Kurs quenyi - lekcja 7

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 7

1/11

LEKCJA SIDMACzas przyszy i aoryst

CZAS PRZYSZY

W tej lekcji wprowadzimy dwa nowe czasy, czasprzyszy i aoryst. Kilkaparagrafw bdzie nam potrzebnych do okrelenia funkcji tego drugiego, leczczas przyszy powinien by prosty do pojcia - uywa si go do opisania

przyszych czynnoci.Jzyk angielski (w przeciwiestwie do polskiego) nie posiada osobnej

formy czasu przyszego. Zamiast pojedynczej odmiennej formy czasownikaodnoszcej si jedynie do przyszej czynnoci, w angielskim posugujemy siduszymi zwrotami z czasownikami takimi jak "shall" i "will" [ktrychzastosowanie mona by porwna do polskiego "bdzie" w wyraeniu np.

"bdzie pisa". Polski posiada jednak poza tak form rwnie dokonanodmian czasu przyszego, np. "napisze"]. W angielskim nawet czasteraniejszy moe by uyty do okrelenia przyszoci - std lingwici okrelajniekiedy angielski czas teraniejszy czasem nie-przeszym, gdy obejmuje onzarwno teraniejszo jak i przyszo.

Ta niesymetryczno jzyka angielskiego nie wystpuje w tolkienowskimelfickim. Zarwno quenya jak i sindarin maj prawdziw form przyszczasownika. Przykadowo czas przyszy czasownika hir- "znajdowa" pojawiasi pod koniecNamri, w zdaniu nai ely hiruva, "moe ty goznajdziesz". Ten

przykad hiruva "znajdziesz" zawiera zwyczajny - prawdopodobnie uniwersalny- znacznik czasu przeszego w quenyi: kocwk -uva. Wzorzec tenpotwierdzony jest w wierszu Markirya, ktry zawiera przykady cenuva "bdziebaczy", tiruva "bdzie obserwowa" oraz hlaruva "usyszy" (czasowniki cen-"widzie, baczy", tir- "obserwowa", hlar- "sysze"). W LR, s. 63 Tolkientumaczy czasownikqueluva jako "zawiedzie@" [po angielsku "faileth" czyli"zawodzi", ale jest to jedynie przykad angielskiego czasu "teraniejszego" czynie-przeszego obejmujcego rwnie przyszo]. Z kontekstu jasno wynika, eta czynno naley do przyszoci: Man tr antva nin Ilvatar, Ilvatar,enyar tar i tyel r Anarinya queluva? "C mi Ilvatarze, o Ilvatarze daszw tym dniu poza kocem, kiedy moje socezawiedzie?"

Podane dotd przykady pokazuj czas przeszy czasownikw"pierwotnych", czyli bezkocwkowych. Wydaje si jednak, e kocwka -uvauywana jest rwnie w przypadku liczniejszych czasownikw z rdzeniem na A,ktre jednakowo trac kocowe -a gdy dodawana jest kocwka czasu

przyszego (istnieje jeden wyjtek, patrz uwaga poniej). W pewnym rdle zczasw po WP czas przeszy czasownika linda- "piewa" nosi form linduva(potwierdzone z usunit drug kocwk tutaj usunit; patrz artyku TaumaSantoskiego z wydania gazety Beyond Bree z padziernika 1985 r. ). W innym

rdle z tych czasw wystpuje oruva, najwyraniej czas przyszy czasownikardzeniem na A ora- "skania, pobudza" (VT41, s. 13, 18; Tolkien napisa


2/11

waciwie oruv, ale redaktor stwierdzi, e "kropka moe oznacza pominiteprzypadkiem a" - aden wyraz quenejski nie moe koczy si na -v.)

UWAGA: Zauwamy jednak, e kocowe -a nie wypada przed kocwk-uva jeli jestjedynsamogosk rdzenia. Std czas przyszy cznikw wywodzcych si z rdzeniaN "by" (por. n "jest") to nie**nuva lecz nauva. Wyraz "bdzie" potwierdzony jest w VT42, s. 34.

By moe na pewnym etapie Tolkien wyobraa sobie nieco bardziejskomplikowany system jeli chodzi o czasowniki z rdzeniem na A. Powyejzacytowaem wers z tekstu sprzed czasw WP zazwyczaj nazywanegoPieni

Friel, gdzie pojawia si antva jako czas przyszy czasownika anta- "dawa"(LR, s. 63, 72). Wyglda na to, e Tolkien uy tu systemu, w ktrymczasowniki z rdzeniem na A tworz czas przyszy przez wyduenie kocowego-a do - i dodanie kocwki -va (krtszej odmiany -uva?) Jednak w wietledalszych przykadw takich jaklinduva czy oruva (a nie **lindva, **orva),moemy stwierdzi, e Tolkien ostatecznie zdecydowa by -uva byo mniej

wicej uniwersalnym znacznikiem czasu przyszego. Kocwka ta powoduje poprostu, e kocowe -a czasownikw rdzeniem na A wypada. Zakadam, e wquenyi z czasw WP czas przyszy czasownika anta- to antuva a nie antva,gdy wyglda na to, e Tolkien uproci ten system.

Jednakowo istnieje pewnapotencjalna komplikacja w quenyi z czaswWP dotyczca czasownikw pierwotnych. WNamriw WP pojawia si forma

przysza enquantuva, "napeni na nowo". Po usuniciu przedrostka en- "znw"otrzymamy quantuva jako "napeni". Zwyko si traktowa to jako czas

przyszy czasownika quanta- "napenia", powizanego z przymiotnikiemquanta "peny". Najwczeniejszy sownik "qenejski" wymienia nawet takiczasownik (QL, s. 78, tam pisane qanta-). Jednak jakie pi lat poopublikowaniu WP w eseju Quendi i EldarTolkien poda czasownik"napenia" jako quat- (WJ, s. 392). Wyglda on na czasownik pierwotny zform przesz prawdopodobnie quant (forma przesz. "qante" podana jestnawet w QL, s. 78, ale tam oznacza to tylko skrcon form penego "qantane";regularny czas przeszy quanta- w pniejszej quenyi rwnie brzmiabyquantan). Jeli Tolkien rzeczywicie zdecydowa, e quenejski czasownik"napenia" to quat-, a jego forma przysza brzmi quantuva jak wskazuje

Namri, czy powinnimy zaoy, e czasowniki ktre tworz czas przeszy

przez wrostek nosowy + kocwk - podobnie tworz czasprzyszy przezwrostek nosowy + kocwk -uva? Przykadowo, czy czas przyszyczasownikw takich jakmat- "je", top- "przykrywa" i tac- "wiza" tomantuva "zje", tompuva "przykryje" i tancuva "zawie"? (Porwnaj formy zwrostkiem nosowym: mant, tomp, tanc.) Czy powinnimy po prostu dodakocwk -uva do rdzenia czasownika bez dalszych manipulacji, otrzymujcmatuva, topuva, tacuva? Oglne zasady wskazuj na to drugie rozwizanie,lecz pozostaje jeszcze dziwaczny przypadekquantuva i quat-. Jeli w czasie

przyszym ma nie by wrostkw nosowych, musimy przyj, e czasownik

"napenia" to zarwno quanta- jak i quat- z formami przyszymi odpowiednioquantuva i quatuva.


3/11

Uywaem form przyszych z wrostkiem nosowym w pewnych tekstachmojego autorstwa (podobnie jak inni, ktrzy ufaj mojej tak zwanej "opiniieksperta" by moe bardziej ni powinni). By moe jednak Tolkienwspominajc form quat- w WJ, s. 392 uznawa j jedynie za sposb, w jaki

lecy u podstaw rdzeKWATA objawia si w quenyi. Dokadne wyraenieuyte w tym rdle to odniesienie do "rdzenia czasownikowego *KWATA, qquat- ." Jeli quat- to tylko sposb, w jaki w quenyi objawia sistaroytny rdzeKWATA, waciwy czasownik "napenia" wci moe brzmiequanta- z czasem przyszym quantuva. (Porwnaj na przykad hasoPATw

Etymologiach. RdzePATtworzy quenejski czasownikpanta- "otwiera"Istnieje rwnie przymiotnikpanta "otwarty", dokadnie odpowiadajcy sowuquanta "peny" od czasownika quanta- "napenia". By moe w obu

przypadkach czasownik pochodzi od przymiotnika.)Z drugiej strony, quat- moe by rzeczywistym czasownikiem

"napenia", a nie tylko lec u podstaw form rdzenia, ale czas przyszyquantuva wci moe zakada duszy czasownik z rdzeniem na A quanta-.By moe Tolkien po prostuzapomnia, e opublikowa ju form czasownika zrdzeniem na A quanta- "napenia" i e nie powinien by ju dowolnie zmieniago w czasownik pierwotny quat-. (Patrz. PM, s. 367-371 jako przykad, kiedyTolkien musia odrzuci bardzo dopracowane wyjanienie jzykowe, gdyodkry, e kolidowao ono z czym, co wczeniej opublikowa ju w WP -nieszczsny przypis w Dodatkach zmusi go do odrzucenia nowych ciekawych

pomysw!)

Dlatego materia dostpny w tej chwili nie pozwala nam na wysuniciepewnych konkluzji w tej sprawie. Piszcy mog prawdopodobnie pozwoliczasownikom przyj wrostek nosowy zarwno w czasie przyszym jak i

przeszym (stwierdzajc na podstawie pary quat-/quantuva e takie s reguyjzyka) albo wyjani quat- w inny sposb i tworzy formy przysze wszystkichczasownikw prosto przez dodanie kocwki -uva (jak w hir-/hiruva). Jakouytkownicy quenyi moemy prawdopodobnie pozwoli sobie na uznanie niecornych dialektw jeli chodzi o ten szczeg, zanim nowe publikacje (miejmynadziej) nie pozwol nam wybra waciwego wyjanienia.

Naley zaoy, e czas przyszy jak wszystkie inne czasy otrzymujekocwk -r tam, gdzie pojawia si podmiot w liczbie mnogiej (np. elen siluva"gwiazda bdzie wieci", ale liczba mnoga eleni siluvar "gwiazdy bdwieci").

AORYSTZdoalimy omwi ju trzy czasy odpowiadajce trzem podstawowym

aspektom rzeczywistoci: przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Jednak

quenejski czasownik ma rwnie formy innych czasw. Jeden z nich nazywanyjest aorystem. Stosowanie tego terminu w odniesieniu do gramatyki quenejskiej


4/11

byo bardzo dyskutowane, lecz tekst Tolkiena dostpny od lipca 2000 r.stwierdza, e wymyli on dla quenyi czas zwany aorystem. (VT41, s. 17)

Podczas gdy nawet ludzie bez podstaw jzykoznawczych rozumiej ju"po co" s czasy przeszy, teraniejszy i przyszy, funkcja aorystu nie jest

rwnie oczywista. (Niektrzy lingwici powiedz nawet, e aoryst nie jest cilemwic "czasem" zgodnie z pewnymi definicjami tego terminu; jednak Tolkienuy terminu "czas aoryst" w VT41, s. 17. Nie bdziemy rozwaa tu dalej tejkwestii, gdy ona jedynie akademicka). Czym wic jest aoryst?

Zaczynajc od samego sowa, pochodzi ono z greki i dosownie oznaczaco "nieograniczonego" albo "nieokrelonego". Sowo to zostao ukute dlaoznaczenia pewnej greckiej formy czasownika. W grece forma taskontrastowana jest z form przesz czy "niedokonan", ktra okrelaczynno, ktra bya wykonywana przez jaki czas (a nie czynno chwilow).

Natomiast aoryst nie wskazuje w aden sposb na "trwanie" czynnoci. Okrelapo prostu czynno w przeszoci bez dalszych rozrnie, koniec kropka. Wporwnaniu z form niedokonan, grecki aoryst moe by uyty do okreleniachwilowej albo jednoznacznie ukoczonej (nie trwajcej) czynnoci. Innezastosowanie aorystu nie jeszcze szczeglnie zwizane z przeszoci - aorystmg rwnie wyraa oglne prawdy ktre nie s ograniczone do adnegokonkretnego czasu, takie jak "owcejedztraw".

To by jednak aoryst z greki. Aoryst quenejski nie jest uywany dokadniew ten sam sposb, jednak ich funkcje zazbiaj si w niektrych kwestiach,dlatego zapewne Tolkien zdecydowa si uy tego terminu z gramatyki

greckiej. Sprbuje okrelifunkcj aorystu w quenyi zanim przejdziemy dorozwaenia, jak tworzy si jego formy. Na razie uwierzcie mi na sowo, ecytowane formy to przykady aorystu.

Quenejski aoryst, podobnie jak grecki, moe by uywany od okrelenia"oglnej prawdy". Najlepszy przykad jaki jest nam dostpny to zdanie

pojawiajce si w WJ, s. 391, gdzie Elfowie okreleni s jako i carirquettarmainen, "ci, ktrzy tworzsowa gosami". Czasownik w aorycie carir"tworz" okrela tu oglny zwyczaj Elfw, dotyczcy przeszoci,teraniejszoci i przyszoci, gdy Elfowie tworzyli sowa w caej swojej

historii. Zdaniepolin quet "umiem mwi" (VT41, s. 6) zawiera czasownik waorycie i ponownie przedstawiona jest tu "oglna prawda", cho w tymwypadku dotyczy ona jedynie osoby mwicej. Znaczy to oczywicie "umiem(zawsze) mwi", co oznacza oglnumiejtno, a nie co dotyczcego

jedynie danej chwili (tak jakby osoba mwica bya niema dzie wczeniej imiaa straci gos nastpnego dnia). Jedna istotna funkcja aorystu zatem to fakt,e jest on uywany, czy raczej moe by uywany, w odniesieniu do czynnoci

przekraczajcej chwil aktualn - opisujcej "bezczasow" prawd lub "ogln"sytuacj. WNamriw WP Galadriela opisuje ponury stan rdziemia

uywajc czasownika w aorycie: sindanriello caita morni "z szarej ziemiwypezy [dos. le] ciemnoci" (nie jest to czas teraniejszy caita, tak jakby


5/11

byo to zjawisko jedynie tymczasowe, majce wkrtce min). Pierwsze sowaNamrirwnie zawieraj aoryst: lauri lantarlassi "jak zoto leclicie" -nie jest to opis lici spadajcych w danej chwili (co brzmiaoby lantar w czasieteraniejszym) - kolejne wersy wskazuj, e Galadriela ma na myli ogln

sytuacj w rdziemiu, powtarzajcy si cykl jesiennego obumierania, ktryobserwowaa przez yni ntim "lata niezliczone". Std nasz przykad "owcejedztraw" najlepiej przeoy na queny uywajc czasownika w aorycie:mmar matirsalqu (lp "owca" = mma, "trawa" - salqu). Jak wskazuje

przykad polin quet "umiem mwi", aoryst moe by rwnie uywany doopisania umiejtnoci czy zwyczajw jednostki (i mma matsalqu = "owca

je traw").Wydaje si jednak, e quenejski aoryst mg okrela co wicej ni tylko

"bezczasowe prawdy". W niektrych przypadkach Tolkien zdawa si wahamidzy wyborem aorystu a czasu teraniejszego, ktry bardziej typowo opisujesytuacj dziejc si w danym momencie. Niepewno ze strony Tolkienasugeruje, e czasy te mog by w pewnym sensie wymienne. Mamy zdanie zaorystem renya quetnin "moje serce mwi mi" (VT41, s. 11), ktrenajwyraniej jest synonimiczne z innym wyraeniem renya quta nin (VY41,s. 13), w ktrym zastosowany jest zamiast aorystu czas teraniejszy. W synnym

powitaniu elen sla lumenn' omentievlo "gwiazda byszczy nad godzinnaszego spotkania" Tolkien zdecydowa si w kocu na uycie czasuteraniejszego - ale we wczeniejszych szkicach stosowa aoryst sil (RS, s.324). To pozdrowienie, odnoszce si jedynie do "naszego spotkania" nie moe

oczywicie opisywa "oglnej prawdy" wykraczajcej poza granice czasowe.Jednak najwyraniej moliwe jest uycie aorystu nawet w takim kontekcie(cho Tolkien zdecydowa, e lepiej uy czasu teraniejszego).

Naley zauway e quenejski aoryst zwizany jest raczej zteraniejszoci a nie z przeszoci jak w grece. Jerry Caveney napisa oTolkienie na licie dyskusyjnej Elfling (3 sierpnia 2000):

Wydaje si to dla mnie typowe dla jego kreatywnoci i"przyjemnoci" z tworzenia jzykw - wzi pomys aorystu i powiedzia

sobie: "A gdyby jzyk uywa aorystu do odrnienia teraniejszychoglnych (nie ograniczonych) czynnoci od teraniejszych cigychczynnoci, zamiast do odrnienia przeszych oglnych czynnoci odcigych teraniejszych [jak w klasycznej grece]?" Skutkiem jesttolkienowski "aoryst teraniejszy" Stworzy w ten sposb jzyk, ktrymoe odrnia w prosty sposb czynnoci oglne i cige, co czego niemona byo robi w klasycznej grece, a co przykadowo wspczesnyangielski czy francuski mog obsuy jedynie przez dodatkowe sowa (Iwalk, I am walking; je marche, je suis en train de marcher).

Podejrzewam, e Tolkienowi podobaa si elegancja tego rozrniania


6/11

gramatycznego, ktre nie jestem pewien czy wystpuje w jakim"yjcym" jzyku.

Z drugiej strony Carl F. Hostetter sdzi, e quenejski aoryst uywany jest

do opisania czynnoci "chwilowej, zwyczajowej lub w inny sposb nie majcejczasu trwania" (VT41, s. 15). Jest to najprawdopodobniej prawdziwe wwikszoci przypadkw i opisuje typowe funkcje aorystu. Jednak pewne

przykady wskazuj e lepiej byoby powiedzie, e podczas gdy czasteraniejszy okrela czynno jako trwajc, quenejski aoryst zwyczajnie nieoznacza czasu trwania. Nie musi on odrnia si od cigego czasu przeszego;aoryst sam z siebie nie sygnalizuje, e czynno jest nieciga lub "nietrwajca".Raczej, jak mwi Caveney, jest to forma "oglna", wielofunkcyjny czasteraniejszy ktry zwyczajnie nie odnosi si do kwestii, czy okrelona w nimczynno jest ciga, zwyczajowa czy chwilowa. Luks Novk zauway nalicie Elfling (1 sierpnia 2000 r.): "Wyglda na to, e aoryst jest tak [gr. nieograniczony], e moe wyraa prawie wszystko."

W wykrzykniku auta i lm! "noc przemija" (Silmarillion, r. 20) formaauta zdaje si by aorystem (w odrnieniu od czasu teraniejszego,

prawdopodobnie auta) - jednak Tolkien uy w tumaczeniu na angielskizwrotu "is passing" pochodzcego z czasu teraniejszego cigego. Wyglda nato, e aoryst moe by uywany rwnie dla okrelenia trwajcej czynnoci; nie

jest po prostu gramatycznie oznaczony jako taki. Jeli jest to prawda, trudnobyoby znale przypadek, gdzie zastpienie czasu teraniejszego aorystem

byoby wyranym bdem. Uycie aorystu to po prostu neutralny sposbmwienia o czynnociach "teraniejszych" - niezalenie od tego czy jest toczynno dziejca si w danej chwili, zwyczajowa, czy po prostu wyraenie"oglnej prawdy". (Std mmar matirsalqu = "owcejedztraw" mona byrwnie zrozumie jako "owcejedz wanie traw", cho to znaczenie byobylepiej - lecz nie obowizkowo - wyraone czasem teraniejszym: mtar.) Wwyborze midzy aorystem a czasem teraniejszym jedyn pewn zasad jest to,e czas teraniejszy nie powinien by uywany w odniesieniu do zupenie

bezczasowych czynnoci - quenejski czas teraniejszy zawsze uywany by do

okrelenia czynnoci cigej. (Niektrzy uczcy si pozbyliby si nawet terminu"czas teraniejszy" i mwili zamiast niego o formie "cigej".) Poza tym jednymzastrzeeniem wyglda na to, e piszcy mog w miar dowolnie wybiera

pomidzy aorystem a czasem teraniejszym.Oglnie jednak wyglda na to, e quenejski aoryst odpowiada

angielskiemu czasowi teraniejszemu prostemu (ktry charakteryzuje sikocwk-s lub brakiem kocwki, zalenie od kontekstu gramatycznego). Takczsto tumaczy Tolkien quenejskie aorysty: np. top "covers" ("przykrywa")(LR, s. 394), mac "hews" ("tnie") (VT39, s. 11), tirin "I watch" ("obserwuj")

(LR, s. 394). Quenejski czas teraniejszy natomiast najlepiej tumaczy przezangielsk konstrukcj "is... -ing": tpa "is covering", mca "is hewing", tran "I


7/11

am watching". [Jzyk polski nie posiada takiego rozrnienia, jakie istnieje wangielskim midzy tymi dwoma konstrukcjami.] (Koncwka -n w przykadachtirin/tran jak rwnie w formie polin "umiem" zacytowanej wyej oznacza"ja" - ten przyrostek omwimy w nastpnej lekcji.) W lekcji pitej

wspomniaem, e form teraniejsz czasownika quta "mwi" monaprzetumaczy na angielski jako "is saying" a nie "says"; odwrotnie, aorystquet to raczej "says" a nie "is saying". Jeli quenejski aoryst uywany jestczciowo jak angielski czas teraniejszy prosty, to moe by uywany rwniedo opisania czynnoci postrzeganych jako nie majce czasu trwania albozwyczajowe. Przykadowo aoryst cap "skacze" moe opisywa zarwnoczynno chwilow ("on skacze") albo zwyczaj / cech charakterystyczn("kada aba skacze").

Jednak mamy rwnie przykady, gdzie Tolkien uywa quenejskiegoczasu teraniejszego / "cigego" w miejscach, ktre na angielski wcitumaczyoby si w czasie prostym, nie jako konstrukcj "is... -ing". Rozwamywers zNamri: hsi untpa Calaciryo mri, dos. "mga okrywa klejnotyCalaciryi". Forma czasu teraniejszego untpa opisuje czynno cig, czyli naangielski "is covering", ale Tolkien napisa tu "covers". Prawdopodobnie nie

byoby tu bdem uycie aorystu. W kocu mga okrywajca klejnoty Calaciryinajwyraniej postrzegana jest raczej jako oglny stan, nie tylko jako fenomenmeteorologiczny, ktry moe za chwil znikn! (Aoryst brzmiaby tu untup -

by moe ta forma, akcentowana na pierwsz a nie na przedostatni sylab niepasowaa Tolkienowi do metrum wiersza? W kadym razie drugi element

czasownika untup- zdaje si by odmiantop- zEtymologii, oba te czasownikiznacz "przykrywa".)

Kolejny przykad czasu teraniejszego, zamiast ktrego moglibymyspodziewa si aorystu znale mona w Przysidze Ciriona (NO, s. 257) wzdaniu i hrarmahalmassen mi Nmen = "ci, ktrzy zasiadaj na tronachZachodu". Odnosi si to do Valar, a ich siedzib na Zachodzie naley traktowa

jako "prawd ogln", tak jak ogln prawd jest, e Elfowie tworz(aorystcarir) sowa gosami. Jednak Tolkien uy tu formy, ktra zdaje si by czasemteraniejszym a nie aorystem: hra, tu w lm hrar, co sugeruje czasownik

pierwotny har- "siedzie". Aoryst w liczbie mnogiej brzmiaby prawdopodobnieharir. Wskazuje to, e w quenyi mona uywa rwnie czasu teraniejszego,nie tylko aorystu, do opisania oglnego stanu rzeczy. W kocu wielowiekowezasiadanie Valar na tronach jest rwnie w pewien sposb "cige". Por. takezdanie yonya iny tye-mla "Ja te, mj synu, kocham ci" (LR, s. 61), gdzieTolkien uywa czasu teraniejszego zamiast aorystu, chocia odniesienie jestwyranie do do "staego" stanu emocjonalnego. Gdyby pisa to kto inny niTolkien, zalecabym uycie aorystu (mel) zamiast mla - i wci myl, eaoryst byy lepszy w tym kontekcie, cho napisa tak sam Tolkien! Lecz ten

przykad potwierdza, e czas teraniejszy moe by rwnie uyty do opisania


8/11

"prawd oglnych" lub mniej czy bardziej staych sytuacji, cho jest to bardziejdziedzina aorystu.

Mog sobie wyobrazi, e po tych rozwaaniach uczniowie zastanawiajsi czy jest jaki sens w pozostawieniu aorystu i czasu teraniejszego jako

oddzielnych czasw, skoro ich funkcje zazbiaj si w tak wielkim stopniu -jedyn konkretn zasad jest to, e jeli jakiej teraniejszej czynnoci niesposb postrzega jako cigej, lecz jest cakiem "bezczasowa", naley uyaorystu. W niemale wszystkich pozostaych kontekstach nadaj si oba czasy, azastosowanie aorystu nie musi oznacza, e czynno jest bezczasowa -

przykadowo moe on opisywa rwnie "ogln prawd" a nawet trwajcczynno (jak w auta = "przemija"). Naley wzi pod uwag kontekst.

Mog jedynie powiedzie, e to nie ja tak wymyliem (zrobi to takijeden inny...) By moe dalsze publikacje rzuc wicej wiata na subtelnernice, jakie zaplanowa Tolkien. W wiczeniach do tego kursu uyem aorystudla angielskiego czasu prostego, natomiast quenejskiego czasu teraniejszegodla angielskiego "is... -ing" [Z racji braku istnienia takiego rozrnienia w

polskim w miejscach, gdzie z kontekstu nie da si wywnioskowa ktrego czasuuy zamieciam dodatkowe informacje wskazujce, o jakie znaczenie chodzi.]

To byafunkcja aorystu, jakkolwiek trudno j zdefiniowa. Terazzajmiemy si sposobem tworzenia aorystu w quenyi.

Wyglda na to, e w praelfickim zasady tworzenia aorystu byy do

proste: w przypadku czasownikw "pochodnych" czyli z rdzeniem na A, aorystby identyczny z samym rdzeniem czasownika (niezalenie od faktu, e aorystmoe oczywicie przyj drugorzdne kocwki jakie jak znacznik liczbymnogiej -r, kiedy jest to potrzebne). Niepotrzebny by aden osobny znacznikczasu. Jeli chodzi o czasowniki z rdzeniem na A ten system przetrwa wquenyi. Aoryst czasownika takiego jaklanta- "upada" to po zwyczajne lanta"upada" (wystpuje ono wNamriw mnogim -r by zgadzao si z podmiotemw liczbie mnogiej "licie": lauri lantarlassi "jak zotospadajlicie").

W przypadku czasownikw "pierwotnych", czyli bezkocwkowych

takich jakmat- "je" pocztkowo (w praelfickim) tworzyy one aoryst przezdodanie kocwki -i - "je" brzmiao najwyraniej mati. Jest wtpliwe, czykocwka -i jest tutaj cile znacznikiem aorystu. Jeli tak, moglibymyspodziewa si jej rwnie w przypadku czasownikw rdzeniem na A. Bymoe regua tworzenia aorystu w praelfickim powinna by okrelonanastpujco:Aoryst jest w normalnych warunkach identyczny z rdzeniemczasownika, lecz czasowniki "pierwotne" czyli bezkocwkowe otrzymujkocwk -ijako zastpstwo innej kocwki. (Naley doda, e ten"uproszczony" pogld nie jest cakiem bezproblemowy, lecz dziaa w

wikszoci przypadkw). Ten system przetrwa rwnie w quenyi, lecz rozwjfonologiczny od czasw jzyka praelfickiego doda jedn niewielk komplikacj


9/11

- na kocu krtkie -i z praelfickiego zmienio si na pewnym etapie w -.(przykadowo quenejskie sowo mor "czarny" pochodzi od pierwotnego mori -

patrz haso MOR wEtymologiach. Tam, gdzie w quenyi wystpuje kocowe -i,jest ono skrcon wersj dugiego -z jzyka pierwotnego.) Std stara forma

mati "je" zmienia si w mat w quenyi. Lecz jako e zmiana ta zasza tylko wprzypadku, gdzie -i byo kocowe, wci znajdziemy mati- wtedy, gdy doaorystu dodamy jak kocwk, tak jak-r w przypadku podmiotu w liczbiemnogiej. Std Nauco mat"Krasnolud je", ale w liczbie mnogiej Naucor matir"Krasnoludowie jedz". Kocwka "osaniaa" kocowe -i tak, e nie byo onowcale kocowe i nie ulego zmianie w -.

UWAGA 1: Istnieje kilka przykadw czego, co zdaje si by aorystem, gdzie kocwk- pozostajew formie -e- nawet wtedy, gdy aoryst otrzymuje kocwki. Przykadowo aoryst w liczbie mnogiej czasownikaettul- "wychodzi naprzd" pojawia si w postaci ettuler (zamiast spodziewanego ettulir) w SD, s. 290. Bymoe Tolkien wyobraa sobie na pewnym etapie, e pierwotna kocwka -i zmieniaa si w -e we wszystkich

pozycjach, nie tylko na kocu - tak jakettulir zmienio si w ettuler na zasadzie analogii do bezkocwkowejformy ettul. Lecz to zdaje si by jedynie przejciow "faz" w tolkienowskim rozwoju quenyi. W naszymnajlepszym pnym rdle, eseju Quendi i Eldarz okoo roku 1960 aoryst car- "robi" pojawia si jako carir anie **carer (WJ, s. 391). Std Tolkien przywrci system, ktrego uywa wier wieku wczeniej wEtymologiach. - Forma ettuler jest "najwyraniej" tumaczona jako "s blisko" w SD, s. 290; bardziejdosownym tumaczeniem byoby "wychodz naprzd". To potwierdza, ze aoryst moe by uywany rwnie doopisania trwajcych czynnoci. Ten czas po prostu nie oznacza czasu trwania, podczas gdy czas "teraniejszy"czy "cigy" wyraniej identyfikuje czynno jako trwajc. W naszych wiczeniach bdziemy mimo to uywaaorystu w najbardziej "typowy" sposb (do okrelenia czynnoci chwilowych albo zwyczajowych /bezczasowych).

UWAGA 2: W przypadku czasownikw pierwotnych aoryst i czas teraniejszy rni si nie tylko jelichodzi o kocwk. W czasie teraniejszym samogoska rdzenia jest wyduona (mta "je"), podczas gdy waorycie pozostaje krtka (mat). Jednak istnieje kilka bardzo dziwnych form w naszym korpusie ktre zeswojej kocwki wygldaj na aoryst, lecz mimo to maj dug samogosk, np. tp "zatrzymuje, blokuje"(Etym, haso TAP). Spodziewalibymy si tu tap z krtk samogosk (a kusi eby pomyle, e znak akcentunad a by po prostu kleksem na rkopisie Tolkiena...) - Mona rwnie zauway, e par czasownikwpochodnych (z rdzeniem na A) zawiera "wbudowane" dugie samogoski, np. cna- "zgina", sya- "oddycha"albo mta- "pracowa". Uywajc tego ostatniego jako przykadu, aoryst brzmiaby prawdopodobnie mta,cho moe on wyglda jak czas teraniejszy nieistniejcego czasownika pierwotnego **mot-. (Musimyzaoy, e czas teraniejszy mta brzmiaby mta.)

UWAGA 3 (dodana we wrzeniu 2002): Jak napisaem wczeniej, pewna interpretacja gramatycznazaprezentowana w tym kursie okazaa si kontrowersyjna - stwierdzenie, e czasowniki z rdzeniem na A tworzczas teraniejszy przez -a (jakmta w powyszej uwadze). Bezspornie zaley to od interpretacji przykadu

ra. Piszcy, ktrzy nie chc uywa kontrowersyjnych form z -a mog unikn problemu uywajc zamiastnich aorystu. W kocu sam Tolkien wskaza, e form tak jakauta mona opisa czynno cig ("is passing"zamiast "passes"), tak wic aoryst najwyraniej moe pokrywa rwnie funkcj angielskiego konstrukcji "is...-ing". Niektrzy badacze quenyi (ktrzy nie akceptuj teorii z -a) uwaaj, e w przypadku czasownikw zrdzeniem na A nie istnieje rnica midzy aorystem a czasem teraniejszym - jedynie kontekst moezdecydowa co dokadnie ma oznacza auta. To czynioby system czasownikowy quenyi nieco asymetrycznym,ale na aktualnym etapie niemoliwe jest zrekonstruowanie z pewnoci zamiarw Tolkiena.

Podsumowanie lekcji sidmej: W quenyi czas przyszy tworzy si przezkocwk -uva. Kiedy dodamy j do czasownika z rdzeniem na A, kocowe -awypada przed kocwk - przykadowo czas przyszy czasownika linda-

"piewa" to linduva (nie **lindauva) Quenya posiada rwnie czas zwanyaorystem, ktry rni si od czasu teraniejszego tym, e ten drugi okrela


10/11

wyranie trwajc czynno. Aoryst nie mwi nic o trwaniu czynnoci i podczasgdy uycie aorystu nie wyklucza tego, e czynno jest trwajca, czas ten

bardziej typowo uywany jest to opisania chwilowych, zwyczajowych,charakterystycznych lub zupenie bezczasowych czynnoci. Przykadem aorystu

jest quet = "mwi", w przeciwiestwie do czasu teraniejszego quta. Wprzypadku czasownikw w rdzeniem na A aoryst jest identyczny z samymrdzeniem czasownika (niezalenie od drugorzdnych kocwek ktre moeotrzyma). W przypadku czasownikw pierwotnych aoryst tworzy si przezdodanie kocwki -i, ktra zmienia si jednak w - jeli nie dodajemy adnejinnej kocwki (np. -r dla liczby mnogiej). Std aoryst mat- "je" to mat "je"

jeli nie ma adnej dodatkowej kocwki, za w innym przypadki mati- +kocwka (np. matir "jedz" w przypadku podmiotu w liczbie mnogiej).

SOWNICZEKenqu "sze"ilya, rzeczownik / przymiotnik "wszystko, kady" ("kady" przed rzeczownikiem w

liczbie pojedynczej, np. ilya Elda "kady Elf", ale ilya wystpujce samo oznacza raczej "wszystko") Zauwa,e przed rzeczownikiem w liczbie mnogiej sowo to oznacza "wszystkie" i odmienia si w liczbie mnogiej jakzwyky przymiotnik, zatem otrzymuje form ily, odpowiednik starszego ilyai (por. ily tier "wszystkie cieki"wNamrii ily mahalmar "wszelkie trony" wPrzysidze Ciriona)

rimba, przymiotnik "liczny", tutaj uywane jako "wiele" (prawdopodobniezmienia si w rimb kiedy uywane jest w poczeniu z rzeczownikami w liczbie mnogiej, jeli odmienia si takjak inne przymiotniki - std np. rimb rvi "wiele lww")

Atan "Czowiek" (nie "rozumny osobnik pci mskiej", co brzmi nr, ale miertelny Czowiekw odrnieniu od Niemiertelnego Elfa czy Krasnoluda. W wiecie Tolkiena sowo to odnosi si szczeglnie do

przyjaci Elfw z Beleriandu i ich potomkw, nazywanychEdain alboDnedain w sindarinie. Lecz nawet wtym wiecie sowo to pocztkowo uywane byo po prostu do okrelenia ludzi w odrnieniu od Elfw i takbdziemy uywa go tutaj. Por. sowa Ilvatara w Silmarillionie, rozdzia 1: "Zaprawd miuj Ziemi, ktra maby mieszkaniem Quendich i Atanich [Elfw i Ludzi]")

ohtar "wojownik"r (rv-) "lew"Ambar "wiat" (to quenejskie sowo nie wymaga prawdopodobnie rodzajnika i; pisz si je z

duej litery i traktowane jest jak nazwa wasna)

hrv "miso, ciao"macil "miecz"

fir-, czasownik "umiera, wygasa" (por. przymiotnikfirin "martwy")tur-, czasownik "kierowa, kontrolowa, dziery"or, przyimek "nad, ponad"

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A.Rimb Naucor haryar harmar.B.Anar ortuva ar i aiwi linduvar.


11/11

C.Enqu neri tiruvar i ando.D.Ilya Atan firuva.E.Ily Atani firir.F.Saila nr cenda rimb parmar.

G.Ilya elen sil or Ambar.H. I Elda mapa i Nauco.

2. Przetumacz na queny:

I. Kady Elf i kady Czowiek.J. Elf znajdzie Krasnoluda.K. Ko skacze nad KrasnoludemL. Krl kontroluje wielu wojownikw i bdzie kontrolowa cay wiat.

("prawda oglna)

M. Krl i krlowa bd czyta ksik.N. Wojownik dziery miecz. ("prawda oglna")O. Wszystkie lwy jedz miso.

P. Sze lww je miso.

Documents

Kurs quenyi - lekcja 7