5R E F O R M A 2 0 1 7

P O D R Ę C Z N I K D L A S Z K O ŁY P O D S TA W O W E J

Język polskiKSZTAŁCENIE JĘZYKOWE

Podręcznik inspirowany postaciąJanusza Korczakawybitnego pedagoga

Spis treści

Komunikacja __________________________________________________________ 81. Jak się porozumiewać, by się zrozumieć? 82. Jak pytać i odpowiadać? 113. Składam życzenia, gratuluję,zapraszam 14Sprawdź, ile wiesz 20

Czasownik ____________________________________________________________234. Co już wiemy o czasowniku? 235. Kiedy czasowniki są dokonane, a kiedy – niedokonane 276. Pisownia czasowników typu „wziąć”, „zacząć”

w czasie przeszłym 317. O czym informują tryby czasownika 358. Oznajmiam, a czasem rozkazuję 389. Tryb przypuszczający czasownika 4210. Pisownia cząstek „bym”, „byś”, „by” 4511. Jak akcentujemy czasowniki? 48Sprawdź, ile wiesz 52

Rzeczownik ___________________________________________________________5612. Powtarzamy wiadomości o rzeczowniku 5613. Rzeczowniki żywotne i nieżywotne oraz osobowe i nieosobowe 6014. Rzeczowniki, które nazywają czynności i cechy 6415. Temat i końcówka w odmianie rzeczownika 6616. Związek rzeczownika z czasownikiem i przyimkiem 70Sprawdź, ile wiesz 74

Przymiotnik __________________________________________________________ 7717. Co już wiemy o przymiotniku? 7718. Przymiotnik jako określenie rzeczownika 8019. Więcej o stopniowaniu przymiotników 84Sprawdź, ile wiesz 90

Liczebnik _____________________________________________________________ 9420. Poznajemy liczebniki 9421. Liczebniki główne i porządkowe 9822. Liczebniki zbiorowe i ułamkowe 102Sprawdź, ile wiesz 107

Nieodmienne części mowy ________________________________________ 11123. O czym informują przysłówki? 11124. Przyimek lubi rządzić 11525. Przyimki proste i złożone 11826. Kiedy razem, a kiedy rozdzielnie – pisownia przysłówków i przyimków 12127. Spójnik – „spajać” znaczy łączyć 12428. Gdzie postawić przecinek? 12729. Do czego służą nam partykuły? 13030. Wykrzyknik – czy to głośny wyraz? 133Sprawdź, ile wiesz 136

Budowa i rodzaje zdań _____________________________________________13931. Związki wyrazowe i szeregi wyrazów 13932. Najważniejsza para w zdaniu – podmiot i orzeczenie 14333. Przydawka – określenie rzeczownika 14734. Dopełnienie – część zdania określająca orzeczenie 15135. Okolicznik informuje o okolicznościach 15536. Wyrazy poza związkami składniowymi 15837. Wykres zdania pojedynczego 16038. Zdanie pojedyncze a zdanie złożone 16439. Zdanie złożone współrzędnie 16740. Zdanie złożone podrzędnie 170Sprawdź, ile wiesz 175

Wymowa i pisownia _______________________________________________17841. Co już wiemy o głoskach? 17842. Wymowa i pisownia głosek dźwięcznych 18243. Spółgłoski twarde i miękkie 18644. Kiedy piszemy „i”, a kiedy „j” 19045. Głoski ustne i nosowe 19546. Poprawnie akcentujemy wyrazy i zdania 199Sprawdź, ile wiesz 204

Indeks 206

co ktoś(coś) robi?

co się z kimś(czymś) dzieje?

Liczba pojedyncza1. os. – ja2. os. – ty 3. os. – on, ona, onoliczba mnoga1. os. – my 2. os. – wy 3. os. – oni, one

męski, żeński,nijaki

męskoosobowy,niemęskoosobowy

prosty złożony

osoby liczby rodzaje czasy

np. obserwuje

przeszły

teraźniejszy

przyszły

pojedyncza

mnoga

np. rdzewieje

czynności

stany

Czasownik (część mowy)

Odmienia się przez:

Czasowniki w formie nieosobowej to:

o czasownik pytamy: nazywa:

bezokoliczniki,np. zniknąć, kłaść

formy zakończone na „-no” i „-to”,np. zagrano, przyjęto

Zacznij od powtórki

4. Co już wiemy o czasowniku?

Pomyśl i odpowiedz1. Powiedz, co zwykle robisz w czasie przerwy między lekcjami. Postaraj się użyć jak

najwięcej nazw czynności.2. Jakich form czasowników użyłabyś/użyłbyś, gdybyś opowiadała/opowiadał o tym,

co robisz teraz lub co będziesz robić jutro?

Ryczą w klasie dokazująNajgrzeczniejszych kotem szczująKrzyczą biją się po łapieChcą położyć się na mapieNa przyrodzie lepsza drakaSzczypią wypchanego ptakaPiszczą wyją głośno chrapiąKsiążki do religii drapią Nagle sfrunął anioł biały Mówi – lubię te kawały.

Jan Twardowski „W klasie”

1. Przeczytaj wiersz Jana Twardowskiego. Policz, ile jest w nim czasowników.2. Powiedz, czemu służy nagromadzenie czasowników w wierszu.3. Wskaż, który z pogrubionych czasowników nazywa czynność, a który stan.4. Przerysuj do zeszytu tabelę. Zapisz w odpowiednich rubrykach po dwa czasow-

niki z tekstu. Do każdej kolumny dopisz jeszcze po dwa dowolne czasowniki.

Czasowniki nazywające czynności Czasowniki nazywające stany

2 Czasownik

234. Co już wiemy o czasowniku?

20. Poznajemy liczebniki

Pomyśl i odpowiedz

1. Ilu jest uczniów w twojej klasie? 2. Jakich wyrazów używasz, żeby określić ilość lub kolejność?

1. Zapisz w zeszycie co najmniej pięć rzeczowników nazywających osoby, przed-mioty, zwierzęta, rośliny widoczne na obrazku.

2. Dopisz w zeszycie do każdego rzeczownika z ćwiczenia 1. odpowiednią liczbę wyrażo-ną słowami.

5 Liczebnik

94 5. Liczebnik

Liczebnik to część mowy, która odpowiada na pytania: ile?, który (która, które) z kolei?

Liczebnik oznacza:

kolejnośćnp. trzeci przycisk

liczbę elementów(osób, zwierząt, roślin, przedmiotów,zjawisk itp.), np. pięciu hydraulików

ZAPAMIĘTAJ

3. Przepisz zdania do zeszytu. Zapisz słownie liczebniki podane cyframi. Zauważ, że po liczebnikach porządkowych zapisanych cyfrą arabską stawiamy kropkę.

W 2019 roku będę miał 18 lat. Jurek kupił 3 kremówki i 2 pączki. Do urodzin Szymka zostało 12 dni. Filip był 3. na mecie. Mieliśmy miejsca w 6. rzędzie.

Nazwy liczb: trójka, szesnastka, setka, nie są liczebnikami, tylko rzeczownika-mi. Pytasz o nie: co?Przymiotniki z nazwami liczb: trójdzielny, poczwórny, dwuletni, rozpoznasz po pytaniu: jaki?

ZAPAMIĘTAJ

4. a) Przerysuj tabelę do zeszytu. Podane w ramce wyrazy wpisz w odpowiednie kolumny.

dwupłatowiec, czterdzieści, szósty, pięciokąt, troje, siedem, trojaczki, podwójny, piętnaście, dwadzieścia jeden, czwórka,

czworo, ósmy, trzyletni, jedenastolatek, dziewiętnaście, pierwszy, potrójny, sto, setny, czworonożny, trójząb

Liczebniki Inne części mowy

b) Pomyśl i powiedz, na jakie pytania odpowiadają liczebniki, a na jakie wyrazy w drugiej kolumnie.

9520. Poznajemy liczebniki

5. Wypisz z tekstu liczebniki wraz z rzeczownikami. Dopisz pytania o liczebnik. Wzór: pierwszego (którego z kolei?) dnia

Zaczęliśmy planować wiosenny rajd rowerowy. Kuba proponuje, żebyśmy pierwszego dnia przejechali dwadzie-ścia kilometrów. Trasa prowadziłaby przez trzy miejscowości i kończyłaby się w czwartej – u jego wujka, gdzie nawet moglibyśmy przenocować.Maciek się nie zgadza. Uważa, że można przejechać o pięć kilometrów krótszą trasę, a po drodze zatrzymać się w skansenie, w którym otwarto dla zwiedzających cztery nowe chaty.

Liczebnik jest określeniem rzeczownika, na przykład: jedenaście myszoskocz-ków (ile myszoskoczków? jedenaście), pierwsza godzina (która z kolei godzina? pierwsza).

ZAPAMIĘTAJ

6. Przepisz zdania do zeszytu, uzupełniając je liczebnikami zapisanymi słownie. Podkreśl pary: liczebnik i określany rzeczownik.

Urodziłam/urodziłem się ... roku. Mam ... lat. Chodzę do ... klasy.

W dzienniku moje nazwisko jest ... z kolei. W klasie mam ... koleżanek i ... ko-legów.

Kolejność zapisu: dzień, miesiąc, rok.

Zapis daty

np. 23.07.2010 r. np. 23 VII 2010 r. np. 23 lipca 2010 r.

Stawiamy kropki. Nie stawiamy kropek.

Dzień i rok zapisujemy cyframi arabskimi.Miesiąc zapisujemy cyframi arabskimi lub rzymskimi bądź słownie.

TO JUŻ WIESZ

96 5. Liczebnik

7. Przepisz zdania do zeszytu, zapisując liczebniki słownie. Podkreśl liczebniki. Zapisz, kto mógłby być nadawcą (N), a kto odbiorcą (O) wypowiedzi.

Wzór: Mam cztery złote – możemy iść do sklepiku. N – uczeń O – kolega/koleżanka Zostały już tylko 3 żółwie, decydujesz się na któregoś? O 16 nadamy film „Harry Potter i Insygnia Śmierci” zre-

alizowany na podstawie znanej powieści J.K. Rowling. 1. miejsce na podium zajmuje nasza znakomita biegaczka Justyna Kowalczyk. Nie mogę ci kupić 2. lizaka! Gratuluję, zdobył pan 165 punktów i wygrał 2. etap naszego teleturnieju.8. Uzupełnijcie w zeszytach tytuły książek liczebnikami zapisanymi słownie. Poszu-

kajcie trzech, czterech innych tytułów książek lub filmów zawierających liczebniki.... pancerni i pies”

„ ... muszkieterowie”

„Ali Baba i ... rozbójników”

„Chłopak i dziewczyna, czyli heca na ... fajerek”

„O ... takich, co ukradli księżyc”

„W ... dni dookoła świata”

ZADANIA DOMOWE1. a) Przepisz zdania do zeszytu, uzupełniając je liczebnikami zapisanymi słownie.

Rok ma ... miesięcy. Marzec ma ... dni. Miesiąc ma ... tygodnie. Doba ma ... godziny. Godzina ma ... minut. Minuta ma ... sekund.

b) Podkreśl liczebniki wraz z wyrazami, które określają.2. Zapisz w zeszycie trzema różnymi sposobami daty: a) swoich urodzin, b) dzisiejszą.3. Zapisz w zeszycie trzy daty, które poznałaś/poznałeś na lekcji historii. Każdą

zapisz innym sposobem.

9720. Poznajemy liczebniki

21. Liczebniki główne i porządkowe

Pomyśl i odpowiedz

1. Które z kolei jest twoje nazwisko na liście w dzienniku?2. Co oznaczają liczebniki: drugi, siedemnasty, pięćdziesiąty czwarty – ilość czy

kolejność?

Do Oliwki nie jest łatwo trafić. Mieszka na osiedlu, na którym jest ponad dwadzieścia podobnych do siebie bloków. Pamiętałem, że jej blok jest trzeci od przystanku. Nie wiedziałem, że od ostatniej mojej wizyty u niej zbudowali jeszcze jeden. Na szczęście Oliwia mieszka w dziesięciopiętrowym budynku, a takie są tu tylko dwa. Kiedy zadzwoniłem domofonem przy numerze mieszkania osiemdziesiąt sześć, usłyszałem głos koleżanki: „Zapraszam na szóste piętro”. Ode-tchnąłem. Udało mi się dotrzeć pod właściwy adres.

1. Wybierz z tekstu liczebniki. Przepisz je do zeszytu: w jednej grupie te, które od-powiadają na pytanie ile?, w drugiej odpowiadające na pytanie który z kolei?

Odpowiadają na pytanie:który?/która?/które z kolei?

np. trzeci, jedenasta, dwudzieste pierwsze

główne

Wśród liczebników wyróżniamy liczebniki:

porządkowe

Odpowiadają na pytanie:ile?

np. sześć, dwanaście,pięćdziesiąt trzy

Liczebniki główne możemyzapisywać cyframi arabskiminp. 3 kilometry, 2 książki

Liczebniki porządkowe możemy zapisać:• cyframi rzymskimi np. II miejsce, V klasa• cyframi arabskimi, po których stawiamy kropkę, np. 2. miejsce, 5. klasa

ZAPAMIĘTAJ

98 5. Liczebnik

28. Gdzie postawić przecinek?

Pomyśl i odpowiedz

1. Co pomaga nam w poprawnym przeczytaniu i właściwym zrozumieniu tek-stu?

2. Jakie znasz znaki interpunkcyjne?

Do miasta na szkolną wycieczkę jechaliśmy kilka stacji pociągiem. Było dość tłocz-no więc nie wszyscy mogli usiąść w przedziałach. Ja Ewa Monika i Kinga stanę-łyśmy na korytarzu. Widziałyśmy że Bronek i Wacek weszli do przedziału. Tym którzy chcieli wejść mówili że miejsca są tylko dla tych co mają chipsy. Nie wpu-ścili ani nas ani innych pasażerów. Zachowali się jak ludożercy z wiersza Tadeusza Różewicza.

1. Powyższy tekst znasz już z podręcznika do kształcenia kulturowo-literackiego. Przepisz go do zeszytu. Wstaw brakujące przecinki.

2. Porównajcie swoje prace. Ustalcie, czy wszyscy wstawili przecinki w tych sa-mych miejscach. Czy postawienie przecinka w innym miejscu zmienia treść zdania?

3. Uzupełnij w zeszycie opisy zdjęć.

W naczyniach ułożono ... (dopisz rzeczowniki)

Do wazonu włożono ... kwiaty (dopisz przymiotniki)

12728. Gdzie postawić przecinek?

Przecinek stawiamy przed następującymi spójnikami: ale, aż, aby, bo, jed-nak, lecz, więc.Nie stawiamy przecinka przed spójnikami: i, bądź, tudzież, oraz, albo, lub, ni, ani.Uwaga: wyjątkiem jest sytuacja, gdy spójniki te powtarzają się w zdaniu, na przykład:Ani nie czyta książek, ani nie chodzi do kina.Podoba mi się i książka, i film.Przecinek stawiamy przed wyrazami rozpoczynającymi wyjaśnienie, przy-kład lub wyliczenie, na przykład:W sztuce wystąpiło wiele postaci z mitologii greckiej, chociażby takie jak Syzyf czy Ikar.Spędziłem przyjemnie czas, to znaczy pływałem i grałem w piłkę.

TO JUŻ WIESZ

4. Przepisz podane zdania do zeszytu. Podkreśl w nich spójniki i wstaw brakujące przecinki.

Mam i psa i kota.

Bardzo lubię moją Azę ale nie zawsze chętnie wychodzę z nią na spacer.

Klara Jula i Paulina są przyjaciółkami więc wszystko robią razem.

Przygotowali klasę to znaczy ustawili równo ławki krzesła i wytarli tablicę.

5. Z podanych wyrazów ułóż zdania i zapisz je w zeszycie. Zaznacz kolorem przecinki. Ustnie uzasadnij ich użycie.

ugotować, przygotować, Żeby, seler, jak, i, ziemniaki, zupę, jarzyny, trzeba,

marchewka, takie, pietruszka

ani, kolegów, Jaśka, do, ale, nie Piotrek, zastał, poszedł, ani, Kamila

Hanię, ogórka, sklepu, do, żeby, chleb, Mama, rzodkiewkę, wysłała, kupiła, śmie-

tanę

128 6. Nieodmienne części mowy

6. Przepisz tekst do zeszytu, wstawiając brakujące przecinki.

Zosia przygotowała sałatę ogórki pomidory rzod-kiewkę i szczypiorek. Wszystkie warzywa starannie umyła pokroiła i wrzuciła do salaterki.Do czerwonych zielonych i białych warzyw dorzuciła żółtą kukurydzę i przyprawy. I rodzicom i babci bar-dzo smakowała sałatka Zosi.

7. Ułóżcie i zapiszcie w zeszytach kilkuzdaniową wypowiedź, której bohaterem będzie Niezdecydowany Przecinek. W tekście zastosujcie poznane w tym rozdziale zasady interpunkcji.

ZADANIA DOMOWE1. Przepisz zdania do zeszytu, uzupełniając brakujące przecinki. Chciałabym wypożyczyć jakiś film na przykład przygodowy. To się wydarzyło niedawno jakieś dwa trzy dni temu. Przed wyjazdem spakował niezbędne rzeczy takie jak kalosze kurtkę przeciw-

deszczową i ciepły sweter.2. Przepisz zdania do zeszytu, a następnie przekształć je tak, by powtarzały się

w nich spójniki. Pamiętaj o zasadach stawiania przecinków. Antek trenuje wioślarstwo i piłkę ręczną. Pójdziemy nad rzekę albo do parku. Maciek nie chciał pomóc w przygotowaniach ani zająć się bratem.

12928. Gdzie postawić przecinek?

29. Do czego służą nam partykuły?

Pomyśl i odpowiedz

1. Porównaj pary zdań: a) Chodź już! Chodźże już! b) Kupimy słodycze. Nie kupimy słodyczy.2. Powiedz, jakie są różnice w informacjach przekazywanych przez zdania w gru-

pie a) i w grupie b).

– Idźże prędzej – ponaglała brata Helenka.– Nie mogę szybciej – skarżył się Henio.– Postaraj się. Nie możemy się spóźnić. Wyszlibyśmy wcześniej, ale nie mogłam znaleźć twojego piórnika.– No właśnie, teraz sobie przypomniałem. Chyba zostawiłem go u Tymka.– To twoje chyba! Nawet nie wiesz, gdzie masz swoje rzeczy. Przecież jesteś już du-żym chłopakiem.

1. Przeczytaj tekst, a następnie przeczytaj go ponownie, opuszczając podkreślone wyrazy.

2. Powiedz, jak podkreślone wyrazy zmieniły wypowiedzi bohaterów.3. Jak nazywamy wyrazy, które wzmacniają lub zmieniają znaczenie wyrazu lub wypowiedzenia?

Partykuła to nieodmienna część mowy, która nadaje wyrazom i zdaniom specyficzny odcień znaczeniowy lub uczuciowy, na przykład: Kupiłaś gazetę. Czy kupiłaś gazetę? Nie kupiłaś gazety.

TO JUŻ WIESZ

4. W podanych zdaniach wskaż partykuły. Chętnie bym wróciła do domu Czy przeczytaliście lekturę? Skończże zabawę telefonem.

130 6. Nieodmienne części mowy

TO WAŻNE

RZECZOWNIK

Rzeczownik (część mowy) – nazywa: osoby, przedmioty, zwierzęta, rośliny, miejsca, uczucia, czynności, zjawiska przyrody, pojęcia i cechy.

Odpowiada na pytania: kto?, co?

Odmienia się przez:

Ma stały rodzaj: (nie odmienia się przez rodzaje)

LICZBY:– pojedyncza– mnoga

RODZAJ:– męski– żeński– nijaki

PRZYPADKI:– mianownik (kto? co?)– dopełniacz (kogo? czego?)– celownik (komu? czemu?)– biernik (kogo? co?)– narzędnik (z kim? z czym?)– miejscownik (o kim? o czym?)– wołacz (o!)

Wyróżniamy rzeczowniki

– pospolite– własne

– żywotne– nieżywotne

– osobowe– nieosobowe

Temat – część wyrazu, która informuje o znaczeniu i zasadniczonie zmienia się w trakcie odmiany.

Końcówka – końcowa część wyrazu, która zmienia się w trakcie odmiany.

!

173To ważne

Sprawdź, ile wiesz

Wszystkie ćwiczenia wymagające pisemnej odpowiedzi wykonaj w zeszycie. Jeżeli w ćwi-czeniu należy wybrać właściwą odpowiedź: a, b, c lub d, zanotuj ją w zeszycie.

Tekst do zadań 1.–3.

Nad brzegiem morza, na kwiecistej łące bawi się w otoczeniu nimf Kora, córka bogini urodzaju Demeter. Zrywa czerwone maki, błękitne dzwon-ki i jaskry o złotych oczach. Ze śmiechem potrząsa białą, puszystą kulą dmuchawca, patrząc, jak z wiatrem ulatuje w dal, sypie kwietne płatki (…), plecie wieniec z liliowej skabiozy.Na skraju łąki wabi Korę cudownym zapachem biały kwiat narcyza.

Wanda Markowska, „Mity Greków i Rzymian”

Zadanie 1.1 pktW którym szeregu podano wyłącznie przymiotniki?

a) kwiecista, nimfa, urodzajb) czerwone, puszysta, śmieszniec) kwietne, liliowa, cudownyd) błękitne, jaskry, biały

Zadanie 2.1 pktW którym szeregu znalazł się przymiotnik, którego nie można stopniować?

a) kwiecista, morski, białab) czerwone, puszysta, cudownyc) błękitne, liliowe, białyd) cudowny, puszysta, kwiecista

Zadanie 3.4 pktOkreśl rodzaj gramatyczny podanych przymiotników według wzoru.

Wzór: niebieska farba – rodzaj żeński

kwiecista łąka …

czerwone maki …

szczęśliwa Kora …

greccy bogowie …

Zadanie 4.3 pktW podanych zdaniach wskaż przymiotniki wraz z określanymi rzeczownikami.

Określ przypadek, liczbę i rodzaj przymiotników.Szukała czerwonego długopisu. Zadowoleni kibice powoli opuszczali stadion.W gęstej koronie drzew odzywały się ptaki.

190 4. Przymiotnik

Zadanie 5.3 pktDopisz stopień wyższy i najwyższy do podanych przymiotników.

szczęśliwy – …

wesoły – …

mały – …

Zadanie 6.3 pktDo podanych przymiotników dopisz przeczenie „nie”.

… najwyższy

… ciekawy

… zdrowszy

Zadanie 7.2 pktDopisz po trzy przymiotniki, którymi można określić: las, kwiat.

Zadanie 8.3 pktPodaj przykład stopniowania regularnego i opisowego.

Zadanie 9.2 pktPodaj przykład przymiotnika, którego nie można stopniować. Nie używaj

przymiotników z tekstu.

Zadanie 10.3 pktDo podanych przymiotników dopisz przymiotniki o przeciwnym znaczeniu.

Nie używaj przeczenia „nie”.

pogodny – …

ruchliwy – …

świeży – …

Zadanie 11.4 pktDo podanych rzeczowników dopisz przymiotniki z ramki.

czarna, złote, niebieski, biały

... serce

... kruk

... ptak

... owca

Wyjaśnij znaczenie jednego z utworzonych wyrażeń.

191Sprawdź, ile wiesz