gabalaptm.edu.azgabalaptm.edu.az/upload/Image/YENİ/Kurikulumlar... · Ünvan: Bakı, Nərimanov rayonu, Nazim Haciyev küçəsi 4, Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi | Tel.:

Ünvan: Bakı, Nərimanov rayonu, Nazim Haciyev küçəsi 4, Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi | Tel.: +994 (012) 567 28 10

1

Azərbaycanda Peşə Təhsili və Təliminin (PTT)

inkişafına Avropa İttifaqının dəstəyi

EuropeAid/137866/DH/SER/AZ

Baza modulu

üzrə Təlim Materialı

“Peşə etikası əldə edərək sosial həyat bacarıqlarına yiyələnmə”


2




Mündəricat

1. Təlim nəticəsi 1: Səciyyəvi təşkilati strukturları təhlil etməyi bacarır. 6

1.1.1.Təşkilati strukturların mənasını izah edir. 6

1.1.2.Tələbələr üçün fəaliyyətlər 9

1.1.3. Qiymətləndirmə 10

1.2.1. Sektordakı səciyyəvi təşkilati strukturları xarakterizə edir. 11

1.2.2. Tələbələr üçün fəaliyyətlər 13


1.3.1 Sektorun ən ümumi təşkilati strukturunun üstünlüklərini təhlil edir. 15



1.4.1. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturun çatışmayan cəhətlərini təhlil edir. 19



2. Təlim nəticəsi 2: Səciyyəvi təşkilati strukturlarda ünsiyyət qurmağı bacarır. 23

2.1.1. Sektordakı səciyyəvi təşkilatlarda göstərişlərin sırasını təsvir edir. 23

2.1.2. Tələbələr üçün fəaliyyətlər. 24


2.2.1. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturda səciyyəvi ünsiyyət problemlərini təhlil edir. 26



2.3.1. 2-ci qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən ünsiyyət problemlərinin aradan

qaldırılmasını izah edir. 30



3. Təlim nəticəsi 3: Qrup daxilində səmərəli işləməyi bacarır. 35

3.1.1. Öz peşəsi ilə bağlı qruplarla necə işlədiyinizi izah edir. 35



3.2.1. Səciyyəvi qrup işlərində qrupdakıların rollarını təsvir edir. Error! Bookmark not defined.



3.3.1. Qrup işində öz rolunu təhlil edir. 42



3.4.1. Öz peşəsi ilə bağlı qrup işində problemlərin dair nümunələrini nəzərdən keçirir. 47



3.5.1. 4-cü qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən problemlərin həllinə necə kömək edə

biləcəyinizi təsvir edir. 51




3




4. Təlim nəticəsi 4:

Azərbaycan

cəmiyyətində səmərəli işləməyi

bacarır Error! Bookmark not defined.

4.1.1. Azərbaycan vətəndaşı kimi özünə müvafiq olan qanunları müəyyən edir.Error! Bookmark not

defined.

4.1.2.Tələbələr üçün fəaliyyətlər Error! Bookmark not defined.

4.1.3.Qiymətləndirmə Error! Bookmark not defined.

4.2.1. Azərbaycan vətəndaşı kimi öz hüquqlarını izah edir Error! Bookmark not defined.

4.2.2. Tələbələr üçün fəaliyyətlər Error! Bookmark not defined.

4.2.3. Qiymətləndirmə Error! Bookmark not defined.

4.3.1. Azərbaycanda bir işçi kimi öz peşəsi üçün müvafiq olan qanunları nəzərdən keçirir Error!

Bookmark not defined.



4.4.1. Azərbaycanlı işçi kimi hüquqlarını təhlil edir. Error! Bookmark not defined.



5. Təlim nəticəsi 5: Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında hesabat verməyi bacarır. Error!


5.1.1. Azərbaycanın hansı beynəlxalq təşkilatların üzvü olduğunu izah edir Error! Bookmark not

defined.



5.2.1. Dünyanın Azərbaycan mədəniyyətindən nə öyrənə biləcəyinə dair nümunələr təqdim edir.

Error! Bookmark not defined.



5.3.1. Qlobal perspektivdə Azərbaycanın gələcəyini necə gördüyü barədə məruzə edir Error!





4




“Peşə etikası əldə edərək sosial həyat bacarıqlarına yiyələnmə” modul spesifikasiyası

Modulun adı: Peşə etikası əldə edərək sosial həyat bacarıqlarına yiyələnmə

Modulun kodu: 8

Modul üzrə saatlar və kreditlər: 60 saat

Modulun ümumi məqsədi: Bu modulu tamamladıqdan sonra tələbə səciyyəvi təşkilati strukturda təhlil

aparmağı və ünsiyyət qurmağı, qrup şəklində və Azərbaycan cəmiyyətində effektiv işləməyi və ətraf mühitin

mühafizəsinə töhfə verməyi, eləcə də Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında məruzə etməyi bacarır.

Təlim nəticəsi 1: Səciyyəvi təşkilati strukturları təhlil etməyi bacarır.

Qiymətləndirmə meyarları

1. Təşkilati strukturların mənasını izah edir.

2. Sektordakı səciyyəvi təşkilati strukturları xarakterizə edir.

3. Sektorun ən ümumi təşkilati strukturunun üstünlüklərini təhlil edir.

4. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturun çatışmayan cəhətlərini təhlil edir.

Təlim nəticəsi 2: Səciyyəvi təşkilati strukturlarda ünsiyyət qurmağı bacarır.


1. Sektordakı səciyyəvi təşkilatlarda göstərişlərin sırasını təsvir edir.

2. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturda səciyyəvi ünsiyyət problemlərini təhlil edir.

3. 2-ci qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən ünsiyyət problemlərinin aradan qaldırılmasını izah edir.

Təlim nəticəsi 3: Qrup daxilində səmərəli işləməyi bacarır.


1. Öz peşəsi ilə bağlı qruplarda necə işlədiyini izah edir.

2. Səciyyəvi qrup işlərində qrupdakıların rollarını təsvir edir.

3. Qrup işində öz şəxsi rolunu təhlil edir.

4. Öz peşəsi ilə bağlı qrup işində problemlərin nümunələrini nəzərdən keçirir.

5. 4-cü qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən problemlərin həllinə necə kömək edə biləcəyini təsvir

edir.

Təlim nəticəsi 4: Azərbaycan cəmiyyətində səmərəli işləməyi bacarır.


1. Azərbaycan vətəndaşı kimi özünə müvafiq olan qanunları müəyyən edir.

2. Azərbaycan vətəndaşı kimi öz hüquqlarını izah edir.

3. Azərbaycanda bir işçi kimi öz peşəsi üçün müvafiq olan qanunları nəzərdən keçirir.

4. Azərbaycanlı işçi kimi hüquqlarını təhlil edir.

Təlim nəticəsi 5: Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında hesabat verməyi bacarır.


1. Azərbaycanın hansı beynəlxalq təşkilatların üzvü olduğunu izah edir.

2. Dünyanın Azərbaycan mədəniyyətindən nə öyrənə biləcəyinə dair nümunələr təqdim edir.

3. Qlobal perspektivdə Azərbaycanın gələcəyini necə gördüyü barədə məruzə edir.


5



EuropeAid/137866/DH/SER/AZ Giriş

“Peşə etikası əldə edərək sosial həyat bacarıqlarına yiyələnmə modulu” Peşə təhsili və

təlimində vacib yerlərdən birini tutur. Modul tamamladıqdan sonra tələbələrdən səciyyəvi

təşkilati strukturda təhlil aparmağı və ünsiyyət qurmağı, qrup şəklində və Azərbaycan

cəmiyyətində effektiv işləməyi və ətraf mühitin mühafizəsinə töhfə verməyi, eləcə də

Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında məruzə etməyi bacarıqları tələb olunur.

“Peşə etikası əldə edərək sosial həyat bacarıqlarına yiyələnmə” baza modulunu tam olaraq

əldə edən, mənimsəyən şəxs harada və hansı şəraitdə işləməsindən asılı olmayaraq, hansı

peşədə çalışmasından, hansı vəzifədə olmasından asılı olmayaraq təşkilati strukturlar

haqqında məlumata sahib olacaq və sektordakı səviyyəvi təşkilati strukturların mənasını izah

edəcək, öz peşəsi ilə bağlı qruplarda sərbəst şəkildə problemlərin həlli yollarını tapacaq,

Azərbaycan cəmiyyətində səmərəli işləməyi bacaracaq, eləcə də öz ölkəsi və dünya haqqında

biliklərini nümayiş etdirəcəkdir.

Sözügedən modul beş təlim nəticəsindən və tər təlim nəticəsinə uyğun qiymətləndirmə

meyarlarından ibarətdir.

Belə ki, 1-ci təlim nəticəsində Səciyyəvi təşkilati strukturlar öz əksini tapır.

2-ci təlim nəticəsi Səciyyəvi təşkilati strukturlarda qurulan ünsiyyət məsələlərindən bəhs

edir.

3-cü təlim nəticəsində öz peşəsi ilə bağlı qruplar daxilində ünsiyyət qurmaq və səmərəli

işləmək öz əksini tapır.

4-cü təlim nəticəsi isə Azərbaycan cəmiyyətində səmərəli işləmək məsələlərini

özündə birləşdirir.

Nəhayət, sonuncu, 5-ci təlim nəticəsində Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında hesabat

vermək bacarıqları verilmişdir.


6




1. Təlim nəticəsi 1: Səciyyəvi təşkilati strukturları təhlil etməyi bacarır.

1.1.1. Təşkilati strukturların mənasını izah edir.

Nə üçün təşkilati strukturlar haqqında danışmalıyıq?

Siz təhsilinizi başa vurduqdan sonra əmək fəaliyyətinə başladıqda təklikdə

işləməyəcəksiniz! Siz şirkətdə işləyəcəksiniz və şirkət özü-özlüyündə bir təşkilatdır. Siz artıq

məktəb, sinif və s. kimi müxtəlif təşkilatların tərkib hissəsisiniz.

Müxtəlif növ təşkilatların müxtəlif müsbət və mənfi xüsusiyyətləri var. Siz bu

xüsusiyyətlərə nə qədər çox bələd olsanız, iş yerinizdəki problemləri bir o qədər yaxşı həll

edə bilərsiniz.

Bu modulda rast gələcəyiniz sözlərin çoxu mənşəcə İngilis dilinə aiddir. Beləliklə, siz

həmçinin İngilis dilindəki sözləri də öyrənəcəksiniz. Siz xarici ölkələrə səfər etdikdə və xarici

ölkələrdə fəaliyyət göstərdikdə bu sözləri bilməyiniz sizin üçün faydalı olacaqdır. Ona görə də

həm Azərbaycan, həm də İngilis dillərində çox söz öyrənin!

Təşkilat nədir?

Təşkilat sözünün verilmiş mənasını oxuyun: “Ehtiyacları qarşılamaq və ya kollektiv

məqsədlərə nail olmaq üçün birlikdə çalışan insanların strukturlaşdırılmış və idarə olunan

sosial birliyi. Bütün təşkilatlar müxtəlif fəaliyyətlər və üzvlər arasındakı əlaqələri

müəyyənləşdirən idarəetmə strukturuna malikdir, həmçinin müxtəlif vəzifələri yerinə

yetirmək üçün rolları, öhdəlik və səlahiyyətləri bölür və təyin edir. Təşkilatlar açıq

sistemlərdir – onlar ətraf mühitə təsir edir və ətraf mühitin təsirinə məruz qalırlar”.

Təşkilati struktur nədir?

Aşağıdakılardan ibarət tipik mərhələli (iyerarxial)1

struktur:

1 İyerarxiya - vəziəfələrin bir-birinə tabe olunmuş halında düzülməsidir.


7




Təşkilatın tabe etmə zənciri

əlaqələri,

hüquq və vəzifələri.

Təşkilati struktur rolların, səlahiyyət və öhdəliklərin necə təyin edildiyini, onlara nəzarət

edildiyini və əlaqələndirildiyini, müxtəlif idarəetmə səviyyələri arasında informasiya axınını

müəyyən edir.

Struktur təşkilatın məqsədlərindən və strategiyasından asılıdır. Mərkəzləşdirilmiş

strukturda, ən yüksək rəhbərlik təbəqəsi daha çox qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malik

olmaqla şöbə və bölmələrə ciddi nəzarəti vardır. Mərkəzləşdirilməmiş strukturda qərar

qəbul etmək səlahiyyəti paylanır və müxtəlif şöbə və bölmələr arasında müəyyən müstəqillik

dərəcəsi olur. Çoxsaylı məhsulların satışı ilə məşğul olan şirkət öz strukturunu hər bir

məhsula uyğun olaraq bölünmüş qruplar şəklində və həmçinin coğrafi ərazidən asılı olaraq

təşkil edə bilər. Təşkilati struktur sxemi təşkilatın strukturunu əks etdirir.

Təşkilati struktur sxemləri.

Böyük Kiçiyə qarşı

Əksər insanlar formal strukturu iri təşkilatlar və korporasiyalarla əlaqələndirirlər.

Kiçik təşkilatlar daha az resurslara (maliyyə və insan resursları) malik olduğu üçün təşkilatı

tabeçilik (iyerarxiya) məsələləri onları narahat etmir, onlar sadəcə öz işlərini yerinə yetirirlər.

Kiçik təşkilatda çalışan bir çox insan bir neçə vəzifənin yerinə yetirilməsinə cəlb olunur və

beləliklə, bu qeyri-formal struktur təbii görünür.

Şöbə bölgüsü strukturu

Bir neçə fərqli şöbəsi olan kiçik müəssisə üçün onun gələcək inkişafı baxımından hər

bir şöbəni müəyyən edən təşkilati struktur münasib ola bilər. Bu, ən sadə təşkilati

strukturlardan biri hesab edilir və əksər hallarda, hər şöbədə həmin şöbənin fəaliyyətinə

nəzarət edən rəhbər olur. Şöbələrdən biri və ya bir neçəsi genişləndirildikdə bu, təşkilata

onun bütöv strukturunu yenidən təşkil etmədən və ya genişləndirmədən şöbə daxilində

əlavə iş yerlərinin daxil edilməsinə, yaxud işçilərin yeni rəhbər vəzifələrə irəli çəkilməsinə

imkan verir.

Funksional struktur

Əgər təşkilat daha az şöbəyə ayrılmışdırsa, bu zaman funksional təşkilati struktur

forması uyğun ola bilər. Belə struktur tipi təşkilatı müxtəlif funksiyalar, məsələn, tədqiqat və

inkişaf, istehsal, marketinq, idarəetmə və s. əsasında təşkil edir.


8




Coğrafi struktur

Hətta ən kiçik müəssisələrin belə milli və beynəlxalq səviyyədə həmin coğrafi

ərazilərin hər birində xüsusi məqsədlər üçün yaradılmış əlavə ofisləri ola bilər. Coğrafi

təşkilati struktur bu tip müəssisələr üçün müvafiq ola bilər. Bu struktur təşkilata vəzifələrin

adlarını, öhdəlikləri və tabeçiliyi hər bir ərazinin ehtiyacları əsasında təyin etməyə imkan

verir. Belə struktur, həmçinin təşkilatın rəhbərinin yerli bazar tendensiyaları və gəlirlilik

səviyyəsi əsasında hər regional ərazidə nəzarəti həyata keçirməsinə, eyni zamanda, təşkilata

konkret ərazidə (bütövlükdə təşkilata təsir göstərmədən) xidmətləri tez bir zamanda

genişləndirməyə və ya dayandırmağa imkan verir.

Biznes vahidi

Müxtəlif sənaye sahələri və bazarlar üzrə fəaliyyət

göstərən xırda müəssisələr üçün təşkilati struktur hər bir

biznes vahidi tərəfindən alt-üst edilə bilər. Bu tip

strukturlar adətən hər bir biznes vahidinin gəlirlilik

səviyyəsinə əsaslanır. Şöbə strukturunda olduğu kimi, hər

bir biznes vahidinə bütün əməliyyatları idarə edən rəhbər

tərəfindən nəzarət edilir. Bütün biznes vahidlərinin uğurlu

ola bilməsinə baxmayaraq, bəziləri sənaye və bazar tendensiyalarına görə digərlərinə

nisbətən daha sürətlə inkişaf edirlər. Bu struktur, təşkilatdakı digər biznes vahidlərinə təsir

göstərmədən sürətlə inkişaf edən və ya zəifləməkdə olan biznes vahidində yenidənqurma

işlərinin aparılmasına imkan verir.

Layihələrin təşkili

Layihə başdan sona qədər planlaşdırılan işlərin (vəzifələrin) ardıcıllığıdır. Layihə müəyyən

vaxta konkret resurslarla həyata keçirilməli və tələb olunan nəticələri əldə etməlidir.

Layihənin əvvəlcədən müəyyən edilmiş nəticələri, icra müddəti və büdcəsi olur. Bu

yanaşmanın vacib xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, layihələr tabe olduğu təşkilatdan ayrı

şəkildə həyata keçirilir. Layihə xüsusi texniki işçi heyətə malik, özünün rəhbərliyi olan, tabe

olduğu təşkilatla layihənin icrasına dair dövri hesabatlar və əlavə məsələlər üzrə bağlı olan

müstəqil seqmentdir. İşin yerinə yetirilməsi yollarından danışdıqda, işgüzar təcrübədə

bununla bağlı müxtəlif həll yolları mövcuddur. Bəzi təşkilatlar ətraflı şəkildə inzibati, maliyyə,

kadrlar üzrə və nəzarət prosedurları qəbul edirlər.


9




1.1.2. Tələbələr üçün fəaliyyətlər

Əvvəlcə, təşkilat haqqında öz tərifinizi yazın. Təşkilata verdiyiniz tərifi

qrupda təqdim edin. Qrup üzvlərinin verdiyi təriflərə diqqətlə qulaq asın və onlara 3

yaradıcı sual verin. Təşkilat haqqında qrup tərəfindən verilən bir tərif üzərində razılaşın

və onu sinfə təqdim edin. Təqdimat zamanı hər qrup digər qrupa 3 konstruktiv sual

ünvanlasın.

Siz hazırda hansı təşkilatların üzvüsünüz? Hansı təşkilatların üzvü olduğunuzu qrupla

müzakirə edin.

Məktəbinizin təşkilati struktur sxemini çəkin və məktəbinizin hansı təşkilati struktura

malik olduğunu cütlərlə müzakirə edin.

Valideynlərinizdən və digər şəxslərdən hansı təşkilatların üzvü olduqlarını soruşun.

Həmin təşkilatların təşkilati struktur sxemlərini çəkin və sinfə təqdim edin.


10




1.1.3.Qiymətləndirmə

Aşağıdakı qiymətləndirmə meyarına əsasən qiymətləndirəcəksiniz:

“Təşkilati strukturların mənasını izah edir”.

Öz sözlərinizlə təşkilatın nə olduğunu izah edə bilərsinizmi?

Təşkilati struktur sxemi nədir?

Ən geniş yayılmış təşkilati struktur sxemlərini çəkin.

Sizin və sinif yoldaşlarınızın hansı təşkilatların üzvü olduğunu şərh edin və təşkilati

struktur sxemlərini çəkin.

Valideynlərinizdən və ya digər şəxslərdən eşitdiyiniz təşkilatlara dair nümunələr

göstərin.


11




1.2.1. Sektordakı səciyyəvi təşkilati strukturları xarakterizə edir.

Nə üçün təşkilati strukturlar haqqında bilməlisiniz?

Bütün şirkətlər müxtəlifdir və çox güman ki, öz iş həyatınız

müddətində müxtəlif növ şirkətlərdə işləyəcəksiniz. Ola bilər ki, siz kiçik

şirkətdə işə başlayar və sonra daha böyük şirkətə keçərsiniz – yaxud əksinə. Həmçinin, ola

bilər ki, bir sektorda işə başlayar və daha sonra karyeranızı dəyişib digər sektorda işləyəsiniz.

Buna görə də müxtəlif təşkilati strukturlar haqqında məlumatınızın olması sizin üçün

faydalıdır.

Tipik təşkilati strukturlar

Təşkilati strukturlar iki kateqoriyaya bölünür: ənənəvi və müasir. Ənənəvi strukturlara

sadə struktur, funksional struktur və bölgü əsaslı struktur daxildir. Müasir strukturlara

komanda strukturu, matris strukturu, layihə strukturu, sərhədsiz təşkilat (idarəetmədə

ənənəvi sərhədlərin aradan qaldırıldığı təşkilati struktur) və təlim təşkilatı (işçilərinin daim

yeni biliklər əldə edərək və öz bacarıqlarını inkişaf etdirərək təşkilatın uğurlarına töhfə

verdiyi təşkilati struktur) daxil edilə bilər.

Sadə struktur

Sadə struktur daha az şöbə bölgüsünün aparıldığı, geniş diapazonda nəzarət,

mərkəzləşdirilmiş hakimiyyət və daha az rəsmiləşdirilmə ilə xarakterizə olunan bir

strukturdur. Bu tip struktur daha çox kiçik ‘start-up’lar üçün xarakterikdir. Məsələn, bir neçə

işçisi olan müəssisəyə adətən müəssisə sahibi özü rəhbərlik edir və müəssisənin bütün

funksiyalarına nəzarət edir. İşçilər, adətən müəssisənin bütün bölmələrində çalışır və kiçik

şöbə bölgüsü apararaq diqqəti yalnız bir işə yönəltmirlər. Bu tip strukturlarda

standartlaşdırılmış siyasət və prosedurlar mövcud olmur. Şirkət genişlənməyə başladıqda,

struktur da mürəkkəbləşir və sadə strukturdan kənarlaşır.

Funksional struktur

Funksional struktur oxşar və ya əlaqəli peşəkar mütəxəssislərin birgə qruplaşdığı struktur

kimi müəyyən olunur. Bu, bütövlükdə təşkilata tətbiq edilən şöbə bölgüsünə funksional

yanaşmadır.


12




Diviszional (bölmə) əsaslı struktur

Divizional struktur ayrı-ayrı yarı-müstəqil vahidlərdən və bölmələrdən ibarətdir. Bir

korporasiyanın daxilində çoxlu sayda müxtəlif bölmələr və hər bir bölmənin yerinə yetirməli

olduğu məqsədlər ola bilər. Menecer bölmələrin bölgüsünə nəzarət edir və tam şəkildə

bölmənin nailiyyətlərinə və ya müvəffəqiyyətsizliyinə görə məsuliyyət daşıyır. Bu,

menecerlərin əsas diqqəti daha çox nəticəyə yönəltməsinə imkan verir, çünki əldə olunan

nəticələrə görə onlar cavabdehdir.

Komanda strukturu

Komanda strukturunda təşkilat komandalardan ibarət olub hər bir komanda ümumi məqsəd

istiqamətində fəaliyyət göstərir. Şirkətin funksiyalarını yerinə yetirmək üçün təşkilat

qruplardan ibarət olduğu üçün komandalar yaxşı fəaliyyət göstərməlidirlər, çünki onlar öz

fəaliyyətlərinə görə məsuliyyət daşıyırlar. Komanda strukturlu təşkilatda iyerarxiya və ya

instansiyalar zənciri mövcud deyil. Buna görə də, qruplar istədikləri qaydada işləyə və öz

vəzifələrini yerinə yetirmək üçün ən effektiv və səmərəli metodu müəyyən edə bilərlər.

Komandalara istədikləri kimi innovativ olmaq səlahiyyəti verilir. Bəzi komandalarda

komandanın işinə görə cavabdeh olan qrup rəhbəri ola bilər.

Matris strukturu

Matris strukturu elə bir strukturdur ki, burada müxtəlif funksional şöbələrdən olan

mütəxəssislər bir və ya daha artıq layihə üzrə işə təyin olunur. Təşkilatda paralel şəkildə bir

neçə layihə həyata keçirilə bilər. Hər bir konkret layihəyə layihə meneceri təyin edilir və

onun vəzifəsi layihəni həyata keçirmək üçün tələb olunan bütün resursları paylaşdırmaqdır.

Matris strukturunda həmin resurslar şirkətin müxtəlif funksiyalarını əhatə edir, məsələn,

əməliyyatlar, mühasibat uçotu, satış, marketinq, mühəndis-texniki işlər və insan resursları.

Layihə meneceri, layihə üzərində işləməsi üçün hər bir funksiya üzrə mütəxəssisləri bir araya

gətirməli və layihənin icrasını uğurla başa çatdırmalıdır. Bu strukturda iki menecer fəaliyyət

göstərir: layihə meneceri, şöbə meneceri yaxud funksional menecer.


13




Layihə əsaslı struktur

Layihə əsaslı struktur işçilərin davamlı olaraq layihələr üzərində işlədiyi bir təşkilati

strukturdur. Bu struktur matris strukturuna bənzəyir; lakin, layihələr başa çatdıqda işçilər öz

şöbələrinə geri dönmürlər. Komanda strukturunda olduğu kimi onlar davamlı olaraq

layihələr üzərində işləyirlər. Hər komandada layihəni uğurla başa çatdırmaq üçün lazımi

işçilər fəaliyyət göstərir. Hər bir işçi qrupa öz ixtisaslaşmış bacarıqları ilə töhfə verir. Layihə

başa çatdıqda, komanda növbəti layihəyə keçid alır.


Yuxarıdakı mətndə çoxlu sayda yeni sözlər var. Yeni sözləri qeyd vərəqində

yazın. Vərəqləri qrupun ortasına qoyun və növbə ilə vərəqləri çəkərək yeni sözlərin

mənasını izah edin.

Məktəbinizin, ailənizin, idman klubunuzun və ya üzvü olduğunuz digər təşkilatların hansı

struktura malik olmasını qruplarla müzakirə edin.

Qruplarla işləyin və hər bir tipik təşkilati struktur üzrə sektorunuzda fəaliyyət göstərən

şirkətlərə dair nümunələr tapın və şirkəti sinfinizə təqdim edin.

Valideynlərinizdən və ya digər şəxslərdən cari və ya əvvəlki iş yerlərində hansı təşkilati

struktur tipinin mövcud olduğunu soruşun.


14




1.2.3. Qiymətləndirmə


“Sektordakı səciyyəvi təşkilati strukturları xarakterizə edir.”

Strukturlardan hər birinin xüsusiyyətlərini izah edin.

İşlədiyiniz təşkilati strukturlara dair nümunələr təqdim edin və müzakirə aparın.

Valideynlərinizin və digər şəxslərin haqqında sizə danışdığı strukturları təqdim edin

və müzakirə aparın.

Təşkilati strukturlar haqqında məlumatlılığınızın sizin üçün nəyə görə faydalı

olduğunu izah edin.


15




1.3.1. Sektorun ən ümumi təşkilati strukturunun üstünlüklərini təhlil edir.

Ən geniş yayılmış təşkilati strukturların müsbət xüsusiyyətləri

barədə nə üçün danışmalıyıq?

Yuxarıda müzakirə etdiyimiz kimi, çox güman ki, iş həyatınız boyunca

müxtəlif təşkilati strukturlarda işləyəcəksiniz. Buna görə də hər bir strukturun müsbət və

mənfi cəhətlərini bilmək faydalıdır. Bir çoxunuz sahibkar kimi öz şəxsi şirkətinizi yaratmağa

hazırlaşırsınız. Məhz o zaman müxtəlif strukturların müsbət cəhətlərini bilməniz yaxşı

olacaq!

Müxtəlif təşkilati strukturların müsbət cəhətləri

Sadə struktur

Sadə təşkilati strukturun güclü cəhəti ondan ibarətdir ki, müəssisə sahibinin şirkətin

fəaliyyətinə ciddi nəzarət etməsinə imkan verir. Onun təsdiqi olmadan heç bir qərar qəbul

edilmir və qəbul edilmiş hər bir mühüm qərardan xəbərdardır. İşçilərin sadə strukturla bağlı

heç bir tərəddüdü yoxdur, çünki onlar təlimatlarını şöbə müdiri və ya orta səviyyəli

menecerdən deyil, bilavasitə yuxarı rəhbərlikdən alırlar. Şirkətlər sadə strukturla daha cəld

qərar qəbul edirlər, çünki ideya və müraciətlərin təsdiq edilməzdən əvvəl keçməli olduğu

heç bir idarəetmə təbəqəsi yoxdur.

Funksional struktur

Funksional təşkilatın ən bariz üstünlüyü ondan ibarətdir ki, işçilərin ixtisaslarına görə

qruplaşdırılması şöbələrin etibarlı səviyyədə səriştəliliyini təmin edir. Bu, xüsusilə bir şöbə

daxilində bir neçə funksional səviyyənin mövcud olduğu iri təşkilatlarda belədir.

Bu növ təşkilati ixtisaslaşmanın oxşar bir üstünlüyü fəaliyyətin operativliyidir.

Ümumilikdə götürdükdə, baş texniki mütəxəssis daha az təcrübəsi olan bir işçidən problemin

həllinə daha tez dəstək göstərəcəkdir.

İşçi qüvvəsinin funksiyalara uyğun bölünməsi təşkilati cavabdehliyi və vəzifələrin

bölgüsünü aydınlaşdırır. Bu, vaxt itkisinə və səylərin lüzumsuz sərfinə səbəb olan

tapşırıqların təkrarlanması hallarını aradan qaldırır və rəhbərlik tərəfindən işlərin müvafiq

işçilərə yönləndirilməsini asanlaşdırır.


16




Divizional (bölmə əsaslı) struktur

Bölmələr effektiv fəaliyyət göstərir, belə ki, onlar qrupun əsas diqqətini konkret məhsula

və ya xidmətə yönəltməsinə kömək edir və qrupun mühüm strateji məqsədlərini

dəstəkləyən rəhbərlik strukturuna malikdir. Özünün prezidentinin və ya vitse-prezidentinin

olması bölmə üçün lazım olan resursların şirkət tərəfindən verilməsi ehtimalını artırır.

Həmçinin, bölmənin fəaliyyət istiqaməti ona ümumi mədəniyyət və xüsusi sadiqlik hissini,

mənəvi ruh yüksəkliyi ilə nəticələnən iftixar hissini və bölmənin portfeli haqqında daha yaxşı

bilikləri formalaşdırmağa imkan verir. Bu struktur məhsul və xidmətlərin təşkilatdakı çoxsaylı

şöbələr arasında dağınıq şəkildə səpələnməsinə nisbətən daha üstün hesab edilir.


Layihə əsaslı təşkilati strukturlar iyerarxiyalara (tabeçilik), funksiyalara və fəaliyyətlərə

əsaslanan strukturlardan götürülmüşdür. Belə strukturlarda şirkətin əsas funksiyaları

idarəetmə strukturunda saxlandıqda matris təşkilati strukturundan istifadə olunduğu halda,

işlər iyerarxiya strukturuna malik layihə əsaslı qruplarda həyata keçirilir. İşçinin layihə ilə

bağlı işlər üçün bir rəhbəri, vəzifədə irəli çəkilmə və kompensasiyalar üçün isə başqa bir

rəhbəri ola bilər.

Tərifə görə layihələr vaxt məhdudiyyətli olduğu üçün layihələrə əsaslanan təşkilati

strukturlar layihələr dəyişdikcə mütəmadi olaraq dəyişir. Bu daimi dəyişmə işçilərə

tapşırıqlara uyğun işlərin həvalə edilməsində çevikliyin artırılmasına gətirib çıxarır.

Layihələrdə əsas diqqət həll yollarına və icraya yönəldilir, məsələn, layihə yerinə

yetirməli olduğu işləri yerinə yetirirmi, layihə xərcləri büdcə çərçivəsindədirmi və siz layihəni

icra cədvəlinə əsasən başa çatdıracaqsınızmı. Aydın məqsədləri olan tapşırıqlar layihələr

qismində təşkil olunmaq üçün münasibdir. Siz layihə menecerini təyin etməklə və işə ən

münasib olan insanları qrup şəklində bir araya gətirməklə işlərin daha tez və səmərəli şəkildə

yerinə yetirilməsini təmin edə bilərsiniz.


17





Mətni oxumazdan əvvəl siz ayrı-ayrılıqda hər bir strukturun müsbət

cəhətləri barədə ətraflı düşünün. Qrupunuza təqdim edin və müzakirə aparın.

Mətni oxuyun və yeni sözləri müəyyən edin. Növbə ilə bir-birinizdən yeni sözləri izah

etməyi xahiş edin.

Hər struktur üzrə bir qrup olmaqla qruplar yaradın. Mətni oxuyun və mətndə verilmiş

müsbət cəhətlərlə sizin söylədiyiniz müsbət cəhətləri müqayisə edin. Nəticəni flipçart

üzərində sinfə təqdim edin.

Valideynlərinizdən və digər şəxslərdən öz iş həyatları boyunca rastlaşdıqları təşkilati

strukturların müsbət cəhətləri barədə soruşun. Qruplarınıza təqdim edin və göstərdiyiniz

nümunələri flipçartlara əlavə edin.


18






“Sektorun ən ümumi təşkilati strukturunun üstünlüklərini təhlil edir.”

Bu qiymətləndirmə meyarında öyrəndiyinizi yeni sözləri izah edin.

Qrup işinizin nəticələrini təqdim edin.

Hər bir təşkilati strukturun müsbət cəhətlərini öz sözlərinizlə bildirin, sinfinizə və/və

ya valideynlərinizə yaxud digər şəxslərə aid nümunələr göstərin.


19




1.4.1. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturun çatışmayan cəhətlərini təhlil edir.

Nə üçün biz təşkilati strukturların mənfi cəhətləri barədə bilməliyik?

Bütün strukturların mənfi cəhətləri var. Mükəmməl təşkilati struktur yoxdur.

Əgər belə bir struktur olsaydı, bu zaman bütün şirkətlər həmin strukturu seçərdi .

Şirkətlər də müxtəlifdir. Buna görə də məsələn funksional strukturun müsbət və mənfi

cəhətləri bütün şirkətlərdə eyni deyildir. Buna baxmayaraq, sizin mənfi cəhətlər barədə nə

qədər çox məlumatınız olarsa, problemləri daha yaxşı proqnozlaşdıra və qarşısını ala

bilərsiniz.

Geniş yayılmış təşkilati strukturların səciyyəvi mənfi cəhətləri

Sadə struktur

Sadə təşkilati strukturdan istifadə ilə bağlı problemlərin çoxu şirkət sahibinin və ya ən

yuxarı vəzifəli şəxsin iş yükü ilə əlaqədardır. Şirkət sahibi şirkətlə bağlı hər bir qərarı

təsdiqləməli olsa, həddən artıq işlə yüklənmiş ola bilər. Sadə təşkilati strukturdan istifadə

edən şirkətlər hətta işçi heyətə ixtisaslaşmış işlər üçün çoxlu sayda işçi əlavə etdikdən sonra

belə adətən bu strukturdan istifadə edirlər, çünki şirkət sahibi iş yükünün digər işçilərə

ötürülməsinə qərar verə bilmir və beləliklə, işçi heyəti özlərinin yerinə yetirə biləcəyi işlərə

görə gözləməyə vadar edir. Əgər şirkət sahibi xəstədirsə, görüşdə və ya işgüzar səfərdədirsə,

şirkət bütövlükdə iflic vəziyyətinə düşə bilər, çünki şirkət sahibi yenidən işə qayıdanadək heç

kim fürsətdən istifadə etmək və ya problemləri həll etmək üçün irəli çıxa bilməz.

Funksional struktur

Funksional təşkilatın bəzi faydaları mənfi cəhətlərə çevrilə bilər. Konkret işlər sahəsində

ixtisaslaşmış işçilərlə şöbələrin olması müxtəlif perspektivli işçilər arasında qarşılıqlı əlaqənin

azalması və ya aradan qaldırılması anlamına gəlir.

Təşkilatın ümumi məqsədinin olması işçilərin əhval-ruhiyyəsini yüksəldir və bu təşkilatın

uğur qazanması üçün vacib göstəricidir. Funksional təşkilatda hər bir mütəxəssis qrupu

nisbətən ayrılmış olduqda, təşkilatın vahid məqsədini daha aydın müəyyənləşdirən ümumi

əlaqə müxtəlif işçilərinin mütəmadi qarşılıqlı fəaliyyət göstərdiyi təşkilatla

müqayisədə demək olar ki, qaçılmaz dərəcədə zəifdir.

Mükəmməl funksional təşkilatda hər bir qrupun öz vəzifələrini yerinə

yetirməsi üçün digər funksional qrupların dəstəyi tələb olunmur, lakin çox

vaxt bu belə deyildir.


20




Ünsiyyət get-gedə təşkilatlarda daha üstün xarakter aldığından ayrılmış qruplar

vəzifələrini effektiv şəkildə yerinə yetirə bilməyə və hətta müvəffəqiyyətsizliyə uğraya

bilərlər, çünki onlara yardımçı ola biləcək digər funksional qruplara ehtiyaclar və problemlər

barədə məlumat vermək üçün institusional çərçivədə qəbul edilmiş hər hansı metod mövcud

deyil. Bəzi hallarda isə digər funksional qrupların rəhbərləri “bu bizim problemimiz deyil”

deyə yardımsevər tərzdə və ya vaxtında reaksiya vermir. Əməkdaşlıq etmək üçün ehtiyac

yarandıqda əməkdaşlığın ən effektiv ola biləcəyi an artıq ötüb keçmiş olur.

Funksional təşkilatın daha bir mənfi cəhəti funksional qrupların bir-biriləri ilə əməkdaşlıq

edə bilməməsi ilə sıx əlaqəlidir ki, bu da ərazi münaqişələrinin olması ehtimalından irəli gəlir.

Bu münaqişələr məqsədlərə dair fikir ayrılığı, büdcə rəqabəti ilə və ya hər bir departament

ayrı funksional struktura malik olduqda yaxud ümumi məqsəd hissi olmadıqda eqoların

toqquşmasından irəli gələn çoxsaylı problemlərlə bağlı ola bilər.

Divizional (bölmə əsaslı) struktur

Divizional strukturun da zəif cəhətləri mövcuddur. Rəqabət aparan bölmələrdən ibarət

şirkət sağlam strateji düşüncə əvəzinə şirkətin resurslarının bölüşdürülməsi kimi məsələlərə

dair onun fikrinə təsir göstərəcək ofisdaxili mübarizəyə yol verə bilər. Beləliklə, bir bölmə

bəzən digərini sarsıtmaq üçün fəaliyyət göstərəcəkdir.


Layihələr təşkilatdan ayrı şəkildə fəaliyyət göstərir. Layihə qrupu kifayət qədər

müstəqildir və əsas diqqəti digər qruplarla yaxud şirkətin qalan hissəsi ilə əlaqələndirməyə

deyil, işlərin yerinə yetirilməsinə yönəldir. Əgər siz təşkilati struktur daxilində əlavə

əlaqələndirici funksiyanı təmin etməsəniz, bir-birinə uyğun olmadan işləyən və effektiv

şəkildə həyata keçirilən çoxlu sayda biznes komponentlərinə malik olmaq riskinə məruz

qalacaqsınız. Davamlılıq da bir problemdir. İşçilər daim hərəkətdədirlər, müxtəlif layihə

menecerlərinə hesabat verir və müxtəlif işləri yerinə yetirirlər. Bəziləri bu mühitdə

irəliləyirlər, lakin siz əmin olmalısınız ki, daim dəyişən layihə qruplarına məhz həmin növ

işçiləri təyin edirsiniz və statik (hərəkətsiz) mühitə daha çox uyğun gələnləri isə yardımçı

funksiyalar üçün saxlayın.


21





Yeni sözləri siyahıda yazın və qrupla müzakirə edin.

Qruplarla işləyin: Funksional strukturun bütün mənfi cəhətlərini seçin və onların

digər strukturlarda tətbiq edilib-edilmədiyini müzakirə edin.

Rol oyunu keçirin: Siz şirkətin menecerisiniz və iki yeni işçini şirkətinizə təqdim

edirsiniz. Şirkətinizin strukturunu, müsbət və mənfi cəhətlərini işçilərə izah edin və

onlardan sual vermələrini xahiş edin. Hər struktura aid bir rol oyunu keçirin.

Valideynlərinizdən təşkilati strukturların mənfi cəhətləri ilə rastlaşıb-

rastlaşmadıqlarını və onların qarşısını almaq üçün hansı tədbirlər gördüklərini

soruşun və nəticəni sinifdə müzakirə edin.

Qruplarla müzakirə edin: İşəgötürənlər və işçilər hər strukturun mənfi cəhətlərini

azaltmaq üçün nə edə bilərlər. Hər struktura aid 3 nümunə hazırlayın və sinifdə

müzakirə edin.

Sektorunuzda fəaliyyət göstərən tipik şirkətlərə bir və ya bir neçə dəfə səfər edin və

şirkət haqqında təqdimat hazırlayın.


22






“Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturun çatışmayan cəhətlərini təhlil

edir.”

Müxtəlif strukturların mənfi cəhətlərini müəyyən edin.

Onların nə üçün mənfi cəhət kimi səciyyələndirildiyini müzakirə edin (kimin üçün

onlar mənfi cəhət hesab olunur, nə üçün onlar mənfi cəhətdirlər).

Mənfi cəhətlərin azaldılmasına necə kömək edə biləcəyinizi izah edin.

Qrup işinizin və şirkətlərə səfərlərin nəticələrini təqdim edin.


23




2. Təlim nəticəsi 2: Səciyyəvi təşkilati strukturlarda ünsiyyət qurmağı bacarır.

2.1.1. Sektordakı səciyyəvi təşkilatlarda göstərişlərin sırasını təsvir edir.

Göstərişlər (tabeçilik sistemi) zənciri barədə nə üçün

danışmalıyıq?

Təlim nəticəsi 1-də müzakirə etdiyimiz kimi, müsbət və mənfi cəhətləri

olan müxtəlif təşkilati strukturlar mövcuddur. Bu təlim nəticəsində biz

müxtəlif strukturlarda necə ünsiyyət qurmaq məsələlərini müzakirə

edəcəyik. Siz yeni iş yerinə qədəm qoyanda ilk diqqət yetirəcəyiniz məsələlərdən biri

budur: “Kim kiminlə danışır?”

Göstərişlər zənciri (tabeçilik sistemi) nədir?

İnstansiyalar zənciri təşkilatların, o cümlədən, hərbi, dini qurumların, korporasiyaların,

dövlət idarələrinin, universitetlərin öz tabelilik (hesabatlılıq) əlaqələrini adətən necə

qurduqlarını əks etdirir. Hər bir işçi digəri qarşısında hesabat verdikdə, təşkilat boyunca

qərarlara və əlaqəyə ciddi nəzarət edilir və instansiyalar zənciri vasitəsilə ötürülür.

Əgər təşkilati struktur sxeminə baxsanız, ənənəvi instansiyalar

zəncirində prezident yaxud ən yüksək rütbəli menecer instansiyalar

zəncirində ən yüksək dərəcəli işçidir. Onlara birbaşa hesabat verən işçi

heyət sxemin ikinci sırasında, növbəti hesabat verən heyət üçüncü sırada

yer alır və beləcə, təşkilatda tabeçilik münasibətləri boyunca sona qədər

davam edir. Təşkilatın hər bir səviyyəsində mühüm qərarlar qəbul etmək

səlahiyyəti getdikcə azalır.

İnformasiya axınının, qərarların qəbul edilməsinin, hakimiyyət və səlahiyyətin təşkili üzrə

bu iyerarxiya (tabeçilik) metoduna görə təşkilatın hər bir səviyyəsi hesabat verdiyi səviyyəyə

tabedir.

Rəhbərlik və nəzarət təşkilatların iyerarxiyalar zənciri üçün xarakterikdir. Sizin işiniz

instansiyalar zəncirində nə qədər yüksəkdə yerləşərsə, sizin bir o qədər çox hakimiyyətiniz,

səlahiyyətiniz və adətən cavabdehliyiniz olar. Ənənəvi iyerarxiya (tabeçilik) strukturlarının

təşkilatlar üçün müsbət və mənfi cəhətləri vardır.


24




2.1.2. Tələbələr üçün fəaliyyətlər.

Məktəbinizin və üzvü olduğunuz digər təşkilatların göstərişlər zənciri

necədir? Göstərişlər zənciri ilə necə tanış olduğunuzu qruplarla təqdim edin və

müzakirə aparın.

Təlim nəticəsi 1-də müxtəlif strukturlarda işləmiş olduğunuz iyerarxiyalar (tabeçilik)

zəncirini təhlil edin.

Valideynlərinizdən və digər şəxslərdən təşkilatlarındakı instansiyalar zənciri barədə

soruşun.

Siz göstərişlər zəncirinə daxilsinizmi.

Nə üçün göstərişlər zəncirinizin olduğunu və instansiyalar zənciri olmadıqda nələrin

baş verəcəyini qruplarla müzakirə edin.


25






“Sektordakı səciyyəvi təşkilatlarda göstərişlərin sırasını təsvir edir.”

Göstərişlər zəncirini öz sözlərinizlə izah edin.

Təşkilatınızda nə üçün göstərişlər zənciri mövcuddur?

Sektorunuzda hansı tipik göstərişlər zənciri mövcuddur? Siz həmçinin Təlim nəticəsi

1-də işlədiyiniz şirkətlərə dair nümunələrdən istifadə edə bilərsiniz.

Bu göstərişlər zəncirlərinə dair nümunələr göstərin.


26




2.2.1. Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturda səciyyəvi ünsiyyət problemlərini təhlil edir.

Nə üçün ünsiyyət problemlərindən danışmalıyıq?

Bundan əvvəl də müzakirə etdiyimiz kimi, mükəmməl təşkilat mövcud

deyil. Belə ki, istənilən təşkilatda hər zaman ünsiyyət problemləri baş

verəcəkdir . İnsanlar müxtəlifdir və heç də bütün insanlar hamı ilə

mükəmməl ünsiyyət qura bilmirlər. Lakin, mümkün problemləri nə qədər yaxşı bilsəniz və

düşünmüş olsanız, ünsiyyət problemləri ilə rastlaşdıqda bir o qədər yaxşı hazırlıqlı olarsınız.

Göstərişlər zəncirinin müsbət cəhətləri

İnformasiyanın ötürülməsi, təlimatların verilməsi üzrə təyin edilmiş cavabdeh işçilərlə,

həmçinin səlahiyyətlərin və öhdəliklərin ötürülməsi ilə əlaqədar aydın tabeçilik

münasibətləri mövcuddur.

Hər işçinin bir rəhbəri olur ki, bu da göstərişlər zəncirində çoxsaylı nəzarətçilərin olması

problemini azaldır.

Öhdəlik və cavabdehlik aydın şəkildə təyin olunur və hər bir menecer funksiyaları yerinə

yetirən işçilər qrupuna nəzarət üzrə cavabdehdir.

İşçilərin resurslar, köməklik və ya cavab reaksiyası ilə əlaqədar müraciət edəcəkləri

şəxslərlə bağlı anlaşılmazlığı olmur.

İnsanların və münasibətlərin strukturlu, dayanıqlı və nəzarət olunan iyerarxiya (tabeçilik)

şəbəkəsində təşkili müəyyən dərəcədə sadə və təhlükəsizdir.

Göstərişlər zənciri müştərilərə və təchizatçılara qarşılıqlı münasibətdə olduqları şəxslərin

hansı qərarlar üzrə cavabdeh olması barədə məlumat verir. Təşkilatda hər bir səviyyəni

müəyyən edən vəzifələrin adları təşkilatın maraqlı tərəflərinə həmçinin səlahiyyətlər və

öhdəliklər barədə xəbər verir.

Göstərişlər zəncirinə malik təşkilatda problemlər

Göstərişlər zənciri təfəkkürü işlərin daha çox əzbərlənmiş fəaliyyətləri əhatə etdiyi,

informasiya və kommunikasiya variantlarının məhdud olduğu, qərarların qəbul edilməsi

və səlahiyyətlərin isə təşkilati struktur sxeminin ən zirvəsində və ya ona yaxın məsafədə

yerləşən bir neçə ayrı-ayrı şəxslərin əlində toplaşdığı sənaye əsrində yaranmışdır. Müasir

dövrdə təşkilatlar geniş həcmdə kommunikasiya variantlarını, intellektual cəhətdən

mürəkkəb və informasiya- əsaslı işləri sınaqdan keçirir və qərarların daha sürətlə qəbul

edilməsinə ehtiyac duyurlar. Göstərişlər zənciri, bir çox mənada bu yeni təşkilati

variantları və tələbləri ləngidir.


27




Əgər informasiyanı hər yerdə əldə etmək mümkündürsə, müxtəlif səviyyələrdə işçilər

tərəfindən qərarların və informasiyanın ötürülməsini təmin edən iyerarxiya (tabeçilik)

qaydası informasiyanın yayılması baxımından lüzumsuzdur.

Dinamik iş mühitində çevikliyə və qərarların daha sürətli qəbul edilməsinə olan tələbat

işçilərin təşkilatın bütün səviyyələri ilə birbaşa ünsiyyət qurmasını tələb edir. Əgər

müştərilərin ehtiyacları qarşılanmazsa və ya işçilərin işi zəifləyərsə, menecerin bir neçə

gün əlçatan olmasını gözləmək yolverilməzdir. İşçi öz menecerinin rəhbəri və ya təşkilatın

prezidenti ilə danışmaq imkanlarına malik olmalıdır.

Əgər bu yeni və dinamik dünyada müştərilərin çeviklik tələb etməsinə görə onların

ehtiyaclarını dərhal qarşılaya biləcək işçilərin inkişaf etdirilməsi tələb olunursa, işçilər

dərhal informasiya əldə etmək iqtidarında olmalı və nəzarət olmadan müştərilərin

ehtiyaclarının vaxtında qarşılanması üçün qərar qəbul etməlidirlər.

Vəzifələr ciddi müəyyən olunmur və mövcud gözləntilər işçilərə tələbat olan sahələrdə

səlahiyyətlərin, müstəqilliyin və qərar qəbul etmək səlahiyyətinin verilməsini təşviq edir.


28





Cütlərlə: Yuxarıdakı mətni oxuyun və hər bir ox üzrə sektorunuzda baş verə

biləcək mümkün ünsiyyət problemlərini müəyyən edin. Hər bir problemi sinfə təqdim

edin və müzakirə aparın.

Məktəbinizdə hansı ünsiyyət problemləri ilə rastlaşmısınız? Bütöv sinif üzrə qrafik

əlaqələr sxemi tərtib edin.

Valideynlərinizdən indiki və keçmiş iş yerlərindəki ünsiyyət problemləri barədə soruşun.

Sinifdə təqdim edin və müzakirə aparın.

Sektorunuzdakı işəgötürənlərdən tipik ünsiyyət problemləri barədə soruşun.


29






“Sektordakı ən ümumi təşkilati strukturda səciyyəvi ünsiyyət problemlərini

təhlil edir.”

Ünsiyyət problemini öz sözlərinizlə izah edin.


Özünüzün rast gəldiyiniz ünsiyyət problemlərinə dair nümunələr göstərin və

onları necə həll etdiyinizi izah edin.

Valideynlərinizin və digər şəxslərin iş yerindəki ünsiyyət problemlərinə dair

nümunələri təqdim edin və müzakirə aparın.


30




2.3.1. 2-ci qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən ünsiyyət

problemlərinin aradan qaldırılmasını izah edir.

Ünsiyyət problemlərini həll etməyi nə üçün öyrənməlisiniz?

Bütün iş yerlərində həmişə ünsiyyət problemləri yaşanacaqdır. Ünsiyyət

problemlərini nə qədər yaxşı bilsəniz, onlardan bir o qədər yaxşı yayına bilərsiniz. Həmçinin,

ünsiyyət problemləri yarandıqda siz onları həll etməyə kömək edə bilərsiniz. Ünsiyyət

problemlərini həll etmək səriştəsi istənilən iş yerində həmişə yüksək qiymətləndirilir!

“İş yerində 10 ən əsas ünsiyyət problemi”

Aşağıdakı mətn “İş yerində 10 ən əsas ünsiyyət problemi” adlanır. Buradakı ünsiyyət

problemləri nümunədirlər. Bu problemlərin “10 ən əsas problem” adlandırılması onların heç

də bütün şirkətlər üçün ən xarakterik problemlər olması demək deyildir.

İş yerində ünsiyyət qrup işi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İş yerində ünsiyyət

təkcə əlaqələr yaratmağa və saxlamağa deyil, həmçinin innovasiyalara kömək edir. Ünsiyyət

qurmaqla özünü rahat hiss edən işçilər müstəsna dərəcədə yeni fikirlərə malik olacaqdır.

Ünsiyyət olmadan iş yerində bəzi problemlər meydana gələcəkdir.

Standartların olmaması

İş yerində ünsiyyət problemləri standartları aşağı sala bilər, işçilərin necə və nə zaman

ünsiyyət qurmasında ardıcıllıq mövcud deyildir. Həm həmkarlar, həm də müştərilərlə

ünsiyyətdə istifadə olunan metodların standartlaşdırılması məqsədilə ünsiyyət üzrə siyasət

işləyib hazırlayın. Yalnız bir ünsiyyət növünə həddən artıq güvənməkdən çəkinin. Məsələn,

yalnız şifahi ünsiyyətdən istifadə söhbətlərin və informasiyanın izlənilməsini çətinləşdirir.

Ünsiyyət əngəlləri

Təhsil və ya təcrübədə fərqlərin olması bəzi işçilər arasında ünsiyyət

əngəllərinə səbəb olur. Müəyyən ümumi zəmin olmadan işçilər digər işçi heyət

üzvlərinin nə haqqında danışdıqlarını əlaqələndirməkdə və ya başa düşməkdə

çətinlik çəkə bilərlər. Mədəni fərqliliklər zidd məlumatlara səbəb olmaqla

qeyri-şifahi ünsiyyətdə çətinliklər törədə bilər.

İşlə bağlı və şəxsi ünsiyyətin qarışdırılması

Bəzi işçilər şəxsi həyatlarını iş yerindəki ünsiyyətlə qarışdırırlar. Şəxsi ünsiyyət ofisdə

peşəkarlıq səviyyəsini azaldır, bu da bəzən iş yerində boş söhbətlərə, əhval-ruhiyyənin aşağı

düşməsinə və hətta zəhlətökən davranışla bağlı ittihamlara gətirib çıxarır.


31




Yanlış şərhlər və fərziyyələr

Ünsiyyət şərh edilməyə açıqdır və bəzən düzgün olmayan bir şəkildə şərh edilir. İnsanlar

adətən eşitdikləri və ya oxuduqları məlumatlar əsasında düzgün eşitmiş və ya oxumuş olub-

olmadıqlarından asılı olmayaraq fərziyyələr yürüdürlər. Qeyri-verbal eyhamlar da ünsiyyətə

mane ola biləcək fərziyyələr yürütməyə səbəb olur.

Zəif dinləmə bacarıqları

İnformasiya mübadiləsi ünsiyyət prosesinin yalnız bir hissəsini təşkil

edir. Güclü dinləmə bacarıqları paylaşılan məlumatın effektiv şəkildə

ötürülməsi və başa düşülməsi baxımından vacib əhəmiyyət kəsb edir.

Həmkarlarını dinləməyi bacarmayan və ya fəal dinləyici olmağı bilməyən

işçilər informasiyanı ötürmüş olur və ya nə baş verdiyindən xəbərsiz olurlar.

Faktlara əsaslanan ünsiyyətin olmaması

İş yerində ünsiyyətin effektiv olması üçün faktlara əsaslanan ünsiyyət mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. Əgər işçilər yanlış məlumatları ötürür və ya haqqında əmin olmadıqları

informasiyanı paylaşırlarsa, onlar ehtimal ki, işlərin yerinə yetirilməsində gecikmələrə səbəb

olacaqdır. Yanlış məlumatlar və ya məlumatların düzgünlüyünü yoxlamadan paylaşan

menecerlər yəqin ki, işçiləri məyus edəcəkdir.

Ünsiyyətin genişlənməsində uğursuzluqlar

İş yerində ünsiyyətin genişlənməsi adətən digərləri ilə informasiya mübadiləsi aparan

işçilər zəncirindən asılı olur. Bəzi hallarda, informasiyanın ötürülməsi dayandırılır və

müəyyən işçilər məlumatsız qalırlar. Ünsiyyətin kəsilməsi vaxt itkisinə, iclasların

ötürülməsinə, işlərin təkrarlanması, və ya iş prosesinin digər pozulması hallarına səbəb ola

bilər.

Məxfilik

Xüsusilə iş mühitində olduqca az məlumat faktiki olaraq məxfi hesab olunur. Şifahi

ünsiyyət ofis şəraitində asanlıqla dinlənilir. E-poçt məlumatları və kompyuterdə ani

yazışmalar sındırıla bilər. Digər işçilər arxanızdan boylanaraq məxfi məlumatları oxuya

bilərlər. Sızdırılmış məxfi məlumatlar cavabdehlik probleminə səbəb olur və müəssisəyə

ziyan vura bilər.


32




Yanaşma

Mənfi münasibət iş yerində ünsiyyət prosesinə mane olur. Bəzi

hallarda, iki işçi bir-birini xoşlamaya və ya bir-birilərinə etibar etməyə

bilərlər ki, onlar ünsiyyət qurmağa cəhd göstərəndə bu, onların arasında

maneə ola bilər. Digər işçilər, bütövlükdə işə qarşı sadəcə laqeyd

davranırlar və iş yerində normal ünsiyyət zamanı söylənənlər barədə narahat olmurlar.

Ardıcıllığın olmaması

Ofis mühitində informasiya yayıldıqda, məlumatlara əsasən müxtəlif tədbirlər baş verir.

Məsələn, layihənin idarə edilməsini müzakirə etmək məqsədilə keçirilən iclasdan sonra iclas

iştirakçıları öz işlərini iclasda müzakirə olunanlara əsasən tamamlamalıdırlar. Əgər ünsiyyət

işçilərə tədbirlərin necə yerinə yetirilməsi barədə aydın təsəvvür vermirsə, siz ehtimal ki, işin

dayanmasını və ya tamamlanmamasını müşahidə edəcəksiniz.


33





Dinləmə bacarıqları nədir və onların necə təkmilləşdirilməsi haqqında

müzakirə aparın.

“10 ən əsas ünsiyyət problemi” ilə razısınızmı? Qrupda və sinifdə müzakirə edin.

Rastlaşdığınız on ünsiyyət problemindən hər biri üzrə bir nümunə tapın. Qruplarla

müzakirə edin və problemlərin həll yollarını təqdim edin.

Qiymətləndirmə meyarı 2-də həll etdiyiniz problemlərə nəzər salın və 10 problemin

necə şərh edildiyini qruplarla müzakirə edin.

Hər situasiya üzrə rollu oyunu hazırlayın. Situasiyalar tapın və rollu oyun keçirin.

Digərləri sizin problemdən necə yayına biləcəyinizi qeyd edir və sinif problemdən

yayınmağınız üçün sizə necə kömək edəcəyini müzakirə edir.

Valideynlərinizdən 10 ən əsas ünsiyyət probleminə dair nümunələr göstərmələrini

xahiş edin və onlarla problemdən yayınmaq yollarını müzakirə edin.

Sektorda fəaliyyət göstərən işçilərdən hansı ünsiyyət problemləri ilə rastlaşdıqlarını

soruşun.


34






“2-ci qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən ünsiyyət problemlərinin

aradan qaldırılmasını izah edir.”

10 ən əsas ünsiyyət probleminə dair nümunələrdən necə istifadə edəcəyiniz

haqqında nümunələr göstərin.

10 ən əsas ünsiyyət problemi ilə razı olub-olmadığınızı müzakirə edin.


Ünsiyyət problemləri haqqında öyrəndiklərinizdən gələcəkdə necə istifadə edə

biləcəyinizə dair nümunələr göstərin.


35




3. Təlim nəticəsi 3: Qruplarla səmərəli işləməyi bacarır.

3.1.1. Öz peşəsi ilə bağlı qruplarla necə işlədiyinizi izah edir.

Nə üçün qrup işində yaxşı iştirak etmək vacibdir?

Siz heç vaxt təklikdə işləməyəcəksiniz. İş yerinizdə həmişə müəyyən

növ qrupların tərkib hissəsi olacaqsınız, istər qrupda, istər şöbədə,

istərsə də digər qrup növündə.

Siz böyük ehtimalla, həmkarlarınızı seçə bilməyəcəksiniz, buna görə də hamı ilə işləməyi

bacarmanız mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məktəbdə də siz sinif yoldaşlarınızla işləməli

olduğunuz üçün artıq qrup şəklində işləmək səriştənizi özlüyündə inkişaf etdirmiş olursunuz.

Komanda işinin əhəmiyyəti

Əvvəlki dövrlərdə insanların çoxu qrup şəklində daha az olmaqla, fərdi qaydada

işləyirdilər. Əgər siz valideynlərinizdən və ya nənə-babalarınızdan soruşsanız, onlar sizə

əvvəllər mövcud olmuş iş rejimi barədə məlumat verə bilərlər.

İndiki dövrdə, getdikcə daha çox insan komanda və ya qruplar şəklində işləyir. Bu, onunla

əlaqədardır ki, qrup işinin bir çox müsbət cəhətləri var. Qrup işinin əsas səbəblərindən biri –

sinerji, yəni birgə fəaliyyətdir. Bu, əsasən 1 + 1 = 3 mənasını verir. Beləliklə, ideya ondan

ibarətdir ki, qrup yekun iş kimi daha yaxşı nəticə verə bilər. Əgər siz cütlərlə işləyirsinizsə, iki

nəticəni üst-üstə gəldikdə daha yaxşı nəticə alacaqsınız.

Siz, xüsusilə effektiv həll yolları tapmağa çalışdıqda qrup işi özünü doğruldur. Bir nəfər

problemin həlli yolunu tapmaqda çətinlik çəkir. Lakin, qrupa problemi həll etmək həvalə

edildikdə, qrup problemlə bağlı müzakirə aparır və qrupun müxtəlif üzvləri fərqli həll yolları

təklif edirlər.

Lakin, qrup işi yalnız müsbət cəhətlərdən ibarət deyil! Qrup şəklində işləməyin eyni

zamanda bəzi mənfi cəhətləri də vardır. Bəzi insanlar qrup şəklində deyil, təklikdə işləməyi

üstün tuturlar. Buna görə də, qrup işinin müsbət və mənfi cəhətlərini bilmək, qrupda işləmək

səriştənizi necə inkişaf etdirməyi bilməniz mühüm əhəmiyyət kəsb edir.


36





“Sinerji” terminini qruplarla müzakirə edin. Birgə fəaliyyəti əks etdirən

rastlaşdığınız qrup işinə dair nümunələr göstərin.

Öz peşəniz sahəsində qruplarla necə işləyəcəyinizi müəyyən edin.

Qrup işinin müsbət cəhətlərini qruplarla kollektiv şəkildə müzakirə edin. Sinifdə

təqdim edin və müzakirə aparın.

Qrup işinin mənfi cəhətlərini qruplarla kollektiv şəkildə müzakirə edin. Mənfi

cəhətlərdən yayınmaq yollarını təqdim edin, nümunələr göstərin və müzakirə aparın.

Valideynlərinizdən qrup şəklində necə işlədikləri barədə soruşun. Onlarla sorğu

aparın və əsas diqqəti mənfi cəhətlərdən yayınmaq yollarına yönəltməklə, aldığınız

nəticələri sinifdə təqdim edin.

Öz peşəniz sahəsində qrup işi üçün qrafik əlaqələr sxemi tərtib edin və təhsiliniz

müddətində buna necə hazırlaşacağınıza dair müzakirə aparın.

Ünsiyyət problemlərinin qrup işi ilə əlaqələri barədə müzakirə aparın.


37






“Öz peşəsi ilə bağlı qruplarla necə işlədiyinizi izah edir”.

Peşəniz sahənizdə qrup işini necə tətbiq edəcəksiniz?

Özünüzün və digərlərinin təcrübələrindən nümunələr gətirməklə qrup işinin müsbət

və mənfi cəhətlərini izah edin.

Sinfinizdə və gələcək işinizdə qrup işinə necə kömək edə biləcəyinizi göstərin.


38




3.2.1. Səciyyəvi qrup işlərində qrupdakıların rollarını təsvir edir.

Qrupdaxili rollar haqqında nə üçün danışmalıyıq?

Qrup bir təşkilatdır. Əvvəldə də gördüyünüz kimi, təşkilatın müxtəlif

strukturları var və təşkilatda müxtəlif rollar mövcuddur. Eyni proseslər birlikdə işləyən kiçik

qruplar üçün də xarakterikdir. Beləliklə, əgər sizin qrupdaxili rollar barədə daha çox

məlumatınız varsa, siz qrupun işinə müsbət mənada töhfə verə biləcəksiniz.

Qrupdaxili rol nədir?

'Rol' sözü şəxslərin bütövlükdə qrup daxilində davranışına və hansı funksiyanı yerinə

yetirmələrinə istinad olunur. İnsanlar qrupun fəaliyyət müddəti ərzində müxtəlif vaxtlarda

müxtəlif rollar ala bilərlər.

Özünüzü və qrupunuzu təşkil edən şəxsləri tanıyın

Aşağıdakı diaqrama baxın – ümumiyyətlə, necə insan olduğunuzu düşünürsünüz?

Göstərilən boş yerlərə qeyd edin:

1 – dəqiq mənəm

2 – bəzən mənəm

3 – nadir hallarda mənəm

Fəal insan Nə ilə isə məşğul olmalıyam.

Ünsiyyətcil insanam və

müəyyən qədər “lider” təsiri

bağışlaya bilərəm

Ünsiyyətcil insan İnsanların komandada

necə işlədiyini bilirəm.

İnsanlarla vaxt

keçirməkdən zövq

duyuram və düşünürəm

ki, yaxşı ünsiyyət

qurmağı bacarıram

Düşünən insan Əvvəlcə hər şeyi yoluna

qoymalıyam. Mən

özünəqapanıq insanam və

bir iş görməzdən əvvəl tək

qalmağı üstün tuturam.

Yaxşı ünsiyyət qurmağı

bacaran şəxs deyiləm


39




Rollara dair nümunələr:

Əlaqələndirici/Rəhbər

Ümumi məqsədi müəyyən edir, əlaqəni və inkişaf konsepsiyasını təmin edir,

məqsədləri dəqiqləşdirir, hamının cəlb olunduğunu, öhdəlik götürdüyünü və

həvəsləndirildiyini təmin edir, qrupun səylərini əlaqələndirir, qərarların qəbul edilməsini və

qrupun nailiyyətlər əldə etməsini təmin edir.

Düşünən

Məlumatları toplayır və təhlil edir, deyilənlərə qulaq asır, baş verənləri izləyir.

İdeyaları dəstəkləməzdən əvvəl bəzən sakit olur, problemi yaxşıca təhlil edir, həll yollarını

axtarır və problemləri qabaqlayır.

Uğur qazanan

Müvəffəqiyyət qazanmaq istəyir və nəticələrə doğru can atır, məqsədə doğru tez

irəliləmək istəyir, gecikmələrə qarşı səbirsizdir, ehtimallara qarşı çıxır və təkmilləşdirmə ilə

bağlı təkliflər verir, yüksək həvəs nümayiş etdirir.

Qayğı göstərən

Hamının roluna uyğun olmasına görə narahat olur, ruh yüksəkliyinə şərait yaradır və

komanda ətrafında əlaqələr yaradır, komanda əhval-ruhiyyəsini formalaşdırmağa səy

göstərir, hamını razı salmağa çalışır, hisslərə və münasibətlərə diqqət yetirir, gərginliyi

azaldır və müsbət əhval-ruhiyyəyə şərait yaradır.

İcraçı

Həmişə fəal olmaq istəyir, başqalarına kömək etmək üçün hazırdır, nailiyyətlərin əldə

edilməsini və planlara riayət edilməsini görməyə çalışır, çoxlu müzakirələrdən bezir, vaxt

itkisinə nifrət edir, tapşırığı başa çatdırmaq üçün ciddi işləyir.

Qrupun şəxsi profilini yaratdıqda, fərdlərin güclü cəhətlərini aşkara çıxaran tapşırıqlar

verin. Fəal şəxslərə xırda detalları yoxlatdırmaq və ya daha çox ‘düşünən’ qrup üzvündən

qrupun bütövlüyünü təmin etməsini gözləmək heç də yaxşı fikir olmaya bilər. Bu rollardan öz

qrupunuzda ən səmərəli şəkildə necə istifadə edəcəyinizə dair qərar verin.


40





Mətndə sizin üçün yeni olan söz və ifadələri tapın və onları bir-birinizə

izah edin.

Müxtəlif rolların müsbət cəhətlərini müəyyən edin.

Müxtəlif rolların mənfi cəhətlərini müəyyən edin.

Valideynlərinizdən və ya digər şəxslərdən qrup işində oynadıqları tipik rollar

barəsində soruşun. Qrupa təqdim edin və müzakirə aparın.

Müxtəlif rolları əks etdirən rol oyunları hazırlayın. Öz peşənizə uyğun vəziyyətdən

istifadə edin.

Əlavə mənbələrdən (internet, kitab, jurnal və s.) istifadə etməklə qrup işi üçün digər

rollar axtarıb sinifdə təqdim edin.


41






“Səciyyəvi qrup işlərində qrupdakıların rollarını təsvir edir”.

Bu qiymətləndirmə meyarında öyrəndiyiniz yeni söz və ifadələri izah edin.

Qrupdakı müxtəlif rolları öz sözlərinizlə təsvir edin.

Hər rolun müsbət və mənfi cəhətlərini müzakirə edin, öz rastlaşdığınız və ya

başqalarından eşitdiyiniz cəhətlərə dair nümunələr göstərin.

Tapdığınız və ya haqqında eşitdiyiniz digər qrup rollarına dair nümunələr göstərin.


42




3.3.1. Qrup işində öz rolunu təhlil edir.

Öz rolunuzu nə üçün təhlil etməlisiniz?

Əvvəldə də müzakirə etdiyimiz kimi, siz təhsil aldığınız müddətdə və ya işləməyə

başladıqda müxtəlif növ qruplarda fəaliyyət göstərəcəksiniz. Buna görə də özünüzü

tanımağınız çox faydalıdır. Bu, həmçinin sizə qruplarla işləmək səriştənizi necə

təkmilləşdirə biləcəyinizi müəyyən etməkdə kömək edəcəkdir.

Özünütəhlil üzrə müxtəlif metodlar

Qrup işində sizin rolunuzun özünütəhlili üçün ən faydalı metod qrup işində güclü və zəif

cəhətlərinizin təhlilinə başlamaqdır.

Güclü cəhətlər: Qrup işində nəyi yaxşı bacarırsınız?

Zəif cəhətlər: Qrup işində nəyi yaxşı bacarmırsınız?

Əgər nəyi yaxşı bacardığınızı bilirsinizsə, siz həmin sahədə daha yaxşı olmalısınız. Və nəyi

yaxşı bacarmadığınızı bilirsinizsə, təkmilləşdirməli olduğunuz sahəni də bilirsiniz! Siz,

həmçinin müxtəlif situasiyalarda müxtəlif rollar oynaya bilərsiniz.

Bütün özünütəhlil proseslərində olduğu kimi, başqalarının fikirlərini öyrənmək də

həmçinin vacibdir. Siz öz güclü və zəif cəhətləriniz haqqında bir fikirdə, başqaları isə digər

fikirdə ola bilərsiniz.


43





Qrup işində güclü və zəif cəhətlərinizdən ibarət siyahı hazırlayın. Siyahını

qrupunuza təqdim edin və bir-birinizin fikrini öyrənin. Qrupunuzun üzvləri sizin

güclü və zəif cəhətləriniz haqqında sizdən fərqli fikirdə ola bilər.

Qiymətləndirmə meyarı 2-də qrupda müxtəlif rollarla işlədiniz. İndi isə gəlin sizin

qrup daxilində adətən hansı rolları oynadığınızı öyrənək.

Əlaqələndirici/Rəhbər

Siz yuxarıdakı diaqramdan ‘fəal’ yaxud ‘ünsiyyətcil’ insan roluna üstünlük vermiş ola

bilərsiniz. Bəs bu tip sizə uyğundurmu? Digər qrup üzvləri ilə qrupda öz rolunuzu və onların

rollarını necə qiymətləndirdiyinizi müzakirə edin. ‘Fəal insanın’ və ya ‘ünsiyyətcil insanın’ bu

rolu necə inkişaf etdirəcəyi barədə düşünün. Öz fikirlərinizi digər qrup üzvlərinin fikirləri ilə

necə müqayisə edirsiniz?

Mənim üçün Qrup yoldaşım

üçün 1

Qrup yoldaşım

üçün 2

Qrup yoldaşım

üçün 3

Düşünən insan

Siz yəqin ki, yuxarıdakı diaqramdan ‘düşünən insan’ roluna üstünlük verəcəksiniz. Bu tip

sizə uyğundurmu? Digər qrup üzvləri ilə qrupda öz rolunuzu və onların rollarını necə

qiymətləndirdiyinizi müzakirə edin. ‘Fəal insanın’ və ya ‘ünsiyyətcil insanın’ bu tip insanla

necə yola gedə biləcəyi haqqında düşünün – qrup üçün yarana biləcək problemləri görə

bilirsinizmi? Öz fikirlərinizi digər qrup üzvlərinin fikirləri ilə necə müqayisə edirsiniz?


üçün 1

Qrup yoldaşım

üçün 2

Qrup yoldaşım

üçün 3


44




Uğur qazanan

Siz yuxarıdakı diaqramdan ‘fəal’ yaxud ‘düşünən’ insan roluna üstünlük vermiş ola bilərsiniz.

Bu tip sizə uyğundurmu? Digər qrup üzvləri ilə qrupda öz rolunuzu və onların rollarını necə

qiymətləndirdiyinizi müzakirə edin. Bu rolun ‘fəal’ yaxud ‘düşünən’ insan rolundan necə

fərqli ola biləcəyi barədə düşünün – baş verə biləcək problemləri görə bilirsinizmi? Öz

fikirlərinizi digər qrup üzvlərinin fikirləri ilə necə müqayisə edirsiniz?


üçün 1

Qrup yoldaşım

üçün 2

Qrup yoldaşım

üçün 3

Qayğı göstərən

Siz yuxarıdakı diaqramdan ‘ünsiyyətcil insan’ roluna üstünlük vermiş ola bilərsiniz. Bu tip

sizə uyğundurmu? Digər qrup üzvləri ilə qrupda öz rolunuzu və onların rollarını necə

qiymətləndirdiyinizi müzakirə edin. Bu rolun ‘fəal’ yaxud ‘düşünən’ insan rolundan necə

fərqli ola biləcəyi barədə düşünün – baş verə biləcək problemləri görə bilirsinizmi? Öz

fikirlərinizi digər qrup üzvlərinin fikirləri ilə necə müqayisə edirsiniz?


üçün 1

Qrup yoldaşım

üçün 2

Qrup yoldaşım

üçün 3

İcraçı

Siz yuxarıdakı diaqramdan ‘fəal’, ‘düşünən’ yaxud ‘ünsiyyətcil’ insan roluna üstünlük

vermiş ola bilərsiniz. Bu tip sizə uyğundurmu? Digər qrup üzvləri ilə qrupda öz rolunuzu və

onların rollarını necə qiymətləndirdiyinizi müzakirə edin. Bu rolun onu oynayan müxtəlif

insan tiplərindən necə fərqli ola biləcəyi barədə düşünün – baş verə biləcək problemləri

görə bilirsinizmi?


üçün 1

Qrup yoldaşım

üçün 2

Qrup yoldaşım

üçün 3


45




Sinfinizi eyni rolları oynayan qruplara bölün. Hansı problemlərlə qarşılaşdığınızı, öz

performansınızı təkmilləşdirmək üçün nə edə biləcəyinizi müzakirə edin və sinifidə

təqdim edin.

Valideynlərinizdən və digər şəxslərdən adətən hansı rol oyunları oynadıqlarını

soruşun, müsbət və mənfi cəhətləri necə müəyyən etdiklərini müzakirə edin.


46






“Qrup işində öz rolunu təhlil edir” .

Özünüzə hansı rolları verdiniz?

Qrup yoldaşlarınız sizə hansı rolları verdilər?

Müxtəlif rolların hansı xüsusiyyətləri var?

Güclü və zəif cəhətlərinizin təhlilinə dair nəticələri təqdim edin və bu nəticələrdən

gələcəkdə necə istifadə edəcəyinizi izah edin.

Müzakirələrdən nə öyrəndiniz, həmçinin tipik rolunuzun mənfi cəhətlərini azaltmaq

üçün nə edə bilərsiniz?


47




3.4.1. Öz peşəsi ilə bağlı qrup işində problemlərəin dair nümunələrini nəzərdən keçirir.

Qrup işinin tələb olunan səviyyədə işləməməsinin hansı

nəticələri ola bilər?

Müzakirə etdiyimiz kimi, getdikcə daha çoxlu sayda işçi qruplarla

fəaliyyət göstərir. Biz, həmçinin qrup işinə aid müxtəlif rollar barədə də müzakirə apardıq.

İndi də gəlin qrup işindəki problemlərə nəzər salaq. İlk olaraq, qrup işi uğurlu alınmadığı

təqdirdə birgə fəaliyyət zamanı baş verənlər barədə düşünmək lazımdır.

Siz öz təcrübələriniz barədə düşünməklə başlaya bilərsiniz. Siz işlək olmayan qrupda nə

vaxt işləmisiniz? Problem nədən ibarət idi? Kimin üçün və niyə bu, problem xarakteri

daşıyırdı?

Formal və qeyri-formal qruplar

Demək olar ki, hər bir təşkilatda şərti riayət edilməsinə

baxmayaraq, rəsmi struktur mövcuddur. Bir çox

təşkilatlarda, həmçinin qeyri-formal struktur da fəaliyyət

göstərir. Elə məqamlar olur ki, formal və qeyri-formal

struktur bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Buna görə də, hər iki

struktur növünün təfərrüatlarını başa düşmək vacibdir.

Formal struktur, ilk növbədə, rəhbərlik və tabelilərin qarşılıqlı əlaqələrini əks etdirir.

Tipik təşkilati struktur sxemi təşkilatda və ya onun müəyyən hissəsində iş yerinə aid

formal strukturu göstərir. İyerarxik strukturlu təşkilatda ən yuxarı pillədə ən yüksək

rütbəli rəhbər, daha sonra tabe menecerlər və onlara tabe olan işçilər dayanır. Təşkilati

struktur sxeminin hər bir həlqəsi ayrılıqda vəzifə adlarını, maliyyə öhdəliklərini və

səlahiyyətləri özündə birləşdirir.

Qeyri-formal strukturlar adətən sosial və layihə qrupları ətrafında formalaşır. Çünki

bu strukturlar yoldaşlıq münasibətlərinə əsaslanır. Burada adətən ayrı-ayrı şəxslərdən

daha tez cavab əldə etmək mümkündür. Bu, insanların vaxtına və səylərinə qənaət

etməsinə kömək edir və beləliklə, qeyri-formal strukturda işləməyi daha da asanlaşdırır.

Formal struktur artıq effektiv olmadıqda, insanlar qeyri-formal struktura etibar edirlər,

belə ki, bu, adətən təşkilat böyüdükdə və ya dəyişdikdə baş verir, lakin iyerarxiya və ya iş

qrupları yenidən qiymətləndirilmir.


48




Formal və qeyri-formal qrupların müsbət və mənfi cəhətləri

Formal təşkilati strukturun başlıca üstünlüyü ondan ibarətdir ki, burada kimin kimə görə

cavabdeh olması ilə bağlı sual yaranmır. Formal strukturlar asanlıqla başa düşülür və

konkret norma və qaydalarla qorunub saxlanır. Formal təşkilati struktur yanlış

anlaşılmaya səbəb olan proseslərə və prosedurlara az yer ayırır. Buna baxmayaraq,

formal təşkilati strukturun ən böyük mənfi cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki,

bürokratiya təbəqələri qərarların qəbul edilməsi prosesinə mane ola bilər.

Qeyri-formal təşkilati strukturun ən əsas müsbət cəhəti onun daim inkişafda olması

və tez dəyişən situasiyalara asanlıqla reaksiya verə bilməsindən ibarətdir. Qeyri-formal

qruplar üzrə aAmerikalı ekspert Jon Katzenbax deyir: "Təşkilati struktur sxemlərini və

birbaşa hesabatları unudun, öz şəbəkənizdə lazımi adamları (mütəxəssisləri) müəyyən

edin". Qeyri-formal təşkilati strukturların da öz mənfi cəhətləri var. Məsələn, bu

strukturlarda qurulan ünsiyyət adətən düzgün şərh edilmir. Qeyri-formal qrup

mentaliteti təşkilat daxilində boş söhbətlərə (dedi-qoduya) və yanlış anlaşılmanın

yayılmasına şərait yaradır. Nəhayət, neqativ korporativ mədəniyyət daxilində mövcud

olan qeyri-formal təşkilati struktur işçilərin zəruri dəyişikliklərə müqavimət göstərərək

özlərini rahat hiss etdikləri bir mühit yarada bilər.


49





Siz hansı problemlərlə rastlaşmısınız? Qrupa təqdim edin, sinifdə müzakirə

aparın.

Problemlərdən biri üzrə rol oyunu hazırlayın. Rol oyununu keçirin və onun nə üçün

problem olması, kimin üçün problem olması və problemin nəticəsi barədə müzakirə

aparın.

Məktəbinizdə və ya sinfinizdə hansı formal və qeyri-formal qrupların olduğunu və

bunun qrup işinə təsir edib-etməməsini müəyyən edin.

Valideynlərinizdən və digər şəxslərdən formal və qeyri-formal qruplarla necə

rastlaşdıqlarını və bunun qrup işində problemlərə səbəb olub-olmadığını soruşun.

Sinifdə təqdim edin.

Bu sektordakı şirkətdə fəaliyyət göstərən şəxslə sorğu aparın: Onlar qrup işində hansı

problemlərlə rastlaşır? Sinfə təqdim edin.


50






“Öz peşəsi ilə bağlı qrup işində problemlərin dair nümunələrini nəzərdən

keçirir”.

Qrup işində hansı növ problemlərlə rastlaşdığınızı və bu problemlərin hansı nəticələr

verdiyini söyləyin.

Formal və qeyri-formal qrupların mənasını öz sözlərinizlə izah edin və nümunələr

göstərin.

Qrup işindəki problemlər, formal və qeyri-formal qruplar haqqında başqaları ilə

apardığınız sorğudan öyrəndiklərinizi təqdim edin.


51




3.5.1. 4-cü qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən problemlərin həllinə necə kömək edə

biləcəyinizi təsvir edir.

Qrup işindəki problemlərin həllinə nə üçün kömək etməlisiniz?

Siz böyük ehtimalla, bu və ya digər şəkildə qrup işinə cəlb olunacaq və

eyni zamanda, problemlərlə rastlaşacaqsınız. Bu modul müddətində, siz

təşkilati strukturlar, ünsiyyət və qruplarla necə işləmək haqqında öyrəndiniz. Beləliklə, bu

qiymətləndirmə meyarında, siz qrup işi problemlərini daha yaxşı həll edə bilmək üçün əsas

diqqəti bütün bu vasitələrdən necə istifadə edəcəyinizə yönəltməlisiniz.

Komanda normaları nədir?

Komanda normalarını müəyyən etməyin yollarından biri qrupda

fərdi davranışları tənzimləyən söylənməmiş və adətən yazılmamış

qeyri-formal qaydalar toplusudur. Komanda normaları qrupdan və

qrup üçün vacib olan məsələlərdən asılı olaraq dəyişir. Komanda

normaları olmadan ayrı-ayrı şəxslərin sosial situasiyalarda necə

hərəkət edəcəklərindən anlayışları olmaz.

Komanda normaları komanda tərəfindən komanda üzvlərinin bir-birilərilə və komandaya

daxil olmayan kənar işçilərlə qarşılıqlı əlaqəsini formalaşdırmaq üçün müəyyən edilmiş

qaydalar və ya təlimatlar toplusudur. Komanda normaları komandanın iclasında işlənib

hazırlana bilər. Komanda əlavə təlimatlara ehtiyac olduğunu gördükdə, bu normalara

yenilərini əlavə edə bilər. Komanda normaları işlənib hazırlandıqdan sonra komanda

üzvlərinin davranışını idarə etmək, onların bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəsini qiymətləndirmək

məqsədilə istifadə olunur. Bu normalar komanda üzvlərinə bir-birilərini hər hansı uğursuz və

ya komandanın uğurlarına mənfi təsir göstərəcək davranışa görə tənqid etməyə imkan verir.

Beləliklə, münasibətləri tənzimləyən normalar olmadan, komandada insanlararası mümkün

problemlər baş verə bilər. Komanda üzvlərinin çoxu layihəyə və ya komandanın uğuruna

qəsdən ziyan vurmaq niyyətində deyil. Lakin, qarşılıqlı əlaqə üzrə razılaşdırılmış çərçivənin

olmaması yanlış anlaşılmalara və neqativ münaqişələrə imkan yaradır.

Komandalarda, adətən insanlararası ünsiyyət və qarşılıqlı əlaqələr üzrə konkret

komponentlərlə bağlı problem yaşanır. Komandanın uğur qazanması üçün siz bu sahələr

üzrə normalar işləyib hazırlamaq istəyəcəksiniz. Bunlar komanda normalarını tərtib edərkən

yerinə yetirməli olduğunuz tədbirlərdir. Bundan əlavə, aşağıda insanlararası və


52




komandadaxili qarşılıqlı əlaqələrin daha vacib aspektləri üzrə bir sıra sahələrdə nümunəvi

komanda normaları verilmişdir.

Komandanın üzvləri həmkardırlar: bütün komanda üzvləri bərabərdir; hər bir komanda

üzvünün fikri diqqətlə nəzərdən keçiriləcəkdir; hər bir komanda üzvü bütün öhdəlikləri

razılaşdırılmış lazımi vaxtda yerinə yetirəcəkdir; hər bir komanda üzvü müntəzəm olaraq

komanda üzvlərinin komanda normalarına riayət edib-etməməsini qiymətləndirəcəkdir.

Komanda üzvləri arasında ünsiyyət: komanda üzvləri bir-birilərilə hörmətlə danışacaq,

bir-birilərilə yüksək səslə danışmayacaq, komandanın dəstəyini müsbət şəkildə etiraf

edəcək və minnətdarlığını bildirəcəkdir.

Komanda üzvlərinin iclaslar zamanı qarşılıqlı əlaqəsi: komandanı üzvləri bir-birilərinin

sözünü kəsmədən dinləyəcək, tərəfkeşlik və ya zidd söhbətlər etməyəcək; iclasların

səmərəli keçməsi üçün qaydalara əməl edəcək, iclaslara vaxtında gələcək; proqram

(gündəlik) əsasında fəaliyyət göstərəcək; hər iclasda protokol tərtib edəcək; iclasları

vaxtında başa çatdıracaqdır.

Komandanın təşkili və funksiyası: rəhbərlik növbəli şəkildə həyata keçiriləcəkdir.

Komandanın menecerlər daxil olmaqla digər işçilərlə ünsiyyəti: komanda üzvləri nə

haqqında və nə vaxt ünsiyyət quracaqlarının razılaşdırılmasından əmin olmalıdırlar;

komanda üzvləri haqqında şikayətlərə ilk növbədə komandada baxılacaqdır.

Komanda probleminin həll edilməsi, münaqişələrin həlli və qərarların qəbul

edilməsi: komanda üzvləri konsensus əsasında qərar qəbul edəcəklər, lakin konsensus

vaxtında əldə edilmədikdə qərarlar səs çoxluğu ilə qəbul ediləcəkdir; münaqişələr

bilavasitə münaqişəyə səbəb olan şəxslərin iştirakı ilə həll ediləcəkdir.

Komanda normaları komandanın uğurlu fəaliyyəti üçün komandanın zəruri hesab etdiyi

mövzuları əhatə edəcəkdir. Bir neçə norma ilə başlayın və zəruri olduqda, yenilərini əlavə

edin. Komanda normalarının komanda üzvlərinə öz öhdəliklərini xatırladan ünvana

yazılmasını və ya göndərilməsini təmin edin.


53





Fərdi:

Ailənizdən, dostlarınızdan, məktəbdən, asudə vaxt

fəaliyyətlərindən və işinizdən sizə məlum olan qrup normaları haqqında düşünün.

Onlar haqqında qısaca danışmağa çalışın. Məsələn, Ailəmizdə biz……

Komanda normaları mövcud olmadığı vaxtlarda hansı problemlərlə üzləşdiyiniz

barədə düşünün və onlar haqqında qısaca danışın.

Valideynlərinizdən öz iş yerlərindəki komanda normaları barədə müsahibə götürün.

Öz peşəniz sahəsində ən tipik komanda normalarını təsvir edin.

Qruplarla:

Yuxarıdakı sahələrdən hər biri üzrə sinfinizin istifadə edə biləcəyi qrup normalarına

dair nümunələr hazırlayın.

Bu normaları bir-birinizə təqdim edin və hər sahəyə dair 3 normanı qəbul edin.

Rol oyunu keçirin: Qrupda bir nəfər liderdir və o, qrupla birlikdə komanda

normalarını hazırlamalıdır. Qrup rollarının hər biri oynanılır və onlar hamısı qəbul

etmək istədikləri komanda normalarına dair 3 nümunə hazırlamalıdırlar.


54






“4-cü qiymətləndirmə meyarında müəyyən edilən problemlərin həllinə necə

kömək edə biləcəyinizi təsvir edir”.

Komanda normalarının mənasını izah edin.

Gündəlik və məktəb həyatınızda sizə məlum olan formal və qeyri-formal komanda

normalarına dair nümunələr göstərin.

Bu qiymətləndirmə meyarında işlədiyiniz komanda normalarına dair nümunələri

söyləyin və onların qiymətləndirmə meyarı 4-də göstərilən problemlərin həllinə necə

kömək edəcəyi barədə düşündüyünüzü şərh edin.

İşinizdən təşkilati strukturlar, ünsiyyətlə əlaqədar necə istifadə edə biləcəyiniz və

qrup işi sahəsində problemlərin həll məqsədilə qruplarla necə işləyəcəyiniz barədə

danışın.


55




4. Təlim nəticəsi 4: Azərbaycan cəmiyyətində səmərəli işləməyi bacarır

4.1.1. Azərbaycan vətəndaşı kimi özünə müvafiq olan qanunları

müəyyən edir.

Vətəndaşlıq anlayışı

Biz hamımız fərd kimi doğulub, şəxsiyyət kimi fəaliyyət göstərərək təhsil-tərbiyə və əmək proseslərində vətəndaş hazırlığı keçirik. Vətəndaş dedikdə, bilavasitə vətənə, dövlətə sədaqətlə xidmət edən, mənəvi keyfiyyətlərə malik olan insan başa düşülür (şəkil 4.1.).

Vətəndaşlıq anlayışı çoxşaxəlidir. İnsan ailə üzvü, dost və yoldaş, müəyyən sosial qrupun, siyasi partiyanın və ya cəmiyyətin nümayəndəsi rollarında eyni zamanda çıxış edə bilər və ya etməyə bilər. Amma elə rol da vardır ki, bu bizim hər birimiz üçün ümumidir. Bu vətəndaş roludur. Biz bəzən tanımadığımız adamlara ”vətəndaş” deyə müraciət edirik. Yaxud təyyarə limanında diktor elan verərkən ilk növbədə “vətəndaş sərnişinlər” ifadəsini işlədir. Dövlət Yol Polisi yol hərəkəti qaydalarını pozan nəqliyyat vasitəsini saxladıqda “vətəndaş, sənədlərinizi təqdim edin" deyə müraciət edir. Beləliklə, vətəndaş - qanunla müəyyənləşdirilmiş hüquqlardan istifadə edən və dövlət qarşısında öhdəliyi olan şəxsə deyilir. Eyni zamanda, vətəndaşlıq -dövlət və vətəndaş arasındakı münasibətləri hüquqi cəhətdən rəsmiləşdirir və onların qarşılıqlı hüquq və vəzifələrini nəzərdə tutur.

Şəkil 4.1. Vətəndaşlar


56




Azərbaycan Respublikasının Vətəndaşlığı

Kim Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayılır?

Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığının əsasları Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyi ilə müəyyən olunmuşdur. Vətəndaşlıq hüququ Azərbaycan

Respublikası Konstitusiyasının 52-ci maddəsində təsbit olunmuşdur. Burada göstərilir

ki, Azərbaycan dövlətinə mənsub olan, onunla siyasi hüquqi bağlılığı, habelə qarşılıqlı

hüquq və vəzifələri olan şəxs Azərbaycan Respublikasının vətəndaşıdır. Bu şəxslər

kimdir?

Azərbaycan Respublikası ərazisində doğulanlar;

Valideynləri və ya onlardan biri Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olanlar;

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığını qəbul edənlər;

Sizin hər birinizin Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı olaraq hüquqlarınız,

azadlıqlarınız və vəzifələriniz bərabərdir. Məsələn, istər Azərbaycan Respublikasında

doğulmuş azərbaycanlı, istərsə də qaradərili irqdən olub Azərbaycan Respublikası

vətəndaşlığını qəbul edən şəxs hüquqca bərabərdir. Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasına əsasən, Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı heç bir halda

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığından məhrum edilə bilməz (maddə 53).

Bundan əlavə, o heç bir halda Azərbaycan Respublikasından qovula və ya xarici

dövlətə verilə bilməz. Konstitusiyamızda göstərilir ki, Azərbaycan Respublikası onun

ərazisindən kənarda müvəqqəti və ya daimi yaşayan Azərbaycan Respublikası

vətəndaşlarının hüquqi müdafiəsinə təminat verir və onlara hamilik edir. Azərbaycan

dövləti öz orqanlarının və vəzifəli şəxslərinin simasında Azərbaycan Respublikası

vətəndaşları qarşısında onların hüququnun təminatı üçün məsuliyyət daşıyır.

Azərbaycan Respublikasının dövlət orqanları, xarici dövlətlərdəki və beynəlxalq

təşkilatlardakı diplomatik nümayəndəlikləri və konsulluqları ölkəmizdən kənarda

müvəqqəti və ya daimi yaşayan vətəndaşlarımızın pozulmuş hüquqlarının bərpası

üçün tədbirlər görməyə borcludurlar.

Valideynlərindən biri Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığından çıxarsa, digəri isə

Azərbaycan Respublikası vətəndaşlığında qalarsa, uşaq Azərbaycan Respublikasının

vətəndaşlığını saxlayır.

Azərbaycan Respublikasının qanunlarına görə, bizdə ikili vətəndaşlığa, yəni

Azərbaycan Respublikası vətəndaşının ikinci bir dövlətin vətəndaşı olmasına icazə

verilmir.

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlığı aşağıdakı sənədlərlə təsdiq olunur:

1) Doğum haqqında şəhadətnamə;

2) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının şəxsiyyət vəsiqəsi; (ölkə daxilində

Azərbaycan Respublikası vətəndaşının şəxsiyyətini təsdiq edən sənəddir) şəkil 4.2.

3) Azərbaycan Respublikası vətəndaşının pasportu; (Azərbaycan Respublikası

vətəndaşının pasportu ölkədən kənarda şəxsiyyəti təsdiq edən sənəddir) şəkil 4.3.


57




Şəkil 4.2. Şəxsiyyət vəsiqəsi

Şəkil 4.3. Ümumvətəndaş pasportu

Qanun nədir?

Qanun ən mühüm hüquq normalarını təsbit edən dövlət sənədidir. Qanun

cəmiyyətdə yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyir və insanları hüquq

pozuntusudan qoruyur. Eyni zamanda qoyulan qadağalara əməl etməyən şəxslərin

cəzalandırılmasını müəyyən edir. Qanunun ən yüksək (ali) hüquqi qüvvəsi, ilk

növbədə, onun qətiliyində təzahür edir. Belə ki, qanunu qanunverici orqandan başqa

heç bir başqa dövlət orqanı və ya ictimai təşkilat ləğv edə və ya dəyişə bilməz.

Qanunlar vaciblik dərəcəsinə və tənzimlənən ictimai münasibətlərin xarakterinə görə

konstitusiya qanunlarına, məcəllələrə və adi qanunlara bölünür.


58




Şəkil 4.4. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası

Şəkil 4.5. Əmək Məcəlləsi

Konstitusiya qanunları - konstitusiyanın ayrılmaz tərkib hissəsi sayılır və hüquqi

qüvvəsinə görə adi qanunlardan üstündür (şəkil 4.4.). Məcəllə- ictimai

münasibətlərin müəyyən sahəsini tənzimləyən vahid sistemləşdirilmiş qanunvericilik

aktıdır (məsələn, əmək məcəlləsi şəkil 4.5). Adi qanunlar isə konstitusiya əsasında

qəbul olunur. Vvə konstitusiyanın icra qaydasını tənzimləyir. Azərbaycan

Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli

Məclisi həyata keçirir. Ali qanunverici orqanın - Milli Məclisin qəbul etdiyi qanun

ölkənin prezidentindən tutmuş sıravi şəxslərə qədər hamımız üçün məcburidir.

Qanunun ən yüksək (ali) hüquqi qüvvəsi, ilk növbədə, onun qətiliyində təzahür edir.

Siz, bir Azərbaycan vətəndaşı kimi ilk öncə aşağıdakı anlayışları (qanunları) bilməli və

ondan irəli gələn öhdəlikləri yerinə yetirməlisiniz:

Dövlət rəmzləri - hər bir dövlətin müstəqilliyini ifadə edən atributları mövcuddur.

Konstitusiyamızın 75-ci maddəsinə əsasən hər bir vətəndaş Azərbaycan

Respublikasının dövlət rəmzlərinə bayrağına (şəkil 4.6.), gerbinə (şəkil 4.7.) və

himninə hörmət etməlidir. Bizim hər birimiz dövlət rəmzlərinə hörmətlə

yanaşmalı və onların adını uca tutmalıyıq.


59




Şəkil 4.6. Azərbaycan Respublikasının Dövlət bayrağı

Şəkil 4.7. Azərbaycan Respublikasının Dövlət gerbi

Vətəni müdafiə - Konstitusiyamızın 76-cı maddəsinə əsasən vətəni müdafiə hər bir

vətəndaşın borcudur. Vətənin müdafiəsi də iştirak etmək və hərbi xidmət hər bir

vətəndaşın hüquqi vəzifəsi olmaqla yanaşı, həm də onun müqəddəs borcudur.

Dövlətin əsasları. Bura daxildir: - Azərbaycan dövləti, Azərbaycan dövlətinin başçısı,

ərazi, dövlət dili, din, mülkiyyət, silahlı qüvvələr, ailə, uşaqlar və dövlət, sosial,

iqtisadi inkişaf və dövlət, pul vahidi, təhsil və s. haqqında qanunlar.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi aşağıdakı formada həyata keçirilir:

-qanunverici hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi həyata keçirir.

-icra hakimiyyəti Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə mənsubdur.

-məhkəmə hakimiyyətini Azərbaycan Respublikasının məhkəmələri həyata keçirir.

4.1.2.Tələbələr üçün fəaliyyətlər

“Vətəndaşlıq” anlayışını necə başa düşdüyünüzü rollu oyun üsulundan istifadə

edərək nümayiş etdirin.

Nümunə: Bir xarici turistin azərbaycanlı vətəndaşdan “Azərbaycanda vətəndaşlığı

təsdiq edən sənədlər” haqqında məlumat alması fonunda rollu oyunu səhnələşdirin.

“Azərbaycan Respublikasının Vətəndaşlığı” mövzusu haqqında esse hazırlayın.

Yazdığınız esseləri digər yoldaşlarınıza ötürərək onların mövzu haqqında fikirlərini

öyrənin.

Aşağıdakı cədvələ əsasən doğum haqqında şəhadətnamə, şəxsiyyət vəsiqəsi və

pasport haqqında məlumatlarınızı qeyd edin.

Mövzunun adı

Bilik Tətbiq Nəticə

Doğum haqqında şəhadətnamə

Şəxsiyyət vəsiqəsi

Pasport


60




Venn diaqramından istifadə edərək icra hakimiyyəti ilə qanunverici hakimiyyətin

oxşar və fərqli cəhətlərini qeyd edin.

Valideynlərinizdən “əsl vətəndaş olmaq üçün hansı keyfiyyətlərə malik olmaq

lazımdır?” mövzusu haqqında müsahibə götürün. Sonra müsahibənizdə

ümumiləşdirmələr apararaq, nəticəni tələbə yoldaşlarınızla müzakirə edin.

Sinfi 2 qrupa bölün. Hər iki qrupa iri ağ kağızda “Dövlət rəmzləri haqqında bildiklərinizi qeyd edin”, digər qrupa isə “Dövlətin əsaslarına daxil olan qanunları yazın” tapşırıqları verilir. Verilmiş 20 dəqiqə ərzində qruplar tədqiqat aparmalı, verilmiş tapşırıqları yerinə yetirməlidirlər. Vaxt bitdikdən sonra hər iki qrup tərəfindən seçilmiş liderlər öz təqdimatların nümayiş etdirərək, müzakirələr təşkil etməlidirlər.

Azərbaycan Respublikası dövlətinin öz vətəndaşlarının vətəndaşlıq hüququnu qorumaq üçün həyata keçirdiyi siyasəti təhlil edin.

Klaster üsulundan istifadə edərək “vətəndaşlıq” haqqında biliklərinizi qeyd edin.

Əlavə resurslardan istifadə edərək “Konstitusiya” haqqında təqdimat hazırlayın. Nümunə: siz burada xarici ölkələrin Konstitusiyası ilə Azərbaycan Konstitusiyasını müqayisə edə bilərsiniz.

“Hakimiyyətin bölünməsi prinsipləri” mövzusu ilə bağlı müzakirə təşkil edin.


61




4.1.3.Qiymətləndirmə


“Azərbaycan vətəndaşı kimi özünə müvafiq olan qanunları müəyyən edir”

Vətəndaş dedikdə nə başa düşürsünüz?

Əsl vətəndaş olmaq üçün nələri bilməliyik?

Kimlər Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı sayılır?

Vətəndaşlığı müəyyən edən sənədləri göstərin.

Şəxsiyyət vəsiqəsi və ümumvətəndaş pasportu almağın əhəmiyyətini izah edin.

Qanunun başqa dövlət sənədlərindən fərqini izah edin.

Qanunu bilməyin əhəmiyyətini sübut edin.

Qanun və dövlət bu anlayışları fərqləndirin.

Bildiyiniz qanunlara dair 3 nümunə göstərin.

Hakimiyyətin bölünməsi prinsipi haqqında nə deyə bilərsiniz?

Azərbaycan Respublikasında icra hakimiyyəti kimə məxsusdur?

Azərbaycan Respublikasında qanunvericilik hakimiyyətini hansı orqan həyata

keçirir?

Azərbaycan Respublikasında məhkəmə hakimiyyətini hansı orqan həyata keçirir?

Konstitusiya nədir və nə deməkdir?


62




4.2.1. Azərbaycan vətəndaşı kimi öz hüquqlarını izah edir

Hüquq nədir? Biz tez-tez əhali içərisində

yayılan “mənim hüququm var”, ”hüququmu tələb edirəm”, “sənin bunu etməyə hüququn yoxdur” və sair kimi işlədilən ifadələrin şahidi oluruq. Bəs nədir hüquq? Biz onun necə başa düşürük?

Hüquq dövlət yarandığı zamanlarda onunla eyni vaxtlarda mövcud olmuşdur.

Hüquq ərəbcə haqq deməkdir. Haqq isə doğru, gerçək deməkdir. Hüquq-pozitiv və normativ hüquq nəzəriyyəsinə görə ictimai münasibətləri tənzimləyən, dövlətin müəyyənləşdirdiyi və sanksiyalaşdırdığı, dövlət tərəfindən qorunan, ümumməcburi davranış qaydalarının məcmusu, liberal hüquq nəzəriyyəsinə görə isə hər bir şəxs üçün bərabər azadlıq, ədaləti özündə əks etdirən norma və qaydaların məcmusudur.

Cəmiyyət insan hüquqlarını dövlətə qarşı irəli sürür. Dövlət isə bu hüquqları qanunla

ifadə edir. Hüquq qanun şəklində insanlara görünəndə hüquqlarını tanıyırlar. Qanun

həm vətəndaşların hüquqlarını ifadə edir, həm də onu (bu hüquqları) qoruyur. Məsələn,

təhsil almaq, oxumaq bizim əsas hüquqlarımızdan biridir. Konstitusiyamızın 42-ci

maddəsinə əsasən hər bir vətəndaşın təhsil almaq hüququ vardır. Bu qanuna əsasən heç

bir kəs sizin təhsil almaq hüququnuzu məhdudlaşdıra bilməz. Çünki dövlət sizin təhsil

hüququnuzu təmin edir. Eyni zamanda, misal çəkə bilərik ki, azadlıq hüququ hər bir

vətəndaşa şamil edilir. Bizim bu hüququmuz qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada

tutulma, həbsəalma və ya azadlıqdan məhrumetmə yolu ilə məhdudlaşdırıla bilər.

Burdan belə nəticəyə gələ bilərik ki, siz öz hüquqlarınızı bilməlisiniz və bu hüquqlardan

irəli gələn qanunları öyrənərək özünüzü müdafiə etməyi bacarmalısınız.

İnsanın hüquq mədəniyyəti Cəmiyyətdə qüvvədə olan qanunlar hər bir şəxsin hüquqlarını müdafiə edir. Siz

ümumi maraqlardan çıxış edərək problemin həllinə konstruktiv yanaşmağı öyrənməlisiniz. Siz, yalnız o zaman başqalarının hüquqlarına hörmət bəsləyəcəksiniz ki, özünüzə hörmət etməyi bacarsanız. Həm də insanın hüquqlarını öyrənməklə siz özünüz də müstəqillik hisslərinin və öz gücünüzə olan inamın möhkəmləndirilməsinə nail olacaqsınız. Ona görə də hüquqi dövlət quruculuğu şəraitində əhalinin hüquqi və siyasi mədəniyyətə yiyələnməsi çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Heç kim özünün qanundan güclü, üstün olduğunu sübut etməyə çalışmamalıdır. Əslində bütün münaqişələr qanunların pozulması ilə başlayır. Məhz buna görə də bütün vətəndaşlar qanunun aliliyini və insan hüquqlarını müqəddəs bilməli, yalnız həqiqətə xidmət ruhunda tərbiyə olunmalıdırlar.


63




Azərbaycanda insan və vətəndaşın hüquqları və azadlıqları

“Iİnsan Hüquqları haqqında Ümumi Bəyannamə”nin birinci maddəsində deyilir ki, bütün insanlar azad, hüquq və ləyaqətlərini görə bərabər doğulurlar. Onlar idrak və vicdana malikdirlər. Ona görə də bir-biri ilə qardaşlıq ruhunda davranmalıdırlar. Iİnsan ləyaqətinin müdafiəsini təmin edən, habelə insanın ləyaqətlə yaşaması üçün zəruri tələbatların həyata keçirilməsinə kömək edən əsas norma və prinsiplər - insan hüquqlarına aid edilir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 24-cü maddəsinə əsasən, hər kəsin doğulduğu andan pozulmaz, ayrılmaz hüquqları və azadlıqları vardır.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əsasən insan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarına aşağıdakılar (sxem 4.1.) aid edilir:

Sxem 4.1. Iİnsan və vətəndaş hüquqları və azadlıqları heç bir şəkildə ləğv edilə və ya məhdudlaşdırıla bilməz. Bu hüquq və azadlıqlar hər şeydən yüksəkdə durur.

Azərbaycanda insan və vətəndaşın hüquqları və azadlıqları

Azadlıq

hüququ

Nigah hüququ

Vətəndaşlıq hüququ

Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq

hüququ

Mülkiyyət hüququ

Əmək hüququ

Təhsil hüququ

Fikir, söz, vicdan azadlığı

Təhlükəsiz yaşamaq hüququ

Tətil hüququ

Mənzil hüququ

Şəxsi toxunulmazlıq

hüququ

Iİstirahət

hüququ

Şərəf və ləyaqətin qorunması

hüququ

Ana dilindən istifadə hüququ

Mənzil toxunulmazlığı

hüququ

Sosial təminat hüququ

Milli mənsubiyyət hüququ

Bərabərlik hüququ

Yaşamaq

hüququ


64





Sinfi 3-5 nəfərdən ibarət qruplara bölün. Iİri ağ kağızda “Azərbaycanda insan və vətəndaşın hüquqları”-na dair bildiklərinizi qeyd edin tapşırığı verilir. Kağızı saat əqrəbi istiqamətində digər qruplara ötürün. “Karusel” üsulundan istifadə edərək tapşırıq verilmiş kağızı bütün qruplara ötürərək axırda öz qrupuna qaytarın. Sonda təqdimatı yazı lövhəsinə yapışdırın. Müzakirələr edib, ümumiləşdirmələr aparın.

Rollu oyun üsulundan istifadə edərək, hər hansı bir hüququnuzu məsələn, təhsil hüququnuzu nümayiş etdirin.

Klaster (şaxələndirmə) üsulundan istifadə edərək öz hüquqlarınızı qeyd edin.

“Öz hüquqlarınızdan istifadə edə bilirsinizmi?“ mövzusu ətrafında debat təşkil edin.

“Şəxsi toxunulmazlıq hüququ” anlayışını müzakirə və təhlil edin.

Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlarının hüquq və azadlıqlarını təsnif edin: a) siyasi hüquqlar, b) sosial-iqtisadi hüquqlar.

Hüquq haqqında geniş məlumat almaq üçün məktəbə hüquqşünas dəvət edin. Ondan müsahibə götürəcəyiniz sualları əvvəldən tərtib edin.

?

təhsil hüququ

yaşamaq hüququ

?

?


65




- Sizin peşəniz üçün əsas bilik

mənbəyi nədir? - Hüququmuzu tətbiq etmək üçün hansı bacarıqlara malik olmalıyıq? - Iİnsan hüquqlarına dair hansı yanaşmalar mövcuddur?

Müsahibə bitdikdən sonra ümumiləşdirmələr apararaq, hesabat hazırlayın.

“Iİnsan hüquqları”-na dair esse hazırlayın.

“Cəmiyyətlə şəxsiyyət arasındakı münasibətlər” mövzusu ətrafında diskussiya təşkil edin.

Azərbaycanın insan hüquqları ilə başqa dövlətlərin insan və vətəndaş hüquqlarını müqayisə edərək cədvəl qurun.


66





Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı: “Azərbaycan vətəndaşı kimi öz hüquqlarını izah edir”.

Hüquq anlayışını necə başa düşdüyünüzü izah edin.

Hüquq və azadlıqlar sahəsində dövlət hansı məsuliyyəti daşıyır?

Azadlıq və şəxsi toxunulmazlıq hüququnun mahiyyətini izah edin.

Hüquqi və təbii hüquqların bir- birindən fərqi nədir?

Hüquq mədəniyyətinin mahiyyətini aydınlaşdırın.

Konstitusiya ilə vətəndaşlara hansı azadlıqlar verilib?

Iİnsan hüquqlarına aid olan hüquqları sadalayın.

Öz hüquqlarınıza dair 3 nümunə göstərin.

Təhsil sahəsində hansı hüquqlarınızdan istifadə edirsiniz?

Azərbaycanda insan hüquqlarının və azadlıqlarının pozulmamasına nail olmaq üçün hansı işlər görülmüşdür?

Bəşəriyyətin insan hüquqlarına çox diqqət yetirməsinin səbəbini izah edin.


67




4.3.1. Azərbaycanda bir işçi kimi öz peşəsi üçün müvafiq olan qanunları nəzərdən keçirir

Əmək nədir?

Iİnsan dünyanın ən ali varlığıdır. İnsanı aliləşdirən amillərdən ən əsası əməkdir. Ən qədim zamanlardan müasir dövrlərə qədər nəzər

salsaq görərik ki, insanlar öz zəhmətləri ilə nələrə qadir olublar. Müasir dövrdə tibbin, texnikanın, təhsilin bu səviyyəyə gəlib çatması insan əməyinin bəhrəsidir. Iİnsanın bacarmadığı iş demək olar ki, yoxdur. Fiziki və ya zehni, hər hansı bir işə başlamamışdan əvvəl o adama çox çətin gəlir. Lakin işə başlayandan sonra insan işə necə qalib gəldiyini görür. Əmək insanı həm ucaldır, həm də inkişaf etdirir. Iİşlə məşğul olan insan heç kimə möhtac olmur. Əmək vasitəsi ilə insan özü ilə təbiət arasında münasibətləri tənzimləyir. Əmək prosesində təbiəti dəyişməklə insan özünü də dəyişir, yeni imkanlarını üzə çıxardır.

Əmək - insanın məqsədyönlü, şüurlu fəaliyyətidir. Hər bir istehsalın müəyyən bir məqsədi vardır. Hətta lap savadsız icraçı da işə başlamazdan əvvəl fikrin öz fəaliyyətinin planını və ardıcıllığını tərtib edir.

Iİnsan əməyi ictimai xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, hətta insan yaşamayan adada tək çalışan Robinzon belə nəinki cəmiyyətin digər üzvləri tərəfindən hazırlanmış bəzi alət və qurğulardan, ən başlıcası, o, cəmiyyətin istehsal təcrübəsindən, texnologiyalarından yığılmış biliklərdən istifadə etmişdir.

Əmək yaradıcı xarakter daşıyır. Çünki onun son məqsədi maddi nemətlər yaratmaqdır. (şəkil 4.8.)

Şəkil 4.8. Əmək prosesi

Əmək hüququ və Əmək Məcəlləsinin mahiyyəti

Əmək hüququ - milli hüququn aparıcı sahələrindən biridir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 35-ci maddəsinə əsasən əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır. Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır. Əmək hüququ işçilərlə


68




işəgötürən arasındakı muzdlu əmək münasibətlərinin tənzimlənməsində

mühüm rol oynayır.

Özünün Konstitusiya hüququ olan əmək hüququnu həyata keçirən hər bir vətəndaş əmək müqaviləsini bağladığı andan əmək hüquq münasibətlərinə daxil olur. Əmək hüququ Azərbaycanın hüquq sistemində xüsusi yer tutur. O, işçilərin işə qəbul olunma, başqa işə qəbul və işdən çıxarılması qaydalarını, əməyin ödənilməsi sistemi və normalarını, əməkdəki nailiyyətlərə görə həvəsləndirməni, əmək və icra intizamının pozulmasına görə intizam tənbeh tədbirlərinin tətbiqini, fərdi və kollektiv əmək mübahisələrinə baxılması qaydalarını müəyyən edir.

Əmək Məcəlləsi - Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi respublika ərazisində əmək münasibətlərini nizamlayan hüquq normalarını birləşdirən və sistemləşdirən qanunvericilik aktıdır. Əmək Məcəlləsinin ümumi normalar adlanan birinci bölməsi əmək hüququnun ümumi hissəsinə aiddir. Əmək Məcəlləsi işçilərlə işəgötürənlər arasında yaranan münasibətləri, habelə onlarla müvafiq dövlət hakimiyyəti orqanları, hüquqi şəxslər arasında həmin münasibətlərdən törəyən digər hüquqi münasibətləri tənzim edir. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi respublikamızın bazar iqtisadiyyatına keçdiyi dövrdə əmək məhsuldarlığının artmasına, işin keyfiyyətinin yaxşılaşmasına, ictimai məhsuldarlığın effektli dərəcədə yüksəlməsinə və bunun əsasında işçilərin maddi və mənəvi həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə, əmək intizamının möhkəmləndirilməsinə və əməyin hər bir əmək qabiliyyətli insanın həyati ehtiyacına çevrilməsinə təkan verir. Siz hər hansı bir iş yerində fəaliyyət göstərməyə hazırlaşırsınızsa, işçi vətəndaş kimi aşağıdakı qanunları bilsəniz (sxem 4.2.), o zaman gələcəkdə öz hüquqlarınızı tələb etməkdə haqlı olduğunuzu sübut etmiş olarsınız:

Sxem 4.2.

Qan

un

lar

Əmək haqqında qanun Vergi

Tətil İstirahət

Məzuniyyət Əməyin mühafizəsi

Sığorta Əmək məcəlləsi


69





“ Əmək hüququ” haqqında esse hazırlayın.

Əgər siz hər hansı bir iş yerində fəaliyyət göstərmək istəyirsinizsə, o zaman işçi kimi hansı qanunları bilməli olduğunuzu qeyd edin.

Rollu oyundan istifadə edərək “əmək hüququ”-nu necə başa düşdüyünüzü nümayiş etdirin.

Əmək hüququ və Əmək məcəlləsi ilə bağlı müzakirələr təşkil edin.

Aşağıdakı şəklə münasibət bildirin. Siz burada “Qaynaqçı” ixtisası üzrə 3 bilik, 3 bacarıq, 3 yanaşma nümunəsini göstərin.

“Əmək Məcəlləsi” ilə bağlı təqdimat hazırlayın.

Azərbaycan dövlətinin “əmək qanunu” ilə bağlı həyata keçirdiyi tədbirlər haqqında diskussiya təşkil edin.

Valideynlərinizdən iş yerində hansı qanunları tətbiq etdiyini soruşun. Qeydlər apararaq sinifdə müzakirələr təşkil edin.

“Əmək hüququ”na dair məktəbdə anket sorğusu təşkil edin. Bu anketi tələbələrə hazırlamağı tapşırın.


70





Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı: “Azərbaycanda bir işçi vətəndaş kimi özünə müvafiq olan qanunları müəyyən edir”.

Əmək dedikdə nə başa düşürsünüz?

Vergi anlayışının mahiyyətini izah edin.

Sığorta haqqında qanunun əhəmiyyətini şərh edin.

Əmək Məcəlləsindən irəli gələn öhdəlikləri sadalayın.

Əmək qanunvericiliyinə aid 3 nümunə göstərin.

Əmək Məcəlləsi ilə bağlı 3 nümunə göstərin.

Əməyin mühafizəsinə aid 3 nümunə göstərin.

Bir işçi vətəndaş kimi bilməli olduğu qanunları sadalayın.

Əmək Məcəlləsinin Mülki Məcəllədən fərqini izah edin.

İşlə bağlı hansı qanunları daha vacib hesab edirsiniz?

Əmək Məcəlləsinin mahiyyətini şərh edin.


71




4.4.1. Azərbaycanlı işçi kimi hüquqlarını təhlil edir.

Əmək müqaviləsi

Əmək müqaviləsi nədir? Siz bunun əhəmiyyətini necə başa düşürsünüz? Azərbaycan Respublikasında əmək azaddır. Hər bir vətəndaş əməyə olan

qabiliyyətini həyata keçirərkən fəaliyyət növünü və peşəsini seçməkdə azaddır. Məcburi əməyin ləğv olunması əsas nailiyyətdir. Bu, Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasının 35-ci maddəsində təsbit olunub. Əmək müqaviləsi - işəgötürənlə işçi arasında fərdi qaydada bağlanan əmək

münasibətlərinin əsas şərtlərini, tərəflərin hüquq və vəzifələrini əks etdirən yazılı müqavilədir. Burda verilən anlayışdan göründüyü kimi, əmək müqaviləsi işəgötürənlə işçi arasında bağlanır və onlar arasında mövcud olacaq əmək münasibətlərinin əsas səriştələrini, hər iki tərəfin əsas hüquq və vəzifələrini özündə əks etdirir. Əmək müqaviləsi bütün iş yerlərində tətbiq olunmalıdır. Əmək münasibətləri olan yerdə əmək müqaviləsinin bağlanması zəruridir.

Respublikamızda vətəndaşlar əmək hüquqlarını aşağıdakı formalarda həyata keçirə bilərlər.

1. Əmək müqaviləsi bağlamaqla; 2. Seçkili vəzifələrə seçilməklə; 3. Gənc mütəxəssisləri müvafiq təhsil müəssisələrini bitirdikdən sonra təyinat

üzrə işə göndərməklə; 4. Şəxsi və özəl sahibkarlıq fəaliyyəti ilə. Əmək müqaviləsini digər müqavilələrdən fərqləndirən aşağıdakı xüsusiyyətlərini

göstərmək olar:

1. Birincisi: əmək müqaviləsi müəyyən növ işin (müəyyən ixtisas, peşə və vəzifə

çərçivəsində) işçinin özü tərəfindən şəxsən yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur;

2. İkincisi: işçinin müəssisədə, idarədə, təşkilatda müəyyən olunmuş daxili

nizam-intizam qaydalarına tabe olmasını müəyyən edir;


72




3. Üçüncüsü: işəgötürən işçinin işini təşkil etməli, təhlükəsizlik və gigiyenik

normalara cavab verən normal iş şəraiti yaratmalıdır.

Sadalanan əlamətlərin məcmusu bizə hər bir konkret halda əmək müqaviləsini əsasən daha çox oxşar olan mülki hüquqi müqavilələrdən fərqləndirməyi imkan verir.

Əmək müqaviləsinin tərəfləri: işçi və ya işəgötürənin hüquq və vəzifələri

Əmək müqaviləsinin tərəfləri kimlərdir, yəni kimlər arasında imzalanır? Əmək müqaviləsinin tərəflərindən biri işəgötürən, digəri isə işçidir.

İşçi - işəgötürənlə fərdi qaydada yazılı əmək müqaviləsi (kontrakt) bağlayaraq müvafiq iş yerində haqqı ödənilməklə çalışan fiziki şəxsdir. 15 yaşına çatmış hər bir şəxs əmək müqaviləsi bağlamaq hüququna malikdir. 15 yaşdan 18 yaşınadək olan şəxslərlə əmək müqaviləsi bağlanan zaman onların valideynlərindən birinin hökmən razılıq verməsi tələb olunur. Razılıq yazılı formada olmalıdır. Əmək müqaviləsi imzalandığı gündən qüvvəyə minir.

Iİşəgötürən – tam fəaliyyət qabiliyyətli olub işçilərlə əmək müqaviləsi (kontrakt) bağlamaq, ona xitam vermək, yaxud onun şərtlərini dəyişdirmək hüququna malik mülkiyyətçi və ya onun təyin (müvəkkil) etdiyi müəssisənin rəhbəri, səlahiyyətli orqanı, habelə fiziki şəxsdir.

Əmək müqavilələri tərəflərin iradəsi ilə sərbəst bağlanır. Əmək münasibətləri yaratmayan və ya yaratmaq istəməyən heç kəs əmək müqaviləsi bağlamağa məcbur edilə bilməz. Əmək müqaviləsi şifahi şəkildə həyata keçirilə bilməz. Əmək müqaviləsi bağlanan gündən yaranmış əmək münasibətləri, tərəflərin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti Əmək Məcəlləsi ilə müəyyən edilmiş qaydalarla və prinsiplərlə tənzimlənir.

Gəlin, indi birlikdə işçinin Əmək Məcəlləsinə əsasən hüquqlarını nəzərdən keçirək: -sərbəst surətdə ixtisasına, sənətinə, peşəsinə uyğun əmək fəaliyyəti növü və iş yeri seçərək əmək müqaviləsi bağlamaq; -əmək müqaviləsinin şərtlərini dəyişdirmək və ya onu ləğv etmək üçün işəgötürənə müraciət etmək; -iş vaxtından sonra qazanc əldə etmək məqsədilə əlavə fəaliyyət göstərmək;


73




-həyatının, sağlamlığının və əməyinin mühafizəsini təmin edən əmək şəraitində çalışmaq; -qanunvericiliklə müəyyən edilmiş minimum məbləğdən aşağı olmayan əmək haqqı almaq; -mənzil şəraitinin, ailə üzvlərinin sosial məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün işəgötürəndən müvafiq sosial yardımlar almaq; -həftələrarası istirahət günlərindən istifadə etmək; -peşə hazırlığını artırmaq, yeni ixtisasa yiyələnmək və ixtisasını artırmaq; -əmək funksiyasının yerinə yetirilməsi zamanı əmlakına və səhhətinə dəyən ziyanın ödənilməsini tələb etmək; -işə götürülən tərəfindən məcburi sığorta olunmaq, habelə hər hansı başqa növ sığorta qaydalarından istifadə etmək; -qanunvericilikdə müəyyən olunmuş qaydada həmkarlar ittifaqlarının, ictimai birliklərin üzvü olmaq; -əmək hüquqlarının müdafiəsi üçün məhkəməyə müraciət etmək və hüquqi müdafiə olunmaq; -qanunvericiliklə müəyyən edilmiş hallarda və şərtlərlə (güzəştlərə) pensiya təminatından, sosial müdafiə üzrə müavinətlərdən və güzəştlərdən istifadə etmək; -işsizliyə görə qanunvericiliklə müəyyən olunmuş dövlət təminatını almaq; -iş yeri, vəzifəsi (peşəsi), aylıq əmək haqqı və əmək münasibətləri ilə bağlı digər məlumatlar barədə işəgötürəndən müvafiq arayışlar almaq; Bəs işçinin əmək müqaviləsi üzrə hansı vəzifələri var? -əmək müqaviləsi ilə müəyyən edilmiş əmək funksiyasını vicdanla yerinə yetirmək; -əmək intizamına və müəssisədaxili intizam qaydalarına əməl etmək; -əməyin təhlükəsizliyi normalarına əməl etmək; -işəgötürənə vurduğu maddi ziyana görə məsuliyyət daşımaq; -dövlət sirrini, habelə işəgötürənin kommersiya sirrini müəyyən olunmuş qaydada və şərtlərlə gizli saxlamaq; -iş yoldaşlarının əmək hüquqlarını və qanuni mənafelərini pozmamaq; -fərdi, kollektiv əmək mübahisələri üzrə məhkəmə qərarlarını yerinə yetirmək; -əmək qanunvericiliyinin tələblərinə əməl etmək;


74





“Iİşçi vətəndaş əmək müqaviləsiz fəaliyyət göstərdiyi halda, hansı hüquqlardan məhrum olur?” sualı əsasında dairəvi müzakirə təşkil edin.

“Əmək müqaviləsi” əldə etdiyi halda işçinin əsas hüquqlarını qeyd edin.

Əmək müqaviləsini rəsmiləşdirməyin üstünlüklərini müzakirə edin.

“Əgər siz santexnik işləyirsinizsə, iş yerində hər hansı bir hadisə baş veribsə, o zaman siz hansı hüququnuzu işəgötürəndən tələb edərdiniz?” fikirlərinizi əsaslandırın.

Klaster üsulundan istifadə edərək işçi vətəndaşın hüquqlarını qeyd edin.

Rollu oyun üsulundan istifadə edərək işçi və işəgötürənin səciyyəvi xüsusiyyətlərini nümayiş etdirin.

Təhsilinizi başa vurduqdan sonra yiyələnəcəyiniz peşəni nəzərdən keçirin. Bu sahədə hansı hüquqları bilməli olduğunuzu qeyd edin.

Iİşçi və işəgötürən onların arasındakı əlaqə və qarşılıqlı asılılıq olduğunu faktlarla əsaslandırın.

Əmək müqaviləsinə əsasən işçi vətəndaşın hüquqları haqqında təqdimat hazırlayın.

İşəgötürən şirkət nümayəndələrini məktəbə dəvət edərək onlardan müsahibə götürün.


75




İşçi hüquqlarının adları ilə bağlı yazılmış ağ kağızları stolun üstünə qoyun. Hər bir tələbə irəli gələrək kağızlardan birini götürüb həmin hüququn adını jest və mimika ilə təsvir etsin.


76





Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı: “Azərbaycanlı işçi kimi hüquqlarını təhlil edir”

Əmək müqaviləsi dedikdə nə başa düşürsünüz?

Əmək müqaviləsinin tərəfləri kimlərdir?

Əmək müqaviləsinin üstünlüklərini sadalayın.

Iİşçinin hansı hüquqları var?

Iİşəgötürən anlayışının mahiyyətini aydınlaşdırın.

İşəgötürənin işçidən fərqini izah edin.

Iİşçi hüquqlarına dair 3 nümunə göstərin.

Əmək müqaviləsinə aid 3 nümunə göstərin.

Iİşçinin hansı vəzifələri var?

Müqaviləsiz işləməyin mənfi xüsusiyyətlərini sadalayın.

Əmək müqaviləsi hansı müddətə bağlanır?

Əmək qanunvericiliyinə əməl olunmasına dövlət nəzarətini həyata keçirən orqan hansıdır?


77




5. Təlim nəticəsi 5 : Azərbaycan cəmiyyəti və dünya haqqında hesabat verməyi bacarır

5.1.1. Azərbaycanın hansı beynəlxalq təşkilatların üzvü

olduğunu izah edir.

Azərbaycan beynəlxalq

münasibətlər sistemində

1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa

etdikdən sonra Azərbaycan Respublikası xarici müstəqil

siyasət həyata keçirir. Bu siyasət Azərbaycan

dövlətçiliyini müntəzəm şəkildə möhkəmləndirib

inkişaf etdirməyə və milli mənafeləri qorumağa yönəldilmişdir. Azərbaycan öz xarici

siyasətini beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri, o cümlədən, dövlətlərin suverenliyi

və ərazi bütövlüyünə hörmət, daxili işlərə müdaxilə edilməməsi prinsipləri əsasında

qurmuşdur.

Bu prinsipləri rəhbər tutaraq və uzunmüddətli milli mənafelərdən çıxış edərək,

Azərbaycanın xarici siyasəti respublikanın müstəqilliyinə, suverenliyinə, ərazi

bütövlüyünə və milli təhlükəsizliyinə təhdidlərin və risklərin, ilk növbədə, ona qarşı

Ermənistan Respublikası tərəfindən edilmiş təcavüzün aradan qaldırılması kimi həyati

əhəmiyyətli başlıca məqsədə xidmət edir. Regional səviyyədə bölgədə əmin-amanlıq

və sabitliyin bərqərar edilməsi, nəhəng nəqliyyat və əməkdaşlıq layihələrinin

gerçəkləşdirilməsi kimi strateji məqsədlərə nail olmaq Azərbaycanın xarici siyasətinin

əsas prioritetlərindən biridir. Qloballaşan müasir dünyada Azərbaycan xalqının

maraqlarının daha səmərəli müdafiəsi naminə ölkə iqtisadiyyatının inkişafı üçün

müxtəlif layihələrə xarici sərmayələrin cəlb edilməsi də Azərbaycanın xarici

siyasətində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Demokratik tərəqqi yolunu seçmiş

Azərbaycan özünün qonşusu olan və olmayan digər dövlətlərlə müxtəlif sahələrdə

həm ikitərəfli, həm də çoxtərəfli əsasda bərabər və qarşılıqlı faydalı münasibətlərin

qurulub inkişaf etdirilməsi üzrə ümumi məqsədi mümkün qədər tam şəkildə həyata

keçirmək əzmindədir.

Azərbaycan Respublikasının milli mənafelərin qorunmasına xidmət edən xarici

siyasət kursunun işlənib hazırlanması və gerçəkləşdirilməsi bütövlükdə ümummilli

lider Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Onun güclü dövlətçilik təfəkkürü Azərbaycan

Respublikasının beynəlxalq əlaqələrinin düzgün qurulmasına imkan yaratmışdır.


78




Şəkil 5.1. Ümummilli lider Heydər Əlirza oğlu Əliyev

Kompleks və çoxşaxəli xarakter daşıyan Azərbaycan xarici siyasətinin başlıca

prioritetlərindən biri Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün bərpa

olunmasıdır.

Azərbaycan Respublikasının tərəqqisi yolunda başlıca maneə Ermənistan

Respublikasının ona qarşı ərazi iddiası səbəbindən yaranmış və genişmiqyaslı hərbi

təcavüzlə nəticələnən Ermənistan - Azərbaycan münaqişəsidir. Azərbaycan

Respublikasının xarici siyasətində ölkənin ərazi bütövlüyünün bərpa edilməsi və

erməni təcavüzünün ağır nəticələrinin aradan qaldırılması xüsusi yer tutur. Danışıqlar

nəticəsində Azərbaycan Respublikasının tutduğu prinsipial mövqe ölkənin ərazi

bütövlüyünün bərpa edilməsindən və bu yolda heç bir güzəştə gedilməməsindən

ibarətdir. Ermənistan-Azərbyacan münaqişəsinin belə ədalətli və beynəlxalq

hüququn norma və prinsiplərinə söykənən əsasda həlli Cənubi Qafqazın gələcəyi

baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir, çünki yalnız bu başlıca şərtin yerinə

yetiriləcəyi təqdirdə regional əməkdaşlıq və bölgənin perspektiv inkişafı mümkündür.

Azərbaycanın “Budapeşt (1994-cü il dekabr), Lissabon (1996-cı il dekabr), İstanbul

(1999-cu il noyabr) sammit”-lərində iştirakı və yüksək mövqe nümayiş etdirməsi

mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu sammitlərdə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi

hər zaman dəstəklənmişdir. Gəlin, indi bir yerdə Azərbaycanın üzv olduğu aşağıdakı

beynəlxalq təşkilatlarla (sxem 6.1.) tanış olaq:


79




Azərbaycanın üzv olduğu "Beynəlxalq təşkilatlar"

1991-ci il dekabr İslam Konfransı Təşkilatı (İKT)

1992-ci il 2 mart Birləşmiş Millətlər Təşkilatı(BMT)

1994-cü il may Nato-nun "Sülh Naminə Tərəfdaşlıq proqramı" ilə

Avropa-Atlantika Əməkdaşlıq Şurasına qəbul edilməsi

2001-ci il 25 yanvar Avropa Şurası (AŞ)

2002-ci il noyabr ayı Azərbaycanın NATO Parlament Assambleyasının

assosiativ üzvü

1992-ci il 3 iyul YUNESKO

1997- ci il GUAM (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova) 1999-cu ildə Özbəkistanın qoşulması ilə ÖGÜAM

olmuşdur

2001-ci il Dünya Turizm Təşkilatı

2004-cü il Azərbaycanın Avropa Birliyinin "Yeni Qonşuluq" siyasətinə daxil edilməsi

1992-cil yanvar Avropa Təhlükəsizlik və

Əməkdaşlıq Müqaviləsi (ATƏM-indi ATƏT

adlanır)

1992-ci il fevral İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkliatı (İƏT)

1993-cü il 24 sentyabr Müstəqil Dövlətlər Birliyi

(MDB)

1997-ci ilin yazı Avropa Mədəniyyət Konvensiyası

2002-ci il Abidələrin Bərpası Konservasiyası və Tədqiqi Beynəlxalq

Mərkəzi

2011- ci il oktyabr BMT-nin TŞ-nın qeyri daimi üzvü seçilməsi


80




Sxem 6.1

Hazırda Azərbaycanın xaricdə 64 diplomatik nümayəndəliyi -

səfirliklər, beynəlxalq təşkilatlar yanında daimi nümayəndəliklər və baş konsulluqlar

fəaliyyət göstərir. Bunların 51 səfirlik, 6-sı baş konsulluq, 7-si isə daimi

nümayəndəlikdir. Xaricdə çalışan Azərbaycan diplomatlarının ümumi sayı 600-ə

yaxındır.

Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq İqtisadi əlaqaləri

Azərbaycan Respublikası dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra onun xarici

iqtisadi siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birini beynəlxalq maliyyə-kredit və

iqtisadi qurumlarla əlaqələr təşkil etmişdir. Makroiqtisadi sabitliyin qorunması,

biznes və investisiya mühitinin daha da yaxşılaşdırılması, dünya iqtisadi sisteminə

inteqrasiyanın sürətləndirilməsi, xarici iqtisadi əlaqələrin və beynəlxalq təşkilatlarla

əməkdaşlığın genişləndirilməsi, xarici ölkələrlə ikitərəfli əlaqələrin inkişafı müstəqil

Azərbaycanın daha da qüvvətlənməsinə xidmət edəcək, ölkəmizin dünyada nüfuzunu

daha da artıracaqdır (şəkil 5.2.).

Şəkil 5.2. Azərbaycan Respublikasının Xarici Ölkələrlə İqtisadi-Ticarət Əlaqələrinin xəritəsi

https://az.wikipedia.org/wiki/S%C9%99firlik

https://az.wikipedia.org/wiki/Beyn%C9%99lxalq_t%C9%99%C5%9Fkilatlar


81




Müstəqil Azərbaycan dünya birliyinə sürətlə inteqrasiya edir. Bu gün beynəlxalq

aləmdə Azərbaycan bərabər tərəfdaş kimi qəbul edilir və onunla uzunmüddətli

əməkdaşlıq sistemi qurulur. Belə şəraitdə ölkəyə etimadın möhkəmləndirilməsi

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir və bu etimad bir sıra prinsiplər üzərində qurula bilər. Belə

prinsiplərdən biri Ümumdünya Ticarət Təşkilatına üzvlükdür. Azərbaycan beynəlxalq

ticarət məkanına inteqrasiya etmək və ölkədə xarici ticarətə təsir edən qanunvericilik

bazasının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaq məqsədilə Ümumdünya Ticarət

Təşkilatına üzv olması istiqamətində iş aparır.

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi siyasətinin qabaqcıl istiqamətlərindən ən əsası

dövlətin neft strategiyasıdır. Bu uğurlu və Azərbaycanı qabağa apara biləcək

strategiyanı xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev hazırlamışdır. Dövlət

müstəqilliyinin bərpasından sonra qısa vaxt ərzində Azərbaycan xalqının ümummilli

şərtlərə baxmayaraq, ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişafı və dünya təsərrüfat sisteminə

inteqrasiyası sahəsində çox böyük irəliləyişlər əldə olunmuşdur. Ölkəmiz neft və

qeyri-neft sektorunda böyük irəliləyişlər əldə etmişdir. Azərbaycan, demək olar ki,

bütün beynəlxalq qurumlara, o cümlədən 20 sentyabr 1994-cü il ölkəmizin müstəqil

daxili və xarici siyasət yolunu seçməsində dönüş nöqtəsi olan həmin gün də dünyanın

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ABŞ, Türkiyə, Norveç, Yaponiya, Böyük Britaniya,

Rusiya və Səudiyyə Ərəbistanı kimi dövlətləri ilə Azərbaycan arasında1 “Əsrin

müqaviləsi” kimi tarixə düşmüş neft kontraktı imzalanmışdır (şəkil 5.3.).

Şəkil 5.3. Əsrin müqaviləsinin bağlanması

Bu ölkələrin Amoko, BP, MakDermont, Yunokal, LUKoyL, Statoyl, Eksson,

Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta, Türkiyə Petrolları kimi iri neft şirkətləri ilə ARDNŞ

arasında “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” yataqlarının dərinlikdə yerləşən hissəsinin

işlənməsi və neft hasilatının pay bölgüsünə dair saziş bağlanmışdır. Məhz bu

müqavilə Azərbaycanın bir dövlət kimi tanınmasına, dünya iqtisadi sisteminə

qoşularaq, beynəlxalq aləmdə mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə şərait yaratmışdır.

Müqavilənin imzalanması ilə iştirak edən dövlətlərlə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın


82




inkişafı üçün əsas təməl qoyulmuşdur. Bununla da Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə

geosiyasi mövqeyinin daha da möhkəmlənməsi və dünya iqtisadiyyatına sürətli

inteqrasiyası üçün münbit şərait yaranmışdır. Onu da qeyd edək ki, bu uğurlu sazişin

reallaşması ümummilli lider Heydər Əliyevin bir siyasətçi və dövlət xadimi kimi

müdrikliyinin və gərgin zəhmətinin sayəsində mümkün olmuşdur. Azərbaycan

Respublikası dövlət müstəqilliyini qazandıqdan sonra onun xarici iqtisadi siyasətinin

mühüm istiqamətlərindən birini beynəlxalq maliyyə-kredit və iqtisadi qurumlarla

əlaqələr təşkil etmişdir. Ötən dövr ərzində bu sahədə kifayət qədər iş görülmüşdür.

Azərbaycan, demək olar ki, bütün nüfuzlu beynəlxalq qurumlara, o cümlədən 1992-ci

ildə Beynəlxalq Valyuta Fonduna, Dünya Bankına, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf

Bankına, İslam İnkişaf Bankına, 1999-cu ildə Asiya İnkişaf Bankına üzv qəbul

olunmuşdu. Azərbaycan hazırda dünyanın 84 ölkəsi ilə qarşılıqlı iqtisadi-ticarət

əlaqələrinə malikdir. Ölkənin iqtisadi potensialı, xammal və mineral ehtiyatlarla

zənginliyi, təbii şəraiti və əlverişli iqtisadi coğrafi mövqeyi əməkdaşlıq imkanlarını

artırır. Azərbaycanın üzv olduğu əsas regional iqtisadi qurumlara İƏT, MDB, Qara

Dəniz İqtisadi Əməkdaşlığı Təşkilatı, NATO, Avropa birliyi (əməkdaşlıq və partnyorluq

səviyyəsində) və s. misal gətirmək olar.

Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının çoxşaxəli

inkişafını təmin etmək üçün böyük üstünlüklər verir. Azərbaycan Respublikasının

xarici iqtisadi münasibətlərinin əsas xüsusiyyəti beynəlxalq, regional və yerli

xarakterli iqtisadi təşkilatlara daxil olmaq və bununla da ictimai həyatın bütün

sahələrində bu təşkilatlara inteqrasiya olunmaqdır. Azərbaycanın sosial-iqtisadi

inkişafının əsas istiqamətləri İlham Əliyevin 2003-2018-ci illərdə imzaladığı çoxsaylı

fərman və sərəncamlarda, dövlət proqramlarında öz əksini tapmışdır.

Şəkil 5.4. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev


83




Son 15 ildə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizdə iqtisadi quruculuq prosesi geniş vüsət aldı. Azərbaycan regionun ən perspektivli ölkəsinə çevrildi. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı ölkəmizin iqtisadi gücü və qüdrətinin ilbəil artmasının şahidi oldu, iqtisadi inkişafın nəticələrini özünün həyat səviyyəsinin yüksəlməsində hiss etdi. Son 15 ildə 201 proqram xarakterli sənəd, o cümlədən 12 Konsepsiya, 12 Milli Strategiya, 12 Strateji Yol Xəritəsi, 94 Dövlət Proqramı, 10 Milli Fəaliyyət Planı, 23 Tədbirlər Planı, 21 Tədbirlər Proqramı, 17 Milli Plan və proqramlar qəbul edilmişdir. Sənayenin modernləşdirilməsi və strukturunun təkmilləşdirilməsi Prezident İlham Əliyevin müəyyən etdiyi iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsidir. Belə ki, dövlət başçısı ölkəmizdə sənayeləşmənin sürətləndirilməsi, qeyri-neft sənayesinin ixrac potensialının artırılması, elmtutumlu və innovativ istehsalın təşkili, yüksək əlavə dəyər yaradan rəqabət qabiliyyətli sənaye istehsalının genişləndirilməsi məqsədi ilə “Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”-nı təsdiq etmiş, 2014-cü ili “Sənaye İli” elan etmişdir.

Dünya ölkələri, xüsusilə Avropa İttifaqına üzv ölkələrlə birbaşa nəqliyyat əlaqələri genişlənmiş, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) (şəkil 6.5.) neft ixrac kəməri və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz ixrac kəməri dünyada enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına layiqli töhfələr vermişdir.

Şəkil 5.5. Bakı- Tibilisi-Ceyhan Neft kəmərinin xəritəsi

Regionun və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında müstəsna əhəmiyyəti olan “Cənub Qaz Dəhlizi”-nin tərkib hissəsi olan TANAP və TAP layihələri, həmçinin “Şahdəniz-2” layihəsi üzrə yekun investisiya qərarının imzalanması xüsusi olaraq qeyd edilməlidir (şəkil 5.6.).


84




Şəkil 5.6. Şahdəniz II, Tanap ve Tap layihələrinin xəritəsi

Bu layihələr üzrə işlərin çox hissəsi artıq icra olunmuşdur. Tranzit potensialının reallaşdırılması istiqamətində də irimiqyaslı layihələr həyata keçirilmiş, o cümlədən Avropa-Qafqaz-Asiya (TRASECA) nəqliyyat dəhlizinin fəaliyyəti güclənmiş, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu istismara verilmiş, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı kompleksində Ro-Ro terminalının açılışı olmuş, Şimal-Cənub, Şərq-Qərb nəqliyyat dəhlizləri üzrə magistral yolların tikintisi layihələri uğurla davam etdirilmişdir. Ölkəmizin sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə etdiyi uğurların davamlılığını təmin etmək məqsədi ilə “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası qəbul edilmişdir. Konsepsiya çərçivəsində qeyri-neft sektorunun inkişafı, nəqliyyat, tranzit və logistika infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi, bölgələrin tarazlı inkişafı, informasiya cəmiyyətinə keçidin təmin edilməsi, insan kapitalının inkişafı və səmərəli sosial müdafiə sisteminin qurulması, institusional potensialın güclədirilməsi, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı, ətraf mühitin qorunması və s. məsələləri əhatə edən 53 sənəd təsdiq edilərək icrası təmin olunmaqdadır. Eyni zamanda, Azərbaycanın ilk kosmik süni peyki olan “Azərspeys-1”-in orbitə buraxılması əlamətdar hadisə kimi ölkəmizin tarixinə düşmüşdür. Onu da qeyd edək ki, yaxın 2015-ci və 2016-cı illərdə Azərbaycan ikinci və üçüncü peykini kosmosa buraxmağa hazırlaşır. Bu prosesdə beynəlxalq şirkətlər yaxından iştirak edirlər. Ölkəmizə qarşı göstərilən bu isti münasibətin əsas səbəbi isə, təbii ki, yenə də dövlətimizin beynəlxalq aləmdə qazandığı uğurlardır.


85





Azərbaycanın üzv olduğu beynəlxalq təşkilatları klaster üsulundan istifadə edərək qeyd edin.

“Xarici siyasət sahəsində qazanılan uğurlar Azərbaycanın müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsində nə kimi rol oynayır?” sualı əsasında debat təşkil edin.

“Xarici ölkələrlə Azərbaycan Respublikası arasında bağlanan ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələr hansı beynəlxalq normalara əsaslanır?” fikirlərinizi müzakirə edin.

“Bakı-Tibilisi-Ceyhan neft kəməri”-nin Azərbaycan üçün iqtisadi və siyasi əhəmiyyətini müəyyən edərək təqdimat hazırlayın.

BİBÖ üsulundan istifadə edərək “Azərbaycanın beynəlxalq əlaqələri”-nə dair bilikləri qeyd edin.

Bilirəm Iİstəyirəm Bilim Öyrəndim

“Azərbaycan beynəlxalq əlaqələr müstəvisində” mövzusu haqqında esse hazırlayın.

“Azərbaycanın iqtisadi əlaqələri“”-nə dair layihə hazırlayın.

Valideynlərinizdən hansı beynəlxalq təşkilatları tanıdığını soruşun. Ümumiləşdirmə apararaq bu təşkilatların Azərbaycanla əlaqələrini müəyyənləşdirin.

Rollu oyun vasitəsilə “Azərbaycanın hər hansı bir beynəlxalq təşkilatla əlaqəsini (məsələn. BMT, İKT və s.)” nümayiş etdirin.

“Azərbaycan Gələcəyə baxış: 2020” İnkişaf konsepsiyasının üstünlüklərini qeyd edin.

“Əsrin müqaviləsi” layihəsi haqqında təqdimat hazırlayın.

“Beynəlxalq təşkilatların Azərbaycan üçün əhəmiyyəti” mövzusu haqqında debat təşkil edin.

Tələbələrə “Azərbaycanın üzv olduğu beynəlxalq təşkilatlar”-ı xəritə üzərində işləməklə təsvir etməyi tapşırın.


86




“Problemli vəziyyət” üsulundan istifadə edərək tələbələri 4-5 nəfərlik qruplara bölün. Problemli vəziyyətin əks olunduğu iş vərəqləri məsələn, “Qarabağ məsələsi” ilə bağlı mövzular tələbələrə paylanılır. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə edərək, həlli yollarını göstərsin. Qruplar işini bitirdikdən sonra müzakirə aparın.

Akvarium üsulundan istifadə edərək tələbələri 2 qrupa bölün. Bir qrup stullarda əyləşərək daxili dairə təşkil edir: bu iştirakçılar müəllimin təklif etdiyi problemi (məsələn, Beynəlxalq təşkilatların Azərbaycanla bağlı fəaliyyətləri) müzakirə edir. Digər qrup isə xarici dairədə stullarda oturur: onlar diskussiyanın müəyyən qaydalar üzrə keçib-keçmədiyini müşahidə edirlər. 15-20 dəqiqədən sonra diskussiya dayandırılır, “xarici dairə”-nin iştirakçıları diskussiyanın gedişini qiymətləndirir və qruplar yerini dəyişərək bu və ya digər problemin müzakirəsini davam etdirirlər.


87





Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı: “Azərbaycanın hansı beynəlxalq təşkilatların üzvü olduğunu izah edir”.

Azərbaycanın ilk üzv olduğu beynəlxalq təşkilat hansıdır?

Azərbaycanın daxil olduğu beynəlxalq təşkilatları sadalayın.

Azərbaycan Respublikası MDB-yə nə vaxt daxil olmuşdur?

Tanıdığınız beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətinə dair 3 nümunə göstərin.

Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas vəzifələrini izah edin.

Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq iqtisadi əlaqələrinin əsas prioritet prinsiplərini şərh edin.

“Əsrin müqaviləsi”-nin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini izah edin.

Budapeşt sammiti, Lissabon sammiti, İstanbul sammitinin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini izah edin.

Azərbaycanın üzv olduğu beynəlxalq iqtisadi təşkilatları sadalayın.

TANAP, TAP, TRASECA layihələrinin Azərbaycan üçün əhəmiyyətini izah edin.

Azərbaycanın müasir dövrdə xarici iqtisadi və siyasi əlaqələrini izah edin.

Respublikamız beynəlxalq münasibətlərin düzgün qurulması üçün hansı orqanı və onun strukturlarını yaradıb?

Azərbaycan Respublikası başqa dövlətlərlə münasibətlərini hansı prinsiplər əsasında qurur?


88




5.2.1. Dünyanın Azərbaycan mədəniyyətindən nə öyrənə biləcəyinə dair nümunələr təqdim

edir.

Mədəniyyət və cəmiyyət

Mədəniyyət nə deməkdir? Siz bunun mahiyyətini necə başa

düşürsünüz? Biz öz aramızda, qəzet səhifələrində, televiziya və radio verilişlərində tez-tez

“sivilizasiya” və “mədəniyyət” sözlərini işlədirik. Bu məfhumların hər ikisi insanın mahiyyəti, onun tarixi və fəaliyyəti ilə sıx bağlı olsa da, ayrı-ayrılıqda bunlar müxtəlif məzmun daşıyır. “Mədəniyyət” anlayışı müxtəlif dövrlərdə müxtəlif mənalar, çalarlar kəsb etmişdi. Məsələn, mədəniyyət termini özünün ilk, ənənəvi anlamında (latın dilində “julture”) “torpağı şumlamaq, belləmək, əkib-becərmək” mənalarını ifadə etmişdir. Lakin sonralar romalılar ona yeni bir məna verməklə insanların intellektual səviyyəsinə, onların təhsil və tərbiyəsinə şamil etmişlər.

Şəkil 5.7. Dünya xalqlarının mədəniyyət ətrafında birləşməsi

İslam intibahının yaranması və inkişafı “mədəniyyət” anlayışının daha geniş məna

kəsb etməsinə səbəb oldu. “Mədəniyyət” ərəb sözüdür, öz əhatə dairəsinə görə çox geniş olub, insanların və xalqların fiziki və əqli fəaliyyətlərinin, demək olar ki, bütün sahələrini özündə əks etdirirdi.

Şərq dünyasının böyük mütəfəkkirləri Nizamülmülkün “Siyasətnmə”, Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi-nasiri”, İbn-Həldunun “Müqəddimə” əsərlərində yüksək mədəniyyətli insan deyərkən, hər şeyi bilən, hazırcavab olan, dövrün siyasi-iqtisadi problemlərindən baş çıxara bilən adamlar nəzərdə tutulurdu.

Sonrakı dövrlərdə “mədəniyyət” anlayışı daha geniş məna kəsb etdi. Mədəniyyət insanın yaradıcı fəaliyyətinin məhsulu olmaqla yanaşı, ayrı-ayrı insanların səviyyəsini müəyyən edən meyara da çevrildi. Tez-tez bu sözləri eşidirik: “Filankəs nə mədəni adamdır”. Əlbəttə, mədəni olmaq təkcə təhsilli olmaqla ölçülmür. Elə adamlar var ki, son dərəcə bilikli olsalar da, kobud və mədəniyyətsizdirlər. Elələri də vardır ki, heç bir


89




ali məktəb bitirməmiş, ömürlərində iri şəhərlərdə olmamışdır, lakin davranışlarında ədəbli və nəzakətlidirlər, insanlara, təbiətə qayğıkeş münasibət bəsləyirlər, mərhəmətlidirlər. Belələrinə “mədəni insan” demək olar.

Göründüyü kimi, mədəniyyət çox mürəkkəb ictimai hadisədir. Odur ki, “mədəniyyət” deyərkən insan fəaliyyətinin üsulları, nəticələri və yaratdığı sərvətlərin toplusu nəzərdə tutulur. Mədəniyyət- cəmiyyətin üzvü olan fərdin əldə etdiyi təcrübə, məslək, mənəviyyat, ədalət hissi, adət-ənənə, digər bacarıq və təcrübələrin də daxil olduğu mürəkkəb bir tamdır(şəkil 5.7.). Sivilizasiya - adətən mədəniyyət sözünün sinonimi kimi də işlədilir. “Sivilizasiya” anlayışı XVIII əsrdə Fransada meydana gəlib, ilk əvvəl “mədəniyyət” terminini ifadə edir. XIX əsrdə isə “sivilizasiya” deyərkən kapitalizmi başa düşürdülər. Belə ki, ictimai-iqtisadi formasiyalar sivilizasiya anlayışı ilə bir tutulurdu. Gəlin indi birlikdə sivilizasiya ilə mədəniyyəti bir-birindən fərqləndirən xüsusiyyətlərə nəzər salaq: Birincisi, “mədəniyyət” daha geniş anlayış olub “sivilzasiya”-nı da özündə birləşdirir; İkincisi, ”“sivilizasiya” termini çox zaman cəmiyyətin müəyyən bir tarixi inkişaf pillələrinə aid edilir; Üçüncüsü, “milli sivilizasiya” anlayışı millilikdən daha çox regional sahələri, bir neçə dövlətin sərhədləri daxilində olan ərazilərdəki mədəniyyətin səviyyəsini göstərdiyi halda, maddi mədəniyyət bir millətə xas olan xüsusiyyətləri əks etdirir; Dördüncüsü, müəyyən bir sivilizasiya daha tez parlayıb sönə bildiyi halda, mədəniyyət nisbətən sabit və uzunömürlü olur, çox yaşayır və sonrakı nəsillər tərəfindən daha tez qavranılır; Beşincisi, mədəniyyətin bir neçə qolu olduğu halda, sivilizasiyada bunu müşahidə etmək mümkün deyildir. Məsələn, siyasi mədəniyyət, məişət mədəniyyəti, nitq mədəniyyəti, davranış mədəniyyəti və s. Halbuki, “siyasi sivilizasiya”, “davranış sivilizasiyası”, “məişət sivilizasiyası”, “nitq sivilizasiyası” və s. ifadələri işlətmək qeyri-mümkündür.

Beləliklə, mədəniyyət və sivilizasiya fərqli xüsusiyyətlərə malik olmaqla yanaşı, həm də bir-biri ilə əlaqə, vəhdət təşkil edir. Gəlin fikirləşək, mədəniyyətsiz sivilizasiya ola bilərmi və ya əksinə? Mədəniyyət sivilizasiya üçün əsas, mənəvi dəyərlərdən ibarət özül rolunu oynayır. Mədəniyyətin aşağıdakı formaları vardır: 1. Elitar mədəniyyət 2. Xalq mədəniyyəti 3. Kütləvi mədəniyyət 4. İqtisadi mədəniyyət 5. Siyasi mədəniyyət

Beləliklə, ümumi nəticəyə gələrək deyə bilərik ki, mədəniyyət insanların həyat fəaliyyəti formalarının müxtəlifliyi, mücərrəd anlayışda həyatın becərilməsi, onun insaniləşdirilməsi, xalqların tarixi yaddaşıdır. Eyni zamanda mədəniyyət – insan və cəmiyyətin inkişafının müasir səviyyəsi, insanın yaratdığı və nəsildən-nəslə ötürdüyü maddi və mənəvi dəyərlərdir.


90




Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf tarixi

Gəlin birlikdə ecazkar bir diyardan Azərbaycandan, onun təkrarsız təbiətindən,

çoxəsrlik mədəniyyətindən, tarixindən, bu diyarın qədim sakinlərindən-onun

həyatından, müxtəlif mədəniyyətlər və sivilizasiyaları özündə birləşdirən adət və

ənənələrindən söhbət açaq.

Azərbaycan Respublikası Cənubi Qafqazın şərqində, Xəzər dənizinin qərb sahilində

yerləşir. Paytaxtı Bakı şəhəridir. Ölkə gözəl və zəngin təbiəti ilə seçilir. Naxçıvan, Şəki,

Zaqatala, Qusar, Lerik, Şamaxı, Şuşa, Ağdam kimi bölgələrin bir-birindən fərqli

əsrarəngiz flora və faunası var.

Azərbaycan coğrafi addır. Azərbaycan adı bir tərəfdən bu ərazidə eradan çox-çox

əvvəl yaşayan əhalinin əksəriyyətinin atəşpərəst olması ilə bağlıdır. "Azər"-od, atəş

deməkdir. Əbədi yanar od qədim zamanlardan paytaxt Bakının yerləşdiyi Abşeron

yarımadasının simvolu hesab olunub. Çünki bu ərazidə təbii olaraq yanan məşəllər

var. Təbiətdəki bu möcüzələrdən biri də Abşeron yarımadasında Məhəmmədi

kəndindəki "Yanar dağ"dır. Suraxanıda isə heç vaxt sönməyən odun üzərində

"Atəşgah" adlı qədim abidə var. Bu fenomen Azərbaycanı dünyada "Odlar Yurdu"

kimi tanıtdı.

Digər tərəfdən isə Azərbaycan ərazisində qədim zamanlardan yaşayan türksoylu

"Azər" tayfalarının adından götürülmüşdür. "Azər" "az" və "ər" tərkibindən ibarətdir.

Türk dillərində "az"ın yaxşı niyyət, uğurlu tale kimi anlamları var. "Azər"-yəni "ər kişi",

"ər oğlu", "od qoruyan" deməkdir. Deməli "Azərbaycan" bu ərazidə yaşayan qədim

türkdilli qəbilənin adından əmələ gəlib. Bəs Qədim dövr mədəniyyətlər haqqında

nələri bilirik? Gəlin birlikdə bu haqda olan bilikləri nəzərdən keçirək.

Daş dövrünə aid Azıx mağarasında Quruçay mədəniyyəti, Aşel

mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir.

Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən

tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə fiziki tipinə görə sinantrop tipli insanla

neandertal adamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel

mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti

olaraq Azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir (şəkil 5.8).

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C4%B1x_ma%C4%9Faras%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Quru%C3%A7ay_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/A%C5%9Fel_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti


https://az.wikipedia.org/wiki/Mustye_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti


https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C4%B1xantrop


91




Şəkil 5.8. Azıx mağarası və ibtidai insanın (Azıxantropun) çənə sümüyü

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüstü rəsm vardır. Təsvirlər əsasən insanların həyat tərzi, məişəti ilə əlaqədardır. Kollektiv əmək, ov prosesi, məhsul yığımı, yallı oynamaq, heyvan rəsmləri, ocaq başında ovun yeyilməsi, bişirilməsi, qadın və kişi rəsmləri və sair. Qayıq və günəş rəsmləri isə İsveç, Ural və Misirdə tapılan qayaüstü rəsmlərlə müqayisə edilir. Norveçli məşhur səyyah və alim Tur Heyerdal bir neçə dəfə Qobustanda olub və araşdırma aparıb. Ərazidə Daş dövründən orta əsrlərədək çoxlu ibtidai insan düşərgəsi, qədim yaşayış məskəni, kurqanlar var. Buradakı tapıntılar Mezolit, Neolit, Tunc dövrlərində Qobustan ərazisində insan həyatı üçün yararlı təbii şəraitin olduğunu və burada Mezolit - Neolit dövrlərində ovçu və balıqçı, Tunc dövründə isə əkinçi və maldar qəbilələrinin yaşadığını göstərir (şəkil 5.9.).

https://az.wikipedia.org/wiki/Qobustan_d%C3%B6vl%C9%99t_tarixi-b%C9%99dii_qoru%C4%9Fu

https://az.wikipedia.org/wiki/Mezolit_d%C3%B6vr%C3%BC


92




Şəkil 5.9.Qobustan petroqlifi

Təxminən eramızdan əvvəl VI-IV minilliklərdə Zaqafqaziyada Şulaveri-Şomutəpə

mədəniyyəti inkişaf etmişdir. Bu mədəniyyət adını Gürcüstanda yerləşən Şulaveridən

və Azərbaycan yerləşən Şomutəpədən alır. Şulaveri-Şomutəpə mədəniyyətinin

mənsubları yerli obsidianı alətlər düzəltmək üçün istifadə edir, üzüm kimi mədəni

bitkiləri yetişdirir, maldarlıqla məşğul olurdu(şəkil 5.10.).

Şəkil 5.10. Təpəbaşından aşkarlanmış e.ə. III-II minilliklərə aid saxsı qadın bütü.

Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyi

E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.

E.ə. IV-III minilliklərdə Azərbaycanın da daxil olduğu geniş bir ərazidə Kür-Araz mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu mədəniyyət yerli filiz yataqlarının geniş istifadəsi və metalişləmə sənətinin yüksək inkişaf səviyyəsi ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə həmçinin dulusçuluq, bağçılıq, Mesopotamiya və Kiçik Asiya ilə ticarət inkişaf etmişdir.

Son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı - e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Muğan düzündə və Talış dağlarında Muğan mədəniyyəti mövcud

https://az.wikipedia.org/wiki/Qobustan_petroqlifl%C9%99ri

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eulaveri-%C5%9Eomut%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eulaveri-%C5%9Eomut%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eomut%C9%99p%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_%C4%B0nc%C9%99s%C9%99n%C9%99t_Muzeyi

https://az.wikipedia.org/wiki/Leylat%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Leylat%C9%99p%C9%99_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Maykop_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Maykop_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCr-Araz_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCr-Araz_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Mu%C4%9Fan_d%C3%BCz%C3%BC

https://az.wikipedia.org/wiki/Tal%C4%B1%C5%9F_da%C4%9Flar%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Mu%C4%9Fan_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Female_idol_from_Shaki_Azerbaijan.JPG?uselang=az


93




olmuşdur. Bu dövrdə əsas məşğuliyyət növləri maldarlıq və kənd təsərrüfatı idi. Qərbi Asiya tipində tunc və dəmir qılınclar bu dövr üçün xarakterikdir.

Naxçıvan MR ərazisində son tunc və erkən dəmir dövründə (e.ə. II minilliyin ikinci yarısı - e.ə. I minilliyin əvvəlləri) Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur. 1896, 1904 və 1926-cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbir abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır (şəkil 5.11.).

Şəkil 5.11. Boyalı qab

Eramızdan əvvəl XIII-VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Bu dövr əsasən qəbirlərdən öyrənilib. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb. Ona görə bu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.

https://az.wikipedia.org/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van_Muxtar_Respublikas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Boyal%C4%B1_Qablar_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Q%C4%B1z%C4%B1lv%C9%99ng_monast%C4%B1r%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Xocal%C4%B1-G%C9%99d%C9%99b%C9%99y_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Xocal%C4%B1-G%C9%99d%C9%99b%C9%99y_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti


94




Qafqaz Albaniyası dövrü

Şəkil 5.12. Alban memarlığı. Kəlbəcər rayonundakı Xudavəng məbədi.

Azərbaycan ərazisində eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdən eramızın VIII

əsrinə qədər Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət mövcud olmuşdur (şəkil 5.10). Bu

dövlətin paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri idi. E.ə.

IV əsr - eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz

Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdır. Bu mədəniyyətdə ölülər

bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfüqi şəkildə dəfn olunurdu.

Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş

və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarət idi. E.ə. III-I əsrlərdə

Qafqaz Albaniyası ərazisində Yaloylutəpə mədəniyyəti də mövcud olmuşdur.

Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.

Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları

qeyd edir. 1947-1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar

zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı (şəkil 5.13.). Mehranilər

sülaləsindən Cavanşirin əmri ilə Moisey Kalankatlı alban tarixşünaslığı abidələrindən

biri olan "Alban ölkəsinin tarixi" (VII əsr) əsərini yazmışdır. Qafqaz Albaniyası

incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii

metal, duluşçuluq və monumental heykəltəraşlığı misal çəkmək olar.

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Kabalaka

https://az.wikipedia.org/wiki/Q%C9%99b%C9%99l%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99rd%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/C%C9%99nubi_Qafqaz



https://az.wikipedia.org/wiki/K%C3%BCp_q%C9%99birl%C9%99ri_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Nax-Da%C4%9F%C4%B1stan_dill%C9%99ri

https://az.wikipedia.org/wiki/L%C9%99zgi_dill%C9%99ri

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_albanlar%C4%B1n%C4%B1n_dili

https://az.wikipedia.org/wiki/Moisey_Kalankatuklu

https://az.wikipedia.org/wiki/Ming%C9%99%C3%A7evir_yaz%C4%B1lar%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Mehranil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/Mehranil%C9%99r_s%C3%BClal%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/Cavan%C5%9Fir

https://az.wikipedia.org/wiki/Moisey_Kalankatl%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Alban_%C3%B6lk%C9%99sinin_tarixi

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#Z%C9%99rg%C9%99rlik

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#Da%C5%9Fi%C5%9Fl%C9%99m%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#A%C4%9Faci%C5%9Fl%C9%99m%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#S%C3%BCm%C3%BCki%C5%9Fl%C9%99m%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#B%C9%99dii_%C5%9F%C3%BC%C5%9F%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#B%C9%99dii_metal

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#B%C9%99dii_metal

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#Dulu%C5%9F%C3%A7uluq

https://az.wikipedia.org/wiki/Qafqaz_Albaniyas%C4%B1n%C4%B1n_inc%C9%99s%C9%99n%C9%99ti#Monumental_heyk%C9%99lt%C9%99ra%C5%9Fl%C4%B1q


95




Şəkil 5.13. Üzərində alban dilində yazı olan daş kapitel. Azərbaycan Tarix Muzeyi

İslam dövrü

Şəkil 5.14. Xudafərin Körpüsü

VIII əsrdə Qafqaz Albaniyasının Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması

ilə Azərbaycanda İslam dini yayılmağa başlamışdır. İslamın yayılması İslam

mədəniyyətinin inkişafına səbəb olmuşdur.

Ərəb xilafətini zəifləməsi ilə Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Rəvvadilər, Şəddadilər kimi feodal dövlətləri yaranır. Şəddadi hökmdarı Fəzl bin Məhəmməd Araz çayı üzərində körpü Xudafərin körpüsü (şəkil 5.14.) tikdirmiş, Əbüləsvar Şavur isə paytaxt şəhəri Gəncənin ətrafında sədd və xəndək quraraq, Gəncə qala qapılarını düzəltdirmişdir (şəkil 5.15.). Şirvanşahlar dövründə Bakıda çoxlu inşaat işləri həyata keçirilmiş və şəhər inkişaf etdirilmişdir.


https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fr%C9%99b_Xilaf%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycanda_%C4%B0slam

https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0slam_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99ti


https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eirvan%C5%9Fahlar

https://az.wikipedia.org/wiki/Sacil%C9%99r

https://az.wikipedia.org/wiki/Salaril%C9%99r

https://az.wikipedia.org/wiki/R%C9%99vvadil%C9%99r

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99ddadil%C9%99r

https://az.wikipedia.org/wiki/F%C9%99zl_bin_M%C9%99h%C9%99mm%C9%99d

https://az.wikipedia.org/wiki/Xudaf%C9%99rin_k%C3%B6rp%C3%BCs%C3%BC

https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fb%C3%BCl%C9%99svar_%C5%9Eavur

https://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99_qap%C4%B1lar%C4%B1


https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1


96




Şəkil 5.15. Üzərində ərəb dilində yazılar olan Gəncə qapıları. 1062-ci ildə Əbüləsvar

Şavurun əmri ilə tikilib, hal-hazırda Gürcüstandakı Gelati monastırındadır.

XII əsrdə qala divarları inşa edilmiş və şəhərin müdafiə sistemi gücləndirilmişdir.

XV əsrdə Şirvanşahların öz iqamətgahlarını Şamaxıdan Bakıya köçürməsindən

sonra şəhərin “Qala” adlandırılan qədim hissəsinin həyatında “kristallaşma” dövrü

başlamışdır. XI əsrdə Şirvanşahların sarayında əl-Qəzzi kimi ərəb dilində yazan şairlər

var idi. XII əsrdə Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin

Beyləqani kimi bir çox şairlər III Mənuçöhr və onun oğlu I Axsitanın sarayında

toplaşmışdı.

Azərbaycan tarixi boyu dünyaya bir çox filosof, şair və alim vermişdir. Orta əsrlər alim və filosofları arasında riyaziyyat və fəlsəfə üzrə bir çox əsərlərin müəllifi Bəhmənyar Azərbaycani və "Astronomiya" əsərinin müəllifi Əbülhəsən Şirvani qeyd edilməlidir. Digər bir önəmli şəxsiyyət isə humanist, dünyəvi poeziya üslubunda yazan Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davuda həsr etdiyi “Sirlər xəzinəsi”, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi “Xosrov və Şirin”, I Axsitana həsr etdiyi “Leyli və Məcnun”, Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi “Yeddi gözəl” və Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə həsr etdiyi “İsgəndərnamə” daxildir.

ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin türkləşməsinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi. Səlcuqlar dövləti dövründə başlayan türk tayfalarının gəlişi monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi. XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.

https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fr%C9%99b_dili




https://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCrc%C3%BCstan

https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0%C3%A7%C9%99ri%C5%9F%C9%99h%C9%99r

https://az.wikipedia.org/wiki/%C6%8Fb%C3%BCl%C3%BCla_G%C9%99nc%C9%99vi

https://az.wikipedia.org/wiki/F%C9%99l%C9%99ki_%C5%9Eirvani

https://az.wikipedia.org/wiki/Xaqani_%C5%9Eirvani

https://az.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCcir%C9%99ddin_Beyl%C9%99qani

https://az.wikipedia.org/wiki/M%C3%BCcir%C9%99ddin_Beyl%C9%99qani

https://az.wikipedia.org/wiki/III_M%C9%99nu%C3%A7%C3%B6hr

https://az.wikipedia.org/wiki/I_Axsitan

https://az.wikipedia.org/wiki/B%C9%99hm%C9%99nyar_Az%C9%99rbaycani

https://az.wikipedia.org/wiki/Nizami_G%C9%99nc%C9%99vi

https://az.wikipedia.org/wiki/Sirl%C9%99r_x%C9%99zin%C9%99si_(poema)

https://az.wikipedia.org/wiki/Xosrov_v%C9%99_%C5%9Eirin_(Nizami)

https://az.wikipedia.org/wiki/Leyli_v%C9%99_M%C9%99cnun_(Nizami)

https://az.wikipedia.org/wiki/Leyli_v%C9%99_M%C9%99cnun_(Nizami)

https://az.wikipedia.org/wiki/Yeddi_g%C3%B6z%C9%99l_(Nizami)

https://az.wikipedia.org/wiki/%C4%B0sg%C9%99nd%C9%99rnam%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/S%C9%99lcuqlar_d%C3%B6vl%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Elxanil%C9%99r


97




XVIII əsrdə Azərbaycanda türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəlmişdir. 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi və 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisi Rusiya hakimiyyətinə keçmiş, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qalmışdır. Beləliklə, Araz çayı sərhəd olmaqla azərbaycanlılar iki ayrı imperiyanın tərkibində qalmağa məcbur olmuş, İran və Rusiya mədəniyyətinin təsirində qalan azərbaycanlılar iki əsrlik sosial təkamül nəticəsində bir-birindən fərqlənməyə başlamışlar.

1822-ci ildə süqut etmiş Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşa şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin mərkəzlərindən biridir (şəkil 5.16).

Şəkil 5.16. Şuşa qalası

Bu şəhər müəyyən bir dövr ərzində bir çox Azərbaycan ziyalıları — şairlər, yazıçılar və xüsusən musiqiçilərin (Azərbaycan aşıqları, Azərbaycan muğam ifaçıları, qopuz ifaçıları) evi olmuşdur. Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzində 549 qədim bina (bunlardan 72-si Azərbaycan tarixində iz qoymuş şəxslərin yaşayış evləri və ya ev muzeyləridir), 17 məhəllə bulağı, 17 məscid, 6 karvansara, 3 türbə, 2 mədrəsə, bir neçə kilsə və monastır, 2 qəsr və qala divarları yerləşir. Bu abidələrin çoxu XIX əsrdə yaşamış Azərbaycan memarı Kərbəlayi Səfixan Qarabaği tərəfindən tikilmiş və həmin dövrün ən məşhur naqqaşı Kərbəlayi Səfərəli tərəfindən bəzədilmişdir.

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_xanl%C4%B1qlar%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/G%C3%BCl%C3%BCstan_m%C3%BCqavil%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkm%C9%99n%C3%A7ay_m%C3%BCqavil%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/C%C9%99nubi_Az%C9%99rbaycan

https://az.wikipedia.org/wiki/C%C9%99nubi_Az%C9%99rbaycan

https://az.wikipedia.org/wiki/Qaraba%C4%9F_xanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_a%C5%9F%C4%B1q_s%C9%99n%C9%99ti

https://az.wikipedia.org/wiki/Mu%C4%9Fam

https://az.wikipedia.org/wiki/Qopuz

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_D%C3%B6vl%C9%99t_Tarix-Memarl%C4%B1q_Qoru%C4%9Fu

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_D%C3%B6vl%C9%99t_Tarix-Memarl%C4%B1q_Qoru%C4%9Fu

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_qalas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9Eu%C5%9Fa_qalas%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99rb%C9%99layi_S%C9%99fixan_Qaraba%C4%9Fi

https://az.wikipedia.org/wiki/K%C9%99rb%C9%99layi_S%C9%99fixan_Qaraba%C4%9Fi


98




Xalq Cümhuriyyəti dövrü

Şəkil 5.17. Azərbaycan Bayrağı

XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olmasıyla burada yaşayan insanlar Rusiya mədəniyyəti ilə və onun vasitəsilə də dünya mədəniyyəti ilə tanış olmuşlar. Bu dövrdə Tiflis şəhəri Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün önəmli mərkəzlərdən birinə çevrilir. Tiflisdə yaşamış Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli nüməyəndələrinə Molla Vəli Vidadi, Mirzə Fətəli Axundzadə, Mirzə Şəfi Vazeh, Bülbülcan, Rəşid Behbudov, Qeysər Kaşıyeva, Xədicə Qayıbova misal göstərilə bilər. 1918-ci il 28 mayda Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası İstiqlal Bəyannaməsini qəbul edərək rəsmən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını elan etmişdir. Xalq Cümhuriyyətinin banisi Məmməd Əmin Rəsulzadə olmuşdur. Sovet işğalına qədər 23 ay mövcud olan bu dövlət tarixə müsəlman Şərqindəki ilk demokratik və dünyəvi respublika olaraq keçmiş və Azərbaycan qadınlara səs vermə hüququ verən ilk müsəlman xalqı olmuşdur. AXC dövründə mədəniyyət sahəsində görülən tədbirlərə aşağıdakıları daxil etmək olar:

1) “Türk ocağı”, “Müsəlman Şərqini öyrənən cəmiyyət”, “Qurtuluş”, “Yaşıl qələm” cəmiyyətləri yaradıldı;

2) “İstiqlal” muzeyinin açılması (1919-cu il 7 dekabr);

3) Bakıda Azərbaycan dilində ilk böyük kitabxananın açılması (1919-cu il mart ayı);

4) Dövlətin rəsmi orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin nəşr olunması;

5) Bakıda teatr truppasının yaradılması;

6) Hüseyn Ərəblinski tərəfindən Azərbaycan Dövlət teatrının fəaliyyətə başlaması;

7) Rəssamlıq studiyasının yaradılması;

8) 100 nəfər azərbaycanlı gəncin təhsil almaq üçün xaricə göndərilməsi (1919-cu il sentyabr);

9) Bakı Universitetinin açılması (1919-cu il noyabr);

https://az.wikipedia.org/wiki/Tiflis

https://az.wikipedia.org/wiki/Molla_V%C9%99li_Vidadi

https://az.wikipedia.org/wiki/Mirz%C9%99_F%C9%99t%C9%99li_Axundzad%C9%99

https://az.wikipedia.org/wiki/Mirz%C9%99_%C5%9E%C9%99fi_Vazeh

https://az.wikipedia.org/wiki/Mirz%C9%99_%C5%9E%C9%99fi_Vazeh

https://az.wikipedia.org/wiki/B%C3%BClb%C3%BClcan

https://az.wikipedia.org/wiki/R%C9%99%C5%9Fid_Behbudov

https://az.wikipedia.org/wiki/Qeys%C9%99r_Ka%C5%9F%C4%B1yeva

https://az.wikipedia.org/wiki/X%C9%99dic%C9%99_Qay%C4%B1bova

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Milli_%C5%9Euras%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_%C4%B0stiqlal_B%C9%99yannam%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan%C4%B1n_%C4%B0stiqlal_B%C9%99yannam%C9%99si

https://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Xalq_C%C3%BCmhuriyy%C9%99ti


99




10) Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi (1918-ci il 27 iyun), Dövlət bayrağının qəbul edilməsi (9 noyabr)(şəkil 5.17.) və s.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 28-də beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan RSFSR-ın hərbi müdaxiləsi nəticəsində aradan qaldırıldı. Şimali Azərbaycan rus-bolşevik qoşunları tərəfindən işğal edildi və yenidən Rusiyaya tabe olundu. 1991-ci ildə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının dağılması nəticəsində, Azərbaycan xalqı Şimali Azərbaycanda dövlət müstəqilliyini yenidən bərpa etdi. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Heydər oğlu Əliyev “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi”-inə həsr olunmuş silsilə tədbirlərin (2018-ci il, may) keçirilməsi haqqında fərman imzalamışdır.

Müasir Azərbaycanın mədəni həyatı

Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, bütün sahələrdə olduğu kimi, mədəniyyət sahəsində də əsaslı islahatlar keçirildi. Mədəni həyatın demokratikləşdirilməsi, gənclərin, yeniyetmələrin, əmək qabiliyyətli insanların bu prosesdə yaxından iştirakı, əhalinin mədəni həyat səviyyəsinin daha da gücləndirilməsi yolunda böyük addımlar atılmışdır. Mədəni irsimizin qorunub saxlanmasında, inkişaf etdirilməsində, onun geniş təbliğində, dünya miqyasında şöhrət tapmasında böyük şəxsiyyət Heydər Əlirza oğlu Əliyevin əvəzsiz xidmətləri var.

Ədəbiyyat, teatr, kino, musiqi, rəssamlıq və bir çox başqa sahələrdəki inkişaf və tərəqqi ilk əvvəl Azərbaycan dövlətinin, onun rəhbəri Heydər Əliyevin diqqət və qayğısının nəticəsində mümkün olmuşdur. Azərbaycan dövləti iqtisadi cəhətdən gücləndikcə mədəniyyətin inkişafı sahəsində də uğurlu addımlar atılmağa başladı. 1991-ci ilin dekabrında latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpa olunması haqqında qanun qəbul edildi. 1996-cı ilin payızında YUNESKO ilə əməkdaşlıq

https://az.m.wikipedia.org/wiki/Rusiya_Sovet_Federativ_Sosialist_Respublikas%C4%B1

https://az.m.wikipedia.org/wiki/Rusiya

https://az.m.wikipedia.org/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1

https://az.m.wikipedia.org/wiki/Sovet_Sosialist_Respublikalar%C4%B1_%C4%B0ttifaq%C4%B1

https://az.m.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_Respublikas%C4%B1


100




haqqında memorandum imzalandı. 1997-ci ilin yazında isə Azərbaycan Avropa Mədəniyyət Konvensiyasına qoşuldu. 1992-ci ilin ortalarında “Türkdilli ölkələrin Mədəniyyət Nazirliklərinin daimi Konseyni”, 1993-cü ildə isə onun icra qurumu –TÜRKSOY yarandı.

Prezident H.Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin təkmillləşdirilməsi haqqında” 13 iyun 2000-ci il tarixli fərmanı ölkədə ali təhsilin təşkili və inkişafında keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcını qoydu. Respublika Prezidenti tərəfindən Azərbaycan Respublikasında Təhsil İslahatı Proqramının təsdiq edilməsi təhsilin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması baxımından çox əhəmiyyətlidir.

1993-cü ildən başlayaraq Respublikada mədəni-maarif inkişafı üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirildi. M.F.Axundzadə adına Respublika kitabxanası 1998-ci ilin aprelindən Milli Kitabxana statusu aldı. Ali təhsil müəssisələrinin həyatında yeniliklər baş verdi. 1993-cü ildən ali məktəblərdə iki bakalavr və magistr pilləli təhsilə keçildi. Özəl təhsil müəssisələri meydana gəldi. Minlərlə gənc xarici ölkələrdə təhsil almaq imkanı qazandı. Bakıda Cəlil Məmmədquluzadənin, Niyazinin, Hüseyn Cavidin ev-muzeyləri yaradıldı. N.Nərimanovun ev muzeyi yenidən quruldu. 1996-cı ilin payızında Naxçıvanda H.Cavidin ev muzeyi açıldı. 1998-ci ildə Ordubadda M.S.Ordubadinin ev muzeyi təmirdən sonra yenidən açıldı. Naxçıvanda C.Məmmmədquluzadənin ev muzeyi yaradıldı.

Dahi Azərbaycan şairi M.Füzulinin 500, böyük oğuz-Azərbaycan eposu “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının 1300 illik yubileylərinin (2000-ci ilin apreli) təkcə Azərbaycanda deyil, mədəni dünyanın, demək olar ki, hər yerində qeyd edilməsi bütün dünyanın müstəqil Azərbaycanın böyük mədəniyyəti, zəngin mənəviyyatı ilə daha geniş miqyasda tanış olmasına imkan yaratdı.

Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin “1948-1953-cü illərdə aəzrbaycanlıların Ermənistan ərazisindən tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” 1997-ci il 17 dekabr, “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” 1998-ci il 26 mart fərmanlarında son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən etnik təmizləmə, soyqırım siyasəti ifşa olunmuşdur.

Azərbaycan Mədəniyyət Fondu yanında azsaylı xalqların mədəniyyətinin qorunması və inkişafı üzrə şura yaradıldı. Ləzgi, talış, kürd, udin, saxur, slavyan, yəhudi və başqa xalqların mədəniyyət mərkəzləri fəaliyyətini xeyli genişləndirdi.

1996-cı ildə “Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası”-nın, türk dünyası filoloqları ilə birlikdə dünya türkologiyası tarixində ilk dəfə ikicildlik “Kitabi-Dədə Qorqud ensiklopediyası”-nın nəşri o vaxtlar çətin iqtisadi vəziyyətdə olan Azərbaycan dövlətinin mədəniyyətimizə göstərdiyi böyük diqqət və qayğının real nümunəsidir. Bu dövrdə yeddi cildlik “Azərbaycan tarixi” yazılıb nəşr olundu.

1997-ci ilin noyabrında Azərbaycan yazıçılarının X qurultayı keçirildi. O, Azərbaycan Ədəbiyyatının yeni perspektivlərini müəyyən etdi. Bu illərdə Azərbaycan kinosu bütün çətinliklərə baxmayaraq inkişaf edirdi. “Yarasa” bədii filmi 1996-cı ildə Fransada “Birinci plan Beynəlxalq kinofestivalında” “Avropanın ən yaxşı tam metrajlı bədii filmi” adına layiq görüldü.

Dağüstü parkda “Şəhidlər Xiyabanı” salındı. Şəhər və kəndlərdə xalqın azadlığı uğrunda döyüşlərdə canından keçmiş igidlərin xatirəsini əbədiləşdirən abidə və komplekslər yaradıldı. 1998-ci ilin oktyabrında Şəhidlər Xiyabanında azadlıq uğrunda


101




canlarını qurban vermiş şəhidlərin xatirəsini əbədiləşdirən abidə və əbədi məşəlin açılışı oldu (şəkil 5.18.). 2000-ci ildə Bakıda Olimpiya İdman Kompleksi istifadəyə verildi.

Şəkil 5.18. Şəhidlər Xiyabanı abidə və əbədi məşəl

XXI əsr Azərbaycan üçün yeni səhifə açdı. Yeni əsrdə ölkəmizdə böyük ictimai-siyasi dəyişikliklərin başlanğıcını qoydu. Azərbaycan xalqının həyatında çox əlamətdar hadisə olan bir tədbir Dünya azərbaycanlılarının I qurultayı (9-10 noyabr 2001-ci il, Bakı) keçirildi. Bundan dörd il sonra, yəni 2006-cı il martın 16-da keçirilən II qurultay isə üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağımız altında birləşən milyonlarla soydaşımızın həmrəyliyinin və birliyinin doğma Azərbaycanımız qarşısında aça biləcəyi geniş üfüqlərin hüdudsuz olduğunu sübut etdi.

Prezident 2001-ci il avqustu 9-da “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” fərman imzalamışdır. Həmin fərmanla avqustun 1-i Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili günü kimi qeyd olunur.

Eyni zamanda Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin

“Azərbaycan Respublikasının Milli Ensiklopediyasının nəşri haqqında” və

“Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi

haqqında” 2004-cü il 12 yanvar tarixli sərəncamları Azərbaycan Respublikasının

mədəni, mənəvi həyatında son dərəcə əlamətdar hadisə oldu. 2002-ci ildə

Respublikamız Abidələrin Bərpası və Konservasiyası və Tədqiqi Beynəlxalq Mərkəzinə

üzv olmuşdur. Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq Şirvanşahlar saray-kompleksi və

Qız qalası da daxil olmaqla İçərişəhər Dövlət tarixi-memarlıq kompleksi YUNESKO-

nun “Dünya mədəniyyəti irsi” siyahısına daxil olmuşdur.

Müasir Azərbaycan memarlığına isə Alov qüllələri, SOFAZ Tower, SOCAR Tower, Baku Tower, Trump Tower Baku, Bakı Kristal Zalı (şəkil 5.19.), Bakı Olimpiya Stadionu (şəkil 5.20), Gəncə Dövlət Filarmoniyasının binası, Heydər Əliyev Mərkəzi və Konqres Mərkəzinin binaları(şəkil 5.21), Port Baku və Azure

https://az.wikipedia.org/wiki/Alov_q%C3%BCll%C9%99l%C9%99ri

https://az.wikipedia.org/wiki/SOFAZ_Tower

https://az.wikipedia.org/wiki/SOCAR_Tower

https://az.wikipedia.org/wiki/SOCAR_Tower

https://az.wikipedia.org/wiki/Baku_Tower

https://az.wikipedia.org/wiki/Trump_Tower_Baku

https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1_Kristal_Zal%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1_Olimpiya_Stadionu

https://az.wikipedia.org/wiki/Bak%C4%B1_Olimpiya_Stadionu

https://az.wikipedia.org/wiki/Heyd%C9%99r_%C6%8Fliyev_M%C9%99rk%C9%99zi

https://az.wikipedia.org/wiki/Heyd%C9%99r_%C6%8Fliyev_M%C9%99rk%C9%99zi


102




kompleksləri (şəkil 5.22), The Cresent Development Project, Heydər məscidi (şəkil 5.23.) və başqa memarlıq layihələrini göstərmək olar.

Şəkil 5.19. Bakı Kristal Zalı

Şəkil 5.20. Bakı Olimpiya Stadionu

Şəkil 5.21. Heydər Əliyev Mərkəzi

https://az.wikipedia.org/wiki/Heyd%C9%99r_m%C9%99scidi


103




Şəkil 5.22. Port Baku və Azure kompleksləri

Şəkil 5.23. Heydər Məscidi

XXI əsrdə Azərbaycan bir çox beynəlxalq tədbirə ev sahibliyi etmişdir. Əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan bu uğurlu siyasət sonrakı illərdə cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən layiqincə davam etdirilmişdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanın son on ildəki inkişafına nəzər yetirsək deyilənlərin şahidi olarıq. Deyə bilərik ki, Beynəlxalq Enerji Sammiti, Dünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu, Avroviziya mahnı müsabiqəsi, “Tour d’Azerbaidjan” Beynəlxalq Velosiped yarışı, Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu, “Formula 1” (şəkil 5.24.) kimi yarışların, mötəbər tədbirlərin Bakıda keçirilməsi, ölkəmizin BMT TŞ-nin qeyri-daimi üzvü seçilməsi və eyni zamanda, TŞ-yə iki dəfə sədrlik etməsi Azərbaycanın dünya arenasındakı nüfuzundan və mühüm rolundan xəbər verir.


104




Şəkil 5.24. “Formula 1” yarışı

Dünyanın aparıcı ölkələri Azərbaycana etibar edir. Məhz elə bu inamın nəticəsidir ki, 2015-ci il Avropa Oyunlarının keçirilməsi də Bakıya həvalə olunmuşdur. İlk Avropa Olimpiya Oyunlarının Azərbaycanda keçirilməsi barədə qərar 8 dekabr 2012-ci ildə Romada baş tutmuş Avropa Olimpiya Komitəsinin 41-ci Baş Assambleyasında qəbul edilmişdir. Tədbir İtaliya Milli Olimpiya Komitəsinin qərargahında, “Foro İtaliko” stadionunda keçirilmişdir. Baş Assambleya iştirakçıları arasında gizli səsvermə nəticəsində Azərbaycanın 48 səsdən 38-ni toplaması ölkəmizin beynəlxalq aləmdə yüksək nüfuz və etimada malik olduğunu göstərir. 2009-cu il üçün Bakı şəhəri və 2018-ci il üçün Naxçıvan şəhəri "İslam mədəniyyətinin paytaxtı" seçilib. Şəki şəhəri 2016-cı il üçün "Türk dünyasının mədəniyyət paytaxtı", Gəncə şəhəri isə "Avropa gənclər paytaxtı" seçilib.

https://az.wikipedia.org/wiki/Nax%C3%A7%C4%B1van


https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99ki

https://az.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrk_d%C3%BCnyas%C4%B1n%C4%B1n_m%C9%99d%C9%99niyy%C9%99t_paytaxt%C4%B1

https://az.wikipedia.org/wiki/G%C9%99nc%C9%99


105





“Mədəniyyət” anlayışını necə başa düşdüyünüzü rollu oyun vasitəsiylə nümayiş etdirin.

Nümunə: iştirakçılardan biri xarici vətəndaş, digəri isə azərbaycanlı vətəndaş rollarında iştirak etsin.

“Mədəniyyət” və “sivilizasiya” anlayışlarının fərqli və oxşar cəhətlərini Venn diaqramında qeyd edin.

“Azərbaycanın qədim dövr mədəniyyəti” ilə bağlı sinifdə diskussiya təşkil edin.

Ziqzaq üsulundan istifadə edərək “Azərbaycan mədəniyyəti” haqqında bildiklərinizi qeyd edin. 3-4 nəfərlik qruplar təşkil edin. Verilmiş mövzuyla bağlı biliklərinizi qeyd etdikdən sonra təqdimat hazırlayaraq, müzakirə təşkil edin.

“Müasir Azərbaycan mədəniyyəti” mövzusu ilə bağlı debat təşkil edin.

Əgər sizə xarici ölkədə sərgidə Azərbaycan mədəniyyətini təmsil etmək işi tapşırılsaydı, siz orda ilk öncə nələri nümayiş etdirərdiz. Qrup şəklində fikirlərinizi qeyd edərək təqdimat hazırlayın.


106




Yuxarıdakı şəkillə bağlı fikirlərinizi yazaraq, saat əqrəbi istiqamətində digər yoldaşlarınıza ötürün. Hər kəs bir sözlə şəklə münasibət bildirsin. Sonda kağızı lövhədən asaraq müzakirə aparın.

“Azıx mağarası Azərbaycan mədəniyyəti üçün hansı əhəmiyyəti daşıyır?” sualı əsasında dairəvi müzakirə təşkil edin.

“Azərbaycan mədəniyyəti” haqqında esse hazırlayın.

Klaster üsulundan istifadə edərək “Müasir Azərbaycan Mədəniyyəti” haqqında bildiklərinizi qeyd edin.

İstədiyiniz hər hansı bir mədəniyyətlə bağlı şəkilli təsvirlər hazırlayın və bu mədəniyyətlər haqqında məlumat verin.

Valideynlərinizdən “Mədəni olmaq üçün hansı keyfiyyətlərə malik olmaq lazımdır?” sualı əsasında müsahibə götürün. Sonra bu fikirləri qeyd edərək, sinifdə tələbələrlə müzakirə edin.

Müəllim lövhədə dairəvi kart asır, onun arxasında tələbələrdən tələb olunan “mədəniyyət” anlayışını yazır. Kartın yazı olmayan tərəfini tələbələrə göstərir və gizlədilmiş anlayışların xüsusiyyətlərinə aid 2 və ya 3 yönəldici söz sadalayır və ya yazır. Tələblərə həmin xüsusiyyətlərə uyğun olaraq gizlədilmiş anlayışı tapmaq tapşırığı verilir.

“Azərbaycan mədəniyyəti” haqqında ətraflı məlumat almaq və daha geniş təsəvvürə malik olmaq üçün İncəsənət muzeyinə, Tarix muzeyinə, Müasir İncəsənət muzeyinə, Xalça muzeyinə və s. ekskursiyalar təşkil edin.


107




“Müasir Azərbaycan memarlığı”-na aid təqdimat hazırlayın.

Sinfi 4-5 nəfərdən ibarət qruplara bölün və hər qrupa “Azərbaycanın memarlıq abidələri (məsələn, bir qrupa Qız qalası, digərinə Şirvanşahlar sarayı və s.)” haqqında məlumat yazmağı tapşırın. Sonda təqdimatlar lövhəyə yapışdıraraq, müzakirəyə başlayın.

Azərbaycan mədəniyyətinin dünya mədəniyyətinə verdiyi töhfələrlə bağlı araşdırmalar apararaq, nəticəni təqdim edin.

Dünya mədəniyyətinin inkişafında Azərbaycan mədəniyyətinin rolunu müzakirə edin.


108





Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı: “Dünyanın Azərbaycan mədəniyyətindən nə öyrənəcəyinə dair nümunələr təqdim edir”.

Mədəniyyət anlayışını necə başa düşdüyünüzü izah edin.

Mədəniyyət və sivilizasiya anlayışlarını fərqləndirin.

Niyə mədəni olmaq təkcə təhsillə ölçülmür?

Mədəniyyətin hansı növləri var?

Sivilizasiya anlayışına nələr daxildir?

Azərbaycan Respublikasında mədəniyyətin hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır?

Qədim dövr Azərbaycan mədəniyyəti haqqında nə deyə bilərsiniz?

İslam mədəniyyətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini sadalayın.

Tanıdığınız mədəniyyətlərə aid 3 nümunə göstərin.

Müasir Azərbaycan memarlığına aid nümunələr göstərin.

YUNESKO-nun “Dünya mədəniyyət irsinə” daxil olan memarlıq abidələrini sadalayın.

2018-ci ildə Azərbaycanın hansı şəhəri “İslam mədəniyyətinin paytaxtı” elan olunub?

XXI əsrdə Azərbaycan hansı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edib?

TÜRKSOY-un yaradılmasında məqsəd nə idi?

Azərbaycanın milli-mənəvi dəyərlərini Azərbaycan xalqının dünya mədəniyyətinə

töhfəsi kimi dəyərləndirin.


109




5.3.1. Qlobal perspektivdə Azərbaycanın gələcəyini necə gördüyü barədə məruzə edir.

Bəşəriyyətin Qlobal Problemləri

Qlobal problem nədir? Buna şərait yaradan amillər hansılardır?

Hər bir ölkənin, hər bir xalqın, hər bir ailənin, ayrılıqda hər bir insanın da problemləri vardır. Bunlarla yanaşı, dilindən, dinindən, dərisinin rəngindən, harada yaşamasından asılı olmayaraq, Yer üzünün bütün insanlarını düşündürən, təşvişə salan qlobal problemlər də vardır. Onlar müasir dünyanın problemləridir. ETT-nin, elmin və sivilizasiyanın nəzarətsiz inkişafı və insanın təbiətlə qəddar münasibəti elə bir vəziyyətə gətirib çıxarmışdır ki, yer kürəsində sivilizasiyanın toxunmadığı nə kiçik bir bitki, heyvan, nə bir damcı su, yemək heç bir şey öz təbii təmizliyində

qalmamışdır. Ona görə də XXI əsrdə vəziyyət bir sıra mühüm problemlərin həlli məsələsi ilə rastlaşmışdır ki, bunlara qlobal problemlər deyilir. Qlobal ingilis sözü olub, mənası “bütün dünya” deməkdir (Globe all) Qloballaşma keçən əsrin 90-cı illərindən diqqət mərkəzində olmağa başlamışdır və hal-hazırda da öndə gedən məsələlərdən biridir. İnsan yaşadığı dünyanın müharibə, sülh, terrorizm, aclıq, dəhşətli xəstəliklərin geniş yayılması faktlarına laqeyd ola

bilməz. Bunlar üçün insanlar “Bəşəriyyətin sabahı necə olacaq?”, “İnsan nəslinin məhv olacağı və özü ilə yaşıl planeti də məhv edəcəyi gözlənilmir ki?” kimi suallar qarşısındadır. Məhz bunlar qlobal problemlərdir (şəkil 5.25.).

Şəkil 5. 25. Bəşəriyyətin qlobal problemləri

Dünyanın taleyi bütün insanları narahat edir. İndiki insan artıq dərk etmişdir ki, Yer kürəsi o qədər də böyük deyil, onu qorumaq gərəkdir. Dünya da, insan həyatı kimi çox kövrəkdir. Onun hər an çatlamaq, sınmaq təhlükəsi var. Davamlı gələcəyi təmin etməkdən ötrü bütövlükdə dünyanı qorumaq, bütün insanlar tərəfindən gələcək qarşısında öz məsuliyyətini dərk etmək, Yerin hər bir sakinini tarixdə öz iştirakını təmin etmək işinə istiqamətləndirmək zəruridir. Qlobal problemlər aşağıdaki istiqamətlərdə qruplaşdırılır:

1. siyasi və sosial-iqtisadi xarakterli həlli vacib olan problemlər 2. təbii-iqtisadi problemlər; 3. sosial xarakterli problemlər;


110




Əksər qlobal problemlər bir-biri ilə əlaqədardır. Ona görə problemlərin eyni

vaxtda bütün ölkələr və regionlarda həll edilməsi zəruridir. Bura, ilk növbədə, sülh və tərksilah, nüvə müharibəsi təhlükəsinin aradan qaldırılması aiddir. Bu problemlər XX əsrin ikinci yarısında nüvə silahının yaradılması və onların ballistik (qitələrarası) raketlərlə daşınmasının mümkün olması nəticəsində yaranmışdır. Bir neçə onilliklər ərzində “soyuq müharibə” bəşəriyyətin ən birinci, həlli vacib olan problemi olmuşdur. İki dünya müharibəsinin baş verməsinə baxmayaraq, XX əsrin ikinci yarısında hegemon dövlətlər arasında ziddiyyətlər daha da dərinləşmiş, siyasi münasibətlər gərginləşmişdir. Bu dövrdə SSRİ və ABŞ arasında “soyuq müharibə” şəraiti nüvə silahlarından istifadə etməklə “ulduz müharibələri”-nin baş verməsi təhlükəsini daha da artırırdı. SSRİ-nin dağılmasına, “soyuq müharibə”-nin başa çatmasına baxmayaraq dünyanın ayrı-ayrı regionlarında müharibələr baş verir, milli-etnik və ərazi münaqişəsi ocaqları hələ də qalmaqdadır. Hələ ki, dünyada beynəlxalq təhlükəsizliyin tam bərpa edildiyini demək olmaz. Silah alveri böyük həcmdə davam edir, nüvə silahı olan ölkələrin sayı getdikcə artır. Ayrı-ayrı regionlarda hələdə insanların ölümünə, doğma yurd-yuvalarından qovulmasına, didərgin düşməsinə səbəb olan qaynar nöqtələr-silahlı münaqişə ocaqları vardır. Hazırda milli-etnik, dini, hərbi-siyasi münaqişələr nəticəsində dünyada 75 milyon nəfərdən çox insan öz doğma torpağından qaçqın düşmüşdür. -İkinci, beynəlxalq terrorizm son vaxtlar dünyada mövcud olan və ciddi narahatlıq doğuran problemlərdən biridir. Tarix göstərir ki, beynəlxalq terrorizmin yayılmasının səbəblərindən biri də ölkələr arasında inkişafın qeyri-bərabər getməsi, əhalinin həyat səviyyəsində olan kəskin fərqlər, dini ekstremizm, terror təşkilatları ilə ölkələr arasında olan münaqişələrdir. Bir çox hallarda terror hadisələri çoxsaylı insanların tələfatına və onların qorxu, vahimə içərisində yaşamasına, dağıntılara səbəb olur. 2001-ci il 11 sentyabr Nyu-Yorkda törədilən terror hadisəsi 4000 nəfərdən çox insan ölümünə səbəb olmuşdur. Silahlı münaqişə rayonları sayılan İraq, Əfqanıstan, Suriya, Yaxın Şərq və Pakistanda demək olar ki, hər gün baş verən terror aktları yüzlərlə insan həyatına son qoyur. Bu qrupa daxil olan üçüncü problem inkişaf etməkdə olan ölkələrin geriliyinin aradan qaldırılması və ya qismən inkişafa nail olmaqdır. Hazırda da bu ölkələrdə olan əhalinin xeyli hissəsi həddindən aşağı səviyyədə yoxsulluq içində yaşayırlar. Kəmiyyət etibarı ilə Cənubi Asiyada, Afrikada, Böyük Səhradan cənubda, Şərqi Asiyada və Sakit okean regionunda kasıbların sayı daha çoxdur. Geridə qalmış ölkələrdə aclıqdan, xəstəlikdən, su çatışmazlığından hər il 30-40 milyon adam ölür. Onların 20 milyon nəfərə qədərin uşaqlar təşkil edir.

Qlobal problemlərə öz növbəsində aşağıdakı məsələlər aiddir:

1) Dünya nüvə yarışının dayandırılması, nüvəsiz zora əsaslanmayan dünya yaratmaq və qarşılıqlı inam və həmrəyliyə, həyati maraqlar çərçivəsində qarşılıqlı konsensusa (eyni fikrə) əsaslanan sosial inkişafı təmin edən dünyəvi şəraitin yaradılması;

2) Qərbin inkişaf etmiş ölkələri ilə Asiya, Afrika, Latın Amerikası, inkişaf etmiş ölkələr arasında iqtisadi və mədəni sahədə artan fərqin aradan qaldırılması, bütün dünyada iqtisadi geriliyin aradan qaldırılması, həmçinin yoxsulluq və savadsızlığın ləğvi;

https://az.wikipedia.org/wiki/AB%C5%9E


111




3) Yeniləşdirilmiş və yeniləşdirilməmiş bütün təbii resurslarla (həmçinin ərzaq, xammal və enerji mənbələri) bəşəriyyətin gələcək iqtisadi inkişafını təmin etmək;

4) Ekoloji böhranını aradan qaldırılması, hansı ki insanın biosferə hücumu nəticəsində fəlakətli vəziyyət yaradır və bunun nəticəsi olaraq, ətraf təbii mühitin çirklənməsinə gətirir (atmosfer, torpaq, su hövzələri sənaye və kənd təsərrüfatı tullantıları ilə çirklənir);

5) Əhalinin yüksək artımının qarşısının alınması (demoqrafik partlayışın), hansı ki bu vəziyyət inkişaf etmiş ölkələrdə sosial iqtisadi inkişafı ləngidir;

6) Elmi texniki inqilabın müxtəlif təsirlərinin əvvəlcədən nəzərə alınması və onların qarşısının alınması və ETT-ni ancaq cəmiyyət və şəxsiyyətin rifahı naminə istifadə edilməsi;

7) Beynəlxalq terrorizm; 8) Alkoqol və narkomaniyanın yayılması; 9) SPİD-in yayılması və səhiyyənin başqa problemləri; 10) Həmçinin təhsil və sosial təminat problemləri, mədəni, irsi və mənəvi dəyərlər və

s.; İnsan həmişə xoşbəxt gələcək arzusu ilə yaşamışdır. Müasir dövrün qlobal

problemlərini həll etmək mümkündür. Gəlin birlikdə bu problemlərin həlli yolları ilə tanış olaq:

nüvə təhlükəsindən azad dinc dünya uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin çoxalması; xalq kütlələrinin getdikcə daha geniş təbəqələrinin rolunun artması; həyatın müxtəlif sahələrində demokratikləşmənin dərinləşməsi; beynəlxalq münasibətlərin bütün tərəflərinin beynəlmiləlləşməsi; insan amilinin rolunun artması; şəxsiyyət azadlığının və humanist dəyərlərin miqyasının genişlənməsi; sosial ədalətə inkişaf; bəşəriyyətin elmi-texniki imkanlarının sürətlə genişlənməsi və onlardan humanist məqsədlər üçün istifadə edilməsinin artması; insan və təbiətin qarşılıqlı münasibətlərində ahəngdarlığın çoxalması.

Burdan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, bu problemlərin həll edilməsi bütün millət və dövlətlərin eyni dərəcədə dərk edərək onların aradan qaldırılması uğrunda birgə səy göstərməsindən, beynəlxalq qlobal idarəçilik təşkil edilməsindən, “hərtərəfli beynəlxalq təhlükəsizlik sistemi yaradılmasından” ibarətdir.

Müasir Azərbaycanın inkişafında gənclərin rolu


112




Ümummilli Lider Heydər Əliyev: "Hər bir

Azərbaycan gənci hər şeydən çox, hər şeydən artıq müstəqil Azərbaycanın bu günü, gələcəyi haqqında düşünməlidir".

Tarixən hər bir xalq özünün xoşbəxt gələcəyə olan ümidlərini, ilk növbədə, gənc nəsillərə bağlayır. Gənc nəslin yetişdirilməsi hər bir ölkə üçün ən başlıca məsələdir. Həmçinin, dünyanın istənilən ölkəsində gənclər də sosial-iqtisadi inkişafın aparıcı qüvvələrindən biri, cəmiyyətin islahatları hərəkətə gətirən zümrəsi və yaşlı nəslin davamçısı hesab olunur, gənclər cəmiyyətin ən dinamik zümrəsi olmaqla ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni həyatında fəal iştirak edir, ölkədə baş verən bütün proseslərin mərkəzində dayanırlar. Nəsillər dəyişir, ölkələr inkişaf edir. Ancaq ənənələr, milli dəyərlər gənc nəslin vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə olunması onun mənsub olduğu xalqın rifahının və ölkənin çiçəklənməsinin rəhnidir.

Belə bir aksioma var ki, hər bir cəmiyyət gəncləri öz mədəniyyəti ruhunda tərbiyə edir. Məsələn, qədim Spartada gənclər nizam-intizam, qəhrəmanlıq və cəsarət ruhunda tərbiyə edilirdi. Amerikalılar öz övladlarını sahibkarlıq bacarığı və rəqabət ruhunda böyüdürlər. Çinlilər loyallıq, yaponlar isə əməkdaşlıq təlqin edirlər. Tarixən imperiyaların və sivilizasiyaların qovuşduğu məkanda yaşayan Azərbaycan xalqının həyat qaydası olan mübarizlik ruhu onun xarakterinə və düşüncəsinə hopub. Min illər öncə bu torpaqlarda yaranmış zərdüştlük Xeyirlə Şərin əbədi mübarizəsi və Xeyirin Şər üzərində qələbəsi ideyası bütün dünya xalqlarının fəlsəfi fikrinə dərin təsir edib. Bəli, Azərbaycan gənci daima döyüş meydanlarında, zəfərlərdə böyümüş, inkişaf etmişdir. Azərbaycan gənci böyük elmi ixtiraları, kəşfləri ilə dünya sivilizasiyasının yaranmasında öz möhürünü vurmuşdur. Bu gün böyük iftixarla demək olar ki, müasir Azərbaycan gəncliyi də bu tarixi kökdən, bu gendən gələn milli-mənəvi dəyərlərimizi, doğma ana dilimizi, ata-babalardan miras qalan gözəl adət-ənənələrimizi göz bəbəyi kimi qoruyub yaşadır. Azərbaycan gənci öz həyatını qurarkən ilk öncə müstəqil Azərbaycanın bu günü və gələcəyi haqqında düşünür, öz fəaliyyətində yüksək vətəndaşlıq hisslərinə malik olduğunu nümayiş etdirir. Buna gənclərin yüksək potensialı, əldə etdikləri elmi bilikləri, güclü vətənpərvərlik hissləri tam imkan verir.

Təbii ki, bu uğurların, Azərbaycan gənclərinin günümüzün müasir, inkişaf etmiş, yüksək intellektli aparıcı qüvvə kimi formalaşmasında, birmənalı olaraq, dövlətimizin apardığı gənclər siyasətinin mühüm rolu olmuşdur. Bu siyasətin banisi isə xalqımızın Ümummilli Lideri Heydər Əliyevdir. Ulu Öndər Heydər Əliyevin gənclər siyasəti əsrlər boyu xalqımızın malik olduğu milli-mənəvi dəyərlər əsasında, müstəqillik, dövlətçilik, azadlıq və onların qorunması uğrunda mübariz ruhlu gənc nəslin yetişdirilməsindən ibarət olub. Əlbəttə, milli dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsi və inkişaf etdirilməsi, demokratik cəmiyyət quruculuğu, siyasi, hüquqi və iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi ilə bağlı Ulu Öndərin ideyaları və irəli sürdüyü prinsiplər Azərbaycanın hazırkı və gələcək inkişaf strategiyasının əsasını təşkil edir. Ümummilli Liderimiz həmişə gənclərimizə böyük ümidlər bəsləyir, dəfələrlə qeyd edirdi ki, Azərbaycanın gələcəyi gənclərin əlindədir. Həyatı boyu, respublikaya rəhbərliyinin bütün dövrlərində Ulu Öndər sağlam, normal gəncliyin, bu dövlətə sahib dura biləcək bir nəslin yetişməsinə xidmət edirdi. Ulu Öndərin ən böyük xidmətlərindən biri də o idiki,


113




gənclərlə bağlı məsələləri həmişə öz siyasətinin əsas

tərkib hissələrindən biri hesab edir, gənclərin imkan və bacarıqlarını yüksək qiymətləndirir, onların problemlərinin həlli istiqamətində həyata keçirilən tədbirlərə xüsusi önəm verir, bu siyasəti müstəqil Azərbaycan dövlətinin ən mühüm fəaliyyət istiqamətlərindən biri kimi dəyərləndirirdi. Hələ ötən əsrin 70-80-ci illərində Heydər Əliyevin diqqət və qayğısı sayəsində minlərlə azərbaycanlı gənc keçmiş SSRİ-nin aparıcı ali məktəblərinə müxtəlif ixtisaslar üzrə təhsil almağa göndərilib. Gənc nəslə diqqət və qayğı dövlətin ən mühüm fəaliyyət istiqamətlərindən birinə çevrilib, Azərbaycan gənclərinin təşkilatlanması əsas məqsədlərdən biri kimi qarşıya qoyulub. Ayrı-ayrı dövlət orqanlarının gənclərlə iş sahəsindəki fəaliyyətini əlaqələndirmək məqsədi ilə 1994-cü ildə yaradılmış Gənclər və İdman Nazirliyi qısa bir vaxtda dövlət gənclər siyasətinin istiqamətlərini müəyyənləşdirərək, uğurla həyata keçirməyə başlayıb.

O vaxtdan dövlət gənclər siyasətinin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi sayəsində əməli işlər görülüb. Ümummilli Liderin 1995-ci ildə irəli sürdüyü Gənclər Forumu ilə bağlı təşəbbüsündən sonra 1996-cı ildən başlayaraq Azərbaycan gənclərinin forumları keçirilib. Forumlarda Ulu Öndər Heydər Əliyevin proqram xarakterli nitqlərində gənclərin qarşısında duran vəzifələr müəyyənləşdirilib, gənc nəslin hərtərəfli inkişafı, problemlərinin həlli sahəsində tədbirlərin görülməsi əlaqədar təşkilatların qarşısında mühüm vəzifə kimi qoyulub. 1996-cı il fevralın 2-də keçirilən I Forumda Ulu Öndər Heydər Əliyev gənclər qarşısında tarixi bir vəzifə qoyub: "Hər bir Azərbaycan gənci hər şeydən çox, hər şeydən artıq müstəqil Azərbaycanın bu günü, gələcəyi haqqında düşünməlidir".

Bu forum Azərbaycanda gənclər hərəkatının vüsət almasına təkan verdi. Yeri gəlmişkən, indiyədək gənclərin 5 forumu keçirilib.

Heydər Əliyev I Forumdan sonra gənclərlə aparılan işin nəzərə çarpacaq dərəcədə canlandığını nəzərə alaraq 1997-ci ildə imzaladığı Sərəncamla tədbirin keçirildiyi günü - fevralın 2-ni Azərbaycan Gənclər Günü elan edib. II Forumda gənclərə müraciət edən Ümummilli Liderimiz deyib: "Biz müstəqil Azərbaycanın taleyini gələcəkdə sizə tapşıracağıq. Ona görə də Azərbaycanı, Azərbaycan dövlətini yaşatmaq, inkişaf etdirmək üçün hazır olun!"

Ümumiyyətlə, Ulu Öndər Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi və həyata keçirdiyi gənclər siyasəti 5 mühüm istiqaməti ehtiva edirdi: - Milli-mənəvi dəyərlərimizin qorunmasında gənclərin rolunu artırmaq, gənc nəslin tarixi köklərimizə bağlı olaraq vətənpərvərlik ruhunda tərbiyələndirilməsini təmin etmək; - Gənclərin elmi, intellektual potensialının artırılması üçün ciddi təhsil və mədəni islahatlar həyata keçirmək; - Gənclərin təşkilatlanmasını təmin etməklə onları müstəqilliyimizin keşiyində vahid qüvvə kimi birləşməyə səfərbər etmək; - Gənclərin dövlət idarəçiliyində rolunu əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq və onların məsuliyyət hissini formalaşdırmaq; - Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq aləmə inteqrasiyasının yaratdığı imkanlardan gənclərin maksimum səviyyədə yararlanmasına möhkəm əsaslar yaratmaq.


114




Gənclər siyasətində idmanın

inkişaf etdirilməsi və onun kütləviliyinin artırılması da mühüm yer tutur. Dövlətimizin başçısının ardıcıl səyləri nəticəsində Azərbaycan dünyanın qabaqcıl idman ölkələrindən birinə çevrilib. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində olimpiya idman komplekslərinin açılması, ölkəmizin nüfuzlu beynəlxalq idman yarışlarına ev sahibliyi etməsi, idmançılarımızın olimpiadalarda, dünya çempionatlarında uğurlu çıxışları buna əyani sübutdur.

Prezident İlham Əliyevin 2007-ci ilin "Gənclər ili" elan edilməsi ilə bağlı Sərəncamı gənclərin ölkə həyatındakı fəallığını daha da artırıb (şəkil 5.24.). Azərbaycanda uğurla həyata keçirilən dövlət gənclər siyasəti bu gün gənclərin ölkə həyatının bütün sahələrindəki fəallığını daha da artırıb. Azərbaycanda müasir gənclər hərəkatının inkişafı üçün dövlət səviyyəsində kifayət qədər işlər görülüb, uşaq və gənclərin qeyri-hökumət təşkilatlarının yaradılması, fəaliyyətlərinin təşkili üçün sağlam mühit yaradılıb və hüquqi baza təkmilləşdirilib.

Şəkil 5.26. İlham Əliyev və gənclər

Elmimiz, təhsilimiz və səhiyyəmiz ölkə başçısı tərəfindən diqqət mərkəzindədir.

Xarici siyasətdə də davamlı işlər görülür, lakin Azərbaycanımızın Qarabağ kimi böyük bir dərdi, yarası vardır. Torpaqlarımızın 20%-dən çoxu işğal altındadır, milyondan çox insanlarımız doğma elindən, obasından didərgin salınmışdır. Bu gün Azərbaycan vətəndaşının üzərində böyük yük vardır. İşğal altında olan torpaqlarımızın, əsirlikdə olan ana-bacılarımızın qurtuluşu Azərbaycan gənclərinin əlindədir. Bu mərd, qeyrətli gənclərimiz Ali Baş Komandanımızın səyi ilə darda olan torpaqlarımızı, əsirlərimizi xilas edəcəklər. Qarabağ torpağı düşmən tapdağı altında qalmayacaq! Bu nida hər bir Azərbaycanlının qəlbinin sədasıdır. Göründüyü kimi, bu gün Azərbaycan gəncliyinin önündə böyük qapılar, yollar açılıb. Tarixi milli-mənəvi dəyərlərimiz, Azərbaycan dövlətinin həyata keçirdiyi tədbirlər, eyni zamanda, ölkəmizin zəngin resursları gənclərimizin inkişafı üçün müvafiq şəraiti yaradır. İndi əsas vəzifə gənclərin bu imkanlardan layiqincə yararlanıb, həm öz inkişafını təmin etmək, həm də dövlətimizin mənafeyini etibarlı şəkildə müdafiə edən layiqli vətəndaş kimi formalaşmaq üçün ciddi iradə ilə çalışmalıdır. Hər bir gənc öz yolunu müstəqil Azərbaycan Respublikasının həyat yolu kimi qəbul etməlidir.


115




Bu günün gəncliyi sabahkı inkişafımızın

təminatçısıdır. Taleyimizi məhz bu gün formalaşan normal, savadlı gənclərə etibar etməliyik. Gənclərimizin də borcu öz ölkəsini sevən, onun qədim tarixinə, zəngin mədəniyyətinə hörmət bəsləyən və öz Vətəninə faydalı olmağı arzu edən Azərbaycan gəncləri kimi formalaşaraq öz vətənini layiqincə təmsil etməkdir. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı tutduğu vəzifədən və sosial statusdan asılı olmayaraq əsası ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş gənclər siyasətinin möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin rəhbərliyi altında uğurla davam etdirilməsinə çalışmalıdır. Respublikamızın ictimai-siyasi həyatında layiqli yer tutan gənclərimiz isə dövlət başçısının ətrafında sıx birləşərək bu sarsılmaz birliyin əbədi olmasına xidmət etməlidir.


Qlobal problem nədir? sualı əsasında diskussiya təşkil edin.

“Bəşəriyyətin qlobal problemlərdən çıxış yolları” mövzusu ilə bağlı anket sorğusu tərtib edin. Sonra bu sorğunu məktəb daxilində təşkil edin və tələbələrdən bu


116




mövzuyla bağlı anketi doldurmağı xahiş

edin. Nəticəni sonda siniflə birlikdə müzakirə edin.

“Nə üçün qlobal problemlər insanların sağlam həyat yaşamasına, təhlükəsizliyinə mane olur? ” sualı əsasında sinifdə debat təşkil edin.

“Bəşəriyyətin qlobal problemləri” haqqında təqdimat hazırlayın.

Şəklə münasibət bildirin: siz burada 3 bilik, 3 bacarıq, 3 yanaşma nümunəsi göstərin.

Söz assosiasiyaları

Üsuldan istifadə edərək lövhəyə qlobal problemlə bağlı söz yazın. Tələbələr həmin söz ilə bağlı ilk xatırladıqları fikirləri söyləsin və həmin fikirlər müəllim tərəfindən lövhəyə yazılsın. Mövzuyla bağlı olan sözlər deyilən fikirlərin arasından seçilərək, tələbələrlə birlikdə əlaqələndirin. Onlardan anlayış və yaxud ideya çıxarın. Bu anlayış əsasında yeni materialın öyrənilməsi prosesini təşkil edin.

“Bəşəriyyətin qlobal problemlərini” rollu oyun vasitəsiylə nümayiş etdirin.

“Qərarlar ağacı” üsulundan istifadə edərək “qlobal problemlərin həlli”-nə dair alternativ yolları araşdırmaq və təhlil etmək üçün 4-6 nəfərdən ibarət qruplar təşkil edin. Sonra aşağıdakı cədvəldə problemin həlli yollarının üstünlüklərini və çatışmazlıqlarını təhlil edin, onları “+” və ya “-” işarəsinin qarşısında müvafiq qaydada qeyd edin. Son


117




nəticəni cədvəlin qərar hissəsində yazın.

Sonda təqdimat aparın, siniflə müəllimlin rəhbərliyi altında nəticələri ümumiləşdirin.

“Azərbaycan “Ümumdünya Ticarət Təşkilatına” üzv olarsa, bunun dövlətimiz üçün hansı üstünlükləri ola bilər? ” sualı əsasında dairəvi müzakirə təşkil edin.

“Azərbaycanlı gənc kimi öz dövlətinin çiçəklənməsi və inkişaf etməsi üçün nələri etməlisən?” sualı əsasında esse hazırlayın.

Azərbaycanın “Gənclər siyasəti” ilə bağlı layihə hazırlayın.

Azərbaycanın keçmişi və bu gününü müqayisə edərək cədvəl qurun.

“Sülhə nail olmaq və onu möhkəmləndirmək üçün siz nələr təklif edərdiniz?” fikirlərinizi qeyd edin.

“Təbii ehtiyatların tükənməsi təhlükəsi vardırmı? Sizcə, onun qarşısını necə almaq mümkündür?” sualı əsasında dəyirmi masa təşkil edin.


Öyrənmə prosesinə bağlı olan qiymətləndirmə meyarı:

“Qlobal perspektivdə Azərbaycanın gələcəyini necə gördüyü

barədə məruzə edir”.

Qlobal problem dedikdə nə başa düşürsünüz?

Bəşəriyyətin qlobal problemlərini sadalayın.

Qlobal problemlərə aid 3 nümunə göstərin.

Qlobal problemlərin həlli yolları haqqında nə düşünürsünüz?

Qlobal problemlərə şərait yaradan amillər hansıdır?

Ekoloji problemin yaranma səbəblərini izah edin.

Nüvə silahının yayılmasına qarşı mübarizənin əhəmiyyətini izah edin.

H.Əliyevin gənclərlə bağlı siyasətinin əhəmiyyətini izah edin.


118




İ.Əliyevin

gənclərlə bağlı həyata

keçirdiyi tədbirlərə dair

nümunələr göstərin.

“Gənclər siyasəti”-nin banisi kim olmuşdur?

“Gənclər siyasəti”-nin mahiyyətini aydınlaşdırın.

“Gənclər forumu”-nun keçirilməsinin əhəmiyyətini izah edin.

Neçənci ildə ölkəmizdə “Gənclər ili” elan olunub?

Bir gənc kimi ölkəmizin çiçəklənməsi üçün üzərinizə düşən öhdəlikləri sadalayın.


119




Documents

gabalaptm.edu.azgabalaptm.edu.az/upload/Image/YENİ/Kurikulumlar... · Ünvan: Bakı, Nərimanov rayonu, Nazim Haciyev küçəsi 4, Peşə Təhsili üzrə Dövlət Agentliyi | Tel.: