Kurs quenyi - lekcja 2

8/3/2019 Kurs quenyi - lekcja 2

1/8

LEKCJA DRUGARzeczowniki. Liczba mnoga. Rodzajnik.

Sowa oznaczajce rzeczy, w przeciwiestwie na przykad do czynnoci,

nazywamy rzeczownikami. Te "rzeczy" mog by nieoywione (jak "kamie"),oywione (jak "osoba", "kobieta", "chopiec"), naturalne ("drzewo"), sztuczne("most", "dom"), konkretne (ponownie "kamie") lub zupenie abstrakcyjne (jak"nienawi"). Imiona osb, jak na przykad "Piotr" lub "Maria" rwnieuznajemy za rzeczowniki. Czasami rzeczownik moe okrela nie jedenkonkretny obiekt czy osob, lecz sam substancj (jak "zoto" lub "woda").Mamy tu wic wiele do uwzgldnienia.

W wikszoci jzykw rzeczowniki s odmienne, czyli wystpuj wrnych formach zmieniajc znaczenie lub dopasowujc si do kontekstu

gramatycznego. Przykadowo jeli chcemy poczy dwa rzeczowniki takie jak"Maria" i "dom" eby wyrazi, e to Maria posiada dom, zmieniamy kocwkwyrazu Maria, otrzymujc zwrot dom Marii. Lub majc sowo drzewo chcemyzaznaczy, e chodzi nam o wicej ni jedno drzewo, zmieniamy wic jego

posta by otrzyma form drzewa. W jzyku polskim rzeczownik ma zazwyczajokoo 14 rnych form - siedem przypadkw dla dwch liczb: pojedynczej imnogiej.

Rzeczownik quenejski moe [w przeciwiestwie do 14 polskich czyzaledwie czterech form angielskich] wystpowa wsetkach rnych form. Moe

zyskiwa kocwki dwch rnych liczb mnogich, kocwki oznaczajceparrzeczy, a take [podobnie jak w polskim] kocwki przypadkw. (W angielskimfunkcj t peni najczciej przyimki, np. "with", "for, "of" "to", wystpujce

przed rzeczownikiem.) Quenejski rzeczownik moe rwnie przybierakocwki mwice, kto go posiada, np. -rya- "jej" w mryat "jej rce" w

Namri(przy okazji, kocowe -t jest wanie jedn z kocwek oznaczajcychpar czego, w tym przypadku naturaln par rk.)

Po przeczytaniu powyszego, uczcy si nie powinien poddawa siwraeniu, e quenya jest straszliwie trudnym jzykiem ("wyobra sobie,setkirnych form do nauczenia!"), lub sdzi, e quenya jest jaki super-jzykiem("jejku, sto rnych form, a my biedacy musimy radzi sobie z marnymiczternastoma!") Angielski [czy polski] i quenya maj rne sposoby organizacji,to wszystko. Angielski preferuje serie krtkich wyrazw, quenya czyinformacje w due grupy. [Jzyk polski znajduje si tu mniej wicej po rodku -czy wyrazy bardziej ni angielski, lecz nie w takim stopniu jak quenya.] Setkiform wynikaj z o wiele mniejszej liczby kocwek, ktre mona czy, nie mawic powodu do paniki. To troch tak, jak liczenie - nie trzeba uczy si dwustu

pidziesiciu cyfr, by liczy do 250, tylko dziesiciu od 0 do 9.Omwienie wikszoci kocwek rzeczownikowych zostawimy sobie na

znacznie pniejsze lekcje. Zaczniemy od czego, co powinno by znajome,


2/8


3/8

nazywali Quendi, to znaczy "mwicy gosami", bo nie spotkali jeszcze adnegoinnego ywego stworzenia umiejcego mwi i piewa." Quendi jest liczbmnog wyrazu Quend "Elf"; rzeczowniki koczce si na - tworz liczbmnog przez -i, jak widzimy -i zastpuje kocowe -, a nie jest do niego dodane.

W WJ, s. 361 Tolkien wyranie wspomina o "rzeczownikach z kocwk-e, zktrych wikszo tworzya liczb mnog przez -i"

Jak wskazuje to zdanie, istniej wyjtki. Pewne rzeczowniki z - uywajinnej kocwki liczby mnogiej, -r. Jeden taki wyjtek ju poznalimy: kiedy -

jest czci-i, spotykamy formy mnogie -ier, jak w tier "cieki". Dziki temuunikamy niezgrabnej formy **tii. Pozostaych wyjtkw nie da si wyjani takatwo. W Dodatku E do WP znajdujemy tyeller "rzdy", niewtpliwie lm tyell.Dlaczego tyeller zamiast **tyelli? LR, s. 47 podobnie wskazuje, e lm mall"droga" brzmi maller, dlaczego nie **malli? By moe rzeczowniki z -ltworz lm -ler, poniewa "regularne" **-li mogoby myli si z omawianwczeniej kocwk liczby mnogiej czstkowej -li. Niestety brak nam dalszych

przykadw, ktre mogyby potwierdzi lub zaprzeczy tej teorii (dlatego te nieprbowaem ukada adnych wicze opartych na tej zasadzie, cho uywamjej we wasnych quenejskich utworach). Forma tyeller mylia wczesnychbadaczy. Majc tak niewiele przykadw niektrzy niesusznie zakadali, erzeczowniki z kocwk- tworzregularnliczb mnog przez -er. T

pomyk odzwierciedla nazwa wczesnego magazynu Parma Eldalamberonczyli "Ksiga jzykw elfickich" (wci sporadycznie publikowanego). Zawiera

ona **lamber jako proponowan liczb mnog dla lamb "jzyk". Terazwiemy, e poprawna forma brzmi lambi. Chocia bd wczenie rozpoznano,wydawca nigdy nie zmieni nazwy magazynu na poprawnParmaEldalambion (dlatego co jaki czas otrzymuj listy od uczcych si quenyi zzapytaniem, dlaczego moja strona nazywa si Ardalambion a nieArdalamberon...) W niektrych przypadkach sam Tolkien prawdopodobnie nie

by zdecydowany, ktrej kocwki uy. W PM, s. 332, lm Ingw "Elf zpierwszego szczepu [rwnie imi krla tego szczepu]" podana jest jako Ingwi,zgodnie z naszymi oczekiwaniami, natomiast kilka stron dalej w PM, s. 340

znajdziemy form Ingwer (powiedziane jest tam, e pierwszy szczep, Vanyar,nazywalisiebie Ingwer, by moe wic odzwierciedla to specjalne odmian zvanyarinu?) Mona zauway, e w najwczeniejszej "qenyi" wicejrzeczownikw z kocwk- tworzyo najwyraniej lm przez -er. Na przykadwe wczesnym wierszuNarqelion znajdziemy lasser jako lm lass "li", ale w

Namriw WP Tolkien uy formy lassi.O ile nam wiadomo, wszystkie wyrazy z poniszych wicze zachowuj

si zgodnie z zasadami: te koczce si na -, z wyjtkiem kocwek-i, tworzlm przez -i.


4/8

Teraz pozostaa do rozwaenie tylko jedna grupa rzeczownikw,mianowicie te koczce si na spgosk. Zdaj si one, podobnie jak tekoczce si na - tworzy lm przez -i. Par przykadw: Eleni "gwiazdy" jakolm elen "gwiazda pojawia si wNamri(a take w WJ, s. 362, gdzie podano

zarwno form pojedyncz jak i mnog). W Silmarillionie znajdziemy sowoAtani jako "Ludzi", utworzone od Atan. Wedug WJ, s. 388 wyraz Casar"Krasnolud" ma lm Casari "Krasnoludowie".

Tolkien wyobraa sobie, e z tych dwch kocwek - r jak w Eldar"Elfowie", i jak w Atani "Ludzie" - ta druga bya bardziej pierwotna. Kocwkalm -i pochodzi bezporednio z pierwotnego elfickiego -, a sowo Quendiodpowiada pierwotnemuKwend. Kocwka -r pojawia si pniej: "Gdy dlaokrelenia wieloci wprowadzono we wszystkich sowach okrelonego ksztatunowo - r- a mwi si, e rozpoczo si to wrd Noldor" (PM, s. 402).Jednak w wiecie zewntrznym obie te kocwki miay swoje miejsce w

pomysach Tolkiena od pocztku. Ju w najwczeniejszych pracach nad"qeny", pisanych podczas pierwszej wojny wiatowej, znajdujemy

jednoczenie formy takie jakQendi (jak byo to wtedy pisane) i jakEldar. Tedwie kocwki najwyraniej przetrway wszystkie etapy rozwoju quenyi, odroku 1915 do 1973.

UWAGA NT. RNYCH SW OKRELAJCYCH "ELFA": Jak uwany czytelnik powyszego zpewnoci zauway, istnieje wicej ni jedno quenejskie sowo okrelajce "Elfa". Najszersze znaczenie mawyraz Quend lm Quendi. Ta forma powizana jest z wyrazem "mwi" (quet-), a Tolkien rozwaamoliwo, e poprzez pierwotny rdzeKWE- czy si z procesem mowy (patrz WJ, s. 391-392). Gdy Elfowieobudzili si na jeziorem Cuivinen, nazwali si Quendi (a w pierwotnym elfickim waciwieKwend), gdyprzez dugi czas nie znali innych mwicych istot. W kocu Vala Oromznalaz ich pod rozgwiedonymniebem i nada im now nazw w jzyku, ktry rozwinli:Eldi, czsto tumaczone jako "Gwiezdny Lud". Wquenyi to pierwotne sowo pojawio si pniej jako Eldar (liczba pojedyncza Elda). Podczas gdy termin Eldar(Eldi) z pocztku oznacza ca elfi ras, pniej uywano go jedynie wobec tych Elfw, ktrzy przyjlizaproszenie Valar by zamieszka z Bogosawionym Krlestwie Amanu i wyruszyli na Wielk Wdrwk by sitam dosta. (Sowa Eldar uywa si rwnie do okrelenia tych, ktrzy ostatecznie nie dotarli do Amanu, naprzykad Sindar, czyli Szarych Elfw, ktrzy pozostali w Beleriandzie). Ci, ktrzy nie przyjli zaproszeniaotrzymali miano Avari, "Oporni", tak wic wszyscy Elfowie (Quendi) mog by podzielenie na Eldar i Avari.Jedynie ci pierwsi odegrali znaczn rol w utworach Tolkiena. W pniejszej quenyi sytuacja wygldaanastpujco: Quend, lm Quendi pozostao jedynym uniwersalnym okreleniem Elfw ze wszystkich odamw,lecz by to termin techniczny, uywany gwnie przez mdrcw, a nie w mowie potocznej. Warianty sowaQuend precyzujce pe, czyli mskie quendu i eskie quendi byyby prawdopodobnie uywane jedynie dokonkretnego odrnienia elfickiej kobiety / mczyzny od kobiety / mczyzny innej rasy rozumnej. Nie s tonormalne quenejskie okrelenia mczyzny i kobiety (brzmi one nr i ns, co prawdopodobnie dotyczy moemczyzny i kobiety z jakiejkolwiek rasy, nie tylko Elfw). Zwyczajnym codziennym sowem na Elfa byo Eldai nie stanowi problemu fakt, e technicznie nie odnosio si ono do tajemniczych szczepw Avari yjcychgdzie tam w rdziemiu, tym bardziej e niewielu z nich spotykano. Jeli chodzi o zoenie Eldali (poczenieElda z li "lud"), Tolkien napisa, e pewnemu Elfowi z Amanu, ktry go uywa, "chodzio o ca ras elfi,cho prawdopodobnie nie myla tu o Avari" (WJ, s. 374). - W wiczeniach do tego kursu bd uywa sowaElda (zamiast Quend) jako odpowiednika polskiego "Elf", niezalenie od szczegowego znaczenia, jakie maono w tolkienowskim legendarium. Jak pisaem we Wstpie, staram si tu unika konkretnych odniesie tolegendarium i utworw Tolkiena.

RODZAJNIK


5/8

W tej lekcji mamy miejsce na jeszcze jedno zagadnienie - rodzajnik.Lingwistyczny termin rodzajnik oznacza sowa takie jak angielskie "the", "a","an" czy niemieckie "der", "die", "das" [jzyk polski nie posiada rodzajnikw].Te krciutkie swka w poczeniu z rzeczownikami wprowadzaj subtelne

zmiany ich znaczenia. Krtko mwic, rodzajnik nieokrelony (jak angielskie"a", "an") towarzyszy rzeczownikowi, ktry nie by wczeniej wspominany,stanowi swego rodzaju wprowadzenie ("Spjrz, tam stoi ko" - sowo "ko"

byoby tu w wielu jzykach poprzedzone takim rodzajnikiem). Mona go uyrwnie w przypadku, gdy chcemy powiedzie co oglnego o danymrzeczowniku ("Ko jest zwierzciem"). Z drugiej strony uycie rodzajnikaokrelonego, jak nazywa si np. angielskie "the", wskazuje na jakiegokonkretnego konia.

Przynajmniej w tym aspekcie quenya jest nieco prostsza od angielskiego.Wystpuje w niej tylko jeden rodzajnik, odpowiadajcy angielskiemurodzajnikowi okrelonemu "the" (a jako e nie istnieje rodzajnik nieokrelony,ktry naleaoby od niego odrnia, moemy mwi w quenyi po prostu o"rodzajniku"). To quenejskie sowo odpowiadajce "the" brzmi i. PrzykadowowNamriznajdziemy i eleni "(konkretne) gwiazdy". Jak wynika z

powyszego, w quenyi nie istnieje rodzajnik odpowiadajcy angielskiemu "a","an". Przy przekadzie z quenyi na angielski naley wstawi "a" wszdzie tam,gdzie wymaga tego angielska gramatyka - tak jak w synnym pozdrowieniuElen sla lumenn' omentielvo "a star shines upon the hour of our meeting"["gwiazda byszczy nad godzin naszego spotkania"]. Jak wida pierwszym

sowem zdania quenejskiego jest po prostu elen "gwiazda", nie ma tu nicodpowiadajcego angielskiemu "a". W quenyi nie ma rozrnienia midzy "astar" a "star", oba brzmi po prostu elen. Na szczcie nie ma tu wielkiejrnicy. Jzyki takie jak arabski, hebrajski czy greka stosuj taki sam system -istnieje w nich rodzajnik okrelony odpowiadajcy angielskiemu "the", ale brakrodzajnika nieokrelonego jak "a", "an" (takiego systemu uyto rwnie wesperanto). W kocu nieobecno rodzajnika okrelonego sama w sobiesygnalizuje ju, e rzeczownik (pospolity) jest nieokrelony, tak wic rodzajniknieokrelony jest, mona powiedzie, zbdny. Tolkien postanowi pozby si go

z quenyi, tak wic uczniowie musz trudzi si jedynie z i.Czasami Tolkien czy rodzajnik z nastpnym wyrazem za pomoc

cznika albo kropki: i-mar "(ta) ziemia" (Pie Friel), icoimas "(ten) chlebycia" (PM, s. 396). Jednak nie robi tak w WP (cytowaem ju przykad i eleni"(konkretne) gwiazdy" zNamri), i my wic nie bdziemy tak pisa.

Quenejski rodzajnik uywany jest zasadniczo tak jak w angielskim. [Czyliprzy ponownym wymienianiu wspomnianego ju wczeniej rzeczownika orazprzy okrelaniu rzeczy czy zjawisk powszechnie znanych lub istniejcych nawiecie tylko w jednym egzemplarzu - istnieje wiele bardziej szczegowych

zasad w angielskim, te jednak s najpowszechniejsze.] Jednak niektrerzeczowniki, ktre wymagaby rodzajnika w angielskim s najwyraniej


6/8

traktowane w quenyi jako nazwy wasne, tak wic rodzajnika nie otrzymuj.Przykadowo zdanie Anar caluva tielyanna tumaczy si jako "the Sun shallshine on your path" ["Niechaj soce owietla Ci drog"] (NO, s. 30), jednak wzdaniu quenejskim nie ma rodzajnika "The Sun" ["(jedyne) soce"] nie

tumaczy si **i Anar, lecz po prostu Anar. Najwyraniej Anar postrzeganejest jako nazwa wasna okrelajca jedno konkretne ciao niebieskie i nie mapotrzeby mwi "the Anar", tak jak w angielskim nie stawia si rodzajnika przednazw "Mars". Nazwa ksiyca, Isil, niewtpliwie zachowuje si tak samo jakAnar. Mona zauway, e oba te wyrazy traktowane s jak nazwy wasne wSilmarillionie, w rozdziale 11: " Isil, wczeniej uksztatowany, pierwszy siwzbi w stref gwiazd (...). Anar wznis si w glorii i pierwszy wschd Socawyglda jak olbrzymi poar(...)"

Naley rwnie zauway, e rodzajnik nie jest zazwyczaj uywany przedliczbami mnogimi oznaczajcymi cay lud (lub nawet ras). W WJ, s. 404znajdziemy Valar valuvar "the will of the Valar will be done" - "stanie si wolaValar" (albo bardziej dosownie *"Valar bd rzdzi"). Zwrot "the Valar"

brzmi w quenyi po prostu Valar, nie i Valar. Podobnie w PM, s. 395 mamylamb Quendion jako "language of the Elves" - "jzyk Elfw" i coimasEldaron jako "coimas [lembas] of the Eldar" - "coimas Eldar", a nie **lambe iQuendion, **coimas i Eldaron. (Kocwka -on dodana do form mnogichQuendi, Eldar odpowiada na pytanie "kogo?, czego?" i nie wpywa w adensposb na obecno rodzajnika.)

Quenejskie formy mnogie okrelajce cae ludy czy rasy zachowuj si

podobnie, jak w angielskich tekstach utworw Tolkiena, gdzie czstoznajdujemy samo sowo "Men" ("ludzie"), zamiast "the Men". W tekciequenejskim najprawdopodobniej nie byoby rodzajnika przed formami takimi

jakValar, Eldar, Vanyar, Noldor, Lindar, Teleri, Atani itd., jeli oznaczajone caa ras lub lud, mimo e w tekstach angielskich s odniesienia do "theValar", "the Eldar". Jeli jednak zastpimy Eldar przez jego odpowiednik"Elves" ("Elfowie"), rodzajnik czsto nie bdzie potrzebny rwnie wangielskim, np. "Elves are beautiful" ("Elfowie s pikni") = Eldar nar vany;

jeli powiemy "the Elves are beautiful" = i Eldar nar vany bdziemy mieli

prawdopodobnie na myli konkretn grup Elfw, a nie caa ras.Niekiedy, szczeglnie w poezji, rodzajnika nie uywa si bez wyranego

powodu. Prawdopodobnie jest on omijany z powodu koniecznoci dopasowaniametrum. Pierwsza linijkaNamri, ai! lauri lantar lassi srinen zostaa

przetumaczona jako "ah! like gold fall the leaves" ("Hej, jak zoto lec zwiatrem licie!") - cho w tekcie quenejskim nie ma i przed lassi "licie". Wwierszu Markirya rwnie opuszczono rodzajnik w paru miejscach, o ile monato oceni z podanego przez Tolkiena tumaczenia na angielski.

Podsumowanie lekcji drugiej: Istnieje kocwka liczby mnogiej -li, ktrejfunkcji dokadnie nie znamy, tak wic na razie pomijamy j. Normalna liczba


7/8

mnoga tworzona jest przez dodanie -r do rzeczownikw koczcych si najedn z samogosek-a, -i, -o, -u lub na i. Jeli natomiast rzeczownik koczy sina - (oczywicie poza przypadkiem gdy jest czci-i), kocwka liczbymnogiej brzmi -i (zastpuje ono kocowe -). Rzeczowniki zakoczone na

spgosk rwnie tworz liczb mnog przez -i. Quenejski rodzajnik okrelony(odpowiadajcy angielskiemu "the") brzmi i; nie istnieje rodzajnik nieokrelony(jak angielskie "a", "an").

SOWNICZEKWraenie Froda po usyszeniu pieni GaladrieliNamriopisane jest w

WP sowami "taki czar maj sowa tej mowy, e pozostay wyryte w pamici".Jest to pocieszajca myl dla uczniw chccych nauczy si quenejskiego. Wsamych lekcjach, przy omawianiu rnych aspektw quenyi bd wspomina

pewn ilo swek, jednak w wiczeniach uywam tylko wyrazw podanych w"sowniczku" po kadej lekcji. Jest wic to wszystko, co uczcy si powiniendokadnie zapamita (przy wykonywaniu wicze z dalszych lekcji potrzebna

bdzie rwnie znajomo sownictwa wprowadzonego wczeniej). W kadejlekcji wprowadz dwanacie nowych sw - to odpowiednia liczba, gdytolkienowscy Elfowie liczyli w dwunastkach, a nie w dziesitkach jak my.Zgromadzone sownictwo z caego kursu dostpne jest do cignicia wosobnym pliku.

min "jeden" (od tej chwili w kadej lekcji bd wprowadza jedn now

liczb)Anar "soce"Isil "ksiyc"ar "i" (wyjtkowo poyteczne sowo, ktre pozwoli nam na dwa

wiczenia w jednym... na przykad: przetumacz "soce i ksiyc")Elda "Elf"li "lud" (tj. caa "grupa etniczna", a nawet rasa, jak w Eldali = "lud

Elfw").vend "panna" (w archaicznej quenyi wend)

rocco "ko" (konkretnie "szybki ko wierzchowy", zgodnie zListami, s.573)

aran "krl"tri "krlowa"tasar "wierzba" (patrzc na form tego wyrazu mona by powiedzie, e

jest to liczba noga od **tasa, ale takie sowo nie istnieje, -r jest tutaj czcisamego sowa a nie kocwk. Wyraz ten pojawia si w zoeniu w sowachDrzewca: " Pod wierzbami, kami Tasarinan [Wierzbowej Doliny] chodziemwiosn.")

nu "pod"


8/8

WICZENIA

1. Przetumacz na polski (lub jakikolwiek inny jzyk):

A.RoccorB.AranC.I rocco.

D.I roccor.E.Arani.F.Min li nu min aran.G.I aran ar i tri.

H. Vendi.

2. Przetumacz na queny:

I. WierzbyJ. ElfowieK. Krlowie (konkretni)L. LudyM. (Ten) ko pod (t) wierzb.

N. Panna i krlowa.O. Krlowa (okrelona) i panny (okrelone).

P. Soce i ksiyc (Przecie obiecywaem...).

Documents

Kurs quenyi - lekcja 2