Embed Size (px)
DESCRIPTION
Â
Citation preview
KllrtSayr I Haziran-Tcmmuz 2012 Fiyat 10 ü
rlhrKürtler Tarihle, Tafih Kürtlerle Buluguyor
www.netew
e.com
www.netew
e.com
DIpN9T ffi; DIpNeT #*
DIpNeT *:*;, DIpN9T r*i;
www.netew
e.com
KURT TARiHi
YTYIII IUNUUBerat Aqrl (istanbul Sehir Üniversitesi), AhmetHam-di Akkaya (tJniversiteit Gent), Aimet Serdar Aktürk{university of Arkansas), Kaya Akyrldrz (BinghamptonUniversity), Rohat Aläkom, Seda Altuü (univeßiteitUtrecht), Rulen Arslan, Sabri Atel (Southern Metho'dist Univeßity), Silgin Ayata (Ffeie universitat Berlin),Delal Aydrn (Binghampton university), Yavuz Aykan(tHESS), Dardjene Bajalan (0xf0rd UniversitV). MehmetBayrak, l{azan Bedirhanotlu (AUSBF), lsmail Eetikqi.f{aif Bezwan (King's C0llge), Bülent Bilmez (istanbulBilgi Liniversitesi), Hamit Eozarslan (tHESS), Martin vanBruinessen (Universiteit Ukecht), Cef e Cen (Viyana
Kürdoloji tnstitüsü), Süleyman eevik, Rahman Daü(University of Exeter), Fuat Dündar, Tant Ziya Ekinci,Dara Elhüseyni, Azat Zana Gündodan (Binghampton
University). l{ilay.ozok Gündodan. Veysel Günes, Jo-ost Jongerden (Wageningen Univ€rsity), Emine RezzanlGraman (UCLA), Ahmet Kardam, Hans-Lukas l(ieser(Univefsitat Zurich), Janet l(lein (University of Akron),l{aci Kutlay, Abdurrahim Özmen (0icle Üniversitesi),Hakan ozoölu (l.Jniversity 0f Central Florida), Hilyar0z5oy (University of Michigön), l(ämal Soleimani (Co-
lumbia University), Serap Ruken Sengül (l.Jniveßity ofTexas), Jordi Tejel (The Graduate Institute. Geneva),
Selim Temo (Artuklu üniversitesi), U6ur Ümit Üngör(Universiteit Utrecht), Aöbas Vali (80öazi!i Univefsi-tesi), t{icol€ Watts (San Francisco State Unjversity),Clemence Scalbert-Yücel (University 0f Exeter), MüfitYüksel, llelat ZeydanIoölu (l.Jniversity 0f lJppsala).
GEITEI YAYIT Y$EIXIT|
Mesut Yeöen
s niri yE soruHur yazr iguni rüoünü
Aziz Adrgüzel
0Hfl. r0ontli||rrünli
Veysel Güne!
||noi YE [ÄP t( TNlntff
Aysel Kazrcl
irEritixA$rk Veysel Mdhallesi, 0rnek Sokak,
No: 133/D:4 Atatehir-istanbul(0216) 317 87 00
www.kurttarihi.org
illr[Yaiimaj MatbadcrIk Sanayi ve Ticöret Limited girketi,
Litros Y0lu 2. atbaöcrldr Sitesi C-Bl0k,
28C 5 Topkaprlstönbul
{0212) 5019140
YAIIil TUNU
Yaygrn Süreli Yayrn
^s0xEriIYrlhk abonelik bedeli (60t1)
0dranti Bankasr Samandra SubesiIBAN: TR17 0006 2000 89?0 0006 68827 6
www.netew
e.com
Kürt Tarihinde irily 4Haberler $
Newroz Nasrl Kürtlerin Oldu?DelalAydrn Elhüseyni 8
HAYATTA KALI/A VE DiRiLi$:
Kürtge'nin yakrn
tarihine bir baklg 1,Metin Yüksel lO
"KesiEen Tarihler" _ -Söyleqi: Mesut Yeden 24
KüRi-RUS iLi5riLrni TARiHiNDEN
$emsedinov Kürtleri - -nonat ltakom 30
CIA RAPORLARINDA
Molla Mustafa Barzanittattan özoilu 36
KüRTLüöü iugr rrurr:Yüzyrl Dönümünde
Dergiler ve Aydrnlar A1
Emine Rezzan Karaman r+ I
$EYH RIZA IALABANiVE
Sultan Abdülhamid'eYazdr{r Kasideleri
A /Ayhan Geveri 40
KrzllbaE-Kürt Kartpostallan --,Mehmet Bayrak 3l
iLK KüRTqE $iin luroLo.risiEncümen-i Edibän-r
Kürd ve SüleymaniyeliEmin FeyziBey
Server tq,k 60Diaspora Mekanlarr:
Kürt KimliklerL Öteki olmaDeneyimleri ve Aidiyet
Politikalan t -tBahar Baser Ol
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
$cvh Said 186,5 r rhlcl.r
l-rzururri.r blgh I lttrs t.r
Lloidr. Eiitlrn ini bölc-cdcki
IrrcLlrrsclcrdc tmril]xl.Lltrr $evlr
S,ricl zengin bir 5erü riilesinc
mcnsupnr. CurnllLrir etin
il'rnrnd,u sonr.r iir[ir,]dcr'1ctinin, tophLr nu TLirk
Iiimligi dtrrrcia hono jcr lc;tit.trr c lc seliulcrlestirrnc
politik.rlLrn Itürt1er.,rlrrsrnd,r rcpl<ir1c ktr;rl.tlcfBu tepliilc fcr-h Slid in rl,: mersubrL olelutrt
.\z,.i -1..n. ,\il rin".1 .r.(." S.".1 ir',rrohrlk lrllandrrl,rc.rii oL:uL Kilrt lyekllnnrtsr I92i
f rLb'rt'rnd,r b,rsl,LcLr.'l 9l-i X1.rrt ulrrti,r brr;LirttLrn.Lst
pl,urhr.Lrr uaklarrm.r giilt nlik qilglcrl ilc $er h
S.LiJ'ir kaLdc:i'\bLhrr.rrrhitl,tt estrrcl.L sil,rhlt bir
qutr;ürlrnrn grkr:tsri,ll S $trblLt 1925'te o:L,.1rrml; olilLl.
!erlr SLritl, bir tetr',r i1c hilaieti kulJrr.rnlara k.rrgr
'1}.
1rtl
Tcmmuz 1987,-lc 29-15 sl'rh Olairniistii tl,rl (OHAL)I(enunu Birrgiil. I)iv.rrbahr, l.l;tzrq, I Irl;lnfi, -\lardilL, Siirt.'Iinceli vc V.rn ilLerindc riinirlü(c krvuLdu. I)irha rourr
Adrlirr.rn, Ritlis vc Nlus illclinio Je llähil tLlllnlesi vc B';ltmdlr
re $rlnek'rn 1990Ja il oftnal.rnvla heraher C)lrrg.rniisni I 1
l<rlsemrnJaki i1 sarrsr 1.le nikscLdi. OI TAL l<rnunu '.. . (b)
An,ryasa ilc kurulirn hrlr dcmokrlsi diizcnini vqa tcrrreL ]raL
vc hürrilctleri orradrn kal.Lrrr-rar''r yiinclili r''.rvgrrr,.iddet
hareketlerinc ait ciddi helir.tilcrin orteve gtlirnrst "eta
siddct olar'larr schchillc lomu drizeliuirt ui.idi qcHldc
bozulm,rit' drrrumundl ur'1.'ulamavl k,,nuLrrlk iizerc,"... tcmcl hak ve hiLrriletlcrin rr.Lsrl srnrdenecagt
vevu rlsrl clLrrtlur,.rllc,tgrnrr. helin gcrclitirdiui
trrll lrr rr, .rl r. n' -'t'tt . .Jrr.(.rlur,kanrr hizrrcti {cjrcvlilcrirrc ne sibi letftlcrlcrilccc[inc, girrcl'Lilerin d,lrumlarutcl.t nc gihi
dcf i;ilJililer vrLprlacagLnr".lair. bir krnundu.
Krnunun urslLLanunsr OT It\1, bölgc r',rllllr{inln
s,rnLrrluguna brrakrlcl. ILk OT IAL bö1gc lrlisiT Tat r.i Iioz.rkgroslu'vdu. OHAL, .rskeri rrinctinr, fiili nrcghul
cinarcflr:r, r'rrrgrsrz infirz,lar, kxrtrol noktalrr-r. kovlcrc crisiLrin cttqcllerrrncsi, Ktlrtgt:
lriizik ye yr1rnLurrr r ,rs',rl<l:rnrn:r.rr gihi uvgularldrr ilc irzdellc;ti. .10 lr,asrn 2002 terihilclc k.r1dl rlc|.
|@d
iihrrd lrrqrlrsr reperek kenilisini lshnrtt ve hrrlifcrilr
tcnrrilcisi ihn ctti. .'\ l|<lanmacrllr' bl;1'lr.d'r pcl<
coli KLirt;clrririle iel,rroi elc gecirmcvi ba;tr,LI.rr
vc uJurdln I)ir ll.rLrr'r kup,rttrLrr.. l)illrbakrr'r ele
{cqirenretel $oh Stid ve ,l,rli1:rn mecrlar biil.qo e
se!li criileu rerkczi ,Üihrnun ku snldiL Lutuni]1neJr.
1{ Nisrn 1925 rc .!u4r Sricl ve ürk.rd.r1!.rr-r
clc '1r:qiriltli. l)il rubrrllr ih kLrrulan istiklrI
rrrhlicrue:irrde r:rrgrhnrn $elh S.rid lc .16 erke,lul
idem ceziLsrrrr glrptrrrl.l. Cez.r 29 I Iaziren 1925te
inl'.-Lz e.Lil.Li.
www.netew
e.com
Kürf Tarihi
'"liirk l)i_rra(ni.l giinül bugllnrrmLs ilicn'liirl< lrntrrilr.qrnr. krnununonr vclrlili her tiirlü haklar kulhnnrelit,r,rl,rnl'rrr (...)-liirk kiilninrrdc,rir",L .r' :.. r\ 'r Iri-r\'lrr,l ,Jilu.:l\ lr l.lilr lirrrrrr r,rl,.r'r ,lr. i.k:r-T(rnrrnrr Tilrkii'e'r'i Liq rlrntrluva lrrrr orrlLr.'lürk kiilnlrlil niiliLsLur
r.rrgunhsfrrrlrrrrsr istenilcn r.crlcr;liirli kLiltürLine sahip olnuv.Lnl,rrr n 'llirlidili vr liiilniriinc .rsinrilc cdiloceillcrlcr;vc uhlrat, iktisut, kiiltiir, sirasct,
.rskerllli,lnzibltt scbcplcrivle boglltrhrlsr isteniLen re iskrirr re ilianret vesak
eclilcrr r'crlcr Klnunun rngLrl'rnnr11.t b,r;lrinnrrsrl-la br-rrrbcr qofrr ilcri gclclKürt .Lilelcrirrcler olu;en l<,l.rlrr ilcq'.f s.t1rd.r bil Kiirt ntilirsu TLlrl,i,'e rirrI'rtr illerirc qrindcrilJi. Hepsi Iiiirr kiiltiiriinLir 1rr(un oll1uäu rcrler,.le,rlrliiciincii nrrrrtLk:u.r gircr billgclcr isc insrrnsrzlrrstrr.rltlr. 19-17'cle grk.rrrlan
-5098 savrh karrrLrL iskrin Krrnunu ilc rcrlcrini rcrk ctmck roruncli kalinlffilqcri cliilrle intkilnrrrr ver,:li.
1."\.1/aams
1975 yrInrn b:r;lrrrndrr, TUolla N,lustafa llarzani'nirr
hallittr(r er',rkltnnranr n Irrrk hükürrcti taratrndan
sert t)ir lckilde brstlrrlnrlsrndtrn sonr-l Trnk Ktirtleriu:Lsurdu riirü; el nhklerr belladr. lirL filklrhidlnnstrrLrsuncl.i, KI)P'rrin iqerisindcn politbiiro b:r5krrnr
ibr.rhiu AhrncL, KLirdistarr Sosvdist Harckcti'ninb,rskrrnr Ali i\skrri r..c Nlarksist sorüflü KonrLla
iiryiitiiniin b:r;k:rnr N'TListrrti Ämin birlcacrek
Kürdistrrn lurtscvcrlcf Birlittini kurtlLrl.rr'. PrrtininkurrLlLr;ulLr, Cclul 'l
'rl.rhenl 1 Hezirrn 197-5 tlrihjnde
$rndan dülvua LlLrvurJu. L)ilncnrin grtlrrrigcrisitcle, K\3 sosvalist lc ilcrici tikirlcrc sehip birptrti, KDP isc.lgir!'te ve qeleneli..el toplumsal veprlare
dlr'l"lr, nrtucu bir püri olulk irlerLlndr.
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Dara Elhüseyni
l)c,rrr,rkrarik T,rphrrr T(ongrcsi
(Dl'K), Killrli-l)cr. KürtI)nstitrisri. Tcvqcre Ziniarr [r
i)crr.vcrrlclilve KLLrdi (KLrrt Di1
Herckcti) r'c Kirrt Ylzlr lrr-Dcrne(i'nin 9ah;rnlsr vc
qlursrr'la 2--1 l T,r rt rrrrihlcri
lLmsrnda L)iyl rbrtk r r'clr
''Konlcrenslt Nr:ttrvct.i ye
Zim.ine T(irrdi'' (Kilrt I llLrs.rl
l)il [iontcrrnsr ) cliizcrr]crdi.'l iirklyc, Kathrs-vr, Fcdcr.tl
Kürclisttn Birlqcsi, iran,
Surire ve Avrup.r ilc f,rr1<lr
iilkclcrdcn .?00'iin iizcrin':ie
dil bilimci ilc rkrLdcrrrisverril
liltrldrf r konicrarrsrn
l<etrlr nrcrl,Ll rLr tsr ncll Ktirtohnevrp Kurt dili Lizcrinct:
bilirrrseJ crhlrld.rr \r.ililtrnriJ,rklclcrtrist cnlcrln vc
dilbilimciler.in r''rnt strr l)'1 KIr.; Rrrgk,rnr ;\hrnct liirk, BDPIl illcn'ckilleri C)zJe1 Li9cr.
I lüsarrrettin Zcndcrlioqlu,I)TI{ I).rirri NTeclis iivcsi
Orrrrn Ozq dik, liiirrdi l)crßriskrrl r Brrrben Zororighi dir
vltr'dr.
"l]lusal Rirliktc l)illnOncmi", "Kiirdist,rnila l)ilinOrsiitlrrurresl". "t)ilnr BilliIivc Gcli;inrinilc Rlsrnr n
l)ncui', "Kriltiir vc I rrrihin
( JcliSinrirriic I)ilin Onc-rni","l(iir.t r\lt:abcsindc -NlevcLrr
Sor,.rrl.tr", "l)il i rr Sevunulruast
ve (l eli5titilrrc si Gerckcn
lblitik.rlar", "Krlrt lJilinirr5'r.r'urr,.LLnasLlcil Birlikvc Bcr.rbcrliairr C)ncrrri'',
"L)rinvrd;r lrsitim I,lodcllcrive Kiirt l)ilinin I)urunrrr'',' ilkukul.l^u Ü.ivcrsircycKrrdrrr. Nrsrl Bir Sisteni',''l)i) (icli5irrindc I(urunr
ve Aka.icrriler.in Oncmi''qibi koru 1-irlhklanntn ele
ehncLgr konl er.tns tiulllrnlvl ll
Iiiirtqc (Sorani, K€rnr.urci
r.e Krrrnrrrn.:i 1ch',clcrivLc)
ucrqtkle;tililrii.
B'rzr katrlrrncrlarrrr
rrkt.trr rr lrrrtnrr qrirc,
konii'rirnstn unl qiirrdr.:rlr
nr,L.lilelerirLclcn biri olln or-trrl<
bir rlil ve ortak bir dllbcdcuzlrrsme slilrLrrrnasr kimitrrrrrsnrtrlan cll i,crebcrirrcleqctirdl. O'l.cllil<lc illi qiin,
Kurmenci vr Sorlni l,rhgclcti
lrirsrrrdn h'.irgi lc-hgcnin
rtrndart liiirtqc ohrlk krbulcdilnresi ecrcl(tigi iizcrlnctartLsnral;rr t'lprldL. Sonrrkiqiinlcrclc Zlzacr konrrsrrrrllt'
ril bu trirtr;rrialarl kltrltl vt'
hcrn bu tartrynrll';Lrir hcrl
rlc hLr ilii lchgc tarirlindarrqiiz :rrdr ctlilnrcJcrilc krrsr
kcndi clc;tililcrini ortavr
kovchrlar. Iierlrlrklr divaloq vc
birbirini iilnlcrrc vc anlerne
c.q'iIirrrlcrinin iinc qrktrfr bu
ttrrr gnrrrl,rr l<onlcrln-.rn cn
renkl i rtr-rlrrrnr oltr;turtlu.
lJ9 giin süren ve basrnr
key'.Lir olrrrtk gcrqcklcgtir ilcn
kontcnursrrr sorrr.rc
bi).lirgesirrile, KLirtlert Kirrtgc
konu;nr.r qirqnsr -vaprlrrkcn,liürt t.llus.rl L)il Hlre ke ri
ollrsttuulrniisr iqin 31 Li;ilikbir kurrLl olLLytLLrulclu.
Konti'r,Lnsta; Jilirr rolLi. alirl.cr.c Kürtt'cniri lchgeleri, egitirnsistcn.ri ve rlil akrLdcnrisi
l<,nrrlln h.rL<lanclrL rrraktleler
sunuldllAu vc tirrtlima ye
rleicrlcrrdirmclcr sonuc,lnda
konfir;rns rlclcqesttrrrLrrun
istck vc iincrllcrinirrlnnnotrrnl surulduq,.L
hclirtilcn sontL,, bildirqcsirrde
;iirlc dcnilcii:
1 Kürtge'nir 1.'hgclcri
zcngin)iktir, bu Ichgelerin
korunmasr vc gcJigtirilrncsi
ulusal bir ccirevLlir.
www.netew
e.com
2- Ulusai Kürt Kongresiningündemde oldugu bugünlerde Kürtlerin de ulusal
bir program ve dil siyaseti
olmalrdtr
3- Bu Konli:rans, hcrIehgenin standardizaslonunugerekli görür ve sözlü
edebiyatrn derlemesinde
I'crcl afrzlann komnmasrmesas alrr,
4- Kürtlerin birbirinianlamasr ye ulusal birbilincin olugmasr igin tekbir alfabel'e il.rtivag vardu.
Bu amaca valncava kadar,
Günev KürdistanäakiInevcut durum ncdcni e
her iki alfabe dc eiitimve ya$amrn helalanrndakrrllanrlmahdrr.
5- Bu koofcrans, Kürt diliile e$itimi ulusal vc insani
bir hak olarak görür vc
bunun igin anaokulundanün iversiteve Kürt9er,.i
cgitim dili olarak talep eder.
Bu da sivasal bir stani ile
mümkündür.
6- Konferansrmrz, insanrn
geligimi ve mutluluiu igindemokratik ve gogulcu bireg-itim sistemini önerir.
7- Ulusal bir dil programlnrnolugmasr igin Kürdistani birdil ve efitim hareketininolu$turulmasrna ihtivatvardu ki bu olu;umKürtgenin ihtiyaq vc
gahgmalannr kar; avabilsin.
8- Konferansrmrz, büninKürtlerin Krirtgenin yaqamrn
her alarunda kullamlmasr
igin ga[rrda bulunr.rr.
9- Konferansrmrz, Güne1'batr
Kürdistan'daki halkrmrzrn
Kürtgeve dil alamndakimücadelesini selamhyor vc
dcstc$ini belirtiyor.
10- Konferansrmrz, siyasi
Kürt tutsaklann Kürtge
sar,rrnma taleplerinidesteklil'or
11- Konferansrmrz, AKPpolitikast ve yetkililerininKürt dili ve kültürrli
haklsndaki tutumlannrkrnryor ve brrnu asimilasyon
ve inkär politikalalmndevamr olarak görüvor. Avnrgekilde diger rcjimlerin de
Krirtler üzcrindcki hcnzer
tutumlarrnr hrrux)ruz.
12- Konferansrmrz,, Kiirtlerüzerinde sürdürülcn silasi ve
askeri operasyonlarr krnrl'or,
gözüm igin divalog ve
miizakereyi öneriyor.
13- Kürtge'nin geligtirilmesiigin gocukl'ar qok önemlidir,bunun iginde ulusal dilpolitika ve prograrnrndaqocuklara özel bir yer
aynlmahdr
Kürt Tarihi
Sempozyum( -6 Maps 2012 rarihlerinde , Sabancr
J Universitesi'nde "lnterdisciplinary
and Comparative Approaches to EthnicConflict" (Etnik Qatrpmalara DisiplinlerArasr ve Kargrlagtrrmah Yaklagrmlar)isimli bir uluslararasr sempozl'um
düzenlendi. Etnik qiddetin ve gerilimlerinnedenleri, bunlann färkr kesimler
üzerindeki etkileri ve etnik gat;malannortadan kaldrrrlmasrmn önündeki yerelve küresel engeller gibi konu baghklannasahip olan sempozyum Sabancr
Üniversitesi'nin Karaköyäeki iletigi mMerkezinde gergekleqtirildi.
Konferansfhe London School of EconomicsI and Political Science (LSE),
ll Haztan 20l2'de "Change andContinuity in the Middle East:Rethinking West Asia, North Afrrcaand the Gulf after 2011" (Ortadoguäa
Defigim ve Süreklilik 2011 sonrasrnda
Batr Asya, Kuzey Afrika ve Körfezülkelerini yeniden dügünmek) isimli birkonferansa ev sahiplifi yapryor. 2011phnda bölge ülkelerinde yaganan dewimve degigim nizgärlan soruasrnda ortaya
Erkan yeni siyasi kogullara odaklanankonferans Ortadoluda yeni bir sivilanlaygrn ortaya grkrp grkmadrgr, siyasal
Islamin rolünün ne oldu$u, kadrnlanndaha özgür bir hale gelip gelmedikleri,Ortado$u'ya yönelik dq politikalan n
bölge ülkelerine nasrl bir etkidebulundu$u gibi sorulara cevap alyor.
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
- 1<fr*A
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
ewroz'un kökeni antik döne-
me kadar uzanryor. 21 M.utinN{ezopotamva'da bahann geligini
simgeleven grin olarak kudanrl-
drgr bilinil'or Ancak bugünkü lrani igeri$yleNewroz derin bir gekilde Zerdü9t inang siste-
mine dayanrl'or Iran rn müslümanlagtrrrlma-
sndan sonra Newroz, Islami inanglara u1.ar-
lanarak varhirm sürdürme1,i bagardr. Nitekim,21 Nlart bugün de Iranda lrlbagr olarak kabul
edilrnektedir. Kürtlerin yagadrfr bölgelerin de
dähil oldugu eski Büyük iran'rn egemen oldu-gu tüm topraklarda, yani Azerbal'can, Afganis-tan ve Orta Asya Cumhuriyetlerinde Neu'roz
kutlanmaktadrr. Ncwroz l'ine iran, Suriye ve
fürki1'e tlcki bütün Kürt hareketleri tarafindan
ortak bir ulusal bayram olarak kabul edilmek-tcdir-
Neryrozdaki aynmn bütün Kürt hareket
leri tarafindan kurucu mit olarrrk benirnsenen
Kawa efsanesinde, yani balramrn neden kut-landrfr konusunda dügtmlendigini söylc1'ebi.
liriz. Karva efsanesi eski metinler igerisinde en
bütünliiklü olarak Firdevsi'nin $ehnametindeanlat ryor $ehnamedeki Kawa efsanesi gör-le
özetlenebilir: Dehak adurda zalirn bir hükürn-
dar vardrr, geltan onu bir gekilde kandnr r.c
onuzlanndan öper. Dehakrn c'muzlarrnda ikikara y an bagr belirir. Bunlal kcstikgc tekrar
1,rlan baglan beLirmektedir. Bunun üzcrine he-
kirnler Dehak a bunlan kesmcklc bag edemelr-
ce$ini, bunun yerinc genq insanlann bevinleriyle
bu ylanlan beslcmesi gerektiiini öncrirlcr. Böv-
l{ewroz'da ki ayflmrn bütün Kürt hareketleritaraftnddn kurucu
mit olarak benimsenen Kawa efsanesinde, yani bayramtnneden kutldndrör konusunda düöümlendigini söyleyebiliriz.Köwö efsanesi eski metinler i{erisinde en bütünlüklü olarak
Firdevsi'nin Sehname'sinde anlattltvor.
lece Dehak rn adamlan her gün iki genci öldü-
nip beyinlerini planlara ledirmeyc baglar. Birsüre sora sara)'rn agglsrmn bu duruma gönlüelvermez ve genglerden birini iildürüp digerini
serbest brrakmaya baglar, saLverdifi gcncin bey-
ninin verine de kolun beyni kovar AEgr scrbcst
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Kürtlerin kökenini bulma qabast ihsan Nuri'yi
o. ü*r'äitrntsine ulaqttrdt' Ancak ihsan Nuri"
Kawa efsanesinin kutlanacagt günü "Tol Hrldan"
""5äti*nisore belirledi. Yenilmi5 bir isyantn
1;'-ii..riqiii vapmrs ihsan Nuri iqin " intikam
,', j::i'ffi';ä ;;i.l üu n.v' u.,.h1[:
J iil',lll'
braktrklanna "insanlann yaqadrf,r yederde yagama,
rssrz yedere ve daf,lara git'der Fudevsi burada
"igte bugünkü Kürt kavmi bunlardan türemigtir"
demektedir. DehalCrn adamlarr demircilik yapan
Kawa'run son gocufunu da almaya geldiklerinde
Kawa saraJa gider. O srrada iktidan konusunda
kaygr iginde olan Dehak 'ileri gelenlerle" görüp-
me halindedir. Bu kigilere kendisini destekledik-
leriri belirten belgeyi henüz imzalatmtgtrr. Dehak
Kawa'yr huzumna kabul eder, onu dinler ve kendi-
sinin adil bir hükümdar olduf,unu ve desteklenece-
fini igeren belgeyi imzalamasr kargrhgrnda of,lunu
serbest brrakaca$rru söyler. Ileri gelenler "bu dof,-
ru düzgün konugmasrru bilmeyeri' adamr DehalCrn
muhatap kabul etmesine gagurlar. Kawa belgeyi
imzalamayr reddeder, orada bulunanlara ba$rnr ve
demirci önlüflünü ba1'rak yaparak sarayrn önünde
isyan baglatt Kawa ve ona katrlanlar Dehaktan
sonra hükümdar olacak olan Feriduriun yanrna
giderler ve onun yarunda Dehak a kargt sarzgrrlar.
$ehnameäe Newroz laal Cemgid ile il-gili bagka bir hikäye olarak anlatrlmaktadrr ve
Feridun'un zaferinin Mihrican balramt olarak
kudanmaya baglandr$ belirtilmektedir.lBugün Kawa eßanesi Newroz'la birlegtiril-
mig durumdadr ve anlatrdaki müstakbel kral Fe-
ridun kaybolmugtur. Kawa sarayrn önünde büyük
bir ateg yzkar, dallarda yagayanlar da bunun isyan
ategi olduiunu anlayp megaleler yakarak düze
ineder, Kawayla birlike sarayr basrp Dehak r ö1-
dürürler. Newroz bugün Kürtler igin "zalimekar-
gr direnig"in Lrrdandrgr bir halk isyam günüdür.
&t
i'
www.netew
e.com
Kärf Tarihi
Bu yazr bir mitin nasrl ve hangi süreglerden
gegerek bugünkü anlamrm kazandrlrn, di$er birdeyigle Newroz'un nasrl Kürderin klhndr$m an-
latryor. Gergekten de Newroz'un tarihine bakmak
Kürderin bu ülkedeki hallerini anlamak icin birprizma iglevi görebilir. Bu agrdan Kawa efsanesi
hakkrnda Ttirkiyeäeki Kürt hareketinin farkh dö-nemlerindeki anlat anm incelemek Newroz mi-tinin inga süreci ve defigen dönemlere göre neleriifade ettif,i konusunda bize rgrk tutabilir.
Kawa efsanesinin ulus ingasrnda arag olarakkulladmasrrun ilk örnegini /z dergisi sergiledi.
Dergi "Kürdistan Teali Cemiyeti" üyeleri tarafin-dan 1918-1919 yllan arasrnda grkanlmaktaydr.
Ilk sayrdaki "Maksadrmrz" baghkh yazrda derginin layrnlanma nedeni göyle anlatr.Lyordu:
"Jirf gahsi bir menfaat igin grkmryor. O'nunhedefi, uzun asrdardan beri ihmal edilen Kürd ta-rfüsel yagamrna, ulusal haklanna, edebiyat ve sos-
lolojisine dair yayrnda bulunmaktu. Kanaatimize
göre Kürd milletine milleder toplululunda lalak
oldu[u mevkiyi hazdamayr bagarabilmek, asnn
anlal'rgrna uygun bir gahgma bigimini ele almakla
mümktindür.2"
Ttirk ittihatgrlanyla aJ'ru politik progranu
paylagan Ji n y azat lanrun hedeff geleneksel KiLttoplumundan Ar.mpah anlamda modern birulus yaratmaktr ve her modern ulus gibi Kürt-lerin kendi "özel günlerini" 'tayin etmeye' 9ah-gryorlardr.s Bu hedef dolrultusunda Kawa ef-sanesi, KüLrderi diSer milletlerden ayrran, Kürt-lere mahsus bir "ulusal olay'in anlahsr olarakkwulmaktaydr. "Kawa olay'na tarih olarak da
Demavend bölgesinde "iyd-i Kurd" olarak bili-nen bayramrn kutlanma tarihi olan 31 Alustosbelirlenmiqti.a Newroz ise Kawa efsanesinden
tamamen farkh olarak bir y bagr (sersal) gltnnolarak anlmaktaydr.s
Bildiflimiz gibi Kürt Teali Ccmiyeti hedef-
lerine ulagamadr ve Kawa efsanesinc ve Newroz'a
dair bu inga gabasr kesintil,e u$radr. Ancak pllarsonra lhsan Nuri Paga bapka bir giriqimde bulun-
du. A$n isyammn komutam olan lhsan Nuri Pa9a,
isyanrn basturlmasrndan sonra Larida Kürtlti,Köheni zd\bk lil;ta,p yayrnladr. Kitabrnda milliyet-gi bir aydrn olarak ayrr bir Kürt milletinin r,a rS:m
kamdamaya gahgryordu. Onsöz bölümüLnde lhsan
Nuri bu gabasmr göyle gerekgelendirmekteydi:
"Mezar taglanyla övünülmemesi gerekti$söylenir, ama uluslann özgürlük duygulalm olug-
turmak ve güglendirmek, atalannrn ganh gegmigi-
ni bilmeye baghdu. ...Amacrm Kürt ve Ktirdistantarfüi yazmak olmayrp varh$r diSer rklar nezdin-de yok saydmak üzere kararlagtrnlan Irani köken-
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
den bir topluma hizmetim söz konusudur.6"
Kittlerin kökenini bu.lma qabasr ihsan
Nuri'yi de Kawa efsanesine ulapnrdr. Ancak ih-san Nuri Kawa efsanesinin kudanacafr günü "Tol
Hrldari'ba1'ramrna göre belirledi. Yenilmig bir is-
yamn komutanh$m Fpmrt Ihsan Nuri igin "in-tikam alrg'anlamrna gelen bu bapam efsane igin
daha anlamh gelmig olmah. Aynca Newroz'un
Iran edebiyaundaki genig lerini, dolaysryla sade-
ce Kürdere özgri bir bapam olamayaca$rm dü-
9ündüf,ü de kitabrndan anlagrhyor. Ihsan Nuri'nin
mit inia etme gabasr kendine bir ses bulamadr
günkä kitabr Tärkg e'ye ancak 7977de gewilebildi.
Bu dönemde sosyalist ve anti sömürgeci bir gizgi-
de yer alan Kürt örgüderi Kawa efsanesini yepyeni
bir bigimde inga etmiglerdi bile. Öncelikle New-
roz bayramr ve Kawa efsanesi birlegtirilmigti.T
Dahasr Kawa artrk'ezilen Kürt hallanrn, önlüSr1
nü baJrak yaparak direnen proleter öncüsü'ydü.
Öyle ki adrm efsaneden aTan Kaua dergisi de-
mirci Kawa'p "Kürdistarirn Spartaküs'ü" olarak
tammladr.s Rrzgari dergisindeki bir yazrdan alr-
nan aqaf,-rdaki pasaj bu yeni ruhu agrk bir bigimde
----..-^l-r^1.-.
-.-Deorimciler, Äendi balklanrun demokratik
multtevah delerleinin mirasplandtrlar Kendi
tarihi gegmigi üzerine oturmayan ve tarihindeki
devrimci deferlerin, olugumlann mirasgtst olma-
yan bir hareketin bagan gansr azdr. EktiAliiine,
aAsakl$na ragmen gegrniSe sahip pÄmak ve bunu
günümüzün bilimsel teoriÄ belirletneleri iginde erite-
reÄ tekrar halka götirmeh zorunluluiu vardtr.
Rrzgari'nin özgtirlüEe ve zulme baskaldrtlt
simgeleyen ateSlerin laLtldgt Ne'.Draz gunünde gtkt-
y bir tesadüfdelildir Üstlenilen görevin bir ürünü-
dür ve bir pargavdn
Birgak neden ile birlikte Neuroz da barbar-
lga zte zulme AarSt isyann yol gösteiciri olmustur
Sosyal hayatta dein izleri bulunsn flitolajil birsimgedir Nettrox, Netoroz, emperyalist-sömürge-
ci/erin basfu ve zulümleri igin teA bastna bir neden
delildir. Saldr an bir hedef kapahltnan gereÄen
bir gediAtir QünAi Neturozda Kürtler, gaddati
dapot bir bükümdan bstrrlarlar Bu bükümdar,
www.netew
e.com
l(ürt Tarihi
Newroz'un ingasrndaki bagarr kargrslnda devletin
lanmava baslandr[rndan söz etmek hikäyeyi soüurmaya yönelik aktif bir tutum izlendi.mümkün görünmüyor. Newroz'a
dair etkinlikler Kürt örgüderinin
DabaA'nr. Dahat'm omuzlartndahi iki ylana htr-gin Dahahln ellatlannn ihi geng insann hafasmt
kEar&i,rw bilirlen Ve bilirler Ai, hi bir müstebit,
halklart ebediyen zincire q,wramaz. Bir Kawe pkari
demirci Kazne, ytkar saltqnatnr Dahsh'lann. Önlü-
!ünü bayral ltalarak halklann o harikulade gucünü
hale burglanna diLere
Bu dönem 12 Eyliil 1980 askeri darbesiyle
sona erdi$-inde Newroz artrk Kürt harekederinin
yam srra Ttirkiyeäeki soslzlist harekeder tarafrn-
dan da biliniyor ve benimseniyor-
du. Ancak Newro/un geleneksel
olarak kudandrgr lcrler drgrndar0
halk arasrnda yalgrn olarak kut-
düzenledikleri geceler ve yzptrllan eylemlerle sr-
turL kalmlttr.Dewimcilerin Newroz heyecarum halkla
paylagabilir hale gelmeleri 12 Eyliil darbesin-
den sonra mümkün olabildi. Darbe döneminde
Diyarbakrr cezaevindeki igkenceler sonucunda
21 Mart gününde kendini asarak intihar eden
Mazlum Dolan direnigin simgesi haline geldi ve
PKK tarafindan "Qafidap Kawa" olarak ilan edil-di. PKK söylemindeki QaSdag Kawa da yoksuldu
ancak "proleter bir öncü'olmaktan daha gok lokedilmeyc gahgrlan Kürtlül{'ü diriltmek igin ken-
disini feda etmig bir kahramandr. Newroz günleri
"zalim T.C."yr kargt rya}Janma (serhtldan) gpnJe-
ri olarak tammlandr ve Newroz, bir direnig mitiolarak PKK söyleminin merkezine yerlegtirildi.
Öyle ki, parti larrmzr pldrzrn ortasrnda orak 9e-kig figürü olan bayralrm 1995 yhnda lne Lormr-
zr yrldran ortasrndaki Newroz ategini simgeleyen
megale figürüyle deggtirdi.
ÖzelliHe 1990 y"hndan itibaren Newroz
günlerinde laprlan eylemler KüLrt hareketinin
kidesellegmesinin bir göstergesi haline ge1di.
Güvenlik gügleriy1e yaganan gangmalann giddeti
ya da daha genel olarak Newroz'un nasrl gegti$i,
takip eden günlerde Kürt sorununa dair tart$ma-
yakla$rmr giddetle srnrrh kalmadr, bu alternatif
lann tuzlanmasrna zemin yaratr oldu. Dit r y--dan devlet görevlilerinin bayramt Nmruz zdtylaresmi olarak kudamaya baglamasr le bu lardama-
larda Newro/un ashnda bir Tiirk bayramr oldu$u
temasrmn igle nmesi yaganan gatrgmaya yeni birideolojik bolut getirdi. Böylece Newroz, tam an-
lamryla ideolojik bir savag alam haline dönügtü.
Gergekten de Newroz'un ingasrndaki bagan
katgrsrnda devletin 1ak1a9rmr giddctle srnuh kal-madr, bu alternatif hikäyeyi so$urmaya yönelik
aktif bir tutum izlendi. Bunun igin Äbdulhatuk
Qay'rn yllar gegtikge sayfa sayst artan fürA Er-geneAon Bayramt Neztzrz kitabrndaki iddialan esas
alrndr.11 Ana akrm mcdyamn bazr köge yzzulatttarafindan bile alayla kargrlanan devlet;.n Maruxpolitikasr egemen ideolojinin nasrl igledi$ni göz-
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
ler önüne sermesi agrsrndan oldukga ilgi gekiciydi.
IGsa sürede uygulanmak zorunda kalman resmi
Nevruz fzzllryetleri devletin ideolojik aygrdanrun
neler oldugunu adeta tek tek ifga edilorlardr.
ilt ola.at 1991 phnda Kültür Bakanh-
lt Nearuz'un Tiirk Ergenekon Bayramr olarak
ülke gaprnda lo.rdanacafrru agrlladr. 1992 y.h
Newroz'unda bakantr[rn haarla.üF bildidleristanbul'da polis helikopterleriyle dafrtrldr. Ba-
kanl-rk daha sonra Nerwoz'un geleneksel olarak
fürk kültüninün bir pargasr oldulunu kamdama-
ya yönelik yo[un bir gabaya girigti. Bu gaba kap-
samrnda "Uluslararasr 1. Nevnrz ko$usu", "Gele-
nelsel Nevnrz Yürüyügü', Nevruz konulu resim
sergisi, Nevnrz igeriHi Kukla-Karagöz gösterisi,
Mehter Takrmr konsederi, bahar garl<rlart konse r-leri, halk konsederi, halk oyunlan, cirit gösterileri,
PTT anma pullan, Mitli Piyango 'Nevnrz Özel
Qekiligi" gibi etl<inlikler yer aldr. Bunlann lanrsrra, Kültür Bakanl$, 9e9it1i ülkelerdeki kuda-
malar hakkrnda brogüder ve "Ergenekonäan gö-
' lN;
9en lftzrlderililerin Nenrutu nas kudadrklanru
anlatan Kaya ile Sinan Neuruz $enliklerinde glbi
okul kitaplan hazrrladr.
1993 phndaki Alparslan liirkeg'in düzenle-
digi Tiirk Kunrltap det{ettn Nevruz poitikasrnda
önemli bir yere sahiptir. Dönemin Cumhurbag-
kam Turgut Özal, Bagbakanr Sülel.rnan Demirel,
KKTC cumhurbagkanr Rauf Denktag, Bagbakan
yardrmcrsr Erdal inönü, Kültür bakam Fiki Sa$-
lar ve diler devlet erkämmn katrldrtr kurultayda-
ki ana tema yeni da$rlmrg olan Sovyetler Birli-
linden aynlan Ttirki Cumhuriyeder ile hiltürelve ekonomik ortakhk olugturmaktr. Liderler hep
beraber demir döverek Ergenekon efsanesinin
aracr$ryla Trirk bi i$nin önemini lurgulad ar1995 frlndan itibaren Atatürk Dil ve Ta-
rih Yüksek Kurumu'na bagl olan Atatürk Kü.ltür
Merkezi Bapkanlfr (AKMB) "kawamlann bula-
nrkl$ru gidermek gerekti$ni" ifade ederek resmi
Nevruz fal-hyelderitin öncülü$inü üsdendi.12 Ku-rumun düzenledi$ uluslararasr kongrelere devlet
|[
ul
r\rrr ,bf &www.ne
tewe.c
om
3ift,
3.
Kürt Tarihi
erkämmn lam srra fürkcumhuriyrtlerden akademis-
yenler de katrhyordu. AprcaAKMB tarafi ndan Neorzz'un
Mete Hanäan beri Ttirk bay-
ramr oldu$unu iddia eden
dergi ve kitaplar yalnnladr wNewroz eylemlerinde srkga
kullan an san lormrzr yegil
renklerinin de Tlirk renkleri
oldu$u ilan edildi.13 Resmi
Neuraz faaliyederi arasrnda
en ilgi gekici olanlardan biri de kupkusuz Diyanet
Igleri Bagkanl$'mn yayrnladrgr "ulusal birlik ve
berabe ili' temaLr Ne,urzz hutbeleriydi. Bu hutbe-ler Newrm'a dair resmi söylemi ve bu söylemdeki
defligimleri aynen yansrtyorlardr. Qegidi üniversi-
telerden öSretim üyeleri l/ezrzz un bir Türk Erge-
nekon bal.ramr olduiuna dair aErklamalar laptrlar,hatta bazrlan resrit NetLruz kudamalanna ategin
üzerinden MehterTakrmr'nrn galdrfir hücum margr
ve ögrencilerin "Allah Allah' nidalanyla adayarak
aktif olarak katrldrlar, ralilerle birlikte kampüste
demir dövüp lumurta tokugturdular Ordu görevli-leri de, devlet protokolüne uygun bir bigimde vali-liklerin Netrzz kutlamalanna katrldrlar.
Bugüne gelindi!'inde resmi Negrzz kudama-lan protokol olarak sürse de devlet yetkilileri New-roz üzerine olan ideolojik savagtaki eski coqkulan-
nr yitirmig görünüyodar. Öte yandan, Ttirkiye'ninher yerinde milyonlarca Kürt Newroz'u kuduyor
ve Newro/un bir Kürt balramr
oldu$u artrk yaygrn olarak ka-
bul görüyor.
Yaklagrk olarak yriz yrl-Lk bir zaman dilimini kapsa-
1zn bu sürece baktrgrmrzda
Newroz'un Kürt harekederi
tarafrndan hegemonik kültür-de 1,eri bulunmayan ya da göz
ardr edilen bir ö$e, bir alterna-
tif hikäye olarak ele ahndrgrm
görmekteyiz.la Bu özrllifiyleNewroz kargrhegemonya yaratmay mümktinkrlan bir arag olarak def,erlendirildi. KüLrt derrim-cilerinin öme[in Selahaddin E5.ubi gibi tarihsel
bir figür yerine tekrar ve tekrar demirci önlüSünü
bayrak yaparak zalim krala kargr isyan baglatan
Kawa')t referans vermeleri Kürderin kendileri-ni iginde bulduklan toplumsal gergeklikten, yani
Kürderin maruz kaldrfr zulümden ayrr dü9ünü-
lemez. Bu agrdan Newroz, Walter Benjamiriinifadesiyle "tek bir felaket'len ibaret olan "tarihinsürekliliiini pargalama" girigimi olarak da oku-nabilir. Benjamin göyle ifade ediyor bunu; "Hertakvimin ilk günü, tarih iginde zamamn alogrm
de$qtiren makine iglevi görür. Bayram günleri,anma günleri olarak tekrar tekar kargrmrza grkan
ashnda hep a1'nr gündür."l5 Tiirk Ergenekon Bay-
rumr olan Nearuz tse zulmü sürdürme qabasndan
bagka bir gey detildir. Bana göre Newrozäaki'w'igte bunlan ifade ediyor. o
DIPIIOTTARI Schdmcdcn !]!Lbl{ ijin bkz.Wmer,
A. G.and Wmcr, E.1909. lzcSbabnana aJ Finlaut|Loodon Keg
'rPaJ, Tnaci, Ttuebne. and Co.
2 Dcrgidcn FpJan al,nrnar dil aEßrnden
sddeyüi1migtir. Yaprlan atrnnnrn
@gün hJi g)ledrr: Jni rJßi bi.menfart i'in rÄntrror Ohu hedefi,
u"un a5rlddm bcri ilüal cdLn Kindharat , tüihi,resinc, hukuk L oillilesnc,ed€biiatve igtimd}ttlm dan ne iyatta
bulünmaknr. Krnaarimjze gör€
KLiftl milleti'e cemiFtgahl milelde
hpk oldügu mevkii ihz,E zafembollbilmek, lsrLn telakkilc.ine muvafi k
bir t@ , mcsai ittilEzlyle kabildn.
B@aislen, M.ra. 1985 7. (t'rMs.)&,vol.1,2,5. Uppsrla.
I O,ellille bkz. Memduh Setir,"Ela,nr ;\tah$ßaorä Tesbit
Mcsclcsi", Vol. 1tt, Boznlan, M-E.
198s-7. (Eev.) tz, Uppsla.Bkz. KudiF Birlisi (Halit Hayeli),"Kawa Efsancsi", Vol 1w McnduhSeLm," Ke1le \'.xn-i Mahsßu 3I Tabd
/,{r.q6r' , vor.21, B@61u, M.E.re85-7. (Tans.)la UpP6ata.
Bkz. ",ldBzl, Vol. 14 re Memduh
Scln,' Kaue Ymn i Mdhtßt 3 1 1 dbe/l!8ul" v(n. 2lBozfsran, M.E.198s 7. (Trds.)/i,, tlppsala.
ihs D Nü:t- 7976- Ktrnfün Köt ni te\M.Ta]1ua.
Deini Cengiz bu bülcitirndrinirÄnäaki Kürder tdat'indan iapddtFn!w daha sons I'ik re TnrkirttlekiKüFlere aktu drF jddia cfinckrcdii.AltaraA Günlal Akov 1998. RirSqrena Bt TanA: Nruroz A*zrl
Oze ikle bkz. "Sömü.g.cilik re MilliMes€le', Krq,I'o1.1, I D.cenber 1978.
R1zga.i, Vol.l, Md.h 1976.
Orn.gin Nlehdi ZaMrc Nurctür
Llhür-vd 1970li yrlJrrdan ;nce de
New{z'ün Sihnaa gel.neks.l olamkkutlandrFd re KeM efßrnesini!dengbejler tamnndan a.latilorolduÄanu belinmehedirlq.Ke$la9üma irjo bkz. qa), A. M.1985. TstÄ Ery.Nlon Ra)ün' NffizADka: Trirk Kulhnünü ArattlmaEnstitüsü E qay, A. M. 1999. lr'e/z.!TittA EYnektu Bayeat. !6ke:Tmga-Ukz. ht!p://ww.-ilrrb.soEtrKutumu! Nezz üzcdne olan
y'Inla!, isin itze[ikle bkz. R.!atGenr ta.afindxn h.ztrlenan N@*s qR.nAtü 11996) K Ta4 Düntar NMz,4,'i Alolt d t i 12004), lrb.a B'lEe
Blr-willrns, R.1977 . Mdlrnh 44d
l.trrzard. Orford: Oxford Uniwbity
Weher Benjamin, r993."Tarih Kwr.nUznne", rs. Nurdh CürbileL, Metis.
1?
13
8
10
E
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Metin Yüksel
HAYATTA KALMA VE DIRILI$:
Kürtge'nin yahn tarihinebir bak6
KürtEe'Kurmanci'nin yakln dönem tarihsel macerastnda
üE siyasal colrafya öne gtkryor:1946'ya kadar Franstz
mandasr altrnda olan Suriye ve Lübnan, Sovyet Sosyalist
Cumhuriyetler Birligi ve özellikle Ermenistan Sovyet
Sosyalist Cumhuriyeti ve Türkiye.
",' j'{u
I
www.netew
e.com
Kürf Tarihi
"$trrtht,:1i.tri,t Ktr/tt.rtt/.a', tt tntll ler:ohhilir. \'o/;irt, i/itä!rtiin itt tin il'.,t t itc.ye lt,lar Kürtylit L,,qitint yr4tinri niinÄiin degildir. Kiirtge onadilde,..\itiniu iniinL. tnayr.rt/ engel vrr. I/:intiti, aaalasal
hir tn,JLl a1üasn, Ktitt;e lit tlitintin ialitcli ltir tlitittzc/,rlil,rcgint intntycr uuutuz? Bir nedeniytt dili
nt i lir liirr;t ? Bö.yh a noJi ldc :iiti nt i li ytin n ii.yoruz.
,4uiildc ciitiuritt 7'titl;c olnt,tt htn herabdik.;tti/t_yor ien f iirtrsc /tit nttt:\cri.yct Jilidir.'l-tirltLtl/t,
Lli tini r hL r ala u nt h i :rtrt .;'i: riltlti /i r.'t]lJiileot-Arlrrf
a
ürkiye'de 12 EylüLl 1980 askeri
darbesi sonrasr T'ürkge drgrndaki
dillerde ifade ve yayrna getirilen yasafrn3 1991 phnda los-
men kaldu masrndan bu yana Kürt9e basrn
ve yayln alarunda hatrrr sayrlrr geligmeler
oldu. Qegitli yayrnevleri önemli Kürt9e ya-
trnlara imza attrlar. Bu vavrnevlerinden biriNübihar Dergisi-Yapnlal. Nübihar istikrarh bir gekilde devam ede-
gelen dergicilik tecrübesinin yaru sra mclalann elyazmasr
aytu kitäp iginde kargrhkh safalarda hem Arap
J
rI
-t
I
i
www.netew
e.com
$am, Beyrut ve Erivan'daki Kürt dili,
edebiyatr ve tarihi alantndaki galtqmalar
buralarr Kürtge'nin "diriliE" merkezleri
yaparken Türkiye'de Cumhurbagkanlart
ve Bakanlar Kurulu'nun kararnameleri ile
yasaklanan ve cezalandtrtlan Kürtqe'nin
buradaki macerasr da "hayatta kalma"
hikäyesine dönügüyor.
Qeviliin ve Avesta editörü Abdullah Keskinin
qegitli mülakadarda kendi tecnibelerinden hare-
ketle iqaret ettikleri gibi, Kürtge ya1'rncrLk önün-
de hälä ciddi engeller ve önyarg ar bulunuyor.
Türkiyeäe Kürt dili, edebiyatr ve ara$trmäla-
n alanrnda olugmakta olan bu birfüme son y lar-
da yeni bir bolut eklendi: Kürt dilinin ögretimi ve
Kürtqe eiitim. Bu konu hakhndaki tartrgmalar-
da hakh olarak altr gizilen tarihsel gözlem 9öyle:E
harlleriyle yayrmlayarak Kürtge okur-yazadr[rn
önünü iki alfabede aym anda agryor Bir dif,er
,vayrnevi ise Avesta Yayrnlarr. Sadece Kürt dili,edebiyatr ve aragttmalart alamnda yaptrgr yavm-
lar ve gevirilede deiil, Türkge'y-e modem Arap ve
Fars edebiyatlanndan ve yabancr dillerdeki gegidi
alanlardan akademik galgmalann gevirilcriyle de
Avesta Yayrnlan Tiirkive'nin yayrncrLk hayatrnda
ncv'i Eahsrna münhasrr bir yer nrnryor. T:üm bu
gcliqmelere raimen, Nübihar editöni Süleyman
Kürtqc sözlü ve yazrh ifäde on yrllarca Türkiye de
vasaklandr ve cezalandu dr, Mehmet Bayrakrn
7993'te Kürtler oe Ulusal-Demakratik Mücadele'
/rz adh kitabrnda yayrmladr$r istisnai belgeleri
saymaz,sak, bu gözlem büyük oranda sö21ü kay-
naklara ve hatrratlara dayanr,vor. Bu noktada akla
gelen soru 9u: Kürt dilinin yakrn tarihine dair ne
biliyoruz? Bu konuda yazh kaynaklar nelerdir? Bu
sorulara Kürt dilinin Orta Dogu'da en fazla sapda
ve go!'u T:ürkiyeHc yaqayan Küt taralindan komrgulan Kurmanci lehgcsinde bulunan kaynaklan da
kulJanarak cevap bulmak istivorum.
Kürtge-Kurmanci'nin yakrn dönem tarih-
sel macerasrnda üg siyasal cofralia öne Erhyor:7946'ya kadrr Fransrz mandasr altrnda olan Su-
riye ve Lübnan, Sor.yet Sosvalist Cumhuriyetler
Birli$ ve özellikle Ermenistan Soryct Sosyalist
Cumhuriyeti ve Tiirkiye. $am, Beymt ve Eri-van'daki Kürt dili, edebiyatr ve tarihi alamndaki
Eaügmalar buralan Kürtge'nin "dirilii" merkezleri
yaparken Trirkiye'de Cumhurbagkanlart vc Ba-
kanlar Kurulu'nun kararnameleri ile yasaklanan
ve ceza.landrnlan Kürtge'nin buradaki macerasr
da "hayana kalma" hikäyesine dönii6üyor.
Kürt dilinin yakn dönen.r tarihinde belir-
leyici dönem Birinci Dünya Savaglmn bitimine
tekabül etmektedir. Büyük Savag sonucu kültürel
ve siyasi varolugun temel ilkesi olan ulus-devlet
yaprlanmasr ile gekillenen Ona Dof,u'nun ve
Kalkasya'nrn yeni haritasr gizildi. Bu yeni siya-
sal co$ralyada Kürtler Türkiye, Suriye, iran, lrak
ve Solyet Ermenistarirnda yagamak d,,rrumunda
kaldrlar. Yukanda iqaret edildi$ gibi Kürtge'nin
fürki1eäcki tadhsel seyri "hayatta kalma" mü-
cadelesi olarak ifade edilebilir Türkiye Cum-
hurileti 1923'te kurulmug olsa da Kemalist yö-
netimin otoriter karakteri kendini 1925te $eyhSaid Hareketi'nin knlmasr ve Takir-i Sükfrn
Kanunu'nun kabulünden sonra gösterir Kürtle-
rc iligkin gok önemli planlar ise 1925 Eylül'ün-
de kabul edilen $'ark Islahat Planinda ifadesini
bulur. Bu plaru hazrlayrcr mahiyetteki rapor-
larda "Kürdistan müstemleke usulü idare edil-
melidir" ifadesi yer ahr.a $ark Islahat Planlnda
dil konusuna ise özel bir önem verilir. KiütlerinTiirkge konugur hale gelmesi iqin Frrat'rn batr-
srna dafrtrlmalanndan krzlara mahsus okullann
lqrnrlmasrna vanncaya dek bir dizi düzenleme
önerisinde bulunulur. Sonraki yrllarda bu projeler
www.netew
e.com
Kürf Tarihi
l.ravata gegirilir Bunlar arasrnda en garprcr proje-
lerden biri 1937de Elazr$äa kurL an I(rz Sanat
EnstitüsüUür.j Cumhuriyet tarihinde önemli birproje de "\'atandag,Tiirkge Konugl"kampanyalan
i! , ^.,ile dil.le ve lkincj I)ünla Savapr r rllarrnda ga;rr-
müslimlerden ahnan !'arhk Vergisi ile ekonorni
de gerEeklegtirilen "fürklegtirrne" politika.landrr,
Kürtlerin "Türklegtirme" politikalannr tecrtibesi
ise kendi dillerini konugmalanmn yasaldanmasr
ve Kürtge konugtuklarrnda ise para ve hapis ceza-
srna qarptrllmalan geklinde oldu.
Tiirkil'e Cumhuriveti'nde Kürtge'nin tarihi-nc dair bilinenlcr yakrn zamana kadar sözlü kay-
naklarla srnrrL kalmakta idi. Bu 1'azrda isc l-ransrz
argivlcrinden vc Bagbakanhk Cumhuriyet Ar;ivIerinder.r bulunan belgeler aracrh$rvla Kürtqc'nin
Trirkilrc cleki yasakh ve cezah tarihine ilk elden ve
resmi, vazrlr kanrtlarla rgrk tutulacaktrr. Fransrz
f)rgiqleri BakanLfr'nrn Nantes gehrindeki Diplo-matik Arqiv N"Ierkezi'nden 28 Haziran 1934 tarih
ve "Türkiye de I\,Iilliyetgi ltki" bag-
hkl bir belge Kürt9e konugmanrn
vasaklandrirna gö,vle igaret ediyor:
"Tellallar son zamanlarda
dopJu r''ila1'etlerinde ve köylerde
Hükümet'in halian Kürtge konug-
masrm l,as akla,van karannr bildir-nek igin dolagtrlar Bu karara uy-
mayanlar 50 Türk ki$rt lirasr para
cezasrna garptrnlacaktrr.
Gelece kte Türk topraklarndasadece Türk dili kullanrlacaktrr."('
Bu dulurudan 11 gün sonra
9 Temmuz 1934 tarihli ve "Do[u
Vilavederinde Kürtge ve Arapga Konugmanrn
Yasaklanmasr Hakl<rnda" baghldr bir diger belge
ise l\,Iardin'de ve Diyarbakrr'da KürtEe ve Ar..rpga
konuganlann para ve hapis cezasrna garptrr drk-
lannr belirtiyor:"Son zamanlard:r X'Iardinäe meskün yakla-
pk 20 kigi "Arapga ve Kürtgc krnu;tuklarr" gc
rekgesiylc 501iirk kä$rt lirasr para rc 3 grin hapis
cczasrna qarptrrrldrlar. I)iyarbakrrda da gegitli
Türk uyruklulara kargr bcnzer suglamalar bevan
eclllo!. r
1930'lu yrllarrn baqlarrnda istanbulda l0liraya ev kiralanabildifi ve yine 1938 yrlnda da
"Sivasal Bilgiler C)kuhinda" asistan maagrnrn 35
lira oldugu göz önünde bulundurulduS.rnda,''
bu miktaln ne kadar lüksekoldugu daha iyi anlagrlabilir.
Nlusa Anter gocuklu$unun
trlardin'inden Kürtge konu-
ganlafin para cezaslna garp-
trnldrgrna dlir anlattr$r biranekdotta kelime bagrna 1 lira
ceza verildigini ka1'dedip gun-
Iarl söl.'lüyor:
"Kövhiler i\,{ardin'e sat-
mala egekle odr.rn getirirlerdi.Yükü elli-altrnr9 kurug ederdi.
Ege$i ve palam iyi ise beq-altr
lira ederdi. Kürtler eleEi sü- E
^/l r! L'!r66c{@ E rrle
rFt, { dr r.x
Ffansrz DrSi$leri Bakanlrör'nrn l{antes Sehrindeki Diplomatik
Arliv Merkezi'nden Kürtee konulmdnrn yasöklandrörnr ifade
eden belgeler
www.netew
e.com
f,;1t .fu*eea. ,frtw4 q'"'-P+ frti Jo' &
Y@4,y f,ft
W;> \&
ryP"
:;4/
ä:.:Y/"^g**r|Y'ef$;;>
=t"' Pff lez,- *^* *... _.;* *_,
9 Temmuz 1934 tarihlive "Doüu Vilayetlerinde
Kürtqe ve Arapga KonuEmanrn Yasaklanmasl
Hakkrnda" baghklr bir di!er belge Mardin'de ve
Diyarbakrr'da Kürtge ve Arapga konuEanlarrn para
ve hapis cezasrna garptrnldrklannr belirtiyor.
rerken La" derler. Tiirlqe bilmeyen fakir Kürder,
hergeyden habersiz "9o" deyince, onlara tuzak
kurmug olan jandarmalar hemen bunlan giddet
ve hakarede yakaladardr. K<i{ü, aklmca kendisini
Kürtge savunurken büsbütün hesapsrz sug iglerdi.
igte bunlardan bir tanesi de annemin akrabasrydr.
E9e$ ve odun yükü müsadere e&lip satldr. Be;
lira tutmugtu. Halbuki, ceza olarak onfü lira tes-
pit edilmigti. Aynca fü gün gözaltrnda kalmrg, birhayli de dayak yem\ti. Ü9 buguk ay sora kiyegelen tahsildar, geri kalan yedi lira borcunu äde-
mesini istemig ve vermedi!,i takdirde e$alanna
haciz koyaca[rnr s<iylemigti. Tabü ki tahsildarla
birlikte jandarma da vardr. Dayrm üg-beg kegisini
satrp onlara borcunu ödemigti. Bu olay sadece da-
ym igin degil, olalanü. Eler Mardirlde bir sug
ewak argivi varsa, bu yüzkarasr belgelerden golcAa
mevcut olmahdrr,s'
Kürt9e konugmarun yanr sra Kürtge alfabe,
sözlük ve edebiy'at esederinin Tfukip'ye sokul-
masr ve da!.rulmasr lasaHandr.792fiden 7946'ya kadar Fransrz manda-
sr altnda bulunan Lübnan ve Surilt'de MirBedirxarfn torunlal Celadet ve Kamuran Be-
dirxan Kürt dilinin ve edebilahmn modemleg-
tirilmesi igin yolun gaba gösterdiler. 15 MapsI932öe }l,zwar adh Kärtge-Fransrzra bir dergi
grlarmaya baglayan Celadet Bedirxan, Hawar'da-
ki Latin harfli Kürtge alfabenin, Latin harflerine
gegen Tiirkiye'de bulunan Kürderin kendi dille-rinde okuma )azmap öSrenmeleri igin ycni Tiirk-
9e alfabeye mümkün oldufunca yalun oldu[unaigaret etmekedir. Kärtge'de "imdaf vep "imdatgrBtBr" anlamrna gelen Hawar, Fransrz manda
dönemi Suriye ve Lübnanda Kürt hareketi üz,e-
rine Fransrz argivlerinde 9ok önemli bir aragurma
yapmrg olanJordi Tejel Gorgas'rn ifade ettifi gibiTiirkiyeäe Kürderin asimilasyon tehlikesine kargr
atlmrg gr$Lk olarak okunabilir.to Birinci sayrsm-
dafti agr.hg sattlan ise Hawarln Kürt dilinin var-
Lgn haylordr$ru dile getirmektedir: "Bizim Ha-wanmrz her geydcn önce &limizin vadr$rru bil-direcekti.r. Zira dil var olrnamn birinci tarüdr."11
Qrktkan 2 hafta sonr4 yani 30 Mays 1932'de,
Cumhurbaqkaru, Bagbakan re Bakanlar Kunrluimzalanyla Hawarin Tiirkiye ye sokulmasr yasak-
larur. Burada kayda dc$er bir nokta qudur: bugün
TRT $e9te kullamlan alfabe Hawar'rn sayfalann-
da geligtirilen Kilrtge alfabedir.
7932-1935 ve 7941-t943 yrllan arasnda
$amda toplam 57 sap yalnmlanan Hawar'da
Kürtge gürler ve öykülerin pm sua atasöderi ve
halk masallan ya1'rmlamr. Kamuran Bedirxan
tara6ndan gevirileri yaprlan bazr Kur'an surele-
ri, Pqgamberin hadisleri ve Ömer Hayyanfrnrubaileri kendilerine Hawar safalannda yer bu-lur. Kadri Cemilpagazade de Melaf Ciziri'ninDiwarfuu lqgm krsrm Hawar sayfalannda yeni
Kürt9e harllerle yayrmlar. Düzensiz gkabilen birsäreli yalzn olan Hawar'rn Hmaar Kütüfbanesi
serisinden ise Celaclet Bedir:can gu kitaplan 1z-yrnlax: Rlzana Elfabiya Kurdi, Ruplenitze Elfali,B{iSa Pöxember bi Kurdiyd Dumilt, Ni,oijen
www.netew
e.com
'-
3- == -.e
1)t='{ -=+'';{'.'!;- a;.- -/w ';4' "i,r\"i27.,-,r;*
n?i r-t
it _Z ,"-l --- W u/)r/; :l --;^. -4' .;;!- tr|ll':"Ä "-";.
-ttafr i:;:4" t :i;*,', j\*Fd
,)n *;L ":;)b"!ä'- i)^ ,
,&'* ;+",#e4,;bik*' '
:;** '}a\ *
Ezedjan, Mehnih ji Mistefa l{enal 2aö re'Ji Me'
seta Kurdistane, Elfabeya Kurdi., Xuendina Kurdi,
Elfabey Min, Drsön $niet6, Qartnön XEam, DillKwtn Min, Prwerbes Kardey'MedheloAln Kurdt'
Le Roi du Kurdistan/Qralö Kurdistanö, Det Adter
wn Kurdistan/E/oyö Kurdütanä, Der Schnee Des
Lichtes/B€lfa Ronabiyc $ihrän Kardl and Mese-
la Kurdistanl.lz 1945te ünlü gair Cegerxwinin
birinci divam da Hawat Kütüphanesi arasrnda
grkar. Sonraki yrl ise Cumhurba;karu ismet inö-
nü ve Bakanlar Kurulu üyeleri tara6n-
dan TiiLrkiye Jre sokulmasr lasaklamr.Hawar'rn yant sra Celadet ve Kamuran
Ronahi, Roja Nü ve St€r aillanndaki
dergilerle de Kürt dil ve edebiyatrmn
modemlegtirilmesi alanrndaki gaLgma-
larm süLrdürürler.
Künge'nin Kurmanci lehgesinin
Trirkiye'deki hayatta kalma ve Suriye I'e
Lübnan'daki srnuh geligim serüvenine
kar;ild Sovyet Sosyalist Cumhuriyeder
Birli$i'ndeki seyri gok daha ileridedir.
SSCB'nin "kügfü milliyeder" silaseti
sayesinde Kürtge basrn, yayrn ve e$tim
Solyet Ermenistanrnda resmi ku msal
destek bulur. ÖzelliHe 1918-1920 yrl-
lannda memleketleri Kars'tan Erivarla
kagmak zorunda kalm, bazr Yazatla-
nn ")etim nesil" oiarak adlandröf,4 ve
önde gelenleri Eminö Evdal' Casim€
Celil, Hecil€ Cindi ve QLnat€ Kurdo
olan figürler Soryeder'deki Kürtqe e$-
tim, basrn-1ayrn, folHor derlemeleri,
KüLr4e'ye Ermeni ve Rus edebiyadann-
dan gwiri, radyo yaym gibi alanlarda
etkin o1mug1ardu.
Erivan merkeli Kürtge-Kurmanci'nin geli-
gim seyrini iki tölo ile ,äzedemek mümkün görü-
nüyor. Birinci tablo Ermenistan Sovyet Soqralist
Cumhuriyeti'nin Kürtqe resmi ya1'rn orgaru olan
Riya Teze gazetesinden alnan köy ilk ve orta de-
receli okullannn ders programdr. Günümüzde
Tiirkiyeäe KüLrt dilinde e[itimin imkäruna dair
öne sürülen kuglnrlara cevaben bu tarihsel tecrü-
benin tablosunu ay.nen aga$ya alryoruz'
NAVE ULMA I ill rv v vl vll \/lll lx x
l zimö00 Kurmönd 12 t1 1 4 5 4 2 i
2 Lfteritura l(urmanci 3 2 I 2 2 z
3 lrmäne ultsl 3 3 3 3 z 3
Lltöfatürd 0risi l l 2
5 Zimana trnenl 2 2 2 2 2
6 Lit6ratura trmenl I '| I
ArftmCtikd 6 1 6 6 6
AlgCbra 3 3 3 2
9 G€onetriya 2 2 z 2 2
t0 Trlgonomötriya I 2
ll Tebyetzanebün 3 3 2 ? 3 3 3 2 2
12 taflr 3 3 3 3 5 5 5
l3 Konsütutisia
t4 Dine zanebün (Göogr-) 2 3 3 l 3 3 3
firlka 3 3 3 3
Xlmiya 2 2 2 3
tl Göologiya ilineral 1
t8 ziman€ lhreke 2 I
19 Siiilcitl I l I
20 zaqki inditi I I I
zl lflömbeji I I 1
lizkultura I I I 1 I
23 zanbüoa $ufllt Eskeriye I
TomerT 24 24 21 33 33
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Ikinci garprct tablo ise 1921äen 1960'a ka-dar SSCBäe yapmlanan Kürtge kitaplann plbaz.rnda saylanm ve tirajlannr veriyor. Yuka-ndaki tabloda bu kitaplardan Kürt dilinin ö[.re-timine dönük (sözlüLk, alfabe, dilbilgisi kitaplangibi) olan kitaplann saylan rc tirajlan iki ayn sü-tunda belirtilmigtir. Bu veriler N. A. Aleksanlzntarafindan Ermenistan Soryet Sosyalist Cum-huriyeti Bilimler Akademisi Yayrnlan arasrndan1962de Erivanäa Jzpmlanan Sa,oyetler'de Kür4eKitap Bibliyografyast; 1 92 1 -1 9 60 (BibliygrafiaKitöbid Kurdje Savxiyö: salöd 1921-1960) adLgahgmasrna dayanmaktadr. Tablo 2äe gönilebi-lecegi gibi bahsi gegen 40 yrl bopnca SSCBäetoplam 238 Kürt9e kitap 370.000 adet basirr.238kitaptan 72'si 146.850 tiraj ile Kürt dilinin ögre-timine (sö21ük, alfabe, dilbilgisi, okuma kitaplangibi) dönüktür.
Topadamak gerekirse, Kürtge-Kurmanci,ninBirinci Dünya Savagr sonrasr ortaya grkan yeni
Orta Do$'u ve Kafkas siyasal co$rafiasrndaki ta-rihsel macerasrnrn $am,Ankara ve Erivan hattln-daki sepi hayatta kalma ve dirilig olarak okuna-bilir. Tiirkiyeäe Kürt dilinin sözlü ve yau\ ifade-sinin yasaklanmasr hayatta kalma mücadelesineiqaret eder. $amäa ve Erivanäa ise Batrl e$itimalmrg Bedirxan Kardegler ile Rus ve Ermeni Kür-dologlardan egitim almrg ve Celil€ Celil'in ifadesiile "srfir noktasr"ndan baglayan Ezidi-Kürt aydrn-lar ise KüLrtge'nin deSigen toplumsal, siyasal ve ta-
rihsel gartlar iginde yeniden gekillenmesine
,\ yaptrklan katkrlarla bugrin Kürt dili iqin" \-\ öne mli bir miras brrakmrslardrr.
I I Son olarak iki noktaya iparet ermek
I | / / 9"r.kiyor, Tiirhye de Kürtge'nin tarihsel
/ / / / aktanmrkonusuTlirkiyeäeyasaklanandi-
\ \-; / f,er dillerin tarihi ile kesigmektedir. Yuka-9 nda Arapga konuganlann cezalandrnlmasr
1r^r\, Yazrrun giriginde yer alan ve
,- - AKP'nin Bagbakan Yardrmcrsr ve Hü-
| | kümet Sözcüsü tarafindan Kürtge,nln
| | medeniyer dili olrnadrfr iddiasr yakrn
| | zamanTarda. bir televizyon programrnda
LJ yaptrir konuqmadan. Kürtge'ye dair dil vetarih bilgisine sahip olmadrf,r halde ken-
dinde negatif cevabrm verme hakkrru gördü!ü'Kürtge medeniyet dili midir?" sorusunu sormugBagbakan Yardrmcrsr. Bu'makus'sorudaki mede-niyet söylemi ile Kürtge'nin tarihine iligkin 1u-kanda sunulan bilgi ve belgeleri bir arada isabetlibir okumaya imkän yeren Frantz Fanorila nok-talayalrm yazry'r. Fanon Sjah Deri Beyaz Masäeadh galrgmasrnda, "bir Yahudi olarak bin plhkbir anti-semit deneyimi" oldulu halde, ',zencidevehmetti$ olafianüstü halat enerjisinin kösntiltezahürlerinden söz agmasl' sebebiyle, Yahu&araghrmacr Michel Salamonun ukgr yaklagrmrnaigaret ediyor ve ;öyle delam ediyor:
"Bay Salamon bilmelidir ki, Zencinin ne de-risinden ne de saglanndan cinsel buharlar yayrl-maktadrr. Bumunuza gelen koku, insan do[asrmkemiren uygarL[rn, 9ürümü9 de$.erlerin ve do-
,t\ ve Latin harfleri ile hazrrlanmrg bir eerkesLJ ") alfabenin lasaklanmasr örnelderinde olduiu
/a\ gibi,Türkipäe Kürtqe'nin tarihi ile ilgilen-
I L-l \ mek Türkge olmayan dillerin sö21ü ve;.azrlr
\ f- ifadesine getirilen yasaklara ve cezaJzra. da
\ 9 -ba9ta ni)'€tlenilme mig de olsa- rgrk tut-maktadrr.
YIL!AR IOPLAM Dir it-r irGiLi TIRAJ
1921 1000
1929 2 5s001930 6 3 7500l93l l2 185001932 to 5 r5000
24 6 100001934 30 21000
30 5 r00001936 4 50001937 o 18500t938 l Ir945 I 30001947 J 30001948 1 15001949 3 2 3000
0 0 0l95l 2 20001952 2 20001953 10001954 4000
3 10001956 r0001957 ll f, OJ]U1958 5 2 20001959 a 0 0
ö ITOPI-AM 238 72 146.850
ET
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
v s..
1ülll\Il[R
frrdrgr kiiltürleritr iistüncle onrrett lel vivici Ban
uvgadrgrnrn kcndi lioku-'tr, kcndi kokunriz- Bav
Salamon vc Bevtz ,rdarnrn kokusrL; bu liizdetl
ondal kurnrlrnittttz pck nrLirnkiin cleiil Basiret,
insirrun igindc, insana kendi lesnrini qöstercn bir
rrvnr clegildir s'rclecel insart kendi inrnesini cgik
hükük eiiriiyorsa, btsirct b,.L irrgcvi dogrultup
düzeltmelc varlyan optik bir düzclticidir avnt
zanrancla. Bu anlamda, bize 1-nprsal cirrprklLlil'rr
ol,rrrlk enpoz-c eclilme-vc,,ultlrlan kültürel garptk-
lrklarr fark ctnesini bilmclidir gäziinrü2. ß.rktrir
nr görebilrrrclidir siiziirr l<rstsr'
()iiz, insaltur kafatastlttil Ier
alrrn arrirtomil< bir giti gukrrrdarr
ibrrrct detildir; Vrn Clogh'tut
lesimlcrindeki cogkLrsll lar
mrzrda, favkovski'nin konqertoLartnde uquSan
rcr.rklcri, Schiller'in 'Ode i 1a Joie"-'rnd'r cvrenscl
olanrn titregimlcrini ve l\irrli C€saite'tn havlurt-
grnda d:i ur'qarlrgrn kirli durnanlürr igirrclcn raralr
bir cjderha gibi dolrulan mazlurn lulklarrrr avagrt
klJkrSrrrr girren bir organ olmaLrdrr gö2." rl
t\
DiPI{OTLAR1 ilL' irlLr"i, rrr1l \,i ndr '\'rrrrkr ll',le;i"
Ir*1e:lur'r'dc t hlr'rg': t \r:'c"lt"' n'i._
LJlr,rniFi,) d,'lttrrr 1.7iLr.'ü1 i.rJrrLrrülyimi(h r1rr hr( kki: rt L. r.rI l]':tn,(x, :k- ll.nn \i,it(1. l11: lr .;1fu /ri?n
i\.lit!' ,t,'t: llt :r,|: il,ti nt,lR,.;: 'r,,1 /i\ K,.i;'n !il',:rt,:; l ';'t!t$r rttl \,liitii, l)rt. lt)): irn, LtIlanal
Xlcl:,lirt irru,a ()l l)1,ilJ.Lliiiir0 hr,.litLi I )illnn, I ll1rii'(r1,.3! r, I),11,i,. l9l5 lt6a (f|li.xLtI r.t ih i'h&l I'hl) Ir''{ fuü'rr r rli.ll,,r.,Jt] .i(lhi.+rr.:arlll ll, tür (,',.,flhn r.,n,.,,i \tnJn nr ll$tirrliI.rtirurc n t,,rlid ftll"ilib.-:J.lltrv!'iLr li)r SLril tr I)trr! l'unin j .
I llr:hr.r, ]irlnr,r * lfulut:rtSit.!sr il!l5t \rf i :rtrr:/1x!'qI ,!:fl,.tbrnn, 1:./liilr \rintr (itrlIirr.c \l.lcn ri l)!li l)r:Jfr':1i1li'l,rl,l1,,,ifin t.tr,lli I I i' hlt lr)llr
I l'rf I r rln'.li \rL)nlrn -li)l:n,r,lL Tirk!-1t,. lli::.r I)ill.nlYm,Iru!. \'srrlr I hr']l, ,r liIrLrri :
ir,r.. f'irk l)rv1!11 riirl fu1xr tr:n'nnr
bL:1n,rr Jc,ltr:rin 3Lfln,' ft ii jill.rid,, r'ühi IerIo,g] I'ir,ir11c ,lu!Lr,tlrt'rr.rkhnr:,"r, v.,r .i,n rt 1N L.l.tnnr.'.1
r...rL t! i)ir.lJ..l) ll,,:i /;5rii.r',trr1
L,Lü{.rit:!: 1'rt'L,lJiu I 1 i2ll Lr: trr.lrrilt. t.']Jfii7i li ii'.,n,1i:,lrL lr
'\::l,k lLrl1l)l:l'mr l|n,k.
^r'rl.', I lLrir ,(.riT':.
L,', 1;r;lrl /r/,r, 1'\ik,r.,: ()?q.,lllir'r)
!:1J7,( liiT lrnrintrn 1 | r l' I' , ':
,i I . I i tl 1
h, $i,rr': Sr';:,r: \'eril'iL: r;rt*'k ltro'ftznl r S-inLl,i:,1, l,),i''ilni..1i,rt'r'l,nir.i.,rr;t tl, (:,."
'/,it)tL Kp'ii:iilli,hn rt Iit!|:iI Jtnni, \tiIlta,li|\.\J"!1,' l:r::j i\11, r. Jinr,).rr')ir[\rk I i:,],, lez'.()'B l)ril! l(r'r k
U.l111ir(.i: .\nl,ji. lLllll)\1,\I. Cr\l)\, B.vn{.11, Crl'i .'tl,l:r,,t,k, ;;|,lrti,LI r!,, , \.. -ll1f,LlLrri,,lf .li-lün, L:rlllJ 11.. f^l)\. B., r. ,tl, Crfnrtt11),jh( rr i:l).Inritr '.r,tr \. ,li'r,lJr|drh l !J.i,llct LrlrLin.il ()zbrk. Kfi,'f:f llti llil|irli':, i \',Lh l'r.'r,,/. Lq:,rlc \LL rrtlS!rin.7lL].1l :i 1,i1,/ /,i:1,,1 \."1.,,11i.1r,ih.,l: Tx:,li \,]l'r' lii.rr. lesfl l
t1
1l
1 I Iirü T.,,,.,,,, \r1rr l)'r tt ..z \1trL
Ll't,rhL.l: \:rr'* lrnrrl l.li, lj6
\l.r'.r \',r.r //.,/,/r,i'2, ilrJl\.1
l,{.ii _liirl (i({r.:.. / | }ir!.,'.rrr
!: lttl, .1. i rt',ia i . )t l:t !t: tt r r : )t n t t"\ ! l
I)r,,'rtr,t:!.i 1t \"t)it)ii rn K\tl, .'\'i. .\lNr,l./ l:|.:t),t: '\ lrtr .t.t\ t t\!, tr-tt ir.,/./ iOr-,)rJr I)rr! l-1i!.lr)lrt-1.
:,r.1
''Ä, n.,nf, \\rrt lfb,r I )itrifrr J'.ill.,$tri, 11..:", Ii)],\ 15. ill.l).I lntr,JrlL ,,r.ii,I l,n\ r: ,n.l:r-rr
(lcrf!r trxi..r.,n rr\ rLr 1,.', r trn,':i
d,.ri. ,.dlri,:: 1,I.t l.n.ri 1r t\: rr' i
/nd,, lSn,ril!,in, \i:.1j,. l'l'r'rl
''Kin'l_1.ürr I lI!.f1. //,tr.,r' r.l
1Srtr.,,,frf I . l'r ri l. Nrl-l
lirJ ll;: lh. lt.l (ll \A1d''. lrr'l7l'
I l.{ir., li7.ltilts\'f) r'i,, inttlc,,Lr.rl
/ '1rlfJi:r Lii. ltrri.ir Ltl]1c t flilr'
ci
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Söyle5i: Mesut Yelen
istanbul gehir üniversitesi'nden tarihgiAbdülhamit Klrmrzt'yla Türk tarihyazrmrnlndaki hakim e[ilimleri, ekolleri,yatktnlrklan, suskunluklan konuEtuk.
"KesiEen Tarihler"Bugünden geriy'e baktrgrmrzda ta,
rih yazrcrlfrmrz hangi bü1ük evrelerdengeqti. Osmanlr-Türkive rarihi hangi pa-radigmalar iginde gahprldr?
Biz nasrl bir paradigma igerisinde ta-rih yapmaya bailadrk ve gogunlukla nedenavm paradigma igerisinde tarih yapmaladevam ediyoruz? Bu, bence her ulus-dev-letin kurulurken neleri tehdit olarak gör-dügü14e ilgili. Profesyonel akademik ta-rihgili( milliyetqilifin kucagrnda baglamr;bir disiplindir. 79. vizyhn baglanndanitibaren Ay'drnlanma ve Franstz devrimisonrasrnda, Prusya reformasyonu srrasrnda
devlet eliyle üniversitelerde baqlayan birkurumdur tarihqilik. O zamandan beri de
hep bövle ulrrs-devletlerin megruiyet iginigören, gekil vermeye Ealgtrgr ulusun geg-migini kurmala ve adeta yaratmar,z 9dr9anbir disiplin.
Akademyada modern anlamda tarih-gi-tigin T'ürkiyeäe baglamasr igin bu vüzdenulus-dcvletin kurulmasrm beklemek gere-kecektir. Bu ideoloji olmadan tarihin birdisiplin olarak serpilip geligmesinin imka-nr yoktur. Ulusu analiz birimi olarak mer-keze alan siyasal r.e diplomatik anlatrlarlahikayemizin tahkim edilmesi gerekiyordu.Tabii olagan bir pcy degiJ; qok dinli vc et.nili bir imparatorluktan homojen olmasristenen bir ulus devlete dönügüyorsunuz;devleti kurarken ulusu da inqa etmek ve
?tl
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
ona bir tarih bulmak zorundasrruz. Itte TürkTarih Tezi, Güne9 Dil Teorisi vs. bütün bunlar
igerde bir homojenli$i ve herkesin avnr geye sa-
dakatle inanmasrm saflamak amacryla üretildi.E tabi bu kuruluq cwesindeki tehdit algr
lan diSer politikalan olduiu gibi tarih politikasrnr da etkiledi. Baqhca iki büyük tehdit vardr:
irtica ve KürtEülük (ve tabi bazen ikisinin ka-ngrmr r.ersiyonlar). Bunlan modern, ilerleyen,
medenilcacn bir devlet hikayesine katma veya
gcrcktiiinde ötekilegtirme gahgmasr... Alttanalta, tabi ki, mürteci olarak yaftalanan dindar
Müslümanlar kendi tarihleri hakhnda agafrlar-
da krsrk sesle farkir gevler söylemcvc devam edi-
yordu. Akademisl'en tarihgi yoktur aralarrnda.
Necip Fazrl gairdir, ama qrkar II. Abdülhamitile ilgili söylemi terslüz ctmet€ gairprr, mesela.
Alttan alta yürüven farkL söylemler var yani;
ama bunlarda akademik anlamda tarihgilikyoktur. Qünkü akademi sonugta devletin elin-deldi ve oraya kendi istedigi adamlal verleg
tiriyordu.
Omer Lütfi Barkrrn'r, Fuat Köprirliiyü,Halil Inalcrki, hu gergevede cle$erlendirmckdaha z-or olsa gerek, degil mi)
Bunlar özelLikle Fransrt Annales ekolünün
etkisiyle ciddi tarihgilik yapmaya baqlamrqlardr.
Fakat baglangrgta akadem-va on.lal ciddiyc al-
mryor Belki bu tarz bir tadhqiligin lärkh nok-
talara gönirebilece$nden korkuluy'ordu; yani
tarihgilik yüce arnaglanndan sapabilirdil Daha
sonra bunlar bü1nik tarihgiler olarak kabul gör-
meve baqla<h. Bunlarrn yaptrgryla igte o ulusa
masa bagrnda hikare yazmaya gahgan tarihgilerin rraptlfl bambagkaldr. Tabii Türk Tarih Tezir,-e GüncA Dil gibi ideolojik kurgular sorgulan-
maya baqladrktan sonra (ki ashnda bunlar gok
erken bir zamanda yaprbozumuna uirayan hi-kayelerdir), büyük tarihgi olarak bunlar resme
girmcyc baglvor.
Peki Rarkarr, Köprülü ve Inalcrk, biraqrdtn standart Kernalist anlatrrrrn drqlnda
figüder. Ama bir yandan da sosyal tarih an-layr;rnrn da tipik ternsilcilcri dcgil herhalde.Halil inalcrk müstesna nrna Barkan duha
der,'let'r'e hukuk merkezli bir tarih anlavrprnrn
temsilcisi divebiliriz herhalde.
lstanbul $ehir Üniversitesi'nde Ealrfan Abdulhamit
Krrmrzr, 0smanlt Devleti'nin son vüzvtltnayoüunlalan bir tarihei. Biyografi, bürokrasi, maarif,milliyetEilik, tarihyazrmr hakkrnda okuyor ve yaztyor.
Abdülhamid'in Valileri: osmanlt VilaVet idaresi,
18951908 (2007) ve Avlonyalr Süreyya Bey:0smanllSonrasr Arnavutlu k. 19121920 (2009) baSIkh iki kitabr
vdr. Türkiye Ard!trrmdlan Literatür Derqisi (TALiD)
ydyrn kurulunda yer alan Krrmrzr ööreniminiAnkara(SBF), Hacettepe ve BoöaziEi üniversitelerindetamamladrktdn sonra S0AS, University of London'dapostdoktora yaptr.
Bir aqrdan hcm inalcrk n.rüstesna de$il, hem
Barkan vaptr$r galrgmalaria tiplk bir Änna/et ekolitakipgisi. tsurada asrl sorun onlarrn tarihgiliii iizclhavatlarrndan avrr tutan bir gev olarak lapmalangaliba. (Jergekten ciddi tarihgilik vapr_vorlardr. Amasonugta ünivcrsiteler sadece der4etin elinde ve orada
istihdam cdilitorsunuz; gahgmala deyam etmek zo-rundasrmz (Bugün de belli anlatrlann dr;rna grktrfr-nrzda, krrmrzt gizgileri gegrneve bagladrgrmzda tard
cdilirsiniz.. Üniversitelerimizdeki "temizliklcr"in ta-rihi yazrlmadr). Bu insanlar hem ciddi anlamda ta-rihgilik yaprp hem kimsenin kulruguna basmadan
var olmaya devam edebilen tarihgilcr
Peki, 11)60'lardn N'Iarksistlcrin r\s,va TipiÜretirrr Tarzr Feodal Üretim -I'arzr krrq;rthgr üze-rinden Osmanh tarih vazrcrh[rna dthil oluglarr
e5
www.netew
e.com
Kärt Tarihi
"ironik bir gekilde, Yine 1961'te
Bernard Lewis'in Ihe Emerqence
of Modern TurkeY'i YaYtnlantYor'
TürkiYe'nin büYük hikaYestnt
anlatan ana gergeve ashnda
o zaman tamamtYla kurulmut
oluyor. Lewis dogrusal bir tarih
ctqisi gekiYor ve ulus devleti
nuruv. q.tir.n bir geqmil kuruyor.''
Tiirkil'e'dc tarih yazrcrh$rnrn genel scrüvcnini
nasrl etkiledi?Amrpadaki o ana anlatr, feodaliteden mo-
dern kapitalizme gegigin hikayesini bizde na-
srl kurgulayabiliriz? Tartrgmada ya Weber va da
Marx bakrgryla hep ötekileptirilen "doiu" toplu-
mu ve onun Awupadan farkh olan üretim tarzl
mcrkcze ahndrgr igin, ashnda tam da 60'larda
sökülmcye baglayan hikayenin, Marksist tarihgi-
ligin de artrk mevdan okunan yaptsalcr, pozitivist
ve biraz da oryantalist Eergevesi iginde yaprlan birtaru9ma..- Marksist tarihgilerin iginden grkan bi-
rileri brr revizvonu yapryorlardr.
Bizdeki büy-rk anlatr ne zaman bozulmaya
ba9h1'or? 60'1ar galiba dünya tarihgili$ igin oldu-
[u kadar, tarihgiligimiz igin de önemli. 1961äe
Irakta Barzani hareketinin etkisinin görülme-
ye baglanmasr devleti kaygrlandrmyor. Mesela o
nizden Cemal Gürsel'in önsözüylc $crif Frratin
Varta Tarihi o zaman grkryor Türi Kültürü der-
gisi aym pl grkmaya baqhl'or. Ote yandan lzvagyavag artrk Minorski ve Nikitin gibilerin yaptrir
orvanralist Kürt tarihi galrSmalarr Jrprnda ismail
Begikgi gibiler farkl peyler söylemeye baghyo ar.
Ironik bir gekilde, yine 1961'te Bernard Lewis'in
The Emergence oJ' Modern TurÄey'i yttynlanwor.
Türkiye'nin bünik hikayesini anlatan ana gerge-
vc asLnda o zaman tamamryla kurulmug oluyor.
Lewis doirusal bir tarih gizgisi qekiyor ve ulus
devleti burava getiren bir gegmig kurul'or-
Görünen, Osmanh tarih yazrcrft[rnda dev-
let rnerkezli, 1\'larksist vc sosyal tarihgi diyebile-
ce$rniz ü9 temel paradigma olmug gibi. ßu üq
parndigmavr toptan dclcrlendirdilimizde bun-
lann, öz.ellikle ()srnanh tarihinde, ortaklaqtrk-
lal r.erler var nrr! Ya da hcpsinin bidikte srrskun
kaldrklan, ihnral ettikleri'alanlar, meseleler?
Yoksa bullar vurgularr ve suskunluldarr itiba-
riylc tümüvle ayn ayrr mr degerlendirilmcli?
Yok, hep beraber suskun kaldrklarr oldu tabi,
Mcsela, din meselesi drgalda brrakrldr. 'lbptancr
bir Tiirklük icat edilince diger halklar ana hika-
yenin drgrnda kaldr. Galiplerin tarihi yazrldr.l'abi
bugünden konugmak kolay, yani o yaprsalu balog
agrsrmn iEerisindeyken kaybedenleri, ana hika-
lcden sapanlan görmek mümkün dcliI. Sosyal
bilimlerin ve tarihin o zamanki paradigmasr yü-
zünden hepsinin suskuniuklart ortakttr.
Peki hu suskunluklann bugün de krsmen
devnrn ettigini söylemck mürnkün mü? 80'ler-
clen sonra bu ana alom tarihgilikten, demin ko-
nugrusumuz i;eyleri ihm'al eden, dewlet merkez,-
li bir tarihQilikten bir uzaklagrnanrn oldugunu
ve OsmanL söz konusu olduSunda ihmal edil-nrig yederin alanlanm, mekanlalnr, ta;ralarrnr
daha faz-la hesaba katan bir tarihgiligin ortaya
grktrgrnr görüyoruz. Anadolu ve Balkanlann
drqrndaki Osmalh mekanlrur, 1980'den sonrn
Osmrnh tarih yazrcrlsrmn ilgi 'alamna girme-
ve baglamrg görünü1'or. Ve fakat 1'eni rnekanlar,
yeni nreselelet Osmanh trLrfü yaztcrlrSrrun ilgialanrna girmekle berabcr halen hen Kürt nre-
selesi hem Kürdistan, 'l'ürkiyc tarih yazrcrlgr-
nrn, ilgi alanrna gok fazla girmig gibi görümrü-
1'or. Bu neden böylc olmug olabilir?
Mesele sadecc Kürtlerle ilgili de[il. Birincisi,
Cumhuriyet sadece gayrimüslimleri ve Kürtleri
IE
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
degil, Türklcri de formatladr. ikinci sorun ()s-raanh tarihqilerinin hep merkezin gözü1,le tarihyazrnrg olmasrydr. Bu gok pratik bir geyden kay-nakJanryor: lmparatorluk bapkenti isLanhulcla,
bürokratrn gözünden vazrlan belgeler, tutulan ar-giv üzerinden rarihgilik yapryoruz. -istanbul mer-kezli, bagkent merkezli bir tarih vazrhrken tagrake;;fedilmeye baglandr.
Tarih her zaman bugün ve bugünden balcla-rak )azrlyor. Bugünün dünyasrnda, politikasrnda,siyasetinde, toplumunda hakim olan h avahet za-man tarihgilige de vansryor. Qünkü ashnda gof,u
zaman dönüp dolagrp güncel sorunlarrmrza geq-migten cevaplar bulmava gahgryoruz- Buna pre-sentism, anakrontzm, abistarizm diyoruz; ama birqekilde tarihgi her zaman bugünden gegrnige ba-kyor. Mesela Arap dünvasrnrn OsmanJr tarihgili-
$ine girmcsi Nahda ve Arap-israil savagrvla ilgili.1989da Soguk Savag bitince, ardrndan BosnaäaKosovaäa kizler g <rnca llalkan tarihqiligi patla-dr. Bugrin gfobal tarihgilik, hitoire croüie, dinyatarihi gibi gegider revaqta olmasr kitesellcgmeyleilgili: Kargr koyabileceiimiz, durdurabileceiimizbir gey deiil; sonuqta bu dünyanrn iginde yagryoruz, bunun bize verdigi fikider do$rultusundataih yaztyoutz.
Tarihgiligin dciigmesi 1.a9arken oluyor; ya-gadrklarrmrzla bakrg ag almrz de$igil,or. Sonzamanlarda Türkiycäe yagananlLn dügünün: 28
$ubat'la, 12 E1.lül'le, Dersim'le hesaplagma...'farihgiler de bu toplumun bir parEasr olaraketkileniyor, deiiqiyor En büyük degipim bence1989ilan sonra oldu; ondan önce vazrlan birEokkitap, üretilen birgokbilgi 9öp oldu. Qünkü soguksavap dönemindc farknda olmadan iginde oldu,
$umuz, nizdüSrimüz o habitus iginden yazrhrdr.
omer lütfi Earkan, Fuat Köprülü ve Halit inarcrn.
$imdi de kim bilir hangi denizin balklanyrz?Sonra anlayacagrz belki.
Dünyaya farkl baktrkga tarihe de farkh bak-maya baghyoruz,9ünkü aslnda tarih dedigimjz
;ey de zaten gegmigteki olanakl bir sürü hika-yenin igerisinden senin qekip grkardrgrn, hika-yelegtirdi$n, bug.ine anlatn[rn, kendi ideolojin,eiitimin, mcsleiin ve sosval gegmiginle, srnrfinla,tabakanla ilgili bir segim. Yani ben belgeyc gidi-yorum, orada ne varsa onu getiriyorum diye bir9ey yok Bclge kendi baprna suskundur
Bazcn de belge konuttugu halde onu tarihgisusturur. Mesela, I\4usa Qadrru öncmli bir ida-re tarihgisidir, yazdrklarrm önen i bulurum. Birmakalesinde 1847äe Kürdistan Eyaleti'nin ku-rulmastndan bahsctmek zorunda, ama bu ismikullanmamak igin yüz dereden su geririyor, "ycnibir cl.ralet kuruluyor" vs. dedikten sonra eyaletinismi daha sonra l)iyarbalcr Vilavcti olu1,or, diyorYant bizzat Osmanh devletinin kendi eyaletincvcrdif,i ismi saklamava Eahi;rvor, kullanmamakiEin inan maz bir gaba harcrvor. Devlet 1847-1867 arasrnda Kürdistan eyaletini resmi isim ola-rak, Lani colrafi bir isimlendirme drgrnda, resmibir yönetim birimi adr olarak kullanurrg.
llir dc merkeziyetr;ilik konusunda konrrg-nrak istivorunr. I lalil inalcrkin meglrur Klasik
Qag kitabrnda Ralkanlarda voyvodahklarrn,Krnmda bir hanhgrn, Hicazda bir gcrilligin,KürdistanUa Flkrad hükümetlerinin, KuzeyÄftika'da Salyane hükümederinin oldugu an-latrlrr. -l'rrnara davah tipik salcak sisteminin
n
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
"1961'de lrak'ta Barzani hareketinin
etkisinin görülmeye baglanmast
devleti kaygllandtrtyor. Mesela o
yüzden Cemal Gürsel'in önsözüYle
gerif Frrat'rn Varto Tarihi0 zaman
grkryor. Türk Kültürü dergisi aynt ytl
grkmaya baglryor. Ote yandan yavaE
yavaq arttk Minorski ve
Nikitin gibilerin yaptlgt
oryantalist Kürt tarihigalrgmalartdlqtnda
ismail Begikgi gibiler
farklr qeyler söylemeYe
baqhyorlar."
drgrndrr idari sistemlcrirr txt
birlikteligine kargrn inal-crk da dthil Osurarrlr tarihgilerinriz goklukla
Osrnanl'ntn merkezivetgi bir idari mantrkla
vönetildigi kanaatindeler. Btr fikir nivc btr ka-
dar sevildi Osmanlr tirrih vazrcrlrgtnda sizce?
AsLnda bu bir tarihqi fantezisi. Nlerkezi-
legme hikal'csi modern devletle beraber kurr.rldu.
Ulus-der,'let iginden bakarah gegmigi anlamava 9a-
hltlfunlz igin dü9tüiümüz bir yanrlsam'.r ashnda;
bugün gördü[nmüz merkczivetgiligi biz vansrtr-
1,oruz gegmiqe. 19. Yüz.vtl mcrkezil'etqilifii iqin de
srivlenecek qok 9ev var' 18 1ü21'rla kadar merkezi-
1'et9i degildi ondan sonra merkezivetgi oldu hika-
1'esi bile Eok sorunlu. Klasik dönen.rdc zaten idari
yaprda bir 9ofiulluk var. Sultan I]. X4ahnut'txn
sonra nerkezilcqmenin gergcklcatirildigi hikal-e-
sinde sorun 9u: bclgelere baktrSrruzda, i*anlara,
vergi toplarna sorunlanna, askcrc iLlrna sotunlarrna
vs. baktritntzda, ashnda efer bövlc bir proje varsa
bu bagansrz bir projcdir, 1''ani iTC dönemi dahil
merkezilegrne bagansrzhkla biten bir hikave lle-sela, ekad beylikleri, hükümetleri, sancaklan yok
edildl vc rurtLrklart, ocakhklan ellerinden ahndr,
maag baglandr diyomz merkezilegn.re hikalesini
anlatrrken. Peki 1880'lerdc, 1890'larda hala olan-
lar ne demck oluyor? Hala orada ciddi bir devlet
otoritesi I'ok. Qok büpik sorunlar var, özellikle
Rus savattndan sottra 1878-79-80'lerde cqkryahk-
tan is,vana bir sürü sontn var. Bugün ulus devlet
tcn anlirdrirmrz gibi her gevc hakim, he r le rde eli
kolu olan, her vcre nüfuz edebilmil bir devlet vok.
Biz sanki hep bövle olInug da sadece 18. fiiz,,vrlda
desantralizasyon rr?!anmrg, onun dtgtnda het 9c1'e
kadir bir merkezi dcvlet varmtg gibi bakrl'oruz
lJirnz dt Cumhuril'et tadhqililine gelmek
istiyorum. Yine bu clefa Cumhurivet tarihqi-
liginin görmezden geldigi meseleler
üzcrinden gitmck istiyorurn. Orda da
inarrrlrrritst biraz giiq gitrünüvol anla
Kürt ureselesi üzcrine Islrrnil tlcqikgiiringah;,rnalarnt ihnrll edecek olutsrrk,
do$rtr diizgün hirka{ söz ilk kcz- N{ete
Tuncay\n Türkivc Curnhurivetintlc Tek
Partinirr Kurulmasr'nda edilmip gibi gö-
rünüyor.l'ani 80'c kadrr Kiirt mt sclesinc
dair kcsifbir suskurrluk "ar, Ilu srtskun-
luiu nasrl izÄh ctmek gerekirl ßir de,
benzcr suskunluklar var rnl Cumlrurivet
tarihgili$ncle?
I\{esela Dersim hakkrnda neden bir sus
kunluk vardr da birden bir gevler vagandrl I(cmal
Krhgdaro$lu'nun Dersimli olmasrvdr aslnda cirti
qiqeden grkaran. Bagbaknnrn ana muhalefet lideri
ni hedef almasr birdenbirc Dersim hesaplalmastm
c,rtaya gtkardr. Bu, nasrl hcp bu giinden bakarak
tarihi anladrgrmrz, I'eniden yorumladrf,Lmrz r-e 1e-
niden yazdrfirmrzla ilgili bir qev Yani asltnda tarih
yok taril.rgi var, I\'Iark Bloch'un sövledlfii gibi. Ta
rih dedifimiz ashnda o an ki dünyanrn ya da ülke-
nin toplumsal, si,vasal durumuna göre inga cdilen
bir söl'len.r. O söylemin dtprna algtnrzda bir veni-
lenrne oluadrkqa Elkamazslnrz. Igte 70'li vrllardan
4
www.netew
e.com
Küfi Tarihi
sonra Kürt örgütlerinin devletin bagrnr agntmasr,
olal4ann yaganmasrvla, sahneye 1.eni aktörleringrkmasrl'la insan bu igin gegmigini merak etmcye
baghyor Nasrl Ermeni meselesi ASALAnTn ig-
lediii cinaretlerden sonra emekli büvük eltilerinarqivlcre girmesiyle öfirenilmer..e baglanmrgsa...
Sorr bir soru sora,-rm. Onümüzdeki birlcrqon vrlr dtif ündiiAiimiizclc ne türden nrulrternelalanlarTiirkiye tarih yazrcrlirnr meggul edebi,lir sizce?
I\{esela, ashnda ktikcni sosyal tarihgilige,Braudel'e kadar dayanan bir iklim tarihgiligi var(environmental history); 9o$rafranrn tarihle ilig-kisinin g<-rk bclirgin oldufu KürdistanUa bu hig
ihmal edilmcmesi gereken bir alan. Marksist ta-rihgilikte ürctimden niketime doiru bir yönelimvardr epeydil bunun büyüme ihtimali var. Tarihdaha insanl y*z:/.mayz baglamnca üretim pcrs-
pektifinden degil de bu defa niketen perspek-
tifinden baklmala baglanrvor, Bu tabi yaprfailtartrimasrnda, fallliiin bugün terazidc daha af,rr
basmasrndan kaynakhyor Oto,6iyografi, sözltitarih gahgmalan da övle: "Biographical Turn'denbahsediliyor on yrldrr.
Nasrl ulusal srmrLLr yapay bir gekilde 9i-zilmilse, tafih de o srmrlan megrulagurmtgt. O
tarihlerin artrk kegigmesi gerekil.or. Bunu yapa-cak yeni anlayrqlar lmllanrlmasr gerekivor Dahaönce bahsettigim historie craüde vatdr, Ticaret ta-rihi bu kesi;imlcri anlatmak igin önemli.IVlcscla,Kürt tüccarlarrn nerelerle i9 yaptrir, nerelere gi-dip geldip... bu gegigkenliklere, o bölgenin dilerbölgclerle iligkilerine deSinen kesigen tarihlerevönclmc olabilir. Cinsivet gah;malan en hrzh bü-yüyen alan oldu$u halde, Kürt tarihgili$inde kar-grhir yok. Gergi E.P Thompson'un iqte marksist
tarihgilife getirdiÄi solup eskidifi halde, irrtorT
from helovt dedigimiz, mazlumlarrn, magdurlann,ma$luplarm gözünden tarihe bakmak bile yerle-gemedi bizde. Walter Ilenjaminin enkaz metaftr-ru önemli, r.ani tarih galiplerin tarihi, ma$luplarbu tarihi paylagryor olamazlar, günkü onlar ihti-gamla anlat an bütün bu tarihin ashnda enkazr
altrnda kalanlardrr. Bu enkazr bizim kaztmamvlazrm, iginden iqtc difier tarihleri, alternatiftarih-leri belki qrkarmak gerekiyor. Cemal Süreya'nrn
"Belki de biraz geg rastladtm sana/ Ama her Sey g:p
gelmltar mu lurdumuzd' diyen bir giiri var, bilir-siniz...- a
Mustafa (emal Atatürk samsun Lisesi'ndeTafih Dersinde,19 |(astm 1937.
{
www.netew
e.com
Küfi Tarihi
Rohat Alakom
Kürt-Rus Tarihindeniligtileri
$emsedinov Kürtleri19. yüzyrhn ilk geyre[inde Kürtlerin bölgede büyük
bir güg olduklarrnr gören Qarltk Rusyast, yüzytltn
ortalartna do[ru $emsedinov Kürtlerinden yarl-
askeri ve yart-idari bir organizasyon olugturmu5,
bu da srnrr yöresinin di[er aktörleri ve güElerinin
kendi Kürt planlartnl yagama gegirmelerini
tetiklemistir.
on birkag yldrr Serhad Kürderi konusunda
sürdürdülrim gahqmalanm suasrnda dikka-
timi qelen noktalardan biri de $emsedinovKürderi olmugtur.r 19. yuzyil baglannda
geligen ve 7977 ylnz' kadar süren Kürt-Rus iligki -
leri tadhinde adlan srk sk karqtmrza grkan $emse-
dinovlar (Rusga: Illauura,4tlrroa, $amgadinov) öyle
görülüyor ki gimdip kadar pek incelenmig deSildir.
Ruslar kendilerine en )alrln buldullan Kürderden
$emsedinovlar'a agallda görecef,imiz gibi büyük
önem vermiglerdir. Bu KüLrt toplulugu Zilan Kütleri,
$emsedinov Kürtleri ve Tonn Kürtleri bigiminde za-
manla ü9 farkh kimlik tapryarak Qadar, Sultanlar ve
$ahlann 19. yüzyrlda sürekli merzilendifi bir nokta-
da, yani Serhad Ulkesi'nde de$pik roller üstlene-
rek büyrik bir 1a9am mücadelesi vermiglerdir.
$emsedinov Kürtleri tarihi Serhad Kürt-
leri tarihinin önemli bir sayftsrm olu*urur.
19. yü21'rhn ilk geyre$nde Kürderin bölgede
bü),ük bL gü9 olduklannr gören Qarhk Rus-
1zsr, yüqrhn ortalanna dofru $emsedinovKürderinden lan-askeri ve van-idari bir or-
www.netew
e.com
'gt
ganizasyon olu$turmu$, bu da slrur yöresinin diger
aktörleri rr güElerinin kendi Kürt planlanm yaga-
ma gegirmelerini tetiklemigtir $emsedinov Kürtle-rinin Rusyatiaki l,tizpllk tecrübeleri - Kürtlerdcn
olugan $emsedinov A.laylanmn kurulmasr - Os-
manLmn 19. yüzpl sonlannda Kürderden olugan
H'amidil'e Alaylan kurma projesi üzcrinde etkiliolmugtur
$emsedinov ünvanr; Ki tgede $emsedin,
$emdin, $amedin veya $emo olarak bilinen erkek
adrndan türemigtir. 18. yüzl sonunda yaiayan
Büyük $emdin Aga'nrn adrna atfen sülalesi Kürt-Rus iliqkileri tarihinde hep $emsedinovlar olarak
adlandrnlmrgtr. $emdin Aga, Srlleyman Aia'runo$ludur. $emdin Aiamn ofir lan gunlardr: AliBey, Halil Bey, Hasan A!a, Hüseyin Afa, Mu-hammed A$a, Osman Aga, Sadun Aga. Bunlar-dan en 9ok tanrnmrg olam Revan HanLgr'ndayagayan Hüseyin A[a'dr. Halk arasrnda Kürtge
'Hus€fin Axay€ Qokdeve" olarak tamnnt " QoAde-oe Kürtgede Deoe Dizi anlamtna gelix Kaltzman-hlann anlattmma göre Hüsryin Äla goh uzun bo/uimiS, oturduiunda dizi bir depe dizi kadar yüksek
imii .2 Revan Hanlgr (7747-1828) bilindig gibiTebriz yal:rnlannda imzalanan T!ürkmengay Ant-lagmasr sonucunda Rus topraklanna katrhr. Böy-lece, Hüseyin A[a ve Zilan agireti agrsrndan yeni
bir dönem baglar.
20. yüzyrl ba!lannda l(aörzman'dakitemsedinov Kürtleri ve Rus subaylan.
Ayaktakile., s0ldan saöa: birinci kigi tanrnmryor, Mala Eeyri sülalesinden
zorba Bey, Hösan Bey (Karakaleli), Rus subayr, CemaldinliHasan, Eset 8ey(Ahmet Alkdnln dedesi) ve bir Rus subayr. ortadakiler: ilk dört kiii Rus
subayr. BahriBey, $eyh $emal. Öndekjler:Tümü Rus subayr.
Bu tamnmrg Kürt sülalesi Rus kaynaklannda"Bey Ailesi $emsedinovlar" (6eKcKoe ceMeücrBo
Illauura4Nuonsrx) olarak da tarunrr. Bu tabaka-
dan olan Kürder baba.lanmn adlanndan ziladebu ünvan veya bu soyadr i1e tanrnmrglardrr. QarhkRusyasr yrllannda Kars Vilayeti'nin durumunuinceleyen Candan Badem: "$amsadinaolar yrlihalktan olup soladt Äullanan nadir örnehlerdendil
dgL3 $gmsedinovlann tarihi, 19. nizyJda geligen
ve yaklagü yüzpl süren Kü.rt-Rus iligkileri tari-hine tekabül eder (1828-1917). $emsedinovlarRuslaäa Ramazankent, Orgov, Serdarbulak ve
bagka yerlerde yapryorlardr. QarLk Rusyasr yöne-
timi (1877-7917) srrasrnda daha ziyade Kars Vi-layeti ve Erivan Guberneyasr srmrlan dahilindekalyorlardr. Qarhk Rusyaslmn yrluhgrndan sonra
Kars ve A$rr'mn de$igik yerlerine dalrld ar. Ör-nelin Ifdrrin Orgov köyü eski ]' larda HämitBey $emsedinov ve ailesinin köni olarak bili-nirdi. Aile daha sonralan Güneg soyadrnr alr ve
Iidr yöresinde kababahk bir topluluk olulturur.:n
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
$emsedinov kadrnlan Kürt tören giysileriyle,
Ramazankent köyünden.(Eugen Yiilhelm Pfizenmayer, 1911)
$emsedinovlar genig topraklara sahiptiler.
Aragtrmacr Candan Badernin kaleme aldr$ birgahgmasmrn'KalrzmanJr Kürderden $emseddi-novlann Dilekgesi'adl bölümünde bir gr"p Kürtileri geleni; atalanndan kalan eski topraHanmn
tekrar kendilerine geri verilmesini Rus lrctkilimercilerinden istemiglerdir. Bunlar arasnda ör-
ne$n $erif $emsedinw mirasg an Eyüp ve Ha-san Bey'in adlan da gegmektedir+
$emsedinovlar bölgeyi dolagan ve inceleme-
lerde bulunan yabancr selyah ve aragtrmacrlarin
dikkatlerini de gekmigtir. ingiliz araqtumacrsr
Lynch 19. yüzyrl baglannda kendisine yöredeki
Kürderin lideri olarak tanrulan Hasan A$a ko-
nusunda bazr aqklamalarda bulunurken, admrn
"Hasan Beg $amsaddinof" bigiminde resmi birnitelik kazandrf, rm belirtir:
"Atlardan indilimiztu; zaif görünümlü, üze-
indz Qer ez gömleli, gölsünde 2emhe ipekten boyun
bap, gösteridi ot son doece cazibeli bir adam, Rus
Qan'na sadaAat eden.4!m Dap bdlgesindeAi Kürt-lein lidei olaraA bize tanü dt...Bu genj lider, alntzamanda tastmts olduia bariAulade öneme haiz
ünoanryla da haarlamaA mümkündü. $endin ftaolarak bilinm aile ünüan4 etkilryici bir bigim alarak
Haun Beg $amsaddinof olaraL resmi bir himliie
bürünmusti .s
19. yüzyrlda Kafkasya'da Kürt yof,unluklu
bölgeleri gezen seyyah r"e aragtumacrlar $em-sedinovlan frede tarunan Kazaklara benzet-
migerdir. Örne$n Fransrz kökenli araltrrmacl
Georg Chantre ekibine kattrf,r ve ken&lerine
rehberlik eden Cewo Bey $emsedinov'u (Djavo
bek Chamchadinoff) aragtrmasrnda "Bir Ka-
zak Kürd' (un cosaque Kurde) olarak tarumla-r.6
Kazaklar etnik agrdan Rus ve Ukranya kangrmr
bir halk olarak bilini-r. ilk kez Don ve Diny'eper
nehideri boylannda ortala grkmrglardr. Kazaklar
sahipsiz topraklann vahgi däzlüklerinde yüzydlar
boyunca özgür ve gögebe bir yagam sürdürmü9-
lerdir- Bunlal, Kazakistarlda yaqayan Kaza.klar ile
kangtrrmamak gerekir.
$emsedinovlar arasrna kaülan araghrmacr-
lardan birisi de Alman köken1i Eugen WilhelmPfizenmayer'dir. Tiflis Müzesi Müdürü'nün is-
t€i üzerine Ka{kasya yöresinde etnografik ma-
teryaller toplamak igin 1911 yrhnda bir arattlrma
gezisine grkan Pfizenmayer, bu arada $emsedi-novlann kaldrflr Ramazankent köyüne gider. Busrrada gekti!,i baa fotolra.flar günümüze kadar
ulagmrgtr. Pfizenmayer evinde misafir kaldrfir
ev sahibinin adrn.r bir yerde "$emsedinov Beg€"
(Schamschadinow-Beg) olarak verir.T Yukanda
de$ndi$miz gibi $emsedinov lakabr daha zryade
soyadr olarak hrllanildrfr igin burada bir eksikli-
$n olabilece$i kugkusuna kapdmamak elde de-
gi1. Bagka bir kaynakta Ramazankentte misafui
oldugu ev sahibini bu kez "Mahmed Beg $em-
9edin" (Mahmed Begh Schamschadin) olarak
okulrucuya tamhr. Bu kez Mahmed ve Mahmudadlanru kangtrmrgtu. Büyrik bir olasJrkla burada
Cafer A{a'run o$lu Mahmud Bey'den söz etmek-
tedir. Qünkü Pfizenmayer'in ziyaret ettif,i aym ai-:P
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
leden Ali Egref Paga'mn aym yl Ti.flis Müzesi'ne
bir tabanca ve bir kalkan hediye etti$ni bagka birgahgma sayesinde ölreniyoruz Tiflis Müzesi'nde
bulunan etnogra.fi.k Kürt egyalan konusunda ha-
zrrlanan bu yeni katalog gahgmasrnda tabanca
ve kalkanrn Ramazankentten "Ali Asbraf-Beg
Shamshadinov" tarafrndan müzeye baf,rglandrSr
belirtilir.a Sonug olarak diyebiliriz ki Pfizenmayer,
$emsedinov köyü olarak bilinen Ramazankent'te
Cafer Afa'nrn o$lu Mahmud Bey'e misafir ol-mugtur. Benzer bir kang*.|-rk da Iswgreli bota-
nikgi Martin Rikli'de görü1ür. Manin Rikli Agn
Sresinde Serdarbulak köyünde 1912 phnda birinceleme gezisi srasrnda kargrlagtr$ Ahmed Bey
$emsedinov'un adrru yanLglkla Amed Bey $em-sedinov olarak igaredemigtir.r
Ruslar Serhad yöresindeki Kürderi örgüt-lemek ve kendi saflanna kazandrrmak igin $em-sedinovlar kanaLyla 1o[un bir gaba harcar. $em-sedinovlar ve Ruslar arasrndak ya*&plomatiktemaslar iki Ktirt alayrrun olugturulmasrna kadar
ilerlemigtir. Bu alaylar "$emsedinov Älaylarf($amgadinovski Polk) olarak adlandrnhr.to Butemaslarda Kürtlere daha fazla özgürlükverilmesi
konusu da gündeme gelmigtir. Özel bir Kürt yö-netiminin kurulmasrna iligkin 14 maddelik taslak
metin daha 30 Ekim 1855 tarihinde gekillenir.
Cafer A[a ve Ahmed A[a $emsedinovlann buÖzel Kürt Vinetimi'nin bagrna getirilmesi öne-
r[1r. r r
$emsedinovlar arasrnda en tanrnrnrg gahsi-
yederden birisi Cafer A[a'df. Kürder tara.frndan
"Guli Cewar Axa" olarak bilinen Cafer A[a 1 806-
1877 yrllan arasrnda yatamrltlr. ICnm Savagr pl-lannda kurulan ve sadece Kürtlerden olugan ikialaydan birisinin bagrna getirilen Cafer Ala busavatta büyük kahramanltlar gösterir. Yire Kürt-leri arasrnda gok sayrlan bir Kürt gahsiycti haline
gelmigtir. Günümüzde bile Ifdrr, A[rr ve Kars'ya
yagayan birgok ailenin evlerinde Cafer Aga'mn
portresi asrlrdu. Rus kaynaklannda "$emsedin
Ag" Oglu AIi Bey O[lu Cafer Aga" (Axaoap-
Ara-A:rn-Eex-III:Mc-y4güH-Ara-Omn) gegen
Cafer A$a öldü$ünde Ramazankent yakrnlannda
adma yaprlan bir mezar kümbette gömüLliü. Cafer
Aga'run Eyüp Pa;a, AIi Egref Papa, Mahmud Bcy
ü A-hmed Bey adlannda gocuklan olmugtur.
Cafer A[a'run ofllu Eyüp Paga 1877 ylndaOsmanl imparatorluiu'na iltica eder. Bu, Gazi
Ahmet Muhtar Paga tarafindan da do[rulamr:
" Rusjahtn Zilan asireti reisi, mütevffi (vefat
etun) Rusya generali Cafer'in ollu Eyüp Aia, ügyüz
bane halkryla Osmanh saltanatnn mübarek mül-küne iltka etdi[infun, hendüi iwail Pasa nezdinde
istihdam olundt.D Eyüp Paga'mn OsmanJr'ya sr[mmasr olaln Fransrz basrruna bagka bir bigim-de yansrr. Habere göre Eytip Pap 2l adamryb
birlikte Mdikofun emriyle idam cezasrna garp-
trnhr.r3 Eyüp Paga'nrn Osmanll topraklanna sr-
grnmasl ister istemez babasr Cafer A$" yr g"g d"-rumda brakr. Daha sonralan Fransa'mn ünlü ga-
zeteletinden Illustration gazetesirde bu kez Cafer
Aga halkrnda bü haber grkar. Haber ile birlikteCafer Ata'nrn elle yaprlmrg güze1 bir gravürü de
i:i. ll.r lirrlrlr.rrlriirr1'tlirrg .\rrr,.,l ll,,g S, hruns''lurliu"ll'r',,r rl,.rrr trrs.iir'lrr.u lifr.rztirrt rurr SrirrrLtr-llttlrr:{lr.
Ahmed Bey $emsedinov, Serdarbulak
ftöyünden (l'lartin Rikli, l9l4)
:E
www.netew
e.com
Küfi Tarihi
gazetede yalnrnlarur. Bu habe-
rin bir yerinde Cafer A$a'mn
Osmanh Sultaru'na elgiler
gönderdi$i ve bu nedenle 9oksevilen Kürt reisi Cafff Aga'ya
kary Ruryz'da bir dava aE .l,gl
belirtilir:"... Sultanh üg elgi gönderip
ona bai*lgrnt. bildirip aLtifola-rak yanlannda saoasmaya söz
verdi. Cafer igin meksef yolda
hendi aralannda anlesemalan
eQilerden birisi Äleuandrapol'a
gni ddnü2 ona ihanet etti. Bu
ihanetin arkasrndan Cafer Aiahemm tutuklantp bapse aal&, yrglaflt? kuryufla
dizilmrye mabkum edildi; Sa anda yani mubahiri-
mizin bu haberi bize gönderdiii enda infazt beAle-
n4or.lu". ßTarihte Kürt-Rus iligkileri konusunda bir
qahgmasr olan Averyanof da Cafer AEfy y"-nelik olarak ordu gewelerinde sürdürülen asrlsrz
iddialar konusuna bu gahgmasmda genig yer verA.
Cafer Aga'mn bu konuya 9ok üzüldü['ünü belir-6r " ...8u durum onu lanekten yaralar' . Qok krzgrn
olan Cafer Aga kendisinin mahkeme ftargrsrnda
yarg{anmasrm ister: "Älay brakaca$ml lantma,itrdirt Kürt ahP Batkomutana gidecepm ve onun
mahkemesinde largtlanmamt isteyecelim".1s Cafer
Aga 1877-1878 Savagindan birkaq ay önce kendi14 eciliyle vefat eder.re
Rus ordusunda Tufgeneral
olan Ali EgrefPaga (1851-1928) ba-
basr Cafer ASa gibi gok tarurur. Bir-
9ok savag ve askeri görevde bulunur.
1917 Ehm Dewimi'nin ardr-ndar
Tiürkiye ye gegmig, Ramazankent'e
yerletmigtir. Oldügünde babasr Ca-fer A$a'mn lzmna gömülür. Kendi
adrna grkartlan bir nüfus kayrt ör-ne$nde Cafer ve Sultaridan dofmaA.li EprefPaga run B ayyaz adtndabirkadrnla evli oldufu belirtiliyor. Bunüfi.rs kayt ömeSnde 1845 yJrnda
dünyaya gelen Ali Egref Paga'run
daha sonrfi yllarda 'Yalgrn" soya-
drru aldr[r görülüyor.tz AJi Egref Paga mn kigilikäaelliklerini anlatan sunumlara kargn yagamr
haklqndaki biyografik bilgiler ne yazrk ki un:r-hdu. Kiüt Generali Ali Egref A[a $emsedinovkonusunda aragtümäcr Latif Mehmed tarafrn-
dan kaleme ahnan bir makale yakrn bir z,amanda
RusEa olarak yayrrnlandr. ttYtiredeki diger Kürt topluluiu Yezidi Kün-
lerle Sünni Müslümanlardan olugan $emsedi-novlar arasrnda gok yahn dosdullar olupur. Eski
Erivan Radyosu Künge Redalsiyonu bagkaru
Ahmed€ Gog€'nin kaleme alülr bir kitabr büyfüö19üde bu tarihi dosduk äzerinedir. Kitabrn biryerinde, örne$in Ifduin Orgov köyünde topla-nan $emsedinovlar, Kürder adma Rus Qarinagönderilecek hediye üzerine derin bir tarhtmaya
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
girigirler ve en sonunda bir Kürt hahsr sunmaya
karar verirler.. Tu$general (General-may'or) Ca-fer ASa ve o$lu Ali Egref Paga, Rus Qan'mn tag
giyme töreninde ve difier kutlamalarda hazrr bu-lunurlar. Böyle bir karg agma srrasrnda nezaket
icabr Rus Qarirun el.inini öperek kendisine say-
grlarrnr sunan Ali Egref Pa9a, bu srrada Kürderkonusunda Qaräan gok övücü sözler igitir:
" General Ali ESref Bq $emsedinov a en Kürt-tür. Kürtler daihn gibi yüce ve onurludurlar. Bu el
öpmesi hunun bir Äanthdt Kürtln mtrbametli, bqbt
ve stiz sahibidirler ÜlLemizdeki Ktrrtler der etimize
sa&karlar. Kan'ttn Äitiye Aadar uzanan toprak-
lanmtzn i1i Aruyuculandr. Generul $ensedinat-lan bastan iyi tanrnm. Onlart süreL.li Aorumalrytz,
Aendileri oe Ao/ei ipin gerekli olanaAlar yaranlmah.
Kadro ve Kür4e afobenin baztrlanmauna baSlan-
mast Aonusunda ytAililere emir <termiSiz. Kürtlersözlerinh sshibdirhr. General $emsedinov yeteneLli
Kürt gny'erinden bir alal olulturma ve ji bir asAeri
e!,irtmh letiyirilmesi konusunda söz vermip. Bu du-
rum Kirt genglerinin birli[ine de katkula bulunacak.
Ben Gmcrale güveniyorum. Kendine ve halAma mut-lulu4lar di@mum. Halkrna Sirin selamlanmt iletme-
ni utnulorum" .r9
Ruslar $emsedinovlann efitim ve yagam stan-
dartlannrn iyle gtirilmesi iqin de gaba harcar. Omc -
lin 1 893 yJrnda ahnan bir kararla $emsedinovlaflnemeklilik durumunda bir deggiklife gidilmigtir:
"1877 l nda ölen Rus Tuf,generali Cafer A[a
$emsedinot'un oiallan w akrabalanntn emeälilifr
ödeneLlerinin altttrlmt sallanm4nr. imparator-
luizn bu konudaki Aararr 3 Mayrs 1893 günü pLtq
buna göre Kurmay Süaari YüzbuSn Ali Eyef Aga
$emsedinov'a y da 2000 rulleye kada4 Kurmay
Yüzbay Adi Äla $emsedinot'a ylda 500 rubleye
kadar emehliliA ödmeii aerileukti; ölen Kurmal+t 'Yüzbastst lbrabim Aia'nn gocuüan $abab Be1,,4h-
met Bey ve Nabi Beyb ylda tElam 500 ruble enekliödeneli b aglanryordu" zo
$emsedinovlara adrm veren $emdin Ala öl-dükten sonra amslnl ve adrm yagatmak igin yö-redeki Kiüder gocuk ve torunlaflna $emdin veya
$emsettin adrm vermiglerdir 19. yüzyrl ortalaln-da yagamrg olan Kügük $emdin Aga adrm Büyük
$emdin A{aäan almrgtrr. Rus ressamr GregoireGagarine'nin yapmrq oldufu $emdin Aga gra-vüninin altrnda "Chamdin Aga chef de tribuKurde (Araratf agrklamasr yer almrgtr.:r Dahasonraki bir dönemden de örnek verebiliriz. CaferAfa'mn o$lu Mahmud Bey qocuklanndan birininadrm $emsettin, diferinin adrru Cemalettin koy-mu9tur.z 1917 yrlinda Rusyaäa gergeklegtirilen
Ekim Dewimi ve 1923 phnda kurulan Tlrirkiye
Cumhuriyeti gibi bölgede yagan an siyasi gelinmeler sonucunda $emsedinovlar dz z.atnanfa ta-rihe kangrrlar. Ama adlan daha sonraki yllardase mbolik de olsa yaqatrlr. Örnelin Ka[r zman yö-resinde tannan Güneg ailesinden Hasan Bey'in
tam ünvanr tapu senetlerinde " $emsettin alulla-nndan $erif Bry oilu Hasan Be!' olarak geger.zt
Yine Ka$rzman yöresinden grkan ilk akademis-
yenlerden Ali Aras kendini tamtlrken, örneÄ,in
$emsettin ünvanrnr kullamr: ",4dtm Ali Aras&r.1936 (1918) lnh.nda Kainzmanda dogdun. Qif4iHilreyin $emsettin'in o[luyum".2t o
oiPxorraR1 Rohat Alakom, ru r l:t/t/d: AE,ra,
ztJß. Roh,t Nakon, Tdia : lt i t to bd f,rSdh.di, Aßsra,2OA9 .
2 Ca &rB^Ä.n,Q.n'I Ru+ß'lbn.tinikn Krt! I'ilzr.n, Bij.,]mrnlüYaynolk, 2010, s.162,
3 Cddm B1d€n, s.163,Aytu eyfadz64'nolu diprotun. brlo@.
4 Cüdu B.den, s.162-163.
5 Mücahit Ö?nen Hun, Igdr Sevdi$ 1,
2M2,s.715. A. F. B. L,rnc]]., Ämiz -Tra".h ann Studia, dk l,Londoa,79n1,s.160.
6 LeToudu moode, !01.63-44/ 1892,
s.167re 186.
7 Euged Wilhelm PfikDmafe\lzgd- lRAYol+:bitd.r Bß d.s Kautr^ü, 1929,
I Prbüi, Dimitri (Pi. Dina) & LahMPa|aen & ildd Nadimdz€: M4r,o{i,K t!rc M.d.ni w Kwdiji MnuJj.
N.ttuEt ta Ctr aai (G\j,t(lstülDevlct MLiasi'ndeki Kürt Maddl KültürOmelderi), 2007, s.112.
M$nn NkJi, Notft- .nd Krbdbildd .ßda Kaltüübsdn rf,d Ha.ba6.hi,a...Züricb, 1914. Fotogr.f no:73. MrninRikli, kitabuda foroBraÄo Fyddi&9,Kürt bryinin.dd Am.d...olaralirmdenir 2m ktabm sonüd.li dizj.dcbu kez doBru bigimioi wrir: Adned Bes()€d Ahmed Bey),s.ra9.I\|nülEC E.D.ryi Kal R.ü Ma1597, Er€'-m,s.311.P.l. Awryanol üwah itar RuS@atlnula Kitnb (19.vn4rt), /desraYrtlnle', 2O1.0, s.322-326.
Gzi Aha.r M\t*uP.t ,,4sadohtdn RßMuhmbsi (1876-1877), cild l, s.267 .
Jounal de toulousc, 20f 1877.
Dijafbar A*a Chef Kur,le, I[us$"tio,Paris, or 1771,rcj.l,](ü, t 877.
PI. Awtyau, otmzl tran Rutt a eaj tat tn da Knn b ft 9. Yn zJ n), s.306.
PI. AEldo!, s.151.
Bu nüfus klpt ömeBinin bn kop'"srtu
bana gönderen ararümaq A]'mcr Ooert
nnrü MNNa , KrpA..re zeB.püsP@au : Adu-Aupoö-Ara llaü&anunoB,Diplomat,tu 72011.}']ndlE GoEa, Iragi KrI- qztä M.,s.310.
ei. Aver'"nov, s.259.
Iimcst Stlckelbdg. Sä.r,purrzj"r,trurt' ., Mtunrs du CauaaP^ds,7945,
2uL drdd! lÄdlJ B€lediF Bark nseril€n Mchnet Nüi GüDer, bunl,nl,nCenalettin Bey in oglüdüa
Hsro Bey'in toru.ladodan KaEtzm3,lE@cr Orho Cüftr'de gödügiün bü
All Ar s, KM Süt MMtlecilig;jtbtn täain Eton.füAYaP"', ArI^aUnivcßitsi Zin.t Falijltesi, 79 S 4,s 279 -
l617
79
20
2710
l1
12
13
s
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
:E
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
*.!g
...1"-
_tls'
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
?4 illart 1975' Gizli
Konu Barzanirnin Balvurusu
l. Earzanive grubuna ABD'ye srörnma hakkl
verilmemesini kuwetle tavsiye ederim. Kürtleri
desteklediöimizi ve han gahrnr sava$r bitirmesi
konusunda bizim ikna ettiöimizisanan lrak yetkilileri
nihayet bunlann doöru olmadrür konusunda ikna
olmak üzereler. ili!kilerin normale dönmesi
konusunda önemli bir engel $imdi ortadan kalktr.
Eöer $imdi srürma hakkr verirsek, bu kazanelanmrzl
kaybedebiliriz. Kürt
liderlerinin ABD'de
bulunmasrda gelecekte
sürekli bir tahrik edici
unsur olarak karlrmrza
qrkabilir. Barzani,
sah'rn krqkrrtmasr ile halkrnl
Burada;unu not edelim. lran'rn Barzani'1e
destegi gayet agtk olmastna rafmen, ABI)Barzani'ye Iran üzcrindcn verdifi dolayh des-
tcgi gizli tutmaga galgmrgtrr. Ama bu destek
1976 yrhnda ABD istihbarat servislerinin va-
ymladrir bir raporda tcyid cdilmigtir. "Sansür-
tcnmcmiq Pikc Raporu" adr altrnda yayrnlanan
bu rapora göre:"1972-197a yrllarr arasrntla c' zamanlar-
da lrakla srmr problemleri olan Irarirn $ahrtaralindan arzu edildigi igin, Irak hükümetinc
kargr Kürt gerillalara CIA tarafindan 16 milyon
dolarhk paramiliter bir destek verilmigtir. Irak,
Iran'rn lehine anlagmayr [Cezayir Anlaqmasr]
kabul etti$i zaman, $ah, Kürdere verilen bu
dcstcti kestirmittir Sonug olarak ayaklanma
bastudrnrg, 200 binden fazla Kün mülteci du-
rumuna dügmüg t ,," irun nc de lrak bu mül-tccilcrc ycterinee yardrm vermiptir. isnri aqrk-
lanmayan fHenry Kissinger] yüksek bir yetkili
komitemize "gizli operasyon misyrncrlik fa'ali-
ycdcri ile kangtu mamahdrr" demlgtir."
I9i4 ylnda Middle East Quarterly adh btdergide yavrnlanan "Mustafa Barzani'nin Son
Yrllan" baphkh yazrstnda eski bn ABD'li dip-lomat David A. Korn israil'in verdigi dcstcgin
eiltim ve biraz da silah oldu$unu rLma Barza-
ni iqin lsrail ve ABD'nin yardrmrnrn daha gok
sernbolik oldu$unu yazryor.
6 Mart 1975'de imzalanan Cezayir Anlag-
masl sonucu bütün bu yardrmrn bir anda kesil-
digi $ah tarafrndan biz.zatBarzanr'ye 11 Marttatcblif edilir Bundan tam bir hafta sonra da
Barzani komutanlanna ayaklanmala dcvam
umutsuz bir savö!a sürükledi. Amerikal 96zetecilerBarzani ve kavqasrnr her ne kadar romantik bir gözle
deöerlendirseler de, Amerikan hükümetinin Barzani
iEine bulalmasr iCin hiEbir sebep y0k.
2. lrak hükümetinin f ürt halktnt cezalandtraca!lna
inanmryorum. onlann geqen yrlki p0litikast KÜrtleri
pärasal tegviklerle kazanmaktr. 0rdu bu kazantm
icin yüksek bir fiyat ödedi. Pe5mergelere ve bazt
suCsuz Kürtlete karll intikam niteliöinde bazl
olaylafl n olmasr ka!rnrlmaz. Bakanltütn (Dtlif leri)
Kürdistan'a Baödat üzerinden olabildigince gok
gazeteci göndermesini tavsiye ederim. orada ba5ka
gözlemcilerin bulunmasr neredeyse kesin olarak
kabul edilmiyor.
3. tüer Kürtler !arprlmaya devam ederlerse,
suEsuzlafln korunmasr iein atelkesin devam etmesi
qerekli. Amerikan hükümeti ateSkesin uzamast
iein $ah'a rsrar edebilir. Ama ben lrak hükümeti ile
doörudan iligkiye girilmeslni cüretkar ve lüzümsuz
bir davranrs olarak görüyorum.
4. $üphesiz insaniyardrm gerekli. Geqmiste lrak
hükümeti insani yardrm teftliflerini geri qevirdi
ve mültecilere lran üzerinden yaprlan yardrmlafl,
battaniye dahil, protesto etti. Bildiqim kadaflyla
lrak uluslararsr kurumlardan bir vardrm talebinde
bulunmadr. Para lraft iein problem de!il ama da!tttm
ve lojistik olabilir. Yabancr ülkelerden gelecek insani
yardrmr lrak hiikümetinin kabul etmeyeceöinden
eminim, özellikle eleman konusunda. Yine de
Krzrlhag ve di{er uluslarara5r kurulu$lära lrak
hükümeti ile yapacaklan herhangi bir pr0grama
katkrda bulunmaya hazrrlrklr oldu0umuz bigisi
verilebilir.
3S
GRAHAM
www.netew
e.com
Kärt Tarihi
tf
'is,r
I
edemeyecegini, yenilgiyi kabul ettiiini bildirirBarzani'nin bu karanna Kürtlerin tepkisi bülikolur Rarzani, hareketi brrakrp kagmakla sugla-
nrr ve Ta.labani Kürdistan Yurtseverler Birligi'ni(KYB) kurup mücadclcye devam etme karart altr.
Türkiye ve Iran srrurlanm kapattr ve Baas rcjimi
Kürt avrna grkar.
Bünin bunlar olurken Irar'da $ah'rn konu-
gu olan Barzani'de sa$[k sorunlan bag gösterir.
Barzani'nin o zamana kadar yakrn dostu ve dok-
toru olan ama Barzani'nin son karanndan sonra
aralarr aErlan Mahmut Osman rn yerinc gegen
Dr. Necmettin Kerim, Barzani'yc kanser teghisi
koyar. Barzani tedavi igin Iranda kalmak istemez
ve ABD gitmck istedifini etrafindakilere bildirir. Barzani'nin amacr tedavinin yanrsrra ABDdepolitikacrlara Kürtlcrin dururnunu anlatrp lobi
yapmaktrr.
Bir önceki ve bir sonraki safalardaki rapor-
lar igte bu gergeve iginde önemlidir. Bu meknrp-
lar CIAin kendi web sitesi iginde olugturdufu birveri tabanrnda aragtrrmacrlara agrktr. 2006 yrlndawww.foia.cia.gov adresinde bulup yaztcrdan kop-
yasrm almrgtrm. Bu makale igin tekrar baktrirm-
da bulamadrm fakat elimdcki kopyalarr buraya
ekliyorum. Yukarrda da belirttifiim gibi bu bel-
gelerin hepsi gizlilifii kalmadrfir igin ya da bir yasa
gerefi (Freedom of ]nformation Act) aragtrrma-
olara a9 mr; veya yayrmlanmrg belgelerdir.
Kaldr$rmrz yerden dcvam edersek"
Barzani'nin ABD'ye gitrne arzusu üzerine yalo-
mndakiler CIA ajanlan ile baflantt kurup "srirn
ma" isterler. Bu <inemli günkü bu zamana kadar
pck qok ka,vnak istenenin "tedavi vizesi" oldu$u-
nu iddia etmesine rz$men 24 Mart 1975 tarihliraporun kullandrgr kelime "sr$rnma" (asylum)
olarak vazr)mr;. Bu kelime isrer istemcz insantn
akhnda Barzani ve heyetinin ABDcle kalma gibi
bir niyetlerinin olup olmadr$r sorusunu getiriyor.
Yukandaki ilk mektupta ise Tahranda bu raporu
hazr ayan Graham kodlu ajamn bu srgrnma tale-
binin kabul cdilmesinin ve Barzani'nin ABI)'ycsokulmasrnrn sakrncalartru anlatryor Okupcu-nun kendi sonuglartna ulagmasrna fMasr olur
dü9üncesiyle mektubun fürkgelegtirilmig halini
layrnhyorum.Bu mektubun mülteci sorunlanmn bagladrgr
ilk zamanlarda yazrldr$r belli oluyor. Birkag ay
sonraTahranäan gönderilen bagka bir mcktup ise
Barzani'ye ubbr müdahelc iqin seyahat izni veril-
digini (srfrnma hal.Jcr degil) ama bunun $ah'rnda arzusu do$rultusunda bazr gartlara bailandrSr
belirtiyor. Önce mektuba bakallm sonra yoruma
gegeriz.
Nliklos kodlu bu ajamn bildirdigine göre birSAVAK ajam, Barz-ani'nin seyahatinde ona eglik
edecektir. 'Iabii David Kornäan öf,rendigimiz
kadanyla ABD'de Barzani'nin yanrnda bir CIAajanr da hep olmug. Anladrirmrz kadan ile ABDIrak Kürtleri ile ilgili olan politikasrnt 1979da
$ahrn der.rilrnesine kadar iran'rn istekleri do[-drusunda düzcnlemig. Bunda Iranrn o zaman-
lar ABD'nin yalsn bir müttefiki olarak önemli
bir yere sahip olmasrnrn rolü büyük. David Korn,3t!
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
t{fb
. 18 Temmuz 1975 Gizli, TahranKonu: lran hükümeti Barzani'nin ABD'ye olasr
seyahati konusunda krsrtlamalar getiriyor.belgeler konusunda bir girilimde
bulunmayacak. iran bu dokümanlarr
yakrnda hazrrlayacafi. Biz de iran'rn
Barzani'nin seyahati konusunda
yukaflda belirttigi lartlar iqin,
resmi kdnallardan bir istekte
bulunulmadrkea, bir tavrr
almayaca{rz.
4. Neumann, Barzani ailesi ile
kontak halinde olmasrna ra!men
vize iglemleri müracaatrna kadar
bekleyecek. Herhalükarda kendisi
tedavi iEin Tahran'da bulunuyor ve
zaten birka! gün ile gelmeyecek.
l. Büyükelqilik 16 Temmuz'da
Konsolos Neumann'6 hitaben
buradaki KoP ofisinin Rrzaiye'deki
Barzani kontaqr taraf Indan yaztldt!l
tahmin edilen bir mektup aldt. Bu
mektuba göre, iran hükümeti
Barzani'nin ABD'ye seyahatini üq
larta baqladrürnr oülu Idris'e bildirdi.Bu lartlar !unlar: (l) Bir SAVAK aianl
devamI Barzani'nin vantnda olacak.(2) ABD'deki Kürtler ile baölantl
kurmayaca{rna söz verecek, (3)
ABD'deki basrn kurululläflnö burada
koydugumuz $artlanndan 5ikayetedici mesajlar göndermeyecek, ve
480'li yetkililerden özellikle bu
$artlann deüiltirilmesi iEin yardrm
istemey€cek.
2. Mektuba göre l(DP'nin Tahran
of isi lran hükümeti taraf Indan
kapatrlm15. Bu bilgio ofiste eskiden
ealrsan Feridun Ahmedi (5efik Kazaz)
taraf Indan doürulandt.
3. Bundan sonra Büyükeleilik
Barzani'nin seyahati iEin gereken
Iraktaki Israil kargrt Baas rcjimine karpr Kiirtle-rin kullan masrnrn 1975'e kadar gerekli giirül-düSti ama bundan sonra bu politikanrn pek täzla
varar saflamadrgr sonucunun qrkrnldrgrm iddiaediyrr. Barzani'nin :\BDde boy gösterip kendisiile ,vaprlan gizli pazarhklan if'ga etme riskine kar-gr iran'rn koydugu "basrnla konugmarna" gartr da
ABD'nin iginc gclmig olabilir.
Burada önemli sc'ru;u: ABI) yönetimi ne-
dcn risk alrp Barz.aniirin ABD'l'e gelmesine izinr,ermigtirl Bence esas sebcp SSCB'nin 1958'e ka-
dar yaptrgr gibi Barzani'yi yeniden kontrol etmek
MIKLOS
hatta gartlar gercktirirse kullanmastnrn önüne
gegmek olabilir. Tabii bu sadece bir spekülasvon.
Gerqegi henüz bilemiyoruz. Kim her ne plan
yaplnrtsa, 1979 yhnda Barzani'nin \\,'ashington
DC cle ölmcsi ve iran devrimi ile büyük bir reviz-
vona uEramrgtrr eminin.Kaderin cilvesi o ki, Barzani'nin ABD'1c gi-
dip gitmemesi konusunda son sözü sö1'lemig bu-
lunan $ah Pehler''i, dewildikten sonra kendisi iEin
ABDtle yer bulamadan sürgünde havata gözleri-
ni kapadr. o4D
www.netew
e.com
Emine Rezzan Karaman
.. \r.. .KURTLUGU IN$A ETMEK:
Roji Kurd Yüzyrl DönümündeDergiler ve Aydlnlar
bir darbe olarak alg anrr. Agiret lidederinin, dini figrir-lerin ve bu dönen.rde kurulmaya ba4lanan -qoiunlukla
istanbul merkezli- Kürt örg,.iderinin Osmanh toprakla-
nnda yagayan Kürt cemaatine seslenerek, üzerlerinde biretki alam yaratma gabalarr tam da bu döneme denk gelir.
Osmanh Devleti ve Osmanh Devleti'nin Kürtlere dair
ürettifi söylemlerin ötelenmesiyle baglayan mücadeleler;
ortak di1, ortak kültür, ortak tarih, ortak gelecek üzerine
kumlu 1rcni bir Kürt küLltürel kimliiinin ingasr gabalarlna
kadar uzanu. Bu dönemde yayrmlanan Kürdistan (1898-
1901), Jin (1919), Hetaw-t Kürd (1913), Raj-i Kürd(1913) g':'bi gazete ve dergiler Kürderin tarihsel, dilsel,
kültürel ve dini anlamda Tlirklerden, Ermenilerden ve
Araplardan ne denli farkh olduguna dair yazrlada dolup
Kürdistan (1898-1901), Jin (1919), Hetaw-t Kürd
(1913), Roj-i Kürd (1913) gibi gazete ve dergilerKürtlerin tarihsel, dilsel, kültürel ve dini anlamda
Türklerden, Ermenilerden ve Araplardan ne denli
farkh olduf una dair yazrlarla dolup tagtyordu.
Kürtlerin di{er 0smanh milletlerinden farklt olduIuiddiasr Kürt nüfusunun kimlik stntrlanntn Eizilmesiihtiyacrnr da beraberinde getirdi.
smanl son döneminde uygulanan merkezi-
legme politikalarrmn Kürdistanäa yarattrfr
siyasal dönügüm geleneksel lidcrler tar'.rfi n-dan kendi otoritelerine ve bairmsrzJrklanna
Kürt Tarihi
4t
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
tagryordu. Kürtlerin diser Osmanh milletlerinden lärkloldugu iddiasr Kürt nüfusunun kimlik srnrdannrn gizil-mesi ihtiyacrm da beraberindc gctirdi.
II. Abdülhamid döneminde layrn hayatrna baE
Iayan ilk Kürt gazctcsr Kürdistanäan I. Dünya Savagr
sonrasrna kadar okurlanl.la bulugan rllz Dergisi'ne ka-dar, OsmanL otoritesinin baskrlanna rafmen l.ayrnla-rrm sürdüren dergilcr ve gazeteler aracrlfiryla fikirlerinihedefledilderi kideye ulagtrrmaya gaLgan Kürt ente-
lektüelleri ig.in bir Kürt kimlifi inga etmenin ve "Künkimdir?" sorusuna cevap vermenin pek de kolay bir sü-
reg olmadrirm belirtmek gerekir. Bu döncmde, kendi
cemaatlerini tarumlamaya girigen fürk, Tatar, Arna.i.ut
va da Arap entelekniellerinin de aynr sorul4a meggul
oldulunu biliyoruz.Her ne kadar, tüm bu cemaatler pratikte ya da söy-
lemsel düzeyde -örneiin, Osmanh resmi yaztgmalaln-dat- bir hirerargi iginde dügünülseler de, klasik Osman-h sistemi iginde Müslüman tebaa olarak homojenlegtirilerek tanrmlanmrglardr. $imdi yaprlmasr gereken, bu'homojen Müslüman Osmanh tebaasr iginden Kürtleridif, erlerinden ayrracak özellilderil,le tammlamaktr. An-cak kiltürel kimlik olugrurma süreglerinde genel olaraküzerine yoiunlagrlan ortak din ve dil gibi unsurlar Kürtörnefinde pek de yardrmcr olmuyordu. Bunun sebcbi,
Kürderin dinsel ve dilsel olarak parqah bir yaprya sahip
olrnalalydt. Her ne ktdar Osmanh srnrrlnn dahilindc
yaqayan Kürtlerin ciddi bir krsmr Sünni Müslüman olsa
da, farkh mezheplere da[rlmrplardr. Diyelim ki, farklrmezheplerdeki Kürtler Müslümanhk qemsiycsi altrnda
birleStirildi. Bu durumda Yezidiler, olu gturulmasr hedef-lenen bu homojen ortak kimlifie nasrl dahil edilecek-
lerdi? Dil agrsrndan bakrldrgrndaysa, Kürdcr Kurmanci,Zazaki (Krmzncr), Sorani ve Gorani Kürtgeleri gibifarkh lehgeler konugmaktaydr. Dilscl gegitlilik Kürtle-rin kendi iginde farkl oluglanmn bir diSer sebebiydi.
AgaSrda krsaca de$inilecefii gibi, Kürt entelekni-
elleri bu parqah sosl'o-politik yaprdan ortak bir Kürtkimlifti yaratma kaygrsqyla dernekler kurup, dergi ve
gazetelcr l.aynladrlar. Bu derneklerden biri, yukarda
bahsi gegen kimlik ingasr sürecinc girigmig elitlerinolupturdu$u Kürt Tbali Cemiyeti'dlr. Cemiyetin amacr
yaünrzca bir Kürt kimlifi inga etmek deiil aynr zaman-
da Ilamidiye Alaylan gibi projelerle Kürdistanäakidengclcri yerinden ivice oynatan II. Abdülhamid yö
netimine kargr me$rutiyet rejiminin faydalannr halka
dur.rlrmak, Kürt toplumunda tanmln, sanayinin ve egi-tim düzeyinin iyilegtirilmesine katlcrda bulunmak, Kürtdilini standartlagtrrmak, Kürtge yayrnlar yapmak, digercemaadcrle (özelliklc Errneni ve Nasturilerle) ifi ilig-
Otantik ve saf unsurlar lizerinebir kimlik inga etme Eabastndaki
Kürt entelektüellerininyaytmladtklarr dergi ve
gazetelerde okurlarrylapayla$trklan ba5hca konular:
Kürt dili üzerine yaptrklarlqah$malar, Kürtgenin
ctVt)c
f)ta,
l -i.,.L,WEJre:T
-dr-
-
v
standartlaStrnlmasr, geleneksel
literatürün canlandtnlmast,
tarihi karakterlerin günün
okurlarryla yeniden kaleme ahnan
efsaneler ve Iiirler üzerinden
bulugturulmasr, 0smanh Tarihi,
islam Tarihi ya da Kürt Tarihinin
Kürt perspektifinden yeniden
yazrlmast, Kürt kültürünügeliqtirecek ve muhafaza edecek
orgdnizasyonlann kurulmasrydr.
IE
www.netew
e.com
kiler sürdürülmesine kathrda bulunmak ve Kürtagiretleri arasrnda yükselen gerilimi kontrol al-
bnda tutmaktr. Cemiyet bu amaglann 9ok aztnr
gerqekle;tirebilmigtir.
Kürt entelektüellerinin Kürt ta-rihi, ktilhirüve dili üzerine bir kimlik inla etme gabalannt ba-
frmsrz bir Kürt devleti kurma ideali gergevesinde
deierlendirmek yanrltrq olacaktrr Zira bahsi ge-
9en aydrnlar yalanlanm "Kürt kimdir?'ve 'Kürt-ler neden ayn bir millet olarak görüLlmelidirler?"
sorulanna yanrt tegkil edecek maka.lelerle doldur-
muglarsa da ya da Osmanh saltanatrna muhalefet
eden ittihat ve Tbrakki gibi geqitli organizasyon-
lann iginde aktif ve kumcu roller almrglarsa da,
direkt olarak Kürtlerin ulusal haklan adrna mü-
cadele etmeye -Eo$u Osmanh Müslüman cemaat
liderleri gibi- ancak Birinci Dünya Savagr sonra-
srnda ilan edilen Wilson ilkelerine göndermeler
yaparak baglamrglardr.: Yine de, bu entelektüel-
lerin uluslararasr arenada Kürt milletinin hak-
lan igin mücadeleye girigmeden ewel Osmanh
toplumu iginde kendilerine ait bir iktidar alam
agmaya Eabaladrklan söylenebilir Her ne kadar,
Kürdistan bir Osmanh kolonisi olmasa da, Kürtliderlerin bu kendi iktidar alanlartnt agma süreci
Partha Chatterjee'nin Hindistan ömeginde tar-
hgtlg1 teorik gergevcden yararlanrlarak agtklana-
bilir. Kürt entelektüellerinin, sosyal pratikleri ve
sosyo-politik a1am, 'drp dünya ile en az düzeyde
temas eden, otantik, saf Kürt öieler've 'drg dün-
ya (ya da onun tesiri altrndakiler)' olarak ikiye
ayrrdrklan iddia edilebilir. Buradaki'dr9 dünya'
öncelikle Osmanh Devleti ve devletin Kürtler
üzerine geligtirdi$i söylemleri igine almaktaydr.
KiiLltür, dil, 'ebedi' ortak tarih, mider, efsaneler,
aile yaprsr, atiret iligkileri, Islam ve nim bu öie-lerin taqrpcrsr rolünü üsdenebilen Kürt kadrru
ise drg dünyanrn "Tiirklegtirme politikalarlndanhenüz nasibini almamrq öieler olarak Kürrlüfrinözünü yansrtan en otantik ulusal ta$tylcrlar kabul
ediliyorlardr.
Otantik ve saf unsurlar üzerine bir kimlikinla etme gabaslndaki Kürt entelektüellerinin
yayrmladrklan dergi vc gazetelerde okurlanyla
paylagtrklarr baqhca konular: Kürt dili üzerine
yapxklan 9a!9ma1ar, Kürtgenin standardagh-
rrlmasr, geleneksel literatürün canlandtr mast,
tarihi karakterlerin günün okurlaryla yrcniden
kaleme ahnan efsaneler ve siirler üzerinden bu-
Kürt Tarihi
Kürt entelektüelleri pargalt bir sosyo-politik yaprdan ortak bir Kürt kimligiyaratma kaygrstyla dernekler kurup,
dergi ve gazeteler yaytnladtlar.
lughrrulmasr, Osmanh Tarihi, Islam Tarihi ya da
Kürt Tarihinin Kürr perspektifinden yeniden va-
z masr, Kürt kültüninü geligtirecek ve muhafaza
edecek organizasvonlarrn kurulmasrydr. Orne$in,
Mart 1979'da Jin derglsine yzzan Kürdiyt Bidisi
sürekli bir gaba ve azimle Kürtlü$r1n Flayan t€-
meli olan Kürtgenin standartlasrlr abilecegini
ve standardagtrnlmrg bir dilin bir millet igin en
önemli gerekliliklerden oldufunu belirtir.3 Yine,
lz dergisinin Nisan 1919 saysrnda Kürt ede-
biyatlnrn ne gü91ü bir ulusal zenginlik oldu$u
okurlarla paylagrlrr. Yaztya göre, Kürt edebiyatr
gibi griglü bir edebi gelene$e sahip olan bir ulus,
materyal zenginliklerini kaybetse de küllerinden
(soldan sööa) Memduh Selim, Celadet
Eedirxan, Kämuran Bedifxan(ayaktakiler)|(ü muhafrzlan.
www.netew
e.com
Küfi Tarihi
kendini yeniden var edebilecek bir güce sahip de-
mektir Bu sebeplc, ulusal taleplerde bulunacak
bir halk, edebi deferlerinin kr]'rnetini bilmeli ve
onlan yagatmahdr. Yazann, bu ba$lamda okur-lanna gösterdlfi en griglü edebiyatq, yagamrm
Kitt edebiyatrm geligtirmeye adamrg Ehmed€
Xani'dir.a Yine, Jin yazarlanndan Halil Hayali,Maps 1919äa okurlannr tarih öncesi dönemler-de köklerini arayan milletler kervaruna katrlma-
ya davet eders. Jin bu dönemde Kürderin en eski
destanlarindan olan De mirci Kawa Destarunr ya-
pnlamaya baglamrgtrr bile.
Tarihin bir ulus igin ne anlama geldigini en
ilging tartrqan Kürt entelektüellerinden biri de
Abdullah Cevdettir Raji Kürd igin kaleme a1-
drfr yazrsrnda, Abdullah Cevdet bir ulus igin ta-rihin görevini, bir insan igin hafizanrn görevine
eg gönir. Hafrzanrn igler halde o1u9u kigiye gri9,
hayatrnaysa anlam vcrir. Yazara göre, bellelsiz(nisban€ tam) bir insan, yapraklan bir yerden dF
icrinc kendi iradesi drgrnda sal'rulan bir agagtan
farksrzdrr. Eier bir ulusun da kusursuzca kaleme
alnmrp bir tarihi olmazsa o ulus gelecekten si-linmeye mahkumdur, der Abdullah Cevdet. 'Peki,
Kürtler bir tarihe sahip midir?' sorusuyla devam
eder ve ekler: Yirminci yüzyrla henüz girilmigkenbu yüzyrhn bir gereklilif,i olarak geqmigin tarihiniar'uglannda tutamayan bir milletin gelecegin ta-rihine asla sahip olamayac'afrm belirtir. Böylesi
bir durumda, tarihlerine sahip grkamamrg mil-letler, bagkalannca yzzlacak bir tarihin belki de
hi9 anrlmayacak figiüanlanna, kölelerine ve de
mülklerine dönügeceklerdir. Abdullah Cevdet'inyazlsrnda rsrarla kullandrfr "gelecefin tarihinesahip olmak ifadesi,'bir ulusun ulagmayr hedef-ledigi gelecck ideallerinin hayali bir dökümüdür.Peki Kürderin idealleri nedir! Abdullah Cevdet,
bu noktada, Kürt genglerinin bu sorup cevap-
lamalarrm ister. Kürt gengleri ne istemektedir?
"Osman-h'run bir pargasr olmak mr? Nasrl bir par-
Easr olmaktrr arzulan? Yok olmaya mahkum birunsur mu? Yoksa dirilmeye gebe bir unsur mu?6"
Cörüimektedir ki, kirnlik ingaasr sürecin-
de en yaygrn araglardan olan dergiler ve gazete-
leri y.azarla4 okurlar, Kürt eliti, krrsal ve kentsel
alanda yagayan Kürt nüfusu arasrnda, iginde Kürtkimlilinin üretebileceii, geligtirilebilece$ ve tü-ketilebilece$ söylemsel zeminler yaratdabilmesi-nin yolunu agmrgtrr. Hayal edilen zemin öyle birzernindir ki, onun üstünde -gof,u Osmanh Ea{da-
9r gibi- kendini bir cemaati tammlalacak, onunkimlik srnrrlanm Eizecek ve ona önderlik edebilc-cek yegäne gü9 olarak gören Kürt aydrm, tam da
1913 Haziran'rnda yayrnlanan makalesi 'Dert ve
Dcrzäa Halil Hayali'nin tasvir ettigi gibi, Küntoplumunun kusurlannr ve yaralalru teghis edip,
halkr e$tmek yoluyla bu yaralann tedavisine gi-riqebilecektir. T
Halal edilen bu zeminin kurulamadr$rnadair bir uyan Bulgaristanh Dofanäan gelir- Roj iKürd yazarlnndan Bulgaristanh Dofian, Kürtentelektüellerini, ait olduklan topraklara uzaktan-'medeniyetin merkezi' gördükleri topraklardan-seslenmektense, kendi topraklanna dönerek hal-
(Soldan saöa) Kadri Cemilpd5a, Mükslü
Hamzö, Ekren Cemilpafa, (oturan) Haco Aöa.
www.netew
e.com
RONAHile##-] fE;;;llfggg*l *-ffi** | F,:* I
krn desteiini kazanmamn gereklili$ hususunda
ltyarlr. Yazara göre, eier Kürt entelektüelleri
kendi insanlalm uzaktan aydrnlatmaya devam
ederlerse, harcadrklan zahmet hiEbir zaman so-
nu9 vermeyecektir. Bunun en önemli sebebiyse,
halkrn kendilerine uzaklardan seslenen bu kigile-
ri higbir zaman kendi pargalan olarak görememe
durumlan, hana daha da kötüsü, onlara daimi
bir yabancr statüsünü uygun görecek olmalarrdrr
Bulgaristanh DoSaria göre, dönemin'aydrnlan-mrg'olan tüm millederi halkryla bütünlegmeyi
bagarmrg enteleknielleri var edebilmig millet-lerdir. Yazar bu bütrinlegmenin saf,lanamamasr
durumunda Kürt milletinin uyandrnlmasrmn ve
medeniyetler zincirine kat masrmn mümkün o1-
madrfrm izah eder Böylesi bir bagansrzhfrn en
büyfü örne$i, yaztra göre, Osmanh toplumuna
sürekli olarak tepeden seslenen Genq Osmanh-
lar ve Jön Türklerdir. Yazar, bu entelektüellerin
halka tagrmak istedilderi fikirleri onlarrn anla-
makta zorlanacaklan bir dilde ve formülasyon-
da sunduklanm, böylece, kargrl.rkh oldu[u ä9ikär
bir anlagmazlgr sürekli krld danm mrgular. Bu
sebeple, Tlirk entelektüelleri toplumlanndan ko-
puk ve onlara vabancrdrrlar. Tiirk halkr ise ltiz-yrllar bolunca kendisini aydrnlatacak bir ente-
lektüel srnLftan mahrum kelmr;trr. iqte Osmanlr
Türk entelektüellerinin bu ölümcül hatasr Kürt-lere ders olmahdrr.8 Bu uyan, her ne kadar halkr
elitler olmaksrzrn hareket edemeyecek bir tasvi-
rin igine hapseden elitist bir uyan olsa da, $ükrüHanio$lu'nun Osmanh Anadolusu'na ve hallsna
bir türlü sesini dunrramayan Geng Osmanllarve Jön Tiirkler iEin yaptl$ analize benzer birana-liz barrndrrrnasr ve hallon destegini alamayan
entelekniellerin Osmanl son döneminde geligen
kriLltürel kimlik kurgularr üzerinden hayal ettik-leri bir cemaati 'medenilrctler zincine dahil edi-
lebilrneli hususunda pek de yol kat edemeyecek-
lerinin altrmn eizilmesi aqrsrndan önemlidir.g a
Kürl Tarihi
DiPiloTun
1 Selim Deringil, "nrey Ljrc in a Strteof Nomadisn and Saväger]': The Lat€
Ottomrn Enpire üd thc Pos! ColodalDeb^t " , Conpa'atire Slrdic' if, SDrnry
a,/ F1$1,ry, Vol 43,J uly 2003. 3umakalesinde,Selim Derlngil, BederiAraplr w Ktrder gibi gogebclcr reimpüalorlugun teperlerinde yage]"nlar
söz konusu orduEü,da, osmaniryodcticilcrinio rcrmi )aztimarrJdakü[andrklair üshLbu tart'lr Ddinsil'cgöre 'hrt-i vahn c bcdcliyetde yaiülai"gibi it'äd.ler Osmanl Dwl€ti nin
leper vilaFderini düzensizlik vc
i,)an merkederi olask göidügününiFretitlir Deringil, bu noktdda Osdradrncrkezi oloriteleiinin "ödnnt alnft tsömürglciLili maDt€lyla, gogünluut
gör€b€ )" da ltrletil a9ir.tle.d.nolusu qrper bakeLerini kolonytl birpozisyona soktugnu ,awnu. Bu oyl.bir pozitondu. ki, mcnk "drdenileltiiorc
r,iryoou"üsdcncn Osmanl otodtele.i bu
bölgcleri "Fey der pey daire i med€niler.iöal" cdebiliJ. AtirerM.kt bi, HamidiyeAlavlan, Kü.distar Eyzletinin kuruluruvb. hamleler Ldsi se$er 'medcdile ndrc"kisvcsi attrndr Krüt bölseterini Osftant,oro.it.sinin dognLdan rahakhimü aLt'm
alma labalafl n1n paryasd'r2 Elbette ki. Küderin refaln vc biiliEi
üsrlire fikinctini yalB! ath.mlüzusuadaki enteleküe[erin, hq"l.tikleri Kürthik E bx Künhigii!'dedeni}tt yolünda ilerlelili huusundabnbirleriJle uwlnsüz sö),lefücr
ge[gtndikLcri dc aklda tunn.nald(Kimileri itin bagmM bü KürtD.r&ti ulagrlmas gerekcr nihairokta&r Kimiteri, Kürderin islaoibir IapJdMxnh itinde tanrd alnaeScr.ktiBiniwlgulal. Kirni ardülara
9,irc, Osmanl'nin b.k!s Küdlügünlcka rr w bu dLnnda Kürderirdadrg, sucklilißi irin lum unsurhflmnv*ßucüle mücadele erneri icab ed.n
Osntu-L Devleti'ne bagl! )%n-otonombn yapdannldr iqrc tam da birbiri/e
ralalarak yanyam wolm bu söylennei
itind€ gekilenmi*ir'Kürt kimdir, kim
deÄildirl' sorusudlr cc!"br.Kürdilc BitLsi,'Kürd{:ar Dri!", /rr, No.
14,Man 1335/1919
lu,1919 Nisan
Halil Hayali,"Küldler Irani Dcgilmidir?',lr,, No. 18,8 Mey6 1335 (8
Mayrs,1919)
Dr. Abdufiah C.vd.t,,'Bir Hitab',Ä9;,ö/4 No. 1,2 Haz;ad,1329 (15
Ha?i@,1913),s.3Han Heyali,'D.rt ve D.vt', R./, rrr4No:1.2 Haziran 1329, s.7.
Bulgaristanli DoFn,'EMiletinize Kdii\\ziteniz" , Roji Ku'd,Na.2,6 T.ftnrz1329.
N{. Sukni Hanioglu. Br Sidi O/s?:'
Ce n de n u Jöa Tt Huk (7889' 1902).
Istanbul: ILetiyim Yapnlo. 1986.
45
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
Ayhan GeverT
SEYH RIZA TALABANI VE.'
Sultan Abdülhamid'e
hareketle över.
enig bir colraflramn derinlerine kök salan Kürtedebivatr, Kürtlerin ortak tarihinin aktrlr en önem-li mecra olup, aym zamanda Kürtlerin toplumsalhafizalanndaki en büyük alana da igaret eder. Son
birkag lizphn sosyo-politik kogullan iEinde, pargalanmrg bircoirafrada avnr söylemi dile ve giire lansrtan Kürt edebiyatrmn
temsilcileri, kendilerinden önceki edip ve gairlerin birikimlerinigünümüze kadar tagrken bir taraftan da Kürt giirinde yeni tarz-lar meydana getirmiglerdir.
Kürt qiirinin genig dairesi iginde, kendi sesini giirlerinde
baslan bir gekilde duylran gairlerin bagrnda $eyh Rrza Talabani
gelmektedir. Tlirkiye ve Kuzey KürdistanAa kendisi ve giiri ileilgili neredeyse higbir qahqmarun vaprlmadr$ Talabani, Kürt hi-civve övgü giirinin temel taglanndandrr. Bu baSlamda Kürt ede-
biyat ve giirinde toplumsal elegtirinin ana metinlerinden saydan
$eyh Rrza Talabani'nin giirinin incelenmesi sadece edebiyat ve
giir aragtrrmacrlarrnrn önünü aydrnlatmaz, ayru zamanda Kürttarihinin de daha iyi anlag masrna imkän sailar
' Bu 9ah9ma ddu once
4yrn1anm5 o1up, tekrar
G€lrri,Alhan (2008).
"lcx tuzrTelebmi üSilt n 'Eldilheflrid'.
t9 23.
.aut
e
www.netew
e.com
Kadiri tarikatrmn $eyhi ve Talabani
Emirligi'nin Bef i Abdurrahman Bey'in oflu olan
$eyh Rrza Talabani (Kürtgesi: $€x Riza Telebani),
1842 yrhnda Kerkük ün Qemgemal kasabasrna baf,h
Qirixe köyünde dogrnugtur. E$timinin ilk evresini
babasrmn yamnda tamamlalan $eyh Puza, bölge-
nin birqok medresesinde eiitim almrgtrr Kürtge ve
Arapga drgrnda Türkge ve FarsEayr da gok iyi bilen
$eyh Rrza bu dört dille giirler yazmrgtrr.
$air, yirmi beq yagrnda istanbul'a gelerek bu-rada iki pl kahr ve o dönemin birEok Osman-
)r aydrm ve gairi i1e dosduk kurar. Bu ba_{lamda
kendisiyle ilgili yaprlan ilmi gahgmalarda özel-
likle Namrk Kemal ile dosdu$u üzerinde duru-lur Irak eski bakanlanndan M. Emin Zel<t BeyKürt zte Kürdistan Tariälnde $eyh Rrz,a ile NamrkKemaf in dosdu$unu 9u cümlelerle anlatr: "Meg-
hur fürk gair ve edebiyatgrsr Namrk Kemal Beyile bir araya gelir, Namrk Kema-l bu esnada onun
müthig zekäsrm ve olaganüstü edebi yetene$ni
9ok befenir" (Zeki Bey 2010: 316).
Daha sonra Istanbuläan Kerkük'e dönen qa-
irin bir dalu istanbul'a dönmedigi tahmin edil-mektedir. 1901 yr-Lnda Baf,dat'a giden gair 13
Ocak 1910 yrhnda burada vefat etmig ve $eyhAbdulkadir Geylani'nin mezalmn yanrna defne-
dilmiptir (Talebani 2001: 14; Temo 2Q07:1462;Zel<tBey 2070;316).
$eyh R.rza Talabani gerek Kürtge'nin Sorani
lehqesiyle gerelse T:ürkge ve Farsga yazdrgr kasi-
deleri ile tanrnmrg olsa da, onu kaside yazan diierKürt gairlerden a)rrran en önemli özelligi hicivve toplumsal elegtiride kullandr$ üsluptur. Mü-balaga ustasr olarak hem övgüde hem de 1'ergideNef i gibi isimleri andrrdrf,rndan, gair haklcndaMentagv'tli Dünden Bug ne Kürtler isimli eserin-
de gunlan yazar:
"$eyh Rrza, hiciv giirinin kurucusu olarakKürt edebiyatrnda özel bir yer iggal eder. $iirle-rinde ve parodilerinde yalnlzca kendisini yoksul
dügmesine neden olan akrabalanm defiil, hep
kendi cebini dügünen Osmanh Hükümeti'nintemsilcisi pagalarr, memurlarr, mutasanllal,Müslüman din adamlanmn ikiyüzlülü$ünü yererTelebani'nin isabedi taglamalarr, paradokslan, bi-rer vecize olmug, atasözü ve deyim haline gelmig-
tir (Temo 2007; 1463)."
$eyh Rrza'nrn gaf,dagr ve kendisi gibi döne-
min önemli gairlerinden olan $eyh Qdir€ Koyi(1815-1897) de Diuan'nda diger önemli Kürtgairleriyle beraber $eyh Rrzay'Kürt belafatiningehsüvan" olarak anar:
SaLim ü Metwi, $ä{ Reza ü Xeste
$a'ir in her guwari berceste (Koyi 2004: 128).1
Kugkusuz $eyh Rrza hicivlerini gok fark-h düzlemlerde söylemig olsa da, edebi estetik ileyazdrklan üzerinde önemle durulmaktadrr. Bu-nunla beraber $eyh Rrza kaba alaycrlgrn öne grk-
Kürt Tarihi
5e!lr R u a
Tilalrdflfii 2001
r]lriidd !rb I de
birsrldi iiivar nrn
kapö1li
rit( eSKl
ildk,rnldrLnddr
iV. trrin lek Bey
li il ri r. Kiirdlsti n
I.r. hr'nde
S€yh Rrza ll€
Ndrr( l(emdli,r
ditstlu!irnu sLl
l:ümleler, e i]f lat f:"MeShrf Tark id il1,0 cfleo y'dri s
Nam k liemi Bey
hdm k l(emd
b! |sr,:ld ir cnu n
müihiS zekisrlve o a!inÜstÜ?debi!etefeq fi_iok b€ieflr
47
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
istanbu' a q.Idlöl.d. 1::::'Hl11il'.':,::'l;rü5vet ile döndüöünü'fierlez
i saltanatrn götgesr
Kerkük'teyken ltTli'# :il;ni, u.,,si,yun"
altrnda ''1äd ve handän" degtt' tt'*tln IUOütnamiO'e
olduklarrnr 9ören !airin nem*n-oa varo,ü, tiirtur
bakr5r defi5ir nem de buNn s.'0,
f^n ,sövgü'ye dönü9ür'
trfr hiciv örnekleri de vermigtir. $airin özellikle
irticalen söyledigi hicMeri günlük dildeki miza-
lu besleyen önemli kaynaklardan biri olmugtur.
$airin irticalen gür söyleme yeteneiini önemle
vurgulayan Mehmet Bayrak Kürdoloji Belgeleri IIisimli eserinde $eyh RrzaTalabani hakkrnda gun-
lan söyler:
"Talabani, tuhaf bir 9ahsi1'et, tuhaf olmakla
beraber bir agnostiktir2. Yalnrzca Kürtge delil,Farsga ve 'lftiLrkgeäe irticalen giir söyleme kaabi-
liyetine sahipti. Ilsa hicivlerin kendine has birtadr ve cazibesi vardu. Genellikle derin bilgisinisergiler, bazen ö$reticidir; fakat zaman zaman ka-
bahfla ve alaycrhia kayzr. Ancak, häIä Irakh Kürtgairlerinin en iyi bilinenlerindendir (2004: 188)."
$eyh Rrza run Diuan't Bagdat'ta (7935,
1945,7946),'Hayah Eserleri ve Sanatr'ile birlikteiki ayrr baskr olarak Erbil'de (2001, 2003) yapm-lanmrg ve son olarak da Stockholmäe transkripsi-
yonlu metniyle birlikte (2004) basrlmrgtrr.48
$eyh Rrza Talabani'nin Sultanll. Abdülhamid lgin Yazdr!r Kasideler
$eyh Rrza run Sultan Abdülhamid igin
yazdr[r kasideler, gairin istanbul'a gelmeden
önce yazdr$r qiirleridir ve bunlar genelliHe Os-manh Tlirkgesiyle yazlmrgtrr. $eyh Rrza, Sultan
Abdülhamid'i'Allahtan korkari,'din-perver' gibi
rasrflarla tarudrir igin onu bu özelliklerinden ha-
rekede över. Mukerrem Talebani, $eyh Puza'run
hayat ve eserleri üzerine y'azdr$r eseri $6x Riza!Tale banide, Svlran AbdüLlhamid'in özellikle tari-kat ve tekke gibi kurumlan desteklemig olmasr,
geyh ve derviglere kol kanat germig olmasrndan
ötürü qair tara6ndan övüldügrinü ifade eder
(Talebani 2001: 307). Aym zamanda $eyh Rrza
Talabani'nin ailesinin Kadiri tarikatmrn böl-
gedeki en bünik ailesi olmasr hasebiyle, Sultan
Abdülhamidin bu ba$lamdaki devlet-tarikat ili$-
kisindeki dengeyi il saf,lamrg olma maksadrnr da
gözden uzak tutmamak gerekir.
Osmanh'run payitahtr istanbul'u ve aydrn-
lannr daha görmemig olan $eyh Rrza, Sultan
Abdülhamid'e 'uzaktari ve büyük bir hayranlkla
9u gekilde kaside yazar:
Sedr-i saltanat-r mülkü'l-yemn'ali Osman'drr
Hiläfet-i hänedän-r pcrverde'Abdulhamid Hän'dt
Vekil-i "Fahr-r'Aicm"zübde-i zilrriylet-i Adem
Emnü'1-Mü'minin, z l-i Hüdä, mahbübr Yezdän'dr
Elinde käse pems ü kamer dergähtra kargr
BüküLJ.mez sanki gerdun bir gedi-i käse-gerdändt
Basub näf-zemine'ar$a grkm$ taht{ idäliDegil bäd üzre dewän eyleyan tahtr Süleymandrr
Bulunmaz gülgen-i 'aslnda gamdan dide-giryän
Nesim-i refetinden gül gibi bülbül de handändr
O günden kim i$itmig saytr 'adlun garhr dün-perver
Benimle etdigi cew u celälardan pegimändrr
Yaka Lurtamak ister penge-i kanun-r 'adlioden
Arrungurr gah pr altrnda gah ebr igre pinhändir
Yine qrkmaz o gähun 'ahde-i medh ü senasrndan
Rrze ger fi'l-mesel fenn-i suhän-dänidc hasan'drr
(307-310).
Täc u tähün tä ebed mahfuz-r "Allahu's-sämed"
"Ayete'l-Küni" meded, "lnna Fetehnä" rehberün
Rize senün äsitämn dürr-ü täcül-müLlük
"Kurratü'l-'ayn-r salätin häk-i päyr enverin
Bir cilän-i kütrara kflgu gamze-i hübän gibi
Safgckäp ämäde-i heycä sipäh-r safderun
Täc u taht-r devlet-i Yunan dil-i ä9rk gibi
www.netew
e.com
Sine gak nahn-r sem-i semend-i 'askerun (310)
$eyh P.rza Talabanl kasidesinin son lssmrnda kendini
Sultan Abdülhamid'e $u $ekilde tamhr
$efkat-i rnillet-neväzun sorsa kimdir bu Rrza
Talebani-i Abdurrahman-zlde mur-r ahlarun
Mihr-i mäh oldrhga ruz u geb tabän ola
Uc-r burc-r saltanatdc äfitäb-r manzarun (311).
$eyh fuza toplumsal sorunlara dikkat geken,
gördüf,ü olumsuz durumlarr giirlerinde yeren ve
irticalen söz söyleme ustasr oldu$l üzere, gördü-
lri olumlu durumlara kargr da gair duyarlhgryla
cevap veren bir gairdir. Bu durumun en if örne-
!i yine Sultan Abdülhamid'e yazdrir bir giirinde
gönilür. Sultan AbdüLlhamid, Hz. Muhammed'inKerkülCte bulunan seccadesinin daha iyi korun-
masr igin Kerkükte bir ev inga ettirir. Bunun
üzerine $eyh Rrza, Sultan Abdülhamid'e bu evin
yaprm tarihini de ebced hesabryla dütürdüB1i bir'tegekkür' kasidesi yazar:
Dolsun hemige ceb-i Hümayin-r Padigäh
Kim cüd "ma'na'yr "Hatenfi efsäne yapdrlar
Seccade-i gerifel'e Abdülhamid Hän
Pek muntazam 'imäret-i lähäne yapd ar
Merkez-i cihäne gelmedi mänendi ber felek
Her kär yapdrlarsa melükäne lapdrlarTarihi mutäbrk vakr'dedi Rrza
"Seccade-i Peygamber""iguo'häne lapdrlar (312-313).
Bu kaside gergekten Sultaria bir tegekkür
nitelifii olabileceii gibi, 19. yüzyrlda varh$rndan
bahsedemezsek de, patronaj meselesi' bailamrn-da gair bu seccadeyi Sultarla kaside lazmak igin
bir 'bahane' olarak da dügünmüg olabilir. Fakat
$eyh Rrza Talabani'nin kipili$i ve SultarJa yaz-
drf,r hicivleri göz önünde bulunduruldulunda bu
kasidenin gergekten bir'patronaj ürünü'nden qok,
'sade' bir tegekkürnäme olduf,u agrkur Qünküaga$rda bahsi gegen hicivlerinde de göreceiimiz
üzere $eyh Rrza Talabani merkezden uzak birgair olarak Sultan Abdülhamid'i yalcndan tanr-
mamrgtr. Nitekim daha sonra istanbul'a gelip is-tanbuläaki sosyal-siyasal ortamr görünce Sultarla
medhiyeler yerine hi cwyeler yazmayz baglamrgtrr.
Istanbul'a geldifinde dönemin siyasal sis-
teminin rü9vet ile döndü$ünü, merkezdeki in-sanlann onun Kerkükteyken dü9ündü!ü gibi
saltanatrn gölgesi altrnda '!äd ve handan-' deSil,
"madum" ve 'giryan' olduklanru gören fairin
hem Sultan Abdülhamid'e balagr de$igmig hem
de bunun sonucunda ).azdrgl Fiirler 'övgü'den
'sövgü'ye dönügmügtür:
Kalem alüm lazayrm $aha $ikäyrctnäme
Dehget-i vaki'adan gadadr ncvk-i häme
igi görmekde gobän akge almakda cesru (310).
Ashnda $e,vh Rrza,istanbul'a gelmeden önce
de Osmanh'run Kerkük ve Baidat gibi merkezle-
re gönderdi$i r'ali ve mutasarnflarr hicvetmigtirFakat o, Sultarirn ve "Bab-r 'A1i"nin böyle olabi-lece$ni dü9ünememi9, 'sövgü ye lapk durumlanancak Istanbul'a geldiSinde mügahede edebilmig-
tir. Bu sebeple onun giirinde artlk "Bäbr'Ä1i',"Bäb-r Süfä'drr:
Bu enva -r fesädun ba'isi zannetme r'äIidir
Baük bagdan kokar, darbu'l-mesel, ma'lüm-r 'alidir
Ni6beti yok'Bab-r 'Äfden gelen välide
Böyle bir bok vä.li ancak Beb-r Süflädan gelir (3 14).
$e,vh Rrza bununla da kalmaz artrk Sultarir hedef
tahtasma oturtur ve keskin olan dilini ve kalemini
daha da keskinlegtirir:
Dügmana kargr kedi, milletc kargr aslan
La'nctullah-i 'äl-i Hazret-i häzä Sultan (314).
Kürt Tarihi
Kuqkusuz iyi
birer dost olan
$eyh Rrza ile
Namrk Kemal'in
Abdülhamid'i
ele{tirenpara lel h icivleri
mevcuttur.Bunda hangi gair
digerini etkilemigtirbilinmez ama bu
etkinin ikisin in de
giirine yansrdr!r yadsrnamaz. Qünkü Namrk Kemal,
Abdülhamid igin yazdrgr bir kasidesinde $eyh Rrza'nrn
kasidesini and rran ifadeler kullanrr
49
www.netew
e.com
_-.!r{.*, ....j'fer4t?frä,r:. -' -'T# '.'li:;:--,'19 '.i1''
Kürt Tarihi
Ya bu Yezid! kalmak layrk mr taht r Sultan
Osmana 1a Yezid'in var mrydr intimasl?
Hig gitmesin kolundan taunu Fürs ü Kigmir
IIig gitmesin vanrndan Hünd ü Acem vebäsl
(Siret 9-10).
$eyh Rrza'mn da bu paraleldc Namrk Kcmal
gibi "kanun-r esasi" baglarnrnda Sultan r hicvetme-
ye'kast'eder ve gair dostundan daha sert bir üs-
lupla diincmin bütün sosval aksaklrklarrnr özetler:
Bigare 'adalet ki yrlclmrgdr binäsr
Birden igine srgdr Kanun-r Esasi
Diyanet müzmahill, devlet bozuk, millet periqändrr
Sebcbi tahkir-i din; te'sis-i kanun, terk-i Kur'än'dr(314-s).
$e14r Rrza Talabani, sadece Sultan
Abdülhamid'i ve dönemin siyasi gahsiyetleri-
ni elciitirip lcrmcz. Onun birgok gair (dosnr) ile
kargrlkh söyledikJeri hicivleri Dlzoan \mn bütünbaskrlarrnda sansürsüz bir gekilde korunmugtur.
Ustelik gairler ile i;iir üzerinden )'aptr$ diyalog-
lan Sultana yazdrfr kasideler kadar masurn de
$1, küt'ür srnrdanm da aqan nitcliktcdir- Ashnda
Kürtge'nin Sorani lehgesindeki edebiyatr üzerin-
$eyh Rrza Talabani'nin genqliüini0 bir
dönemini qeeirdiöive osmanh aydrnlarr iledostqö ilitkiler kurduöu Bab'rAli'den birgörünüm.
Daha önce dosthrklanndan bahsettifin.riz
$cyh Rrza ile Namrk l(emal'in Abdülhamid'ielegtiren paralel hicivleri mevcuttur. Bunda hangi
tair digerini etkilemittir bilinmez ama bu etki-nin ikisinin dc aiirinc yansrdrir gözlcmlencbilir.Nitekim Namrk Kemal, Sultan Abdülhamid iginyazdrir bir kasidesinde $eyh Rrz-inrn kasidesini
andrran ilädeler kullamr:
Büoyanr rnülke verdi hakhyla indirasr
Abdulhamid Hänrn kanun-u bi-esasr
Kahroldu din ü devlet dew-i gcametinde
Mülkü bitirdi gitti zLrlmiyle kahrolasr
Frtrat yaratmamrgtu bir bö1'le div-i azlem
Insan idi babasr geltan mrdrr ana-sri
Katillcrin emiri, casuslann zahiri
Bulgarlann nasiri, Moskotlann babasr
Zaptetti gitti hall<r ce1'b-i hümalunundan
Birkag 9uva1 kömürle birkag kuruq atasr
50
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
KAYl{AKtARBalnlq Iüehmet. {2Goa)-
Kürdot.ii Belg.lfü Il.Anlan: Ozgt YarrJan.
Haci Qilir. KDyi. (2004).
Diul,. Stdk}lolm:Nefä1
Siret, tlüs:.f ini Nämrk
K.ft ^1.
lr942J. i t i Kdtidt :
Stlran Hdni,l u EnLn
istanbul:,\.hmed ihsan
(?001). ,trr Äte-ti|r.rari. Erbil ARs
Temo, S€lim. (2007). ,<trt
$ i ili.4 ntotaj ßi. I.\\ 2).
Istanhul: Agon Kitrplgr.Zeki Beg, \{dumrncd
Efü. (2010). Kt let "c
Ku r ls I d n 7i t r i h i. i sr ^
nb nL
DiPilOTtAR1 'S m,\{elvi,Scrh Rla
ve Hastc / Her dördü de
2 Nlchmet Balrak, teyhtuza'ün "agnostil Ligine
ililkin bü rtrkhma geti!-
ftez. Sai.in giirl€dnde bu
düf ii.c.yl desr€kl.l€cek
hir iaade olmadLÄrn! gore
llehmct Bryfuk:n bu
id{lils izüt oruht!9ür.
ll
de büyük etkisi olan $eyh Rrza Talabani bu
anlamda KürtEe hicvin miman olarak nite
lendirilebilir. Qünkü kendisinden sonra gelen
N1ela Ehmed€ Nalbend gibi büyük gairlerin
'hiciv dili'nin daha gok siwilmesindc $e,vh
R-rza'nrn rolü etkili olmuftur.
Hiciv yazan bütün gairler agur derecede
zeki midi er bilinmez ama yine Sultan Ab
dülhamid igin yazdrg bir Farsqa giirinde $eyhRrza'mn zekasrnrn seviy'esi agrkga görülür
Sulran iqin yazdr$r ve gairi daragacrnrn epifine
götüren hicvinin bir iki noktasrm silerek onu
bir mcthiyeye gel'irebilen $eyh fuza Talabani,
zcka5rnr re tiirdeki )elenegini göstermiStir-
Once gairin Farsga (son mrsrasr Arapga) olan
hiwini Türkqcye qevirerek görelim:
+raj jr.r..a (J.il++ jJ_,,c)-, !'sjts,;i.lt ;^ .et plsfu l-, gli.4-. ti
{!l J+.i+ Ji,, i)l' } J: sjl+idLl.r i^j )l ,j.l-JiL c,il
"Ke9ke bir grin Hüma1un Meydanr'na varsaydrm
Tä ki Hamid Hana "Ey Mü'minlerin elegi!"
deseydim
Senin bi'setin Peygamber'in bi'sctinin hiläfinadrr
Qünkü sen mü'minl€re zahmet olarak
gönderilmigsinl" (3 15)
Bu kasidenin $eyh Rrza'nrn Sultan Ab-dülhamid haklanda yazdrfr son kasidesi ol-dulunu tahmin ediyoruz; günkü gair bunu
yazdrf,rnda Kerkük veya Baidat'ta ikamet
etmekted-rr ljönemin Evkal' Bakam kendi-sine, yazdrSr bu giirin hakikatini sormak ve
eSer do$ru ise kendisini idam etmek üzcre
gaf,rrtm Bu iddia üz.crine $eyh Rrza ;iirindeiqaretlemig oldu$umuz kelirneleri bir iki kü-qük degigik.le EvkafNaartna sunup qunu der:
"Ben "emir'e l-l\luminin - ;,..j.6ill'+1" ve
"Rahmetenli'l-'alemin- 64['4 .*," geklinde
yazdrm. Ama biz kamrgtan kalcmle yazdrir-mrz iqin bazen kalemin ucu kagrtta kalrr ve
bundan dolayr "elif-i' "h-6'ya dönügebiliyor,
bazen de mürekkep kalemin ucundan saqrlrr
ve biz "r" yazrnak isterken "r-)' "z-j").e dönü-
qür (Talebani 2001: 316).
Böylelikle $eyh Rrza kendisini idamdan
kurtaran'tashihil'lc' hiwiyeyi gu gekilde med-
hiyel,e dönügnirrnü9nir:
F-öer ürL.-ö ;,i.< j'] Jl. ;-it<..,.jii-Il rr .laL,A! l, ,L}a U
.:-l ai!. .j..ll!' iLrq 'r d.-:.jr
3.fir4 ;*, fr ;.1*riL e;r
"Kegke bir gün Hüma1,r-rn Meydanlna varsaydrm
Ta ki Hamid Hana "Ey Mü'rninlerin emiri!"
deseydim
Senin bi'setir Peygambelin bi'setinc uygundur
Qünlai sen müminlere rahmet olarak
gonoerllmllslnl lJrJ./
Sonug olarak $eyh Rrza Talabani de
gerek kendinden önccki gerekse dönemininbirqok i;airi gibi hicvi ve övgüyü iiir sänat1-
mn bir geregi olarak dü9ünmü9tür Qünküonun giir anlavrgrnda "söylenmesi gereken
sövlcnmelidir" ve qairin igi sadece 'sözü'nü
söylemesi'dir $airin sözünün muhatabrn-
dan gok pairin sözü öncmlidir. Bunun en iyigöstergesi, gairin kendisini de bu hicvin ya
da sanat anlayrgrnrn iginc Ackmcsidir: $eyhRrza pkandaki giirini Evkaf Nazrrrnrn ne
zaretinde def,igtirdikten sonra idamdan kur-
ftr1ur ama daha sonra maagt kesilir vc gcrigeldiginde dosdarr ona sorar: "Ne yaptrn?"
O da ;öyle cevap verir: '-let'i eldediler bana.
"Reza" idim oldum "Reza-let!" (Talebani
315)..
www.netew
e.com
www.netew
e.com
'FT
i;{/-F_t l; ;cli }.;i {16*"-YÄÄ,1='r"-*--rq
www.netew
e.com
www.netew
e.com
www.netew
e.com
www.netew
e.com
www.netew
e.com
www.netew
e.com
KürtTarihisryr
' Bdd-rtuu ,011 Fn r0 ü
Adr, Soyadr:
Adresi:
Tel:
lsoilsrixYrlhk abonelik bedeli (60t1)
Veysel Güneg adrna
Garanti Bankast Samandra $ubesiIBAN:TR|T 0006 2000 8920 0006 688276
YURTDT$t I|ESAP 1{UilARASI
Yrllrk abonelik bedeli (100 euro)
Veysel Güneg adrna
Garanti Bankast Sultanbeyli Qarqt $ubesi
IBAN:TR33 0006 2001 1910 0009 0993 68
* Havale/EFt dekontunuzun aEtklama ktsmlnda adrnrzr, soyadrnrzr ve Kürt Tarihi aboneliöi talebinizi belirtiniz.
www.netew
e.com
Server lgrk
ve Süleymaniyeli Emin Feyzi Bey
llk KürtEe $iir Antolojisi
olpror
1 ibnüleminMahmudKemal inal,SaAstT rÄ $aiieri,haz. MüjganCunbur,Ankara:Tiirk KültürMetkczi,7999,s.650-657
Encümor-i Edibän-l Kürd
ünümüz Kürt edebilatrnadair en y.aygrn kanaat Kürtedebiyatrmn sözlü bir ede-
biyat oldu$udur. 1980'li ve
1990'h yrllarda srkhkla dile getirilen ve
bugün de büyfü ö19üde varllrm koru-yan bu savrn yaygrnhk kazanmasrnda en
önemli pay güphesiz Kürt aydrnlalna ait-tir. Bu savrn olugumun en önemli sebebi
yalen dönem Kürt aydmlanmn entelektüelformasyonlan itibanyla ile Arap alfabesi
ile vücuda getirilmig Kürtge eserlere ula-gamamrg olmalardrr- Bu )azrda tantmayagalrgaca[rmrz 2O. ytzyln ilk geyrefindeyayrmlanmrg olan ilk Künqe edebiyat an-
toloj\si Endmm-i Edibän+ Kürd ,zz;JtKürt edebiyatrrun varh!,rru ve canJrll$mgösteren en güzel ömeHerden biridir.
Edebiyzt antolojileri bir dilin edebi
üretiminin bir gepit seryisidirler ve dilinolugturmug oldufu edebi birikimi topluca
tarutma amacr tagrlar, Onun igin bir di-lin geligimini, geniglemesini, incelme sini,eser üretimini antolojiler üzerinden izle-mek mümkündür. Kürrqe tarihi I'e siyasi
bir 9ok sebebe binaen komgu diller olanArapqa, Farsga ve Ttirkge kadar yazrh eser
üretememigtir- Klasik dönem Kürt edebi-
yatr söz konusu olduSunda bu durumunen önemli sebebinin patronaj sisteminin
zrytfltfi, go$t zzman lcklu$u, oldu$u agrk
Söz konusu dönemde edebi eserlerin Eo-
iunlukla saray ve gewesinde vücuda geti-rildi$ ve desteklendi$ biliniyrr. Bununlaberaber Kürt edebiyaurun azrmsanmayacak
bir yazr! edebi birikime sahip oldugu da
agrk. Bu yazr-h edebiyatrn ana formu tümdogu düryasrnda olduSu gibi qürdir. Klä6ikKürt qürinin en canh oldu$u dönem ise 19
yüarldu. Bu dönemde Kurmanci, Soranive Gorani lehgelerinde önemli eserler ya-zrlmrptrr. Igte lg.W"yll Kürt edebiyatrmn
birikimini en güzel sergileyen örneklerden
biri ilk KüLrtge gür antolojisi olma vasfi ta-gryan Emin Feyzi Bey'in hazrrlamrg oldu$uEncümen-i Edibän-r Kürd (Kürt Edebiyat-q ar Toplulugu) isimli eserdir. Encüme n-iEdibänr Kürd Ärap harfleri le 7923'te(h.1339) istanbuläa Tercümän-r HakikatMatbaasr'nda basrlmrgtr.
www.netew
e.com
Kendisi de gair olan Süleymaniye-
li Emin Feyzi Bey'in hazrdamrg oldu[uEncümen-i Edibän-r Kürd ashnda Sora-
ni lehgesinde yazan gairlerin giirlerinden
yaprlmrg bir segki. Bu yüzden antolojide
yer alan 9airler, Baban emirlifinin kont-rolündeki Süleymaniye ve cirznndaki
bölgede do$mug gairler. Yazann antolojisi
bize Baban Emirli$ himayesinde Sorani
gürinin 19. yüzyrlda nasd bir atrhm yap-
tr$fl da gösteriyor. Yazar, 742 sryf tkantolojide Molla Hrdrr (Näli), Mevlana
Zlyaeddin $eyh Halid, Selyid Abdur-rahim (Mevlevi), $eyh F.rza Talabani,
Ahmed-i Gor, Kürdi, Molla Salih (AlD,Hicri, SäIim gibi önemli gairlere yer ver-
mig. Antolojide giirlerine yer verilen 9a-
irler hakl<rnda krsa biyografik bilgiler de
bulunuyor. Encümen-i Edibän-r Kürd
kendisinden sonra hazulanan diger anto-
lojiler gibi Kürt edebiyatrrun ashnda sözlü
bn edebiyat oldu[u geklindeki yaygrn ka-
naatin/yargrmn sanrldrflr kadar do$ru ol-
madr$rm gösteriyor. Halihaz.rrda elimizde
okuyucu ile bulugmayr bekleyen modern
dönem öncesi üretilmig aamsanmaya-
cak sayrda eser mevcut. Hem Encümen-i
Edibän-r Kürd'ün hem de yayrmlanma-
mrg di$er Kürt9e eserlerin yzyrmlanarak
okuyucularla bulugturulmasr yaymevleri-
nin Kürtgeye ve Kürt edebiyatrna önemli
bir katlasr olacaktrr.
Sorani giirinin geligiminde hayati
rol oynayan Soran Emirli$i 1781 plndaSrilelmaniye'yi bagkent yzptrktan son-
ra gehir, hrzla bölgenin en önemli ktiltürmerkezi haline geldi ve Baban emirlerinin
deste$ ile önemli bir edebiyat vücuda ge-
tirildi. Ashnda Sorani, Kihtgenin lehgeleri
iginde yazrh üretim söz konusu olduiun-da en yeni olan lehgedir. Ilk Sorani eseder
79 - yu4üda yzznrn: gtr ve Soranicenin ilkbüyük gairi, Nali mahlasrm kullanan Mol-la Hrdrr'drr. Soranice 20 yüzyrida da bu
hrzh geligimini sürdürmüg, Irak ve iran
Kürderi arasrnda basrn ve yapn alamnda
bagat bir konuma yükselmigtir.
Encümen-i Edibän-r Kürd'ün ka-
pa$ndaki; "mir-i mümäileyh yekike lemütekäidin-i umür-r askeriye ve le haras-r
Süleymaniye" ifadesi ile yazar Emin
Fe1zi, Süleynaniyeli bir Kürt ve emek-
li Osmanh subayr olduiunu ifade ediyor.
ibnälemin Mahmud Kemal inal, San AxrTürk $airleril isiml.i eserinde Süleyman
Nazif vasrtasr ile tamqtrf,r Emin Feyzi Bey
ilgili önemli bilgilere yer verir ve kendi-
sinden sitayigle bahseder. Ibnülemiriinyazdrlna gpre Mehmet Emin FelziBey 7867/1862'de (1281) Dervig Abdül-kadir A[a'run o$lu olarak Süleymaniyeäe
doidu. Bafidat Askeri ldadisi'ndeki eliti-minden sonra istanbul'a gelerek mütren-
dishanenin topgu krsmrna girdi. 1882de
müläzrm-r ewel (üste$men) nitbesi ile
mezun oldu. Ba$dattaki askeri rü9ti-
yede hesap ve co$rafla, Kuleli Askeri
Lisesi'nde kitabet hocah$r yaptr. 27 Ni-san 1911'de Musul Sahra Topgu Alayr
KomutanJrgr'na tayin edildi. Edebiyat ve
matematik ile u$ragtrfrndan görevini ih-mal etti$i suglamasr ile 1913te emekli
edilerek a9r[a ahndr.
Yakm dostu Süleyman Nazifin rs-
rar' le 4 ay Musul Belediye Mühendisi
olarak gaLgtr. Daha sonra tedavi ve gezi
amagL olarak Viyana ve Paris'e gini. LDünya Savaqr'run baglamasr üzerine
istanbul'a geri döndü. Bir süre Halep ve
Musuläa kal&. Daha sonra zorluk igin-de Konya üzerinden istanbul'a döndü.
Hayatr boyunca hastahklarla bo$uEan ve
srkrntr iginde yagayan Emin Feyir Bey
son zamanlannda Usküdaräa bir handa
kaldr. Hastahklan sebebiyle Haydarpaga,
Bursa, Gümü9suy-r, Gurabä-p Müsliminhastanelerine, ardrndan Balorköy AIalHastalrllal Hastanesi'ne ve en son
Darü'laceze ye kaldurldr. 6 Mayrs 1929da
burada hayatrm kaybetti.
$eyh Rrza Talabani'nin giir mecli-
sine devam ederek ondan da istifade et-
mig olan Emin Feyzi Bey'in Encümen-i
Edibänr Kürd'ün haricinde Su'ün-t
Kürdistän isimli Baban emirlerinin ve
Kürderinin tarihini anlatan Kürtqe bireseri daha vardrr. Bir gok Türkqe eseri
olan yzzar kendi biyografisini de Eser-i
Hayatt Feyzi Esefi Zaman-t Mazi adr
ile kzleme almrgtrr. o
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
sveg UppsalaÜniversitesi'nc bafhHugo-ValentinMcrkczi'ndc arattrrmacr
olarzk görcv yapan l)r NIinooAlinia'nrn 2004 vrlrnda
Giitcborg [Jnivcrsitesi'nde
tamamladrIr doktora tezindenvaynlan an Diaspora Mekä nlarthem diaspora litcratriründehem dc ampirik bir galgma
olarak Kürt Qahqmalanalanrnda öncmli bir vere
r- r isrniP. l\-cnorslnrn oe lsvef e
giiE ctmig bir araqttrmacr
olmasr, deneyimlerini de
ara;trrmasrna katarak teorikbir ballama orurtmasrna
rcsilc olmuq. Yaz,arrn iyi birakadcmik altl'aprya sahip
olmasr da objektifve kaljteli biraraltrrmanln ortaya Etkmasrnlsa$amrq.
Kürt Diasporasr'nrn
giderck büvü1'en bir top)ulukolmasr yc özcllikle PKK'r'rrn
gcgitli evlem ve löntem)erleAvrupa'da sesini dulmrmasr
son 15-20 yrl iqerisinde brr
toplulufa 1.önclik bir akade mikilgi oluqturdu. Ancak bu
konuda, özellikle 2000'li yrllara
kadar yaprlmrg olan akadcmikgaLgmrlann gogu MartinVan Bruinessen ve birkaE JazarhrLriq- Kürt Diasporasr'nr
"gür'enlik gahgrnalari' ve
hatta "terörizm" ekseninde
incelentip ve bu topluluklailgili gahgmalal bu iki alana
hapsetmiqtir. Bazr galrgmalar
ise Kürt Diasporasr'nr
laqadrklan dcneyimler ve Kiirtsorunu ekseninde "maldur"kategorisinde incelemig
vc ulusaqrrr sosyal ve siyasi
hareketler ba$larnrndaincelenebllecek özelliklerinigöz ardr etmiqtir iqtc bu
noktada, Aliniaiun KürtDiasporasr'na heterojen blrsosval yapr olarak vaklagan,mobilizasl'orr, toplumsalbellek gibi ayrrntrlara !1ugu
vapan ve kigisel anlatrmlarladerinlcmesinc incclcmclereyer veren eseri akademikliteratiirde bulunan biragrir kapatmrg rc diaspora
gahgmalan i1e ilgili literatürebüyük bir katkrda bulunmugtur.
$irndile kadar genelde "elit"sevil'esinde ve Kürt örgrrtlerigergevesinde incelenen Kürtl)iasporasr'nr birey düzevinde
incelemig olmasr ise esere
^--, -l11l- I--+.-.-,, -
Alinia kitabrnda, Isvegte
yagar'an Kürtlerin kirnlik,öteki olma ve ulusal aidiyetgibi konulara vaklagrmlanmincelemig ve bu qahgmasrnr
sosyal ve siyasJ hareketler
kuramlar ile diaspora,
ulusasrrrhk vc gög alanrnda
daha önce ortava ahlmrg
kavramlan kullanarak aaalizetnip. Yurts u zl urt, y cr i nde n
ed i / miS lik, gögm e n I i A ve
mülteciliA gibi kawamlar KiirtDiasporasr üzerindcn lcnidenele ahnmrg ve vatan, ulusal
aidiyet ve kimlik algrlarrna
etkileri derinlemesinc
incele nmig. Kitap orijinalhalinde gayet akrcr bir dilleyazlmrg ve Tiirkge'ye de yine
orijinal haline sadrk kalnarakagrk ve anlagrhr bir gekilde
gevrilm ig. Yazar, gahgmasrnr
on ana baghk halinde sunrnug.
Kürt kimliginin tarihsel
geligimi ile baglayan ve daha
sonra küresellegme, gö9 r'e
aidiyct gibi konularda genel
bir gergeve gizcn kitap, daha
sonra araiitrrmanrn temelEtc
www.netew
e.com
teorik alar:, olan diaspora
kavramrnr incelemig. Dahasonraki bölümlcrdc ise
diaspora gahgmalanmn ana altbaqLklal olan vatan, kimlikve aidilet konular KürtDiasporasr ile iirncklendirilerekanlatrlmrg. Kitabu bünintindeözellikle Ingilizce ve Isvegge
kaynaklardan lararlanrlmrq.
Yazar amacrnrn "diasporir"
kavramrnrn belli baglözellikleri ne rurgrr yaparak,
onu politik olarak analizedilebilecek bir arirgtrrma
unsuru haline getirmekolduiunu belirti v'or. Qokqarustladrgrmrz ve ashnda
srkqa elegtirilen "her gö9men
diasporanrn hir pargasrdrr"
savrm sorgulavarak, bukawamm altnda r,ätan
bir gruba ait ortak kimlik,toplumsal bellek r-e
mobilizasr.'on ol$rlalnrincelil'or. Paul Gilroy, JamcsClifibrd, Stuart Hall ve
Ar.tar Brah gibi önemliyazarlardan esinlenerek
oluqturduSu argrimanlarla,
kendisinden sonra lap acak
olan gahgmalara rgrk rutu1'or.
Kitap aynr zamanda isvcq'ingöqmen politikalarr üzerine
iyi aragtrn)mrg bir tarihsel
bakrii aqrsr sunuyc'r. 1975tenitibaren isveg'in bir gö! ülkesi
l.raline geln.resi ve bununsonucunda qokkülnirlülükpolitikalalnrn aEama agarna
uypplann.rasr detal4r bir gekilde
anlatr'1'or. Sadcce Kürtlcrc aitolmavan, diier göqmenlerce
de dile getirilebilecek gindelikrrkgrhk, ayrrmcrhk, yabancr
dügmanhgr ve arada kalnrghkgibi sorunlara post-kolonyalIiteratürden esinlenerek
elegtirel bir bali:rg aqrsr
geligtiriyor.
Isrcg'in alan gaLgmasr
igin segilen ülke olmasr da bu
esetrn onemrnlartLran birfaktör. Böylece
zuuf ) rna
kadar yaprlan
akademikgahgmalarda
neredeyse
sadece MartinVan Bruinessen'in
1999 tla vc 2000äc
vayrnladrir makalelere
dayanarak bahsedilen"isveq Kürtleri" nihavctAlinia'run ve daha sonrasrnda
Kialid Kha1.ati1'nin yazdrfrkitaplarla derinlemesine
incelenmiS oluyor. isve9, sadece
Kürtge 1'avrnlaln bas drirve Kürt entellektdellerinin(rahatga) ppadrfr sürg.in
ülkesi olmaktan grkrp, grrndelikrrkgrlgrn, ar.'nmcrLfrn r.e
qokkültrirlülük anlayr grndan
dogan sorunlann kigisel
yaqanmrghklarla bütünlegtigi,
l,erinden edilmigli$i,menrleket özlemini r,-e
Kürt milliyctqiliginiiqinde banndrran diasporrmekänlalnrn var oldugu birgerEekliie dönüqü1'or. lsvcq'c
gög etmenin sonucundaqegitli demokratik ve siyasi
haklar elde etmig ve buhaldan yine gegitli Kürt siyasi
hareketlerinin geligrnesinde
kullanmrg olar.r KürtDiasporasr'nr Älinia'nrn cscri
sayesinde daha vakrndantanrma firsatr bulurken,ashnda bu olumlu giirüntününarkaslnda yatan "yabancl
olma" fenomeninin olumsuz
etkilerini de anlamrg oluyoruz.Yazar, öz.ellikle bazr diaspora
Kürtlerinin, kendilerinebagkalal tarafrndan atfedil€nazrnxK , gotmen , orcKr
gibi srfhtlan igsellegtirmesi
iizerine l.aptrir analizlerle,
daha önce bu konuda vaprlmrq
olan galgmalann bir adrl.r
ü
Kürt Tarihi
Avrupa da
yalayan |(üftlerindüzenledikleri
etkinliklerden birxare,
önüne gegiyor. Gö9
denef iminin, 1,xni d19lx1pxve aidivetsizlik duvgularrnrn
bu topluluk üzerinde brraktrgr
etkiyi anlamamrzr sailarken,aym zamanda devletsizlik v€
gcldikleri ülkelerdcki baskr vc
tatsrz denwinierin de "kimlik'üzerindeki kalcr ve gegici
etkilerini örneklerle anlatrl'or.
Diasporik Kürt kimliiininne nir süreglerden gegti$ini,kimlik algrsrmn drq ve iq
sürcglere bagh olarak nasrl
(yeniden) tekillendigini, hem
"igeriden" hem "drgantlan"
bir gözlemci olarak izlemevi
bagarmrg Alinia. Kürtmilli.!'etgiligi üzerindekiincelenelerinde I'inedaha önceki gahgmalarda
bahsedilmel'en kc'nu1ar
üzerinde durmug ve gegitli
alt gruplar arasrndaki politikya da ideolojik gckigmc vc
davamgmayr ortaya grkarmrg,
siyasetin nasrl da bir Kürtgiigmcnin günlük vagamrnrn
pargasr haline geldifinigöstermigtir Örnelin N{arksist,
leminist ve milli,vetgi Künlerarasrndaki durug farkhlklarrnrincelediSi ve bu larkh politikkonumlann "vatan" kavrammr
63
www.netew
e.com
Kürt Tarihi
DIPNOT
'V.!dul
Isra,lbL'1. 1010
nasrl kurduiunu sorguladrirkrsrmlar (10. Biilüm) birhqr.'li ilgi Eckici. 14arksist
vc fiminist giirü;mecilerin,kcndisi ni "Kürt rnillil'etqisi"olarak ifäde eden diaspora
mcnsuplanna rrazirrirn daha
kozmopolitan bir bakrg aqrsrnrlt
oldu$unu r.e Kürdistan a
brloSlannn daba az nostaljik
oldufunu öne siire n razar,
bu göriigmccilcrin rLvnr
zamanda "vatan' ka!'ramrna
da soguk baktrirnr ve Kürtharckctinc olan katkrlannrdaha cvrensel de[erleredayandrrdr!rnr vurg,-Llut or.
Yazar, milliyetgi kategorisinde
srnrilanclrrdrE;r görii gmecileri n
ise "Kürdisran" iizerindcnbir kimlil< olrrqturdugunu ve
"'fiirkir.'cli, lrakl. Suriycli" gibiadlandrrrlrnavr reddettiklerinisüvlüvor. Bu baglamda,
Kürt Diasporasr'nrn KLirt
hareketine genel anlanda birkatl<r sailadr$rnr ama diaspora
denilen gnLtrun aslndabarnbagka duru;lardan oluqan
bir biitiin oldugunu bir kez
daha anlamr; olul'oruz.
}-aznr,
ideolojikfärkLhkl,in
gözler ününe
sererken itvnlzamanda toplumsal
cinsivet perspektilini tie
gahgnasrna dahil etn.ri5 ve
diaspora mekänlannda kadrrr
r'r erkege biqilen rollerir.r
farklrlrirnr vc arallrrndakiq:atrgma alanlannr analiz
etrniE. Erkek egernen arliryrgrn
diasporadaki uzanrlirrrnr n izinlsürmü;- lsvcq toplumunun"göEmen kadrn ve erkek'- "^",-,1- .,--,,.1, -,.,.-^,1.-
dikkat geken A1iniir, "narnus
cinal'etleri" gibi olaylarrn nasrl
Kürt kültürürre ve özellikleKürt erkegine atfedildiginilr bunun diaspora Iiiirtlcriüzerinclcki etkilerini "kLiltürel
rrkgrLk' perspektifi rclen
ele aJmrS- Bunun vanr srra,
diasporavr olugturan kigilerirrasrndaki srnrl din, dil, kiilnirr.'c ncsil ilrlondan doiandr,Lrug fark|hklannrn da altnrgiz.rniS ama gcrcktigi kadar
detaylandrrrnanug,
Kitabrn clcltirilcbilcccglüg ana noktadan bahsetrnek
gerekirse: öncelikle gogri
doktora tezinde olan
kar;rla;trrmah gah;rrrayr
segmevip sadece isveg, vc
hatta is,,'cq'te sadece bir gehir
üzerine odaklannr; ol nrasr,
ärattrrnanln vatdr gr sonuqlann
uenellenebilirliii aqrsrndan birsoru igareti olugnnryor. T{er
ne kadar diasporr k'.lvranunrn
rnlirgrlmasr agrsrndan tcorikkatlolal olsn da Kürt
i..L.rta5porasr ve r ql'eq goinlenpolitikallrrnrn daha nnlagrlrr
bir' gerqevetr oturfl rlrrrasr ndir
kuqrlagtrrrnth bir gahgrra daha
yarrulr olebilirdi. OrncfiinIsveq'in gokkültürlülük algrsr
ilc lngi)tcrc'nin bu krnuve
vaklirgrmr kargrlagtrnlabilir ve
bu politikalarrn ciiasporanrn
politik mobilizasr''on
siircqlcrinc katkrsr daha
iri anlagrlabilirdi, Bununlabcrebcr dcfinccciim ikinci birnokta da 1'azarrn Krirdistan'mdiirt bir kiigc-.indcn gclcngöriigmecilere r.et veme sidir.
Bu yaldrigrm her ne kaclar
Kiirt I)iasporasr'nrn britiinciilbir gekilde incelenrnesine
olanak saglasa da her gmbuni'rrrkl girq deneyirtlerini(örne[in farl<l1 qög delgllarr,vatandaghk hakl:rrr, geldiklerifirrklr ülkclcr vb.) vc bunlarrn
vol agtrir ntianslan da 1'er
ycr kaqrrmanuza ,vol aqrvor.
Son olarak, miilakatgrlarr n r
sadece arülteci statüsü ileI sr''cE'c gclnriq vc lsvcgtgeLneden önce yagac1rklarr
iilkelerde dc sir'asi faalir''ct
gösteren kigilerden segrnig
olrnasr, Kiirt [)iasporasr'nrn
olugum stirecincle etrg sonrasr
siyasi olarak aktiflcqmi; olan
gok ör.ren.rlJ sayrda diaspora
rnensubunu bu qahqrnanrn
drgr nda tutmug olul.or-
q^^,,^ r .r 1- ^ ":,,1 - L,, l.i.^.-
diasporrr, giiqmcrrlik, gündelikrrkErhk, ulLrsötesici lik,Kürt Diaslxrrasr ve Isvegte
gokkriltiirlü1ük hakhndabilgi cdinmek isteyenler iginmutlaka ynrrrlan masr gcrckcn
bir kavnak ve kaliteli birakademik galr;madrr.
www.netew
e.com
avestaDHoybün Örgütü ve A$n Ayaklanmasr
Modern Kürt milliyetqili$inin en önemli siyasal
organizasyonlanndan biri olan Xoybün'un 70. Kurulug yrldönümümünasebetiyle kaleme ahnan bu araEttrmantn temel amacr, örgütü,färkh bovutlani'la tanttmak ve bu konudaki yanLg birtakrmgiirüqleri, tezleri aqrkhia kavu$turmakttr.
Yakrn dönem Kürt tarihine iliEkin arai;trrmalartyla tantnan Rohat
Alakom, bu qarhgmasrnda, Xo1'bündaki kadrolagma, liderlik ve
iirgüt iqi gekiqmeleri ele aLvor, aynca iirgütün öncülügünde geliEen
Ain Ayaklann-rasrnr belge ve tanrklarryla ortava kovuyor; ihsanNuri Pa;aäan Ferzende'ye, Biroyö Heskö Tölitlen Halis Bey'e, ayak-
lanmaya öncülükeden birgok gahsiyeti tarrrtryor.
Rohat Alakom'un "Türk Edebiyatrnda Kürtler" adh kitabr Avesta
Yayrnlarr :rrasrnda qrktr. GeniEletilmig ve gözden gegirilmig üqüncübasrmda "Türk Romanrnda Kanh Yrllar (1980-2000)" adh Kürtsavagrnr konu edinen 'lürkqe romanlarr ele alan yeni bir bölüm de
bulunuyor.Martin van Bruinessen, kitaba yazdr$r önsözde qu saptamalarda
bulunuyor: "Rohat Alakoniun bu incelemesini okurken, Türkedebiyatrnda Kürtler ve Kürdistana iliqkin gok ilging bilgi ve
yorumlann olduiunu görürü2. Bazt konular, diger konulara nazaran
daha gok vurgulanrr. 1lirk yazarlarr, politik bakrmdan duyarL olanbazr konulara kargr kör gibi görünürler. Bu inceleme, roman ve
öykrilerin yazrldrgr zamana göre deiil, konusu olan zaman ve olaylaragöre tertip edilmig. Bu yaklaqrm ile aragttrmact, okulrucunuu da
görebilece$i, sözü edilen vapttlartn "kör nokta"lannr veya ideolojikönyargrlannr, eksiklerini sergilemeyi amaglermaktadtr.
Avesta Kitabevi, Ekinciler Caddesi, Nurlan Apt.Girit Katr No: 2 Ofis / DiyarbalurTel-Fax: (0412) 223 58 99
Türk Edebiyattnda Kürtler
$ehit Muhtar Mahallesi, Sakrzagacr Cad. Ögüt Sokak No:7Beyoilu / istanbulTel-Faks: (0212) 251 44 80 | (0212) 243 89 75
www.avestakitap.com
www.netew
e.com
I5TYAP
E Ld-,-rv;A:{.,, .. ".,.
rr-l-t1alJ-a
----t-
-lfldl3l-ldl-jIJl-ldldlflfll3lfllfllflt-lrtllrlllrlllrllltrIIIIIIIT
r->
t.nibrJ.Irrt
-.-"-t"-
--lF,J
-F
= i:i
lltltlI.l
www.netew
e.com
![Kurt Mehlhorn Books, Systems, Publicationsmehlhorn/Publist.pdf · Kurt Mehlhorn Books, Systems, Publications March 3, 2020 Books [1] Peter Sanders, Kurt Mehlhorn, Martin Dietzfelbinger,](https://img.dokumen.tips/doc/110x75/5f12c79b028f2a785f5de442/kurt-mehlhorn-books-systems-publications-mehlhornpublistpdf-kurt-mehlhorn.jpg)
![Cambio Planeado_modelo Kurt Lewin[1]](https://img.dokumen.tips/doc/110x75/577cd6ef1a28ab9e789d9a07/cambio-planeadomodelo-kurt-lewin1.jpg)
![Kurt wenner-milespowerpoints[1][1].com](https://img.dokumen.tips/doc/110x75/559bd6bc1a28abd5048b45b8/kurt-wenner-milespowerpoints11com.jpg)
