobowiemprecyzyjnewytycznewpostaciinstrukcjidoprzygotowaniaLokalnychProgramówRewitalizacji,którejednakwpraktycetraktowanojakopewneogólneramy,odktórychmożliwebyłyod-stępstwa.Niemniejmiastaubiegającesięodofinansowywanieprojektówrewita-lizacyjnychstarałysięściśleichprzestrzegać.WMałopolsceLPR-yobjętebyły


procedurąocenymerytorycznej,którawchodziławskładewaluacjiposzczegól-nychprojektów.NaPodkarpaciuLokalneProgramyRewitalizacjiopracowywanebyływedług

określonychwytycznych i stanowiły jeden z elementówdokumentacji projek-towejdlakażdegoskładanegoprojektu.Wzwiązkuztymichuchwaleniebyłowymaganewpierwszejkolejności.

Programowaniepartnerstwikoordynacjaprojektów

Dlarealizacjidziałańrewitalizacyjnychogromnieistotneznaczeniemaszero-korozumianapartycypacjaspołeczna,któraobjawiasięm.in.poprzezangażo-waniepartnerówzewnętrznychorazwykorzystywaniepieniędzyzdodatkowychźródeł(zob.Janas,Jarczewski2010).Takżeipodtymwzględemzarysowująsięwyraźneróżnicemiędzytrzemaanalizowanymiregionami(tabela3).NaDolnymŚląskuwładzemiejskie, dysponując określoną ilością środków

finansowych,mogły rekomendowaćdowolną liczbęprojektów, przy czymniemiałoznaczenia,czysątoprojekty„miejskie”,czyproponowaneprzezpartne-rów zewnętrznych.O finansowaniemogły ubiegać się jedynie projekty, którewpisanezostałydoLokalnychProgramówRewitalizacji.Liczbaprojektówreali-zowanychwposzczególnychmiastachznaczącosięróżniła,np.weWrocławiudofinansowano43projektyrewitalizacyjne,podczasgdywWałbrzychubyłoicho14więcej.Podwzględemwłączaniapartnerówzewnętrznychnajbardziejniekorzystnie

prezentująsięprzepisywojewództwamałopolskiego.Wynikatoprzedewszyst-kimz faktu, żedlakażdegoośrodkamiejskiegoustalonezostałoograniczeniewpostacimaksymalniedwóchaplikacjiprojektowychdlajednegoprogramure-witalizacji.Jednocześniewładzemiejskiepodejmowałystarania,byprojektyteskładane były przez urządmiasta.W rezultacie tylkow nielicznychmiastachprojektyrealizowałypodmiotyzewnętrzne,ajeślijużtaksiędziało,tobyłytoprzedsięwzięcia znacznie mniejsze od inicjatyw „miejskich”.Wyjątkowa podtymwzględemsytuacjamiałamiejscewWolbromiu.Ponadtopowszechnąprak-tykązestronywładzmiejskichbyłozniechęcaniepotencjalnychinwestorówdostaraniasięopieniądzenadziałaniarewitalizacyjne,dążącdowyeliminowaniakonkurencjijużnaetapieopracowywaniaLokalnychProgramówRewitalizacji.Jeszczeinnasytuacjaistniaławwojewództwiepodkarpackim,wktórymdo-

szłodonajszerszegokonkurowaniazesobąprojektów.WtymbowiemregionieodofinansowaniemógłsięstaraćkażdyprojektwpisanydoLPR-uprzezupraw-nionypodmiot.Wrezultaciemiałamiejscesytuacjakonkurowaniazesobąpro-jektówzróżnychmiast.Skutkiemtakichzapisówbyłoprzeznaczanieśrodkówdlanajlepiejocenionychprojektów,niezaśdlakonkretnychmiast.Realizowaneprzedsięwzięciarewitalizacyjnewżadensposóbniebyły powiązanezwielko-ściąkonkretnychmiastczyichrangąwhierarchiiosadniczejaniteżzeskaląichdegradacji.WrezultaciewtakichmiastachjakRzeszówczyMieleczrealizowa-nopodwaprojekty,podczasgdywPrzemyśluażtrzynaście.Trzebajednakza-uważyć,żewtymostatnimośrodkuprzedsięwzięciateniepozostawałyzesobą


wżadnymzwiązku,władzemiejskieniemiałyzaśmożliwościwpływanianaichkształtczykoordynacjiposzczególnychdziałańzesobą.

Procedury naboru projektów

Odrębnejuwagiwymagasamaproceduranaboruprojektów.Byłaonaróżnawkażdymzanalizowanychregionów,przyczymwMałopolsceinaPodkarpaciuograniczyłasiętylkodojednegonaboru,gdyżwrazznimdostępneśrodkizo-staływyczerpane.Zkolei naDolnymŚląskuodbyły sięw sumie trzynaboryprojektów,przyczymdwapierwszezagospodarowywałyfunduszeprzyznanenadziałaniarewitalizacyjne,trzecizaśmiałnaceluwykorzystaniepieniędzy,któreniezostałyzagospodarowanewramachdwóchwcześniejszychnaborów(łącznieok.10%całkowitejwartościfunduszyprzeznaczonychnarewitalizację).Miałoncharakterotwarty,cooznacza,żeodofinansowaniemogłyubiegaćsięwszystkieprojektyfigurującewposzczególnychLokalnychProgramachRewitalizacji.Przyjętewposzczególnychregionachodmienneprocedurynaborówprzeło-

żyłysięnaichwyniki.Itak,wwojewództwiemałopolskimzrealizowanowsu-mie47projektów(tabela3),którychwartośćbyłajednak,wzestawieniuzpo-równywanymi regionami, największa. Na Podkarpaciu mimo większej liczbyzrealizowanychprojektów(59)ichwartośćbyłao35%mniejszaniżwsąsied-nimwojewództwie.Zkoleiwwojewództwiedolnośląskimśrodkina rewitali-zacjęwydatkowanow ramach 300 projektów, a ich sumarycznawartość byłaook.35mlneurowyższaniżwMałopolsce.Istotnymelementemróżnicującymanalizowaneregionyjestzwiązekwielko-

ści środkówprzeznaczanychna rewitalizację z liczbąmieszkańcówczy rangą

Tab. 3. Wytyczne regulujące liczbę projektów składanych przez poszczególne miasta

Region WytyczneMaksymalne dofinansowanie całkowitej wartości projektu (w %)

Podkarpackie Brak ograniczenia liczby projektów dla poszczególnych miast. Osobne środki dla spółdzielni oraz wspólnot mieszkaniowych.Projekty komunalne konkurowały z projek-tami składanymi przez inne podmioty.Realnie jeden urząd miasta mógł się starać o środki na jeden projekt.

85

Małopolskie Jeden urząd miasta mógł się starać maksymalnie o dwa projekty, ale z miasta dofinansowanie mogły otrzymać także najwyżej dwa projekty, więc urzędy starały się nie dopuszczać do konkursu innych podmiotów.

70

Dolnośląskie W ramach środków zapisanych dla miasta, na podstawie LPR-u, była możliwość skła-dania dowolnie dużej liczby aplikacji.

70

Źródło: opracowanie własne.


miast.Wwojewództwachmałopolskimipodkarpackimzwiązektenwłaściwiesięniezaznaczał(rycina5),czegodobitnymprzykłademsąDobczyce.ZkoleinaDolnymŚląsku(rycina6)wartośćprojektównawiązywaładowielkościpo-szczególnychośrodków.

Wartość projektuw mln euro

Liczba ludności

do 20 tys.20–100 tys.powyżej 100 tys.

Drogi krajowe

Ryc. 5. Sumaryczna wielkość dofinansowania projektów rewitalizacyjnych w miastach województwa małopolskiego (Działanie 6.1.A MRPO) i podkarpackiego (Oś Priorytetowa VII PRPO)

Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników naborów.

Tab. 3. Dofinansowanie projektów rewitalizacyjnych w województwach dolnośląskim, małopolskim i podkarpackim

Kryteria porównania województwWojewództwo

dolnośląskie małopolskie podkarpackie

Całkowita wartość projektów (mln euro)

145,25 110,97 71,51

Liczba projektów 298 47 59

Liczba miast, w których realizowa-ne projekty rewitalizacyjne

66 37 30

Liczba projektów w mieście woje-wódzkim

43 2 2

Wartość projektów w mieście woje-wódzkim (mln euro)

15,53 9,37 7,29



Wartość projektuw mln euro Liczba ludności

do 20 tys.

20–100 tys.

powyżej 100 tys.

Drogi krajowe0 12,5 25 50 75 100km

1051

0,5

Ryc. 6. Sumaryczna wielkość dofinansowania projektów rewitalizacyjnych w miastach województwa dolnośląskiego (Działania 9.1 i 9.2 DRPO)


Pracownicy urzędówmarszałkowskich, z którymi przeprowadzano wywia-dynaetapieewaluacjifinansowaniarewitalizacjiwposzczególnychregionach,zgłosilim.in.następująceuwagi:

Podkarpacie: „projekty to luźne punkciki namapie”. Zrealizowano szeregprojektówistotnychdlalokalnychspołeczności,alenieskładałysięonenazinte-growaneprogramyrewitalizacji.

Małopolska:„nieudałosięosiągnąćzintegrowanejrewitalizacji”.Wytycznewłaściwiezablokowaływspółpracęzpodmiotaminiezależnymiodwładzlokal-nych.Sameprojekty„miejskie”niedawałypotencjałunarealizację„komplek-sowych”rozwiązań.

Dolny Śląsk: „w częścimiast projekty sumują się, dając kompleksową in-terwencję”.Mimopewnychograniczeńwydatkowanieśrodkówuznanozawła-ściwe.Niektóremiastazdołałydoprowadzićdorealizacjinawetkilkudziesięciuróżnych,choćzintegrowanychprojektów.


Podsumowanie

Zprzeprowadzonejanalizywynika,żedostępne,ograniczonefunduszenare-witalizacjębyłyprzeznaczanenabardzoróżnetypyinterwencji,coskutkowałozjednejstronydużympopytemnateśrodki,azdrugiej–bardzozróżnicowany-miiczęstosłabozintegrowanymizesobąprojektami.AnalizazapisówzawartychwUszczegółowieniach16RegionalnychProgramówOperacyjnychorazdanychudostępnionychprzezMinisterstwoRozwojuRegionalnegopokazuje,żewokre-sieprogramowania2007–2013regionyodznaczałysiędużymzróżnicowaniemwpodejściudodziałańrewitalizacyjnych.Wniektórychregionachrewitalizacjastanowiłajedenzkluczowych,priorytetowychcelówRPO.Wwiększościwoje-wództwbyłajednakpostrzeganajakojednoznarzędzirealizacjicelówpolitykirozwoju,m.in.kształtowaniaspójnościwewnątrzregionalnejbądźwzmacnianiaroli miast. Zróżnicowane podejście do działań rewitalizacyjnych przejawiałosiętakżewzróżnicowanejalokacjifinansowejnatedziałania.Wzależnościodregionuipotrzebznaczącoróżniłysięzarównobezwzględnawartośćśrodkówprzeznaczonychnarewitalizację,jakiichwartościper capita.Należy zaznaczyć, że z przeprowadzonej analizywynika, iż kluczową rolę

w strukturze finansowania rewitalizacji odgrywały środki pomocowe UE.Znaczeniezarównokrajowegowkładupublicznego,jakiśrodkówprywatnychbyłoograniczone.Porównanieprocedur i efektównaborównaDolnymŚląsku,wMałopolsce

inaPodkarpaciuumożliwiłozidentyfikowanieiopisanieskutkówwprowadzeniadoRPOposzczególnychregulacjiiprocedur:• WMałopolsceograniczeniedodwóchliczbyprojektów,któremogłybyćskła-danewramachjednegoLPR-u(wpraktyce–zjednegomiasta),spowodowało,żewładzelokalnemaksymalizowaływartośćprojektóworazstarałysięznie-chęcaćinnychpartnerówdoskładaniawniosków.

• Wwojewództwiepodkarpackimdopuszczeniedoskładaniawnaborzewszyst-kichprojektówzapisanychwLPR-achspowodowało,żeniktniebyłwstaniekoordynować procesu oceny i później realizacji poszczególnych projektów.Nieudałosięwygenerowaćsynergiiiwartościdodanej,mimożewwielumia-stachrealizowanopokilka,anawetkilkanaścieprojektówwramachśrodkównarewitalizację.

• WMałopolsceinaPodkarpaciubrakpowiązaniawielkościśrodkówprzezna-czonychnarewitalizacjęzwielkością,rangąlubstopniemdegradacjiposzcze-gólnychmiastdoprowadziłdonierównomiernegorozmieszczeniawnichlicz-byiwartościśrodkówdedykowanychrewitalizacji.Nowa perspektywa finansowa UE stwarza nieco inne ramy organizacyjne

dla działań rewitalizacyjnych. W okresie programowania 2014–2020 wydat-kowanie środków unijnychw znaczniewiększym stopniu niż dotychczas od-bywać się będzie bowiem poprzez zintegrowane interwencje ukierunkowaneterytorialnie (Programowanie perspektywy finansowej na lata 2014–2012…).JakdeklarujeMarceliNiezgoda,podsekretarz stanuwMinisterstwieRozwojuRegionalnego, nowy instrument finansowania inwestycji miejskich w postaci


tzw.ZintegrowanychInwestycjiTerytorialnychwykorzystanyzostanietakżenarewitalizacjębudynkówiprzestrzenimiejskiej(„FunduszeUE2014–2020…”).Oznaczatom.in.,żedecyzjedotyczącefinansowaniaokreślonychdziałań,ina-czejniżobecnie,zapadaćbędąnaszczebluniższymniżregionalny.ZintegrowaneInwestycjeTerytorialnewpierwszejkolejnościobejmąmiastawojewódzkieiichobszary funkcjonalne, jednak jak zaznaczaM.Niezgoda: „Znaszych rozmówzmarszałkamiwojewództwwynika,żeplanowanesąteżinwestycjeterytorialnewokółmiast subregionalnych, identyfikowanychwedługkoncepcji przestrzen-negozagospodarowaniakraju,wielkości50–100tys.mieszkańców”(„FunduszeUE2014–2020…”).Przeprowadzonaanalizawskazuje,żeszczególnieatrakcyjnymmodelempo-

działuśrodkównarewitalizacjęzRPOjestsystemzastosowanywwojewódz-twiedolnośląskim.Rezygnacjaztrybukonkursowegonarzecznegocjacjilistyprojektówmiędzymiastemaurzędemmarszałkowskimmożepozwalaćnaopty-malizacjęwykorzystaniaśrodkówizwiększeniaudziałupartnerówspołecznych.Atrakcyjnawydajesięteżkoncepcjaprzyznaniamiastomstałejalokacjifinanso-wejzRPOnarewitalizację(np.wedługliczbymieszkańców),którazachęcadorealizacjidużejliczbyprojektówidajeszansenazwiększenieudziałupartnerówspołecznychibiznesu.Wartotakżezastanowićsięnadzmniejszeniemwielkościdofinansowaniaz70%,awniektórychprzypadkachnawet85%–do30–40%.MimozmieniającychsięramorganizacyjnychwykorzystywaniaśrodkówUE

przedstawionewartykulewnioskistanowiąpodstawędolepszegoprojektowaniapolitykimiejskiejnaszczeblulokalnymwokresieprogramowania2014–2020.

Literatura

BarcaF.,2009,An Agenda for a Reformed Cohesion Policy. A Place-based Approach to Meeting European Union Challenges and Expectations,Brussels:DGRegio.

BryxA., Jadach-SepiołoA. (red.), 2009,Rewitalizacja miast w Niemczech, Kraków:InstytutRozwojuMiast.

CzarneckiB.,2009,Recenzjaksiążki:SiemińskiW.,TopczewskaT.,2009,Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu funduszami UE w latach 2004–2008,Warszawa:Difin,http://igpim.pl/publikacje/str09_1-4/Recenzja.pdf[dostęp:30.07.2013].

„FunduszeUE2014–2020:więcejna inwestycjemiejskie”,Dziennik Gazeta Prawna, 29.07.2013, http://biznes.gazetaprawna.pl/artykuly/721810,fundusze-uenanse-samo-rzad-inwestycje.html[dostęp:30.07.2013].

GothamK.F.(red.),2001,Critical Perspectives on Urban Redevelopment,Greenwich:JAIPress.

GuzikR.(red.),2009,Rewitalizacja miast w Wielkiej Brytanii,Kraków:InstytutRozwojuMiast.

HallT.,2007,Urban Geography,London–NewYork:RoutledgeTaylor&FrancisGroup.Jadach-SepiołoA.,2010,„RewitalizacjamiastwdokumentachstrategicznychwPolsce.

Odniesienie do projektu Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010–2020:Regiony,miasta,obszarywiejskie”,w:K.Skalski(red.),O budowie metod rewitaliza-cji w Polsce – aspekty wybrane,Kraków:InstytutSprawPublicznychUJ.


Janas K., JarczewskiW., 2010, „Model procesu rewitalizacji – poziom lokalny”, w:K.Janas,W.Jarczewski,W.Wańkowicz(red.),Model rewitalizacji miast,Kraków:InstytutRozwojuMiast.

Jarczewski W., 2009, „Skala degradacji miast w Polsce”, w: W. Jarczewski (red.),Przestrzenne aspekty rewitalizacji. Śródmieścia, blokowiska, tereny poprzemysłowe, pokolejowe i powojskowe,Kraków:InstytutRozwojuMiast.

Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010–2020: Regiony, miasta, obszary wiejskie, 2009,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego(projektz9września2009r.).

Liszewski S., 2012, „Formy i struktury przestrzennewielkich skupiskmiejskich”,w:S. Liszewski (red.),Geografia urbanistyczna,Warszawa:Wydawnictwo NaukowePWN.

Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2001–2006,2000,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegionalnego.

Programowanie perspektywy finansowej na lata 2014–2020 – uwarunkowania strategicz-ne,DepartamentKoordynacjiPolitykiStrukturalnejMRR,http://www.mrr.gov.pl/fun-dusze/Fundusze_Europejskie_2014_2020/Programowanie_2014_2020/Documents/uwarunkowania_strategiczne.pdf[dostęp:30.07.2013].

RobertsP.,SykesJ.,2000,Urban Regeneration: A Handbook,London:Sage.SiemińskiW.,TopczewskaT.,2009,Rewitalizacja miast w Polsce przy wsparciu fundu-

szami UE w latach 2004–2008,Warszawa:Difin.SkalskiK.,2009,Rewitalizacja we Francji – zarządzanie przekształceniami obszarów

kryzysowych w miastach,Kraków:InstytutRozwojuMiast.Strategia Rozwoju Kraju 2007–2015, 2006,Warszawa:MinisterstwoRozwojuRegio-

nalnego.TallonA.,2010,Urban Regeneration in the UK,London–NewYork:RoutledgeTaylor

&FrancisGroup.Ziobrowski Z., JarczewskiW. (red.), 2010,Rewitalizacja miast polskich – diagnoza,

Kraków:InstytutRozwojuMiast.