Kurs quenyi - lekcja 5

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 5

1/11

LEKCJA PITACzasownik: Czas teraniejszy i zgodno w liczbie.

Podmiot/dopenienie. Stopie najwyszy przymiotnika.

Jak ju wspomnielimy na pocztku ostatniej lekcji sownictwo kadegojzyka mona podzieli na rne typy wyrazw, tzw. czci mowy. Do tej poryomwilimy dokadnie rzeczowniki iprzymiotniki. Z lekcji drugiej na pewno

pamitacie wyraz nu "pod", ktry jestprzyimkiem; przyimki to krtkie wyrazylub "czstki" jak:pod, na, z, o, do, w, itp., czsto uywane dla okreleniazalenoci przestrzennych (np.: "pod drzewem" = nu i alda), cho nierazstosowane rwnie w bardziej abstrakcyjnym kontekcie. Poznalimy te wyrazar "i", najlepszy przykadspjnika. Jak sama nazwa wskazuje s to wyrazy,ktre cz, czy te spajaj ze sob inne sowa, bd wyraenia, jakAnar arIsil

= "Soce i Ksiyc". Nie trzeba si przy nich duej zatrzymywa, bozachowuj si one w quenyi mniej wicej tak jak w angielskim i polskim, wiecwystarczy pozna po prostu ich znaczenie.

Kolejna cz mowy, ktra te ju poruszylimy, jest o wiele bardziejskomplikowana: jest to czasownik. Poznalimy ju jeden czasownik wewczeniejszej lekcji, mianowicie n "jest", i jego liczb mnognar "s".Wiemy, e moe on by czci orzeczenia np.: Aran n taura, "krl jest

potny", tasar n alda "wierzba jest drzewem". Nie ma on wic adnegospecjalnego znaczenia sam w sobie, raczej pokazuje zalenoci midzy innymi

czciami zdania. Wszystkie inne czasowniki mog jednak wiele znaczy. Nietylko mwi czym kto lub co "jest" ale co kto lub co robi. Czasownikwprowadza wic do jzyka czynnoci.

W zdaniu "Elf taczy" atwo zauway, e "taczy" to sowo okrelajceczynno, jaka si odbywa. I jest to forma czasownika taczy. Moe on

pojawi si te w innych formach, np.: "taczy", co przenosi czynno w czasprzeszy: "Elf taczy". To pokazuje nam wan cech jzykw europejskich:forma czasownika mwi kiedy co si dzieje, w teraniejszoci czy przeszoci.

Niektre jzyki maj te specjaln form dla czasu przyszego. Tolkienzaopatrzy queny we wszystkie te formy.

Te rne formy czasownika nazywamy jego czasami. Moemy mwi oczasie teraniejszym, przyszym i przeszym. Na razie zajmiemy si tylko tym

pierwszym, do reszty wrcimy w pniejszych lekcjach. (Trjdzielno nateraniejszo, przeszo i przyszo nie stanowi jeszcze penej listy czasw.W sumie rozwaymy w tym kursie pi czasw, a nie zdziwibym si, gdyby

jeszcze nie opublikowane materiay zawieray jeszcze ich wicej ni dotdznamy.)

Tutaj wana uwaga: nie mamy za wiele informacji na temat czasownikwi ich form. W licie do Dicka Plotza napisanym gdzie w poowie lat

szedziesitych Tolkien dokadnie poda deklinacj rzeczownika. Dalej miaanastpi koniugacja czasownika, co jednak nigdy si nie stao. Jest to fakt


2/11

wyjtkowo niepomylny. Nie chodzi o to, e Tolkien zabra ze sob teinformacje do grobu, wiemy e co nieco o tym pisa, ale najistotniejszeinformacje nie zostay opublikowane. Pki co wic musimy usiowa samiopracowa jakie reguy, jeli chcemy, aby nasze quenejskie wiersze zawieray

czasowniki. Co do czasu teraniejszego, szcztki informacji pojawiy si wVinyar Tengwar#41 w lipcu 2000 r. czc je z lingwistyczn dedukcjmoemy domyli si systemu jaki wyobraa sobie Tolkien.

Czasowniki w quenyi mona podzieli na dwiegwne kategorie(aczkolwiek nie wszystkie daj si tak adnie zaklasyfikowa, nawet jeli

pominiemy wczesny materia "qenejski", gdzie z systemem czasownikowymdziay si dziwne rzeczy). Pierwsz, najobszerniejsz kategori mona okreli

jako czasowniki z rdzeniem na A, gdy kocz si one wszystkie na -a. Innytermin do czasownikipochodne, gdy czasowniki te nigdy nie stanowi"nagiego" rdzenia, ale tworzone s poprzez dodanie do niego kocwek.

Najczciej spotykane to -ya i -ta; rzadsze: -na lub samo -a. Przykady:

calya- "owietla" (rdzeKAL)tulta- "wzywa" (rdze TUL)harna- "rani" (rdze SKAR; pocztkowesk- zmienio si na h- w

quenyi)mapa- "apa, chwyta" (rdze MAP)

(Zgodnie z konwencj gdy zapisujemy jaki czasownik w quenyi

dodajemy na kocu mylnik; Tolkien z reguy robi tak w swoich pismach.Rdze jest form podstawow czasownika, od ktrej to tworzy si jego formy,takie jak rne czasy.)

Skoro kategorie A-rdzeni zaliczy do "czasownikw pochodnych", todrug kategori moemy okreli jako czasowniki "niepochodne" albo

pierwotne. S to czasowniki, ktre nie posiadaj kocwek -ya, -ta, -na lub -a.Reprezentuj one oryginalny rdze, bez adnych modyfikacji. Na przykadczasownikmat- "je" pochodzi bezporednio od rdzenia MAT- o podobnymznaczeniu. Tac- "(przy)mocowa" pochodzi od TAK- "mocowa,

przytwierdza", Tul- "przychodzi" od TUL- "przychodzi, podchodzi,porusza si naprzd" (por. czasownikpochodnytulta- "wzywa" od tegosamego rdzenia ale z kocwk-ta). W przypadku rdzeni MEL- "kocha" i SIR-"pyn", Tolkien nawet nie powtarza tumacze dla czasownikw mel- i sir-(zob. LR, s. 372, 385).

Przy omawianiu czasownikw w quenyi czasami trzeba odnie si dotzw.samogosek rdzenia. Jest to samogoska wyrazu-rdzenia lecego u

podstaw czasownika w jego quenejskiej formie. W wyrazach takich jakmel- jestona oczywicie atwa do zidentyfikowania, jako e e jest tu jedyn samogosk.

W przypadku czasownikw pochodnych jakpusta- "zatrzymywa" czy ora-"pobudza, skania do zrobienia czego" samogoski dodanych kocwek (-ta i


3/11

-a) nie zaliczaj si do samogosek rdzenia. Pusta pochodzi odPUSi jegosamogosk rdzeniowa jest u a nie a. W wikszoci przypadku samogoskrdzenia jestpierwsza samogoska wystpujca w wyrazie (ale te niekoniecznie,

poniewa mog w nim wystpowa jeszcze przedrostki).

Teraz kiedy omwilimy ju wszystkie podstawowe okrelenia moemyprzej do dyskusji na temat formowania czasu teraniejszego. Zacznijmy odprostych wyrazw, jakmel- "kocha". W LR, s. 61 mamy przykad, gdy Elendilmwi do swego syna Herendila: Yonya iny tye-mla, "ja take, synu mj,kocham ci". Mamy tu przykad czasownika opisujcego czynno teraniejsz itrwajc (w tym przypadku sta). Innym przykadem takiego uycia jest

powitanie elen sla lmenn' omentielvo, "gwiazda byszczy nad godzinnaszego spotkania". Slajest czasem teraniejszym czasownika sil- "wieci"(biaym lub srebrnym wiatem), ktry moemy znale w spisie wyrazw wdodatku do Silmarilliona. Mla i sla maj taki sam zwizek ze swoimirdzeniami mel- i sil-: czas teraniejszy formowany jest poprzez wydueniesamogoski rdzenia i dodanie kocwki -a. Potwierdza to przykad z VT41, s.13: czasownikquet- "mwi" pojawia si tam w formie teraniejszej quta"mwi".

Wyglda na to, e quenejski czas teraniejszy okrela waciwie czynnocigalbo trwajc; ktr na jzyk angielski odda mona konstrukcj "is...-ing" (chocia niekiedy w angielskich odpowiednikach quenejskiego czasuteraniejszego spotyka si ten formy czasu prostego, np. "shines", "love", jak w

przykadach mla, sla.) Wniosek ten potwierdzony jest te innymi dowodami:

nie mamy potwierdzonych przykadw czasu teraniejszego czasownika mat-"je", jednak sam Tolkien stwierdzi, e mt byo "rdzeniem formy cigej",co mona by przetumaczy na angielski jako "is eating" - je w tym konkretnymmomencie, teraz (VT39, s. 9; oznacza tutaj dugie a, w quenyi ). Tolkien

postawi przy mt gwiazdk aby okreli j jako form "niepotwierdzon", cooznacza, e sowo to naley zaliczy raczej do praelfickiego ni do quenyi.Jednak z wielu innych przykadw wiemy w jaki sposb si rozwina quenya,wiemy wic mt zamienioby si w quenyi na mta. Wyraz ten moemyzaliczy do tej samej kategorii co mla, sla and quta: wyduona samogoska

rdzeniowa i kocwka -a. (Albo patrzc z drugiej strony, mla, sla, i qutamusz pochodzi od praelfickiego ml,sl, kwt). S one wszystkieczasownikami opisujcymi cig czynno. Sla musi wic znaczy "wieci wtym konkretnym momencie, teraz", ang. "is shining" a nie "shines". By moe

jest to zasygnalizowane wanie poprzez t wyduon samogosk. Wyraenieiny tye-mla przetumaczy naleaoby oczywicie raczej "I love you"(kochamci) ni "I am loving you", lecz ta druga opcja jest bardziej dosowna.

Teraz musimy przeanalizowa jeszcze drug kategorie, mianowicie

czasowniki z rdzeniem na A. Tutaj informacje z VT41 s niezwykle wane.


4/11

Zdaje si, e forma czasu teraniejszego Czasownikw z rdzeniem na Abudowana jest na tej samej zasadzie, co czasownikw podstawowych, jednakregua ta potrzebuje niewielkiego "dostosowania". Naszym jedynym przykadem

jest czasownikora- "pobudza, skania do zrobienia czego". VT41, s. 13, 18

mwi, e czas teraniejszy tego czasownika brzmi ra. Jak w przypadkuczasownikw podstawowych, samogoska rdzenia ulega tu wydueniu i dodanajest kocwka -a. Pojawia si tylko jedna komplikacja: rdze oraposiada juana kocu, w zwizku z tym, aby unikn dwch takich samych samogosek nakocu, co daoby ra-a, pierwsze azamienione zostaje na e. Musimy wicwnioskowa, e mapa- "apa, chwyta" i lala- "mia si" miayby formmpa, lla w czasie teraniejszym (cigym).

Krtkie czasowniki z rdzeniem na A w rodzaju ora- czy mapa- s jednaknietypowe, gdy do rdzenia dodane maj samo -a. Znacznie bardziej popularnes czasowniki pochodne z kocwk -ya i -ta. Ju zacytowalimy przykadytakich czasownikw: calya- "owietla" i tulta- "wzywa" (rdzenieKAL, TUL).Takie "zoone" czasowniki z rdzeniem na A majzbitk spgosekprzed swojasamogosk rdzenia, ly i lt. Nie mamy niestety adnych przykadw na czasteraniejszy takich czasownikw. Jeli jednak przyjmiemy i tu t sam regu tootrzymamy formy: ?clya "owietla" i ?tlta "wzywa". Jednak istnieje wquenyi regua, ktra mwi, e duga samogoska nie moe sta przed zbitkspgosek. W zwizku z tym sowo ?tlta nie ma prawa istnie, cho niemona by pewnym co do ?clya, jako e ly/ny/ry czasami zalicza si dospgosek zmikczonych, a nie zbitek spgoskowych. Moemy wic tylko

domyla si, e w tym przypadku wyduenie samogoski rdzeniowej odpada, ipozostaj formy calya, tulta (cho jak ju wspomnielimy ?clyamoe byrwnie poprawne). T regu naleaoby stosowa wszdzie, gdzie napotykamyzbitk spgosek. Inne przykady: lanta- "spada", harna- "rani" i pusta-"zatrzymywa" brzmiayby - prawdopodobnie - lanta, harna, pusta w czasieteraniejszym.

Musimy przypuszcza, e ta regua stosowana jest rwnie, gdy mamy doczynienia z dyftongiem w rdzeniu, gdy tak jak samogoski przed zbitkspgosek, tak samo dyftong nie moe zosta wyduony. Czas teraniejszy od

czasownika faina- "emitowa wiato" czy auta- "przemija, odchodzi"brzmiaby faina, auta.

Wiemy ju wystarczajco duo aby mc zbudowa proste zdania: Isil sla "Ksiyc wieci" (cz. ter. sla od sil- "wieci") I Elda lla "Elf si mieje" (cz. ter. lala- "mia si") Lass lanta "Li spada" (cz. ter. od lanta- "spada"; nie moe by

*lnta tak jaklla z powodu zbitki spgosek).

UWAGA z wrzenia 2002 r.: Niektre z tych dedukcji zostay skrytykowane przez wydawc VT CarlaF. Hostettera. Nikt nie podwaa faktu, e forma czasu teraniejszego "cigego" czasownikw podstawowych

powstaje poprzez wyduenie samogoski rdzeniowej oraz dodanie kocwki -a. Jednak regua, wedug ktrejczasowniki z rdzeniem na A posiadaj kocwk -a okazaa si kontrowersyjna. Oczywicie potwierdza j


5/11

tylko jeden przykad, mianowicie ra (od ora- "pobudza, skania"), i sam Hostetter opublikowa go jakoprzykad czasu teraniejszego / cigego. Jednak moliwe te, e ten system by tylko jednym z wielukrtkotrwaych pomysw Tolkiena. W wiczeniach ta regua pozostaje pki co aktualna, lecz ze wzgldu nabrak przykadw najlepszym wyjciem jest unikanie tej formy czasu teraniejszego. Jak zobaczymy pniej sna to sposoby.

Teraz zajmiemy si znowu terminologi. Kiedy wprowadzamy do zdaniaczasownik okrelajcy czynno, zazwyczaj potrzebujemy te innej czcizdania okrelajcej kto wykonuje t czynno. Ten, kto robi to, co opisujeczasownik, stanowipodmiotzdania. W zdaniu Isil sla "Ksiyc wieci"

podmiotem jest Isil "Ksiyc", gdy to on dokonuje wiecenia, o ktrym mwiczasowniksla. Inny przykad: i Elda mta "Elf je", i znw mamy i Elda "Elf" -

podmiot, osob, ktra wykonuje czynno.Jeli dodamy do tego zdania jeszcze jeden element, rzeczownik massa

"chleb" otrzymamy i Elda mta massa "Elf je chleb". Jaka jest funkcja tego

dodanego sowa? Jest ono "celem" czynnoci, w tym przypadku tym, co jestjedzone. Cel czynnoci nazywany jest dopenieniem; biernym odpowiednikiemczynnego podmiotu: podmiot robi co, i robi to dopenieniu. Ta czynno moeoczywicie by te mniej dramatyczna ni "podmiotje dopenienie". Moe to

by bardziej subtelne zdanie jak np.: "podmiot widzi dopenienie" (lub zjakimkolwiek innym czasownikiem okrelajcym zmysy), gdzie czynno waden sposb nie wywiera wpywu na dopenienie. Ale nie to jest wane. Ideacaej tej dwudzielnoci polega na tym, epodmiotrobi co dopenieniu, cho to"robi co" musimy rozumie w znacznie szerszym sensie.

UWAGA: Zauwamy, e w zdaniach z orzeczeniem zoonym, tzn. w takich, gdzie wystpuj cznikin/nar "jest/s", jak w i alda n tasar "drzewo jest wierzb", tasar "wierzba" nie liczy si jako dopenienie. Ialda jest tupodmiotem, gdy to ono "wykonuje" czynno opisan w zdaniu "drzewo jest". Ale tasar "wierzba"nie jest dopenieniem, gdy w tym zdaniu "drzewo" nie robi nic "wierzbie", ono po prostujestwierzb. Tasarjest tu czciorzeczenia zoonego dla i alda, co omawialimy w poprzedniej lekcji. Jeeli jednak wstawimynp. mta "je" w miejsce n "jest", to otrzymamy ju zdanie z dopenieniem i alda mta tasar "drzewo jewierzb". Moe nie brzmi to zbyt sensownie, ale zgramatycznego punktu widzenia jest stuprocentowopoprawne.

W przypadku niektrych czasownikw, nie moe istnie dopenienie. Np.z lanta- "spada" moemy zbudowa zdanie i Elda lanta "Elf spada". Tutaj

podmiot nie robi nic adnemu dopenieniu, to po prostu sam podmiot wykonujeczynno. W przypadku czasownika mat- "je" jest to dowolne, czy dodamydopenienie, czy nie: I Elda mta (massa), "Elf je (chleb)". Zdanie to moeistnie bez dopenienia. Ale istniej te czasowniki ktre wymagajdopenienia.Jeli powiemy i Elda mpa "Elf apie" to od razu pojawia si pytanie cotakiego on apie i tu potrzebne jest wanie dopenienie, aby zdanie byokompletne.

W Licie do Plotza Tolkien napisa, e w odmianie quenyi ksikowej(Book Quenya) rzeczowniki w dopenieniu posiadaj specjaln form. W

rzeczownikach koczcych si w liczbie pojedynczej na samogosk zostaje onawyduona (np. cirya "statek" - ciry w dopenieniu), a rzeczowniki, ktre


6/11

normalnie w lm otrzymuj kocwk -r otrzymuj w dopenieniu -i ("statki" -ciryai zamiast ciryar). Ta specjalna forma, czyli uywajc terminologiilingwistycznej przypadek biernik, uywana bya teoretycznie w (archaicznej)quenyi pisanej. Jednak biernik nie pojawia si w adnym waciwie tekcie, jak

Namriczy nawet Markirya.Namri, piewane przez Galadriel, maprawdopodobnie pokazywa ksztat quenyi z Trzeciej Ery. Jakkolwiek wygldato naprawd, w wiczeniach nie uwzgldniono biernika, gdy oczywistymwydaje si fakt, e nie by on uywany powszechnie. Tak wic cirya(r)"statek/statki" w dopenieniu jest cakowicie poprawne.

Znajc ju terminologi moemy omwi kolejn kwesti. Tak jakprzymiotniki, rwnie i czasownikizgadzaj si pod wzgldem liczby ze swoimipodmiotami. Przyjrzyjmy si bliejNamri, mamy tam wyraenie laurilantar lassi "zote lec licie". Przymiotniklaura "zoty" wystpuje w liczbiemnogiej lauri i zgadza si w liczbie z rzeczownikiem lassi "licie". Czasowniklanta- "spada" take musi podporzdkowa si liczbie, mamy wiec jak widakocwk -r. (Sam czasownik wystpuje w czasie zwanym aorystem, ktryomwimy pniej. Rnic midzy aorystem lantar a czasem teraniejszymlantar mona porwna do angielskiego "fall" i "are falling". Form lantarniektrzy uznaj za spekulacj, ale lantar jest bezporednio potwierdzone w

pismach Tolkiena.) Kocwka ta jest nam ju dobrze znana, pojawia si np. wwyrazie Eldar "Elfowie", ale rzeczowniki, jak wiemy, mog te mie kocwk-i. W przypadku czasownikw kocwka -r jest powszechna, niezalenie od

ksztatu wyrazu. Nie jest ona ponadto zastrzeona tylko dla czasuteraniejszego, lecz najwyraniej wystpuje we wszystkich czasach.

Poznalimy ju liczb mnog czasownika n "jest" - nar "s" (monapyta, dlaczego nie ?nr z dug samogosk. Moliwe, e ta forma jest rwniepoprawna, ale nar przynajmniej nie powinno myli si z nr "pomie").

Wicej ni jeden podmiot rwnie wymaga liczby mnogiej czasownika:I arani mtar "krlowie jedz" (l.poj. i aran mta "krl je")

I aran ar i tri mtar "krl i krlowa jedz" (jeli chce, aby czasownikmat- wystpowa tu w liczbie pojedynczej mta musimy pozby si albokrla, albo krlowej, aby pozosta jeden podmiot.)

Nie ma oczywicie wpywu na czasownik liczba mnoga dopenienia np. iaran mta massa ar apsa "krl je chleb i miso" (apsa "ugotowane jedzenie,miso"). Czasownik zgadza si w liczbie tylko z podmiotem.

Oglnie uznano, e czasownik posiada tylko jedn form liczby mnogiejo uniwersalnej kocwce -r. Innymi sowy czasownik otrzyma kocwk -r nie

tylko gdy podmiot wystpuje w "normalnej" liczbie mnogiej (z kocwk-r lub-i), ale take gdy jest od w liczbie podwjnej (kocwka -u lub -t) albo w


7/11

formie liczby mnogiej czstkowej (kocwka -li). Nie mamy na to jednakadnych przykadw z quenyi z czasw WP, dlatego nie mona wykluczyszczeglnie moliwoci, e istniej jakie specjalne kocwki dla liczby

podwjnej (np. -t w Aldu slat zamiast Aldu slar "dwa drzewa wiec"???). Ze

wzgldu na brak przykadw w opublikowanych materiaach unikaem liczbypodwjnej w wiczeniach.

Ostatnia sprawa, jak rozwaymy to kolejno wyrazw w zdaniu. Gdziewaciwie stoi w zdaniu czasownik? W jzyku polskim standardowa kolejnoto podmiot, czasownik, dopenienie (ewentualne). Wikszo zda w quenyirwnie preferuje ten ukad. Zdaje si on by typowym porzdkiem jeli chodzio proz. Przykady: lassi lantar "licie lec" i morni caita "ciemno zalega"oba zNamri(wersja prozaiczna). Ale mamy te inne przykady, np. okrzykFingona przed Nirnaeth Arnoediad: Auta i lm!, "Noc przemija!" w rozdz. 20Silmarillionu. W wersji poetyckiejNamrimamy rwnie lantar lassi, caitamorni. Widzimy wic, e tak jak w jzyku polskim, tak i w quenyi kolejno

jest dowolna, moliwe jednak, e ta druga podkrela bardziej sam czynno nipodmiot, to co si dzieje jest waniejsze od podmiotu (jak w Auta i lm! -"odchodzi noc!").

WNamrimamy te przykad zawierajcy podmiot, czasownik idopenienie: hsi untpa Calaciryo mri, "mga [podmiot]przykrywa[czasownik] klejnoty Kalakirii [cae wyraenie jako dopenienie]". Jednakkolejno ta jest do elastyczna, co widzimy rwnie wNamri. Mryat

Elentri ortan, "swe donie Krlowa Gwiazd uniosa" i ily tier undulvlumbul, "wszystkie cieki (przykryy) cienie", gdzie mamykonstrukcj dopenienie-czasownik-podmiot (w WP Tolkien przetumaczy to

jako "wszystkie cieki utony w cieniu"). W prozaicznej wersjiNamriTolkien zamieni kolejno obu tych wyrae na podmiot-czasownik-dopenienie: Elentri ortan mryat, lumbul undulv ily tier. Jest to

podstaw by sdzi, e taki ukad jest normalny w quenyi, preferowany, gdy niema potrzebny szczeglnego poetyckiego czy dramatycznego podkrelenia.

Oglnie naley uwaa przy stawianiu dopenienia przed podmiotem,

gdy moe to spowodowa niejasno ktry z rzeczownikw jest podmiotem aktry orzeczeniem (jako e najpopularniejsza forma quenyi nie zachowaaosobnego biernika oznaczajcego dopenienie). Takie inwersje s jednak w penidozwolone, gdy podmiot i dopenienie rni si w liczbie. Wtedy czasownikatwo dopasowa do podmiotu, jak w przypadku: ily tier undulv lumbulwidzimy, e czasownik jest w liczbie pojedynczej, podmiotem wic moe bytylko lumbul "cie".

WICEJ O PRZYMIOTNIKACH


8/11

W jzyku polskim jak i w innych jzykach przymiotniki maj specjalneformy uywane przyporwnywaniu. Mamy stopie rwny, wyszy i najwyszy.

Np. wysoki-wyszy-najwyszy, bliski-bliszy-najbliszy, itd. Czasami te uymona kombinacji sw, np. szalony-bardziej szalony-najbardziej szalony, by

unikn niewygodnych wyrazw jak "szaleszy". Przymiotniki takie penifunkcjporwnawcz. Uywamy ich, gdy chcemy powiedzie, e kto/coposiada wicej danej cechy ni kto/co innego. Np. "Piotr jest wyszy niPawe". Stopnia najwyszego uywamy, gdy chcemy powiedzie, e kto/cos

posiada najwicej danej cechy, np. "Piotr jest najwyszy w klasie".W pierwotnej wersji tego kursu z grudnia 2000 roku napisane byo: "Ale

jeli chodzi o queny, to nie mamy adnych przykadw na to jak zbudowanyjest stopie wyszy i najwyszy przymiotnika, ani te nie znamy sowa". Od tamtej pory sytuacja si na szczcie zmienia. W roku 2001troch wicej informacji pojawio si w Tyali Tyelelliva (#16) i VinyarTengwar. Teraz znamy ju specjaln form uywan w porwnaniach typu: "A

jest janiejsze od B": "A n calima l B", dos. "A jest jasne nad B" (VT42, s.32). Jednake sowo l ma te inne znaczenia ni "ponad/poza". Tym jednakzajmiemy si pniej ("Rne zastosowania l" w lekcji 18).

Teraz natomiast skupimy si nastopniu najwyszym. Tolkien zaprzestatumaczenia Litanii Loretaskiej na queny przed przetumaczeniem wyrazu

purissima (ac.) "najczystsza", tak jakby sam nie widzia jak ma on w quenyiwyglda (VT44, s. 19). Jednak posiadamy jeden szcztek informacji na tematformy stopnia najwyszego: w Listach, s. 416 Tolkien opisa przymiotnik

ancalima pojawiajcy si we Wadcy Piercieni jako "niezmiernie jasny".Stwierdzi, e jest to przymiotnikcalima "jasno wieccy" z przedrostkiemintensyfikujcym an-. Z tego powodu wielu uznao ta form za odpowiednikstopnia najwyszego. Mona stworzy wyrazy jak: anvanya "najpikniejszy" odvanya "pikny", naley jednak pamita, e ancalima jest naszym jedynym

potwierdzonym przykadem przedrostka an- uywanego w tym znaczeniu.Mona zastanawia si, czy uycie przedrostka an- rzeczywicie

odpowiada stopniowi najwyszemu, czyli formie przymiotnika sugerujcejposiadanie najwicej danej cechy w porwnaniu z innymi. Warto zauway, e

Tolkien przetumaczy ancalima "niezmiernie jasny" a nie "najjaniejszy".Moe wic przedrostek ten oznacza "bardzo, niezmiernie" a nie "najbardziej".Jednak kontekst w jakim uyty jest ten wyraz wskazuje na porwnanie w

pewnym stopniu. Pojawia si on w wyraeniu Aiya Erendil ElenionAncalima (tom 2, Ksiga Czwarta, rozdzia IX). Zdanie to nie jest

przetumaczone, ale sam Tolkien napisa, e oznacza ono "Witaj, Erendilu,najjaniejsza z gwiazd" (Listy, s. 578). W mitologii Tolkiena noszcywiccego Silmarila Erendil zosta umieszczony na niebie jako najjaniejszagwiazda. Tutaj wydaje si, e ancalima jest w stopniu najwyszym, oznaczajc

"najjaniejsza", "janiejsza ni wszystkie inne". W kadym razie nie mamyadnych innych informacji na temat stopniowania przymiotnikw, tak wic


9/11

musimy trzyma si tej zasady. Naley jednak pamita, e przysze publikacjemog dostarczy nam jaki nowych informacji na temat formowania stopnianajwyszego.

Przedrostekan- nie moe zosta dodany do kadego wyrazu w quenyi,

gdy mog powsta niedozwolone zbitki spgosek. W swojej waciwej formiemoe on by dodany do wyrazw rozpoczynajcych si na samogosk lub nac-, n-, qu-, t-, v-, w-, i y-:

an + alta "wielki" = analta "najwikszy"an + calima "jasny" = ancalima "najjaniejszy" (nasz jedyny

potwierdzony przykad!)an + norna "mocny" = annorna "najmocniejszy"an + quanta "peny" = anquanta "najpeniejszy"an + vanya "pikny" = anvanya "najpikniejszy"an + wenya "zielony" = anwenya "najzieleszy"an + yra "stary" = anyra "najstarszy"

Moliwe, e moemy do tej listy doda jeszcze wyrazy zaczynajce si naf- i h-:

an + fna "biay" = ?anfna "najbielszy"an + halla "wysoki" = ?anhalla "najwyszy"

Co staoby si w innych przypadkach nie moemy orzec z capewnoci. Albo pomidzy przedrostkiem a wyrazem musiaaby si znaledodatkowa samogoska (e bd a), lub te -n musiaoby sta si podobne (albotakie samo) jak pierwsza litera wyrazu. Takasymilacj mona te zauwaygdzie indziej w znanych przykadach, tak wic jest to najbardziej

prawdopodobna teoria. Przed spgoskp- owo nbyoby najpewniejwymawiane z zamknitymi ustamitak,jak w przypadku p, dlatego nzamienioby si w m. Od pitya "may" powstaoby ampitya for "najmniejszy"(quenya nie posiada zbitki np, ale mp jest czste nawet w jednolitych

wyrazach).Przed spgoskami l-, r-, s-, i m-, kocowe n z an- zostaoby cakiem

zasymilowane, tzn. staoby si tak sam spgosk:

an + lauca "ciepy" = allauca "najcieplejszy"an + ringa "zimny" = arringa "najzimniejszy"an + sarda "twardy" = assarda "najtwardszy"an + moina "ukochany" = ammoina "najukochaszy"

Por. udokumentowane asymilacje jaknl -> ll w Nmellt "KwiatZachodu" (NO, s. 347, poczenie nmen "zachd" i lt "kwiat"). Jeli chodzi


10/11

o poczenie nm stajce si mm, zmian t moemy zaobserwowa w imieniuElfa Elemmr wymienionym w Silmarillionie: jego (jej?) imi najwyraniejznaczy "Gwiezdny-Klejnot" (elen "gwiazda" + mr "klejnot").

Podsumowanie lekcji pitej: Dwie gwne kategorie czasownikw wquenyi to czasownikipodstawowe, ktre stanowi pierwotne rdzenie, bezadnych modyfikacji oraz tzw. czasowniki z rdzeniem na A, ktre posiadajdodan kocwk zawierajc samogosk a (czasami sam, ale czciej jakocz -ya lub -ta). Czasowniki podstawowe maj w czasie teraniejszymwyduon samogosk rdzeniow i kocwk -a np. sla "wieci" od sil-"wieci". Czasowniki z rdzeniem na A podobnie, tyle e ich kocowasamogoska -a zamienia si na -e, przez co powstaje -a (zamiast -aa). Mamy nato tylko jeden przykad, mianowicie, ra od ora- "pobudza, skania".Poniewa w quenyi duga samogoska nie moe wystpowa przed zbitkspgosek, a wiele czasownikw z rdzeniem na A posiada po niej tak zbitk(np. lanta- "spada", hilya- "i za, nastpowa"), musimy wnioskowa, e nieulega ona w tym przypadku wydueniu. Tylko (nieliczne) czasowniki zrdzeniem na A, ktre nie posiadaj zbitki spgosek po samogosce rdzeniowejmog mie j przeduon. (UWAGA: Niektrzy uznaj konstruowanie czasuteraniejszego poprzez dodanie kocwki -a za niepewne, a z racji znikomejiloci dostpnych materiaw nowe publikacje mog znaczco zmieni obraz tej

sprawy. Tak wic naley zrozumie, e jest to tylko domniemana regua, a niestuprocentowo pewna zasada). - Czasownik zgadza si w liczbie z podmiotem.

Otrzymuje on kocwk -r, jeli podmiot figuruje w liczbie mnogiej, np. elensla "gwiazda wieci", eleni slar "gwiazdy wiec".

Stopie najwyszy przymiotnika tworzy si poprzez dodanie przedrostkaan-, jak w ancalima "najjaniejszy" od calima "jasny". Ulega on asymilacji, w

przypadku, gdy dodanie go do wyrazu stwarza niemoliw w quenyi zbitkspgosek, np. an- + lauca "ciepy" -> allauca "najcieplejszy" (*anlauca jestniemoliwa form).

SOWNICZEK

canta "cztery"Nauco "krasnolud"parma "ksika"tiuca "gruby"mapa- czasownik "apa, chwyta"tir- czasownik "obserwowa"lala- czasownik "mia si" (zgodnie z pnym rdem, PM, s. 359; we wczeniejszych

materiaach lala-, o innym pochodzeniu znaczy "zaprzecza": zobacz hasoLA wEtymologiach. Tutaj jednakuywamy lala- jako "mia si")

caita- czasownik "lee"


11/11

tulta- czasownik "wzywa"linda- czasownik "piewa" (por. Ainulindal "Muzyka (dos. piew) Ainurw")mat- czasownik "je"cenda- czasownik "czyta"

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A.I ns lla.B.I antiuca Nauco mta.C.I tri tra i aran.

D.I analta oron n taura.E.I nr tulta i anvanya vend.F.I aiw linda.G.I Naucor mpar i canta Eldar.

H. I antaura aran n saila.

2. Przetumacz na queny:

I. Kobieta obserwuje najwikszy statek.J. Najbardziej li (najgorsi) ludzie s martwi.K. Elf trzyma (chwyta) ksik.L. Czterech ludzi ley pod drzewem.M. Najmdrzejszy elf czyta ksik (uwaga: co dzieje si z przedrostkiem gdy dodajemy

go do wyrazu saila "mdry"?)

N. Krl i krlowa czytaj ksik.O. Ptaki piewaj.

P. Czterech krasnoludw obserwuje ptaka.

Documents

Kurs quenyi - lekcja 5