Kurs quenyi - lekcja 3

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 3

1/7


2/7

skrt formy atta ciryar "dwa statki". Tolkien zapisa jednak, e "w pniejszejq[uenyi]" formy podwjne "wystpoway zwykle tylko w odniesieniu donaturalnych par". Co dokadnie mia na myli piszc "pniejsza" nie da siokreli. Moe to odnosi si do quenyi jako do rytualnego jzyka rdziemia w

odrnieniu od macierzystego jzyka Elfw z Valinoru. W kadym razie quenyaz Trzeciej Ery, ktr zajmujemy si w tym kursie, niewtpliwie zalicza si doquenyi "pniejszej", tak wic powinnimy trzyma si reguy, e wszystkieformy podwjne maj odnosi si do naturalnej lub logicznej pary, a nie dodwch przypadkowych przedmiotw. Innymi sowy kocwka -t ma takie samo"znaczenie" jak kocwka -u. Liczba podwjna ciryat "2 statki" (zaskakujco

pisana "ciriat" w Listach, s. 644, by moe jest to pomyka) nie odnosiaby si wpniejszej quenyi do jakichkolwiek dwch statkw, lecz tylko do takichtworzcych jakpar - na przykad statkw siostrzanych. Jeli chcemy okrelidwa statki, ktre nie tworz logicznej czy naturalnej pary, dwa jakiekolwiekstatki widziane razem, nie uyjemy formy podwjnej, lecz zwyczajnegoliczebnika atta "dwa" - atta ciryar.

Jako e kocwki -t i -u maj takie samo znacznie, potrzebna jest jakazasada okrelajca, ktrej z nich uywa. Zaley to najwyraniej od formysamego sowa (tak jak wedug formy decyduje si, czy kocwka liczbymnogiej ma brzmie -i czy -r). W Listach, s. 644 Tolkien napisa, e "o wyborzemidzy i decydowaa eufonia", tj. dobre brzmienie - jako przykad

podano, e kocwka -u jest preferowana, jeli sowo majce j otrzymazawiera ju t albo podobne do niego d. Dlatego liczba podwjna alda brzmi

aldu a nie **aldat. Wyglda na to, e w pniejszej quenyi -t jest pierwszymwyborem, lecz jeli rzeczownik zawiera ju t albo d, wybiera si zamiast niego-u (pamitajc, e kocwka ta zastpuje kocowe samogoski). Formy

podwjne wymienione w Licie do Plotza, ciryat "para statkw" i lasset "paralici" (utworzone od cirya "statek" i lass "li") potwierdzaj, e sowa niezawierajce t ani d przyjmuj kocwk podwjn-t. By moe kocwka -u

byaby rwnie preferowana w przypadku rzeczownikw koczcych si naspgosk, gdy -t nie mogoby by dodane bezporednio do takiego wyrazu

bez utworzenia niedozwolonej przez quenejsk fonologi zbitki spgosek;

niestety brak nam tu przykadw. (Jeli kocwka -t miaby tu by uyta,naleaoby doda przed ni samogosk, tworzc dusz kocwk -

prawdopodobnie -et. Bd unika tego maego problemu w poniszychwiczeniach, gdy nikt tak na prawd nie zna na niego rozwizania.)

Wiadomo natomiast, e w quenyi wystpuje par starych formpodwjnych ktre nie zachowuj si wedug zasady, e normalna kocwka to-t, zastpowana przez -u tylko wtedy, gdy w sowie do ktrego jest dodawanaznajduje si t lub d. Przykadami tego sveru "onata para" i peu "usta, parawarg". Nie ma w nich t ani d, mimo to kocwka brzmi -u a nie -t.

Prawdopodobnie s to "skamieniae" formy reprezentujce starszy system, wktrym jedynie -u oznaczao naturaln par. Przykad peu "para warg" sugeruje,


3/7

e kocwka -u jest uywana w przypadku wystpujcych parami czci ciaa,jak oczy, rce, nogi. (-t moe zosta jednak uyte, gdy inne kocwki pojawisi przed kocwk formy podwjnej; wrcimy do tego zagadnienia pniej wtej lekcji.) Sowo oznaczajce "rk" brzmi ranco; forma podwjna oznaczajca

par rk nie jest potwierdzona, lecz moemy zgadywa, e brzmiaaby onarancu. Zoenie hendumaica "bystrooki" wspomniane w WJ, s. 337 zawieraform podwjnhendu "para oczu". Znane jest quenejskie sowo na "oko", hen,albo hend- przed kocwk (Etymologie wspominaj jedynie zwyk liczbmnoghendi "oczy", LR, s. 364). W przypadku tego sowa kocwka podwjnai tak brzmiaaby -u a nie -t, gdy w hend- wystpuje d. Forma podwjna sowa"stopa" tl brzmi prawdopodobnie talu (jeli chodzi o skrcenie samogoski

patrz niej).

ZMIENNO RDZENITemu tematowi powicimy kilka paragrafw, gdy nawet na tym

wczesnym etapie nauki nie mona go cakiem pomin. Zagbi si tutaj wdo szczegowe informacje, ale uczniowie nie powinni obawia si, gdyznajomo wszystkich sw i przykadw podanych niej nie jest konieczna.

Naley jedynie zorientowa si na czym polega zmienno rdzeni.Niekiedy wyraz quenejskizmienia si nieznacznie, kiedy doda si do

niego kocwki. Dwa takie sowa zostay wspomniane wyej. Jeli do wyrazutl "stopa" dodamy kocwk, na przykad mnog-i lub podwjn-u, dugasamogoska skraca si do a. Tak wic forma mnoga "stopy" brzmi tali a nie

**tli, natomiast forma podwjna "para stp" to talu, nie natomiast **tlu. Wtym przypadku o sowie tl "stopa" mona powiedzie, e ma ono rdzetal-.Podobnie wyraz hen "oko" ma rdzehend-, gdy jego forma mnoga to hendi anie **heni. Forma "rdzenia" nie wystpuje samodzielnie, jest to forma do ktrejdodaje si kocwki. Przy prezentowaniu wyrazu bd przedstawia tak

zmienno rdzenia przez podanie najpierw formy samodzielnej, a potem wnawiasie "formy rdzenia" z mylnikiem w miejscu, gdzie dodaje si kocwk,np. tl (tal-) "stopa", hen (hend-) "oko".

W przypadku tl / tal- zmienno ta wystpuje prawdopodobnie w

zwizku z faktem, e samogoski czsto wyduane s w wyrazachjednosylabowych, natomiast kiedy sowo otrzymuje kocwk ma ono wicejni jedn sylab, tak wic wyduenie nie nastpuje (inny przykad to wyraz nr"mczyzna", w liczbie mnogiej neri "mczyni", MR, s. 213 / LR, s. 354).Pocztkowo samogoska ta bya krtka we wszystkich formach. W wikszoci

przypadkw rdze pokazuje, jak dane sowo wygldao we wczeniejszej fazieewolucji jzykowej wymylonej tak szczegowo przez Tolkiena. Hen "oko" wswoim rdzeniu hend- odzwierciedla pierwotn "podstaw"KHEN-D-E, z ktrejsi wywodzi (LR, s. 364). W quenyi -nd nie moe wystpowa na kocu

wyrazw, zostao wic uproszczone do -n gdy sowo to wystpuje samodzielnie(tak wic hen w pewien sposbstanowi niemoliw "pen" form hend), lecz


4/7

przed innym elementem -nd- przestaje by kocowe i moe si pojawi. Bardzoczsto zmienno rdzenia dotyczy wanie zbitek lub dwikw, ktre nie maj

prawa znale si na kocu sowa, lecz mog wystpi gdzie indziej. Por. sowotakie jaktalan "podoga". Jego liczba mnoga to nie **talani, jak moglibymy

si spodziewa, ale talami. Rdze to talam-, poniewa tak wyglda praelfickaforma rdowa: TALAM(LR, s. 390).W czasie gdy quenya ewoluowaa zjzyka praelfickiego, pojawiay si zasady mwice, e tylko niektre spgoskidozwolone s na kocu wyrazw. M do nich nie naleao. Najblisza"dozwolona" spgoska to n, zatem wyraz talam zosta zmieniony w talan - alew formie mnogiej talami (tak jak w innych formach z kocwkami dodanymido sowa) m nie byo kocowe i nie zostao zamienione. Podobny przypadek tosowo filit "ptaszek", ktrego rdze brzmi filic- (np. lm filici "ptaszki"). Formardowa toPHILIK(LR, s. 381), ale quenya nie dozwala -kna kocu wyrazu,zatem w tej pozycji zmienio si ono w -t. W innych pozycjach pozostao k(tutaj zapisywane c).

W niektrych przypadkach forma "samodzielna" jest uproszczonlubskrconform sowa, podczas gdy rdze odzwierciedla form peniejsz. Naprzykad Tolkien wymyli, e sowo merend "uczta, uroczysto" byo czstoskracane do meren, natomiast rdze pozosta w postaci merend- (LR, s. 372).Dlatego liczba mnoga meren brzmi merendi, a nie **mereni. Sowo niss"kobieta" skracane jest gdy wystpuje samodzielnie do nis (albo ns zwyduon samogosk), ale podwjne Szachowane jest przed kocwkami -std forma mnoga nissi (LR, s. 377, MR, s. 213). Podobnym przykadem jest

Silmarill, nazwa jednego z legendarnych klejnotw stworzonych przezFanora - jest ona zazwyczaj skracana do Silmaril, lecz przed kocwkami

pozostaje pena forma z dwomaL (Silmarill-), dlatego liczba mnoga to zawszeSilmarilli. W przypadku zoe, tj. wyrazw zbudowanych z wicej ni jednegosowa, drugi element czsto jest zredukowany, natomiast pena forma moe

pojawi si przed kocwkami. Przykadowo rzeczownikSindel "Szary Elf"(WJ, s. 384) zawiera czstk -el jako zredukowan form Elda "Elf". Liczbamnoga sowa Sindel nie brzmi jednak**Sindeli, lecz Sindeldi, z zachowaniemzbitki -ld- z wyrazu Elda. (Jako e kocowe -a zostaje stracone w tym zoeniu,

nie moemy stworzy formy mnogiej **Sindeldar.)W pewnych przypadkach sowo moe zostaskrcone, jeli doda si do

niego kocwk. W takich przypadkach rdze nie stanowi starszej, peniejszejformy wyrazu. Skrcenie wystpuje najczciej w dwusylabowych wyrazachzawierajcych dwie identyczne samogoski. Na przykad feren "buk"redukowane jest do fern- przed kocwk, tworzc liczb mnogferni a nie**fereni. WJ, s. 416 podobnie wskazuje, e wyraz laman "zwierz"redukowany jest do lamn- przed kocwk, std lamni "zwierzta", chouywana bywaa rwnie forma nie zredukowana lamani. Niekiedy formy

skrcone podlegaj kolejnym zmianom w porwnaniu w form pen. Jakoformy mnogiej od seler "siostra" moglibymy spodziewa si sowa **selri,


5/7

lecz jako e lr nie jest dozwolon zbitk spgosek w quenyi, zmienia si w ll -tak wic poprawna liczba mnoga "siostry" brzmi selli (por.Etymologie, hasoTHEL-, THELES-).

Inny rodzaj zmiennoci rdzenia, jest sabo potwierdzony jeli chodzi orzeczowniki, lecz istniej sugestie, e kocowa samogoska pewnych wyrazwzmienia si, kiedy dodana zostaje do niej kocwka. W quenyi kocowesamogoski -o i - pochodz niekiedy od praelfickich -u oraz -i. Na pewnymetapie rozwoju jzykowego, pocztkowe krtkie -i zmieniao si w -e na kocuwyrazu, w takich samych warunkach kocowe krtkie -u zmieniao si w -o. Na

przykad pierwotne sowo tundu "wzgrze, kopiec" w quenyi przyjo formtundo (LR, s. 395). Lecz jako e zmiana ta dotyczya tylko kocowychsamogosek, moliwe jest e pierwotne brzmienie zostaoby zachowane przedkocwk. Forma mnoga "wzgrza" moe wic brzmie tundur a nie tundor,chocia adna z tych forma nie jest potwierdzona. Wedug SD, s. 415, quenejskirzeczowniklm "noc" ma "rdze" lmi-, co wyranie wskazuje, e kocowasamogoska - zmienia si w -i- jeli dodamy do niej kocwk. Przykadowododanie kocwki podwjnej -t do lm (by wyrazi "par nocy")zaowocowaoby prawdopodobnie formlmit a nie lmet. Dzieje si tak, gdylm pochodzi od praelfickiego dmi (LR, s. 354), a -i zmieniao si w -e

jedynie w pozycji kocowej. Niektrzy uwaaj, e pewne sowa zNamri,lrinen oraz srinen s dowodami na to zjawisko - s to formy sw lr "pie"i sr "wiatr" (to drugie potwierdzone jest samodzielnie w MC, s. 222;

znaczenie kocwki -nen w formach lrinen i srinen zostanie omwione wkolejnych lekcjach). Jeli sowo to koczyo si z pocztku na -i, ktre pniej(jedynie w pozycji kocowej) stao si -, moe to wyjania dlaczego w tymwyrazie - najwyraniej zmienia si w -i- przed kocwk. Powiedzielibymy,e sr ma rdze sri-.

Wyglda na to, e istnieje podobna zmienno jeli chodzi o kocowsamogosk -o, ktra w niektrych przypadkach pochodzi od praelfickiego -u.Podobnie pierwotna warto samogoski moe zosta zachowana jeli doda sido niej kocwk. Przykadowo o sowie rusco "lis" mona powiedzie, e ma

ono rdze ruscu-, tak wic po dodaniu kocwki podwjnej by wyrazi "parlisw" otrzymamy najpewniej form ruscut a nie ruscot. Jednakowo wadnych opublikowanych pismach Tolkiena zjawisko to nie jest dokadnieomwione - waciwie stwierdzenia w SD, s. 415 i VT41, s. 10, e wyrazy lmi rusco maj rdzenie lmi- i ruscu- to najdokadniejsze odniesienia tego

procesu.

Uczcy si nie powinni jednak popada w desperacj i sdzi, e takierzeczy s na porzdku dziennym, gdy dodajemy kocwk do jakiego sowa

quenejskiego, przez co istnieje wiele moliwoci popenienia jakiegoenujcego bdu (a co najmniej mnstwo rzeczy do nauczenia si na pami).


6/7

Wikszo wyrazw quenejskich zachowuje si jak naley i nie ma osobnejformy "rdzenia", ktr naleaoby zapamita - trzeba jedynie doda do nichkocwk. Tam, gdzie wiadomo nam, e taka forma istnieje (albo gdzie mamymocne podstawy by tak uwaa), bd podawa j przy pierwszym wystpieniu

danego sowa, jeli jest to istotne w wiczeniach.Podsumowanie lekcji trzeciej: Poza form (formami) liczby mnogiej, w

quenyi wystpuje rwnie liczbapodwjna, uywana w odniesieniu do rzeczytworzcych swego rodzaju naturalne albo logiczne pary. (Musimy zaoy, edwie rzeczy tworzce par jedynie przypadkiem wyraa si przez zwyk liczbmnog poczon z liczebnikiem atta "dwa".) Forma podwjna tworzona jest

przez jedn z dwch kocwek: -t albo -u (ta druga zastpuje kocowesamogoski, std forma podwjna alda "drzewo" brzmi aldu a nie aldau).Pierwszym wyborem kocwki powinno by -t, lecz jeli sowo, do ktrego maona by dodana zawiera ju t albo d, preferowana jest kocwka -u (z powodueufonii - aby unikn "stoczenia" dwikw zblionych do t.) Jednakowoistnieje grupa starych, "skamieniaych" form podwjnych, ktre kocz si na -unawet jeli nie zawierajd ani t. S to np. veru "onata para" albo peu "parawarg". Ten drugi przykad moe sugerowa, e wszystkie czci ciaawystpujce parami maj formy podwjne tworzone przez -u a nie przez -t,niezalenie od wygldu samego sowa (chocia -t jest najwyraniej

preferowane, jeli inne kocwki wystpuj przed kocwk podwjn, wicejna ten temat niej).

Pewna grupa wyrazw quenejskich nieznaczniezmienia si, jeli dodajesi do nich kocwki, np. talan "podoga" zmienia si w talam- w formiemnogiej talami. Form talam- nazwiemy rdzeniem sowa talan. Podobniekocowe samogoski -o i - wystpuj czasem jako, odpowiednio, -u- oraz -i-,

jeli doda si do nich kocwk. Std lm "noc" ma rdze lmi-. W wieluprzypadkach forma rdzenia odzwierciedla dawniejszy wygld tych sw(dwiki i ich zbitki, ktre nie mog wystpi na kocu wyrazu zachowane s wrodku sowa), chocia forma rdzenia moe by rwnie skrcona.

SOWNICZEK

atta "dwa"hen (hend-) "oko"ranco "rka"ando "brama"cirya "statek"aiw "ptak"

talan (talam-) "podoga"nr (ner-) "mczyzna" (osobnik mski rasy rozumnej Elf, miertelnik, czy inny)


7/7

ns (niss-) "kobieta" (podobnie: osobnik eski rasy rozumnej)sar (sard-) "kamie" (fragment skay - nie "kamie" jako substancja)alda "drzewo"oron (oront-) "gra"

WICZENIA

1. Przetumacz na polski:

A.HenduB.Atta hendi(i pytanie - jaka jest rnica midzy tym a powyszym hendu?)C.Aldu

D.Atta aldar(ponownie pytanie: jaka jest rnica midzy tym a powyszym Aldu?)E.Min nr ar min ns.F.I sardi.G.Talami.

H. Oronti.

2. Przetumacz na queny:

I. Dwa statki (jakiekolwiek dwa statki widziane razem)J. Dwa statki (statki siostrzane)K. Rce (dwie rce jednej osoby)L. Dwie gry (w tym samym pamie; podwjny szczyt)M. Podwjna brama (uyj formy podwjnej)

N. Dwa ptaki (tworzce par)O. Dwa ptaki (jakiekolwiek dwa)

P. Mczyni i kobiety.

Documents

Kurs quenyi - lekcja 3