Księga pamiątkowa 90 -lecie II LO im. E. Plater w Sosnowcu 1998 rok. Internet

KSIGA PAMITKOWAWYDANA Z OKAZJI 90-LECIA II LICEUM OGLNOKSZTACCEGO IM. EMILII PLATER W SOSNOWCU

Wydawnictwo II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu

Sosnowiec 1998

Copyright by II Liceum Oglnoksztacce im. Emilii Plater w Sosnowcu

Komitet redakcyjny MGR ANICETA KUBICKA, MGR STEFAN PATEK, MGR IRENA SIKORSKA, MGR MIROSAWA SOCZYSKA

Pod redakcj

Michaa WaliskiegoProjekt okadki: Micha Waliski i ukasz Wolny

Wsppraca:Karolina Dzwonek, Anna Guzik, Patrycja Kapcia, Magdalena Krzciuk, Joanna Krzysztonek, Alina Matyja, mgr Lidia Musia, Katarzyna Rumas, mgr Irena Sikorska, Jakub Stefanowicz, Ewa Trzeszczyska, Martyna Zikowska

ISBN 83 903170 7 9

Wydawnictwo zostao sfinansowane przez Urzd Miejski w Sosnowcu i Komitet Obchodw 90-lecia II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu

Od redakcji W imieniu spoecznoci II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu i swoim wasnym wyraam podzikowania Wadzom Miasta oraz Wydziaowi Kultury Sportu i Rekreacji za sfinansowanie druku publikacji jubileuszowej. Serdeczne podzikowania kieruj rwnie do Autorw, Zespou Redakcyjnego, Redaktora tomu i Uczniw, ktrzy na zasadach honorowych uczestniczyli w jego przygotowaniu. Dyrektor Szkoy mgr Mirosawa Soczyska

II Liceum Oglnoksztacce im. Emilii Plater w Sosnowcu 1908 1998

MICHA CZARSKI

SOWO WSTPNEBardzo uroczysta okazja dyktuje sowa serdecznych ycze pod adresem wszystkich, ktrzy zwizani s yciem i prac z Liceum im. Emilii Plater w Sosnowcu. Niech wic i mnie wolno bdzie przyczy si do tych gosw, aby wraz z nimi podzikowa Wykadowcom Liceum za Ich trud i zachci do dalszych, tak owocnych dla naszej modziey wysikw w zdobywaniu niezbdnej do ycia wiedzy. Nie chciabym dublowa tu stosownych, specjalnie opracowanych rde, dotyczcych caoci wynikw wieloletniej pracy wielu zespow twrczych, pomocniczych, administracyjnych, gospodarczych, a take wsppracujcych z gimnazjum z zewntrz. Raczej pragnbym zastanowi si nad rol, jak w yciu codziennym odgrywa wsplny sukces budowniczych modych zastpw, w znacznej czci podajcych w dalszej czci ycia drogami, wiodcymi na wysze uczelnie, a nastpnie ku coraz to nowszym zdobyczom wiedzy, utwierdzajcej podwaliny zarwno wasnego kraju, jak i innych, szerokich stron wiata. Rola szkoy stopnia redniego daje si oceni pod kilkoma aspektami: naukowym, kulturalnym, intelektualnym, kontaktowym, sowem jest to szkoa i rodowisko, ktre nie tylko inspiruj umysy modych w kierunku powikszania i poszerzania wasnych osigni we wsplnym marszu, ale rozbudzaj w umysach pd ku inicjatywom i moliwociom ich staego pogbiania. W ten sposb zdobyta w szkole redniej wiedza jest implantowana podczas studiw wyszych na grunt o ogromnym, niezmierzonym wprost zasigu. Konsekwentne kontynuowanie rozwoju osobistego w raz postanowionym kierunku to wanie gwarancja postpu w realizacji hasa: wyej, szerzej, lepiej. Na tym polega nieprzemijajca warto zdobywanych od bardzo modych lat zamiowa i ich wcielania w ycie. W naszym miecie, Sosnowcu, w pobliskim cieniu wierzb paczcych, uroczej scenerii parkowej wznosi si gmach Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater. Placwk t ukoczyo i opucio ze wiadectwem maturalnym tylu uczniw i uczennic, e jest czego pozazdroci innym szkoom. Oczywicie, liczba dziewczt zdominowaa spoeczno msk, jako e od pocztku swego istnienia zakad stanowi uczelni wycznie esk, co w pniejszych poreformacyjnych statystykach wyrnio dziewczta dajc im w rezultacie wyszy wspczynnik ilociowy. I tak doczekalimy roku 1998 take bardzo wielu wychowanek i wychowankw, ktrych nie chcemy porwnywa i dzieli wedug jakichkolwiek kryteriw, aby przypadkiem kogokolwiek nie pomin i tym samym nie dotkn niewaciwym sdem czy inn ocen. Kto zna od pocztku wzgldnie po przeksztaceniach nasz sosnowieck szko, kto pamita pojawienie si w nastpnych latach korzyci, wypywajcych ze szlachetnie pojtej koedukacji, ten przyzna, e w system nauczania przynosi rwnie dobre, jak i obecnie stosowany podzia uczniw i uczennic wedug raczej sztywnych orientacji, wicych uzdolnienia na bardziej matematycznych i humanistycznych... Trudno nie wierzy susznoci stosowania obecnie odrbnych specjalizacji, jednak przed laty po prostu lepszym uczniem by ten, kto si pilniej przykada. Dzisiaj o kierunku nauki decyduj, oprcz indywidualnych predyspozycji i zainteresowa, potrzeby nadchodzcego XXI wieku. Ludzie, wydarzenia, snujce si poprzez drogi ich ycia, budowanie niestrudzonym 8


wysikiem mzgw i rk przyszoci naszego globu rozwj szerokiego planu zdobyczy intelektualnych, praw ku coraz to lepszemu yciu narodw i ich pokole wszystkie te ogniwa, spajajce osignicia ludzkoci na mapie mijajcych czasw, pozostawiaj po sobie trway niezniszczalny lad. Skadaj si na ich sum zdobycze nauki i cywilizacji; kady rok, nim speni swe zadanie dla potomnych pozostawia nazwane po imieniu sukcesy i realizacj szerokiego zakresu zdobyczy. Bardzo wanym elementem prawidowego rozwoju spraw ludzkich s te normy i osignicia, ktre pozostaj na zawsze w postaci dobra, zbudowanego ku szczciu wszystkich mieszkacw Ziemi. I tu te wanie pora na oddanie czci tym, ktrzy prowadzili i prowadz rydwan nauki i wszelkich osigni umysowych poprzez wysiek wasny i pokole, tu ley rdo wszelkich tajemnic, rozwizywanych z trudem, a nieraz i niecierpliwoci zarwno przez uczniw, jak i nauczycieli ycia i jego triumfw, oddanych poprzez dziesitki lat na uytek istot yjcych i mylcych. W takim wanie momencie zadumy nad zasugami wynalazcw i systematycznych korektorw otaczajcej nas rzeczywistoci chciabym skorzysta z okazji, aby nisko i najserdeczniej pokoni si naszej sosnowieckiej Szkole o piknej tradycji i laurach jake znakomitych osigni Jej Mistrzw i uczniw. Ile to ju lat dzwonek tej szkoy, uprzednio Gimnazjum, obecnie Liceum im. Emilii Plater, przyzywa rankiem zastpy modych adeptw wiedzy na awki klas, z ktrymi wieloletnie obcowanie owocowa miao wietnymi wynikami pracy Pedagogw i Ich Wychowankw... W obliczu radosnej Rocznicy 90-lecia uczcijmy pokolenia architektw myli, oddawanej systematycznie w sub Narodu, pokomy si Ich dzieom, dalszym plonom i zamiarom. W otoczeniu Kolegw z innych placwek owiatowych naszego miasta niech rozwija si i poszerza grono zagbiowskich budowniczych Dnia Jutrzejszego znad rzeki Przemszy, ktra swym poszumem piewa sw codzienn pie zmieniajcym si jak w kalejdoskopie zastpom nowych i wci nowych szeregw nastpujcych w yciu modych serc i mzgw. Starsi mieszkacy naszego miasta pamitaj zapewne dawn, pierwotn siedzib eskiej Szkoy Handlowej dzisiejszego Liceum im. Emilii Plater. Bya to stara kamienica czynszowa przy ulicy Modrzejowskiej, a nastpnie Maachowskiego rg Targowej, z ktrej Szkoa w pewnym okresie wyfruna jak ptak wyzwolony z ciasnej klatki, aby poeglowa powietrzem do nowego gniazda, ktre suy jej do dnia dzisiejszego jako miejsce budowania i zdobywania wiedzy, kultury i nauki o yciu, mkncemu naprzd poprzez lata i dzieje, ktre jake rnymi pchny je torami... Niech mi wolno bdzie uczci w tym miejscu pami p. Kreatorki Szkoy, Pani Jzefy Siwikowej, ktra tyle lat Swego poytecznego ycia powicia dzieu wyksztacenia wielu pokole eskiej modziey, zakadajc Ognisko najbardziej szlachetnego zrywu, jakim stao si obdarzenie Swych uczennic wiedz, otwierajc semafory dalszych drg ku nauce. Mona sobie wyobrazi, jak bardzo cieszyaby si Nestorka dzisiaj, gdyby ujrzaa paacyk nad Przemsz, w ktrym nadal ttni gwar uczniowsk. TEMPORA MUTANTUR (NOS ET MUTAMUR IN ILLIS) (Lotariusz I Frankoski) Pozdrawiajc dzi wszystkich yjcych, wspominamy Tych, ktrzy odeszli, pozostawszy w naszej serdecznej pamici, nie wolno nam zapomina, e Oni, ktrzy sw wiedz przyczynili si do doprowadzenia modziey a po epok komputerw i automatyki, a zarazem 9


wprowadzili w gbok penetracj jzykoznawstwa, niezbdnego wobec wymaga wspczesnego marszu sowem przybliyli wchodzce w obszar wiedzy wyszej pokolenie jutrzejszych budowniczych piknego, penego nadziei wiata. A w nieskoczonym szeregu szk i wszelkich zakadw, nioscych pomie wiata wiedzy i nauki niech nadal janieje dobra gwiazda nad dachem naszego sosnowieckiego Liceum im. Emilii Plater, jako wrba i zapowied dugich jeszcze lat sawy dobrej naszej Szkoy... Bo to miejsce, ktrego nie zapomni si nigdy, czy to przez umiech, czy jak to w yciu bywa poprzez zy wzruszenia Plater zawsze bdzie z nami jak szum zagbiowskiej Przemszy tu opodal Niej... Najlepsze ze wszystkich moliwych yczenia dalszych lat dla Ciebie, Szkoo wierna miastu! Do wsplnych celw z Zagbiem! Ad multos annos! Micha Czarski Prezydent Miasta Sosnowca

10

PA TR O N K A


WILHELM BRUCHNALSKI

EMILIA PLATERWNA JAKO FOLKLORYSTKAEmilia Platerwna, piewana w pieniach poetw narodowych i obcych, przekazywana potomnoci w ywotach niewiast sawnych, stoi obecnie, a jak si zdaje take staa przed oczyma swoich wspczesnych tylko jako wyobraenie niewieciego, rzeczywistego heroizmu polskiego. Dzieje walki o niepodlego w ziemiach litewskich, ilekro wspominaj o czynach bohaterki spod Jezioros, Prystowian, Kowna i Szawel, albo o jej dzieach wojenno-organizatorskich, mwi wprawdzie, jak 25-letnia dziewica zebraa w Dusiatach, spord ludu, oddzia wojownikw powany, bo 400 gw liczcy, jak na czele tego mnie acz nieszczliwie potykaa si z Rosjanami itd., lecz nie wyjaniaj zupenie, gdzie si pocz tak wyrany wpyw Platerwny na umys i serca wieniakw, e w bj za ni pocignli. Obecnie znalazo si rdo fakt ten sprzed lat 75 niewtpliwie tumaczce, a jest nim nie wydany dotd, nigdy nadto nie przeznaczony do druku pamitniczek witebszczanina, M. Marksa, urodzonego okoo 1815 r. Rkopis to niewielki, skada si z dwch czci: Wspomnie dziecistwa i ustpu, objtoci znacznie Wspomnienia przechodzcego, pt.: Co o gwarze biaoruskiej1 . Z tej wanie czci wtrej podaje si obecnie rozdzia o Emilii Platerwnie, zawierajcy z jednej strony bardzo ciekawy, nie znany bliej adnemu z dawniejszych biografw szczeg z ycia bohaterskiego Kapitana 25-go puku liniowego z drugiej za niespodziewany zupenie a pierwszorzdnej wagi przyczynek do historii folklorystyki polskiej na kresach z czasw okoo 1825 r. Oto jego brzmienie: Matka moja bya zwizana serdeczn przyjani z pann Emili Plater, modsz od niej najmniej o lat pitnacie. Luba Kasiu, droga Emilciu nie schodziy z ust ich w czasie rozmowy, gdy ta i cielenie, i duchowo, i moralnie idealna pikno przyjedaa do Witebska i nawiedzaa moj matk, a swoj star i wyprbowan przyjacik. Ostatni jej pobyt by mi bardzo pamitny. Miaem ju lat bodaj jedenacie. W miecie kwaterowa wwczas jaki puk konnej gwardii huzarski czy uaski dobrze nie pamitam. Zamona i hulaszcza modzie wojskowa, zachwycona wdzikami panny Plater, krcia si koo niej szalenie, a ona, znudzona trzpiotalsk natarczywoci i nie zawsze zgrabnymi nadskakiwaniami tych, jak ich w oczy nazywaa, amorkw pnocnych (les petits amours du nord), stronia, o ile moga, od balw i resursy, wymawiajc si zwykle niby jak dolegliwoci i uciekajc si do mojej matki a swej lubej Kasi na przyjacielskie uciski i pogadanki. P i e r w s z a o n a bodaj i si nie myl z z a p a e m , waciwym czuym i szlachetnym sercom, o d d a a s i d u s z l u d o w i b i a o r u s k i e m u , b a d a a j e g o b i e d i w s p c z u a j e j , s t a r a j c s i wedug monoci uly j;1

Oprcz rozdziau o Emilii Platerwnie cz ta zawiera: 1. Ubir ludu, mieszczan i ydw, zabawy i tace chopw witebskich, ich zepsucie. 2. Hutornik i hutorki. 3. Uczeni i pisarze zajmujcy si Biaorusi. 4. Forma i jzyk pieni biaoruskich. 5. Biaoruszczyzna w Wilnie. 6. Sowianofile rosyjscy w odniesieniu do jzyka biaoruskiego. 7. Rodowd biaoruski. Opowiadanie ostatniego hurtownika [prawdopodobnie chodzi o hutornika M. W.] Pilipa Smuryjego.

14


zbieraa i piewaa jego piosenki, pacia hojnie za ich d os t a r c z e n i e i p r b o w a a p i r a w i c h n a l a d o w a n i u . Na fortepianie umiaa dobitniej odda i skoczno, i tsknot motyww ludowych i nawet t i m b r y sopranu ulejki i basu dudy. Raz nawet uciskami i causami zaprosia matk moj taczy z ni l e p i e t u c h 2, a ta nie moga odmwi kaprysowi samowolnej, lecz miej Emilci. Ojciec, ja i chopak skrzypek mialimy si do rozpuku, patrzc, jak si wartko zwijay i podskakiway tancerki. Nu, panienka, nu, dziawucha! Dy jeszczo i jakaja dziawucha, zaataja dziawucha! mrucza grajek zachwycony. Ale, droga Kasiu, czy wiesz, czy wiesz, em si nauczya h a a s i ? H a a s i a o p a k u j (po rosyjsku: p r i c z i t i w a j u t lub p r i g a w a r i w a j u t ) tylko dzieci na mogiach swych rodzicw, ony nad swymi mami, matki nad trupami dzieci lub przy odprawie synw w niekruty (rekruty). piew to rzewny, tskny, paczliwy, wywoany blem serdecznym, improwizowany do okolicznoci, zakrawajcy na wycie i niepodobny do naladowania. Dla tej jednak, co ukochaa lud z caego serca, nic nie byo niepodobnym i dwicznym gosem zacza: Awoj, awoj, dziaciuk ty moj! Nie na rado, nie na szczacie ty radziv sia I wszystkie cierpienia, wszystkie tortury ycia chopka biaoruskiego byy tu szczegowo wyliczone, dosadnie okrelone i gboko odczute. Ojciec mj sucha stojc, z zaoonymi po napoleosku rkami, a gdy skoczya, wstrzsn gow i westchn. Emilciu, Anioku! c to za piosenka! a mi rzewno! ciskajc j, zawoaa matka. Grajek rkami zy ociera, a staem jak osupiay. Czy nie podsucha gdzie Mickiewicz takiego awoj, bo jego Lilie biaoruskiej pochodzistoci: Spadniczuszka szach, dy szach, A paniuchnu biare strach...3 W par lat potem p. Wolf, nauczyciel niemieckiego jzyka w gimnazjum witebskim, byy poprzednio guwerner panny Emilii, wpad do nas z zabjcz wiadomoci, i y przestaa. Paka poczciwy Niemiec pakalimy wszyscy. W kilka dni w kociele w. Barbary za Dwin odprawione byo naboestwo aobne. Msza odbya si jako tako, lecz nie tak poszy egzekwie. Ks. Jasieski rozrzewni si, a zatrzymywa si kilka razy, kajc z wszystkimi obecnymi. Tak wic zyskujemy jedno wicej nazwisko w poczcie tych, co stworzyli now ga w pimiennictwie i kulturze polskiej, noszc tytu: Zajcie si twrczoci ludow w XIX wieku. Prawda, e pod wzgldem lat Platerwna nie moe by zaliczona do najwczeniejszych2

L e p i e t u c h a , obok m i a c i e l i c h y , k o c z e r b i c h y , p a d u s z e c z k i i l a w o n i c h y , jeden z tacw ludu biaoruskiego, polegajcy na grackim rzucaniu si w rne strony, dziarskim tupaniu nogami, klaskaniu w donie i wykrzykiwaniu niekiedy: hu ha! 3 Autor mylnie tutaj odnosi styl t. z. haasiania do Lilii, za typowy bowiem okaz naladownictwa tego rodzaju poezji ludowej u Mickiewicza naleaoby uwaa tylko Kurhanek Maryli, niesusznie zatytuowany przez poet romansem. Nie trzeba si te dziwi, e dotd nie udao si odszuka rda tego piewu litewskiego, bo jak wynika ze sw Marksa narzekania na Biaorusi to i m p r o w i z a c j e , zalene od miejsca i okolicznoci.

15


pionierw na tym polu u nas, mimo to jednak godnie, przynajmniej z tytuu usiowa swoich i zamiowania, stan moe obok wspczesnych sobie, polskich folklorystw biaoruskich, jak: wieciskiego, Aleksandra Zbroka, Tadeusza ady Zabockiego, Romualda Ziekiewicza i Stanisawa Markianowicza z jednej strony, z drugiej za obok Jana Czeczota, Wincentego Marcinkiewicza, Konstantego Kalinowskiego i innych.4

***Lektura tekstu Bruchnalskiego moe dzisiaj budzi umiech lekcewaenia czy nawet ironii. Niesusznie. Artyku mwi bowiem bardzo wiele i o pocztkach polskiej folklorystyki romantycznej, i o osobie Patronki naszej szkoy tych mniej znanych, prawie nie opracowanych stronach jej dziaalnoci. Znamy w jakiej mierze dziaalno powstacz Emilii i jej legend rycersk. Tymczasem nie doszoby zapewne do epizodu powstaczego, gdyby nie gboka mio Platerwny do ludu biaoruskiego, wyczulenie na krzywd spoeczn to w pierwszym rzdzie sprawio, e udao si jej modziutkiej dziewczynie! zebra w tak krtkim czasie wcale pokany oddzia wojskowy i ruszy do walki z machin wojskow caratu. Ale sprawa ma jeszcze inny aspekt. Tak jak Emilia, wychowywana bya na przykad Maryla Wereszczakwna jak i wikszo panien z tzw. dobrych domw szlacheckich i inteligenckich w okresie przedpowstaniowym, co wizao si z patriotyczn atmosfer panujc w tych domach, a szczeglnie postaw matek i babek. Zbieranie pieni ludowych i ich piewanie byo w tych rodowiskach spraw naturaln, a mio do folkloru, zainteresowanie nim imperatywem narodowym. Wallenrodyczn funkcj pieni gminnej najdobitniej okreli Mickiewicz i rzecz ta nie wymaga komentarza. Nie udao mi si dotrze, jak dotd, do pamitnika M. Marksa z Witebska, w ktrym znajduje si pono wiele informacji o folklorystycznej dziaalnoci Emilii, s gdzie take jakie inne materiay, by moe cz pozostawionych przez ni zbiorw. W tym momencie sygnalizujemy jedno jeszcze zagadnienie: ksztatowania si zrbw polskiej folklorystyki romantycznej i roli, jak odegraa w niej Platerwna. W kadym razie zaliczenie Patronki naszej do krgu folklorystw dziaajcych w okresie przedlistopadowym na Biaorusi i Litwie jest dla specjalistw z dziedziny etnografii i folklorystyki czym oczywistym5. Wszystko to pozwala lepiej zrozumie, dlaczego Mickiewicz sta si jednym z pierwszych poetyckich kreatorw legendy bohaterki. Micha Waliski

4

W artykule Bruchnalskiego uwspczeniono ortografi i interpunkcj. Przedruk za: Lud, t. XII, 1906 r., s. 183186. 5 S. wirko, Litwa i Biaoru, [w:] Dzieje folklorystyki polskiej 1800-1863, Wrocaw 1970, s. 220-221.

16


DYREKTORZY SZKOYJzefa Siwikowa Janina Strczyska Anna Bagiska Irena lenzak Adam Kierkowski Maria Bomska Mirosawa Soczyska 1908-1934 1934-1948 1948-1952 1952-1973 1973-1987 1987-1992 od 1992 r.

KALENDARIUM 1908-19981908 W miejsce zlikwidowanej przez wadze rosyjskie siedmioklasowej pensji eskiej O. Radliczowej powstaje 1 sierpnia przy ul. Modrzejowskiej 22 7-klasowa szkoa eska W. Mojkowskiej (posiadajcej koncesj na prowadzenie szkoy). Jej przeoon zostaa Jzefa Siwikowa, ktra bdzie ni kierowa do 1934 roku. Do powstania szkoy przyczyni si take znany dziaacz spoeczny ks. W. Musielewicz. Szkoa W. Mojkowskiej istniaa od 1906 r. by moe tego roku siga waciwa geneza Plater. Powstaje prywatna siedmioklasowa szkoa handlowa Jzefy Siwikowej (zwizek z Ministerstwem Przemysu i Handlu by wybiegiem wobec Ministerium Owiaty, ktre utrudniao powstawanie polskich prywatnych placwek owiatowych). Janina Siwikowa wykupuje szko na wasno za kwot kilku tysicy rubli. Od 1wrzenia szkoa przenosi si do nowego i obszerniejszego lokalu przy ul. Fabrycznej 7 (obecnie Maachowskiego 5). Powstaje Samopomoc uczennic, a w latach nastpnych: druyna harcerska, Sekcja Oszczdnociowa i Pomocy Potrzebujcym, Koa: LOPP i Przysposobienie Kobiet do Obrony Kraju. Z organizacji tych wyoni si w 1930 roku pierwszy Samorzd Szkolny (z podziaem na gminy klasowe). Uspoecznienie szkoy; staje si ona omioklasowym Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej. Druyna harcerska dziaajca w szkole po legalizacji obiera imi Emilii Plater. Z inicjatywy Jzefy Siwikowej Rada Pedagogiczna postanawia, e szkoa przyjmuje profil humanistyczny i dostosuje si do nowych wymaga programowych Ministerstwa. Upastwowienie szkoy (od 1 sierpnia); od tego roku nosi ona oficjaln nazw Gimnazjum Pastwowe im. Emilii Plater w Sosnowcu (przemianowan pniej na Pastwowe Gimnazjum im. Emilii Plater i jeszcze potem na Pastwowe Gimnazjum i Liceum im. Emilii Plater). Szkoa uzyskuje plac pod nowy budynek na peryferiach Sosnowca, ofiarowany jej przez Towarzystwo Przemysowe. Powstanie pierwszego Samorzdu Szkolnego. 17

1910

1915

1917/1918 1918 1919

1921

1931


Pierwszy zjazd koleeski byych wychowanek i zaoenie Koa byych wychowanek (11-12. IV). Z jego i Koa Opieki Rodzicielskiej inicjatywy powstaje Komitet Jubileuszowy 25-lecia szkoy. 1931 8. XI pooono kamie wgielny pod budow nowej szkoy. 1932 Pierwsza wycieczka Plateranek nad polskie morze (25-31. IX). 1933 Uroczyste obchody jubileuszu 25-lecia szkoy. 1934 Jzefa Siwikowa odchodzi z przyczyn politycznych na emerytur. Dyrekcj szkoy obejmuje Janina Strczyska. 1934 Od 1 padziernika szkoa przenosi si do obecnego budynku przy ul. Parkowej 1 wystawionego kosztem 325.665 z w znacznej mierze z inicjatywy spoecznej (poczone fundusze Koa Opieki przy Gimnazjum oraz Koa opieki przy Seminarium Nauczycielskim, poyczka z Funduszu Pracy oraz dotacja Kuratorium). Szkoa przyjmuje nazw: Pastwowe Gimnazjum im. E. Plater. 1935 Ukazuje si nakadem sosnowieckiej drukarni Antoniego Mazurkiewicza jubileuszowe wydawnictwo Nasza Szkoa 1908-1933 (Wydawnictwo Komitetu Obchodu Jubileuszu 25-lecia Gimnazjum im. E. Plater w Sosnowcu, Sosnowiec 1935.) 1939-1945 Dyrektor Janina Strczyska (wiziona pniej w Ravensbrck) we wrzeniu 1939 r. wraz z grup nauczycieli podejmuje w pierwszych dniach wojny heroiczne prby uratowania najcenniejszych dokumentw szkolnych, pomocy naukowych, ksigozbioru. W czasie okupacji w szkole mieci si m.in. siedziba policji niemieckiej i stray poarnej. Wielu nauczycieli Gimnazjum prowadzi tajne nauczanie (m.in. Maria Falarzwna, Halina Grodecka, Irena Kruczyska, Stanisawa Krzakowa, Marian ukowicz, Maria Oborska, Maria Polaska, Zofia Stechmachowa, Janina Strczyska, Zofia Towkiewicz, Paulina Wittenberg, Wadysawa Wyderko, Barbara Zawadzka), wielu przebywa w obozach koncentracyjnych i wizieniach, wielu ginie zamordowanych przez hitlerowcw. Wrd ofiar s te uczniowie i absolwenci. Zginli m. in.: Wanda Bieniewska, Maksymilian Bikiewicz, Teresa Burdziska, Danuta Faliska, kol. Faryaszewska, Lilka Fortunko, Anna Gsiewska, Wanda Grtler, Anna Jodowska, Zofia KalabiskaEngelking, Irena Klassa, Maria Krauze, Eugeniusz Senkowski, Anna Stefanowska. 1947/1948 Dziaalno organizacyjn w szkole rozpoczynaj: ZMW, OM TUR, nastpnie ZMP. 1948 Dyrekcj szkoy obejmuje Anna Bagiska. 1950 Dyplom dla Szkoy Oglnoksztaccej im. E. Plater w Sosnowcu za masowy udzia w Biegach Narodowych. 1952 Dyrekcj szkoy obejmuje Irena lenzak. 1956 Pierwsza laureatka olimpiady przedmiotowej w naszej szkole (Jadwiga Gbicka Olimpiada Chemiczna). 1956/1957 Szkoa zgodnie z nowymi trendami pedagogicznymi przeksztaca si w placwk koedukacyjn. 1959 Odbywa si II Zjazd absolwentek szkoy. 1960 Uroczyste otwarcie stadionu szkolnego. 1964/1965 Zmiana systemu zaj z klasowo-lekcyjnego na system zaj w pracowniach (novum w skali wojewdzkiej). 1965/1966 Powstaj klasy z poszerzonym programem nauczania jzyka polskiego, jzyka rosyjskiego i historii, a w roku szkolnym 1969/1970 klasy o profilu biologicz1931 18


1966

1968 1968 1969

1969

1971 1972 1973 1973

1975 1975

1978/1979

1979 1979 1979 1982 1983 1983 1984 1985 1987 1988

1988

no-chemicznym, jak rwnie zajcia fakultatywne z jzyka polskiego, z chemii i biologii. Rada Ochrony Pomnikw i Mczestwa i Gwna Kwatera Zwizku Harcerstwa Polskiego nadaj tytu i odznak Opiekuna Miejsc Pamici Narodowej Liceum Oglnoksztaccemu im. Emilii Plater w Sosnowcu (9. V). Oddanie do uytku nowoczesnego laboratorium jzykw obcych. Uroczyste obchody jubileuszu 60-lecia szkoy. Pierwsza zwyciczyni olimpiady midzynarodowej w naszej szkole: Barbara Gaziowska Laureatka II m. w II Midzynarodowej Olimpiadzie Chemicznej. (wczeniej zostaa laureatk Olimpiady Chemicznej). Przekazanie szkole nowego sztandaru z okazji 60-lecia jej chlubnego istnienia ufundowanego przez Dyrekcj Okrgow Kolei Pastwowych w Katowicach (24. V). W Izbie Pamici przechowywany jest take przedwojenny sztandar szkoy z wizerunkiem Matki Boskiej Czstochowskiej i napisem Ojczyzna. Nauka. Cnota. Magorzata Baliska zostaje laureatk Olimpiady Biologicznej. Joanna abu zostaje laureatk Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego. Dyrektorem szkoy zostaje Adam Kierkowski. Podjcie prby pedagogicznej, ktrej celem byo nawizanie wsppracy z wyszymi uczelniami (Wydzia Farmaceutyczny lskiej Akademii Medycznej). Od 1977 roku eksperyment wejdzie do codziennej praktyki szkoy. Szkoa nawizuje te kontakty z Uniwersytetem lskim (Wydzia Biologii i Ochrony rodowiska, polonistyka). Szko odwiedza delegacja Sejmowej Komisji Owiaty. Kwatera Gwna ZHP wrcza szkole Akt nadania tytuu Druyny Sztandarowej 5 Druynie Harcerskiej Suby Polsce Socjalistycznej przy II LO w Sosnowcu (15. VII). Uroczystoci jubileuszu 70-lecia szkoy. Placwk odwiedza wiceminister owiaty gen. Zygmunt Huszcza. W 1978 roku odsonicie w hallu szkoy paskorzeby Emilii Plater duta M. Kiciskiego i tablicy pamitkowej tego artysty z napisem: W roku 70-lecia istnienia szkoy dla upamitnienia jej patriotycznych tradycji. Szkoa jest organizatorem grupy problemowej Seminarium Wychowania 79. Cezary urada zostaje laureatem Olimpiady Jzyka Francuskiego. Jakub Ws laureatem Olimpiady Chemicznej. Szkoa zostaje odznaczona Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Piotr Sonecki zostaje laureatem Olimpiady Biologicznej. Uroczyste obchody jubileuszu 75-lecia szkoy. Magorzata Sabosz zostaje laureatk Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego. Anna Bazylewicz zostaje laureatk Olimpiady Jzyka aciskiego. Marek Deja zostaje laureatem Olimpiady Biologicznej. Dyrektorem szkoy zostaje Maria Bomska. Tomasz Sapota zostaje laureatem Olimpiady Jzyka aciskiego i pierwszym w szkole uczestnikiem Konkursu Cyceroskiego w Arpino (Wochy), laureatem Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego. Laureatem tej Olimpiady zostaje take Jarosaw Michalak, Pawe Sambora laureatem Olimpiady Jzyka Niemieckiego. Akt nadania medalu im. Witolda Wyspiaskiego Liceum im. Emilii Plater przez Stronnictwo Demokratyczne w 50 rocznic utworzenia Klubu Demokratycznego 19


1988/1989

1989

1990/1991 1990/1991 1991 1991/1992 1992 1992

1993 1993 1993

1993 1993/1994

1993/1994 1994 1994 1994

1994/1995 1995 1995 1995 1995

1995/1996

Zagbia Dbrowskiego. Uroczyste obchody jubileuszu 80-lecia szkoy. Powstaje Ksiga Pamitkowa wydana z okazji 80-lecia II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu (Sosnowiec 1988) Roman Sosnowski ucze kl. 4 klasycznej jako pierwszy Polak zostaje zwycizc Konkursu Cyceroskiego w Arpino we Woszech, a ponadto laureatem I m. Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego. Powstaje pierwsza klasa autorska o profilu klasycznym Powstaje pierwsza klasa autorska o profilu biologiczno-chemicznym. Powstaje Rada Szkoy. W szkole odbywaj si pierwsze Prezentacje artystyczne modziey, ktrym towarzyszy galeria malarstwa i grafiki. Dyrektorem szkoy zostaje Mirosawa Soczyska. Anna Misiak, uczennica kl. 2 klasycznej autorskiej zostaje pierwsz z naszej szkoy laureatk nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych (laureatka Olimpiady Filozoficznej). Gruntowny remont szkoy. Naprawa szkd grniczych, zmiana elewacji. W szkole odbywa si pierwszy Turniej Jednego Wiersza O Laur Plateranki. Katarzyna Wywia zostaje laureatk Nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych (laureatka Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego, finalistka Olimpiady Jzyka Angielskiego). Monika Bie laureatk Olimpiady Filozoficznej. Szkoa zajmuje I miejsce w I Gimnazjadzie Licew Sosnowieckich zorganizowanej przez IV LO im. S. Staszica Uroczyste obchody 85-lecia szkoy. III Zjazd absolwentw. Sesja powicona tradycji szkoy. Powstaje Ksiga Pamitkowa wydana z okazji 85-lecia II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu (Sosnowiec 1994) Powstaje pierwsza klasa autorska o profilu matematyczno-informatycznym. W szkole odbywa si pierwszy Turniej Jzykowy Szk rednich w Sosnowcu. II Turniej Jednego Wiersza O Laur Plateranki. Maciej Eder z kl. klasycznej autorskiej zostaje laureatem Nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych (laureat Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego). Agnieszka Latos zostaje laureatk Olimpiady Jzyka aciskiego. Dorota Klich Olimpiady Historycznej. Powstaje pierwsza klasa autorska o profilu biologiczno-chemicznym z ukierunkowaniem ekologicznym. II Turniej Jzykowy Szk rednich w Sosnowcu organizowany przez szko. III Turniej Jednego Wiersza O Laur Plateranki. Szkoa organizuje II Gimnazjad Licew Sosnowieckich, zajmujc w niej I miejsce. Agnieszka Latos i Dorota Klich, absolwentki klasy klasycznej autorskiej, otrzymuj stypendia Ministra Edukacji Narodowej. Agnieszka Latos zostaje laureatk Nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych (laureatka Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego i Olimpiady Jzyka aciskiego). Powstaje nowa formua klas autorskich klasycznych; szkoa przystpuje do eksperymentu Matura 2000 jako jedna z 12 szk z wojewdztwa i przeprowadza 20


1995/1996

1996 1996

1996 1996 1996

1996 1996

1996 1996/1997 1996/1997 1997 1997 1997 1997 1997 1997

1997

1997

matury prbne z jzyka polskiego, matematyki i biologii wedug nowych zasad. W drodze wyrnienia Komitet Okrgowy Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego w Katowicach przyzna szkole organizacj zawodw pisemnych II stopnia. W liceum gocili olimpijczycy-polonici z caego wojewdztwa. Samorzd Uczniowski organizuje miejski fina Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy. Klasy autorskie klasyczne 2e i 3d uczestnicz w trzydniowej wycieczce naukowej do Wrocawia, biorc udzia w wykadach pracownikw naukowych Instytutu Filologii Polskiej i Instytutu Filologii Klasycznej Uniwersytetu Wrocawskiego. Serdeczne powitanie przez prof. dr. hab. Jana Miodka. III Turniej Jzykowy Szk rednich w Sosnowcu organizowany przez szko. IV Turniej Jednego Wiersza O Laur Plateranki. Obchody XXVI Midzynarodowego Dnia Ziemi. Sesja zorganizowana przez kl. 2b autorsk biologiczno-chemiczn z ukierunkowaniem ekologicznym wsplnie z pracownikami naukowymi Uniwersytetu lskiego. Szkoa zajmuje VII miejsce w III Gimnazjadzie Licew Sosnowieckich, organizowanej przez III LO im. Bolesawa Prusa. Katarzyna Walotek zostaje laureatk Nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych (laureatka Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego). Szkoa przyjmuje program Misja Szkoy i Model Absolwenta. W szkole odbywaj si eliminacje II st. OLiJP. Po duszej przerwie wznowi dziaalno sklepik szkolny Samorzd Uczniowski organizuje po raz drugi miejski fina Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy. Klasa 3e klasyczna autorska ponownie z wizyt na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wrocawskiego. IV Turniej Jzykowy Szk rednich w Sosnowcu organizowany przez szko. Odbywa si V, jubileuszowy, Oglnopolski Turniej Jednego Wiersza O Laur Plateranki. Szkoa zajmuje IV miejsce w IV Gimnazjadzie Licew Sosnowieckich, organizowanej przez III LO im. Bolesawa Prusa. Ekipa sportowa z naszej szkoy zwycia w I Regatach Kajakowych Staszic Plater o puchar przechodni dyrektorw obu szk, a zorganizowanych z inicjatywy Dyrektora IV LO mgr. Tomasza Szyjkowskiego. Iga Gaczarczyk z klasy 3e klasycznej autorskiej otrzymuje stypendium Premiera dla uczniw o najwyszej redniej wynikw nauczania. Iga jest take finalistk XXVII Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego. A 18 uczniw z naszej szkoy dotaro do eliminacji centralnych rnych olimpiad przedmiotowych. Ewa Marzec absolwentka kl. 4d klasycznej autorskiej laureatka IX Olimpiady Filozoficznej, laureatka V Midzynarodowej Olimpiady Filozoficznej, finalistka XXVII Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego, uczestniczka elim. centr. VII Olimpiady Filozoficznej zostaje laureatk Nagrody Rady Miasta Sosnowca dla zwycizcw olimpiad przedmiotowych oraz otrzymuje nagrod Sejmiku Samorzdowego w Katowicach i stypendium Ministra Edukacji Narodowej dla wybitnie uzdolnionych uczniw. Magorzata Eder absolwentka kl. 4d klasycznej autorskiej laureatka Olimpiady Jzyka aciskiego 21


1997/1998

1997/1998 1998 1998 1998

1998

1998 1998 1998/1999

1998/1998

(1997 r.), finalistka VII Olimpiady Filozoficznej, uczestniczka eliminacji centralnych XXVII Olimpiady Literatury i Jzyka Polskiego, laureatka III Oglnopolskiego Konkursu Wiedzy o Karolu Szymanowskim otrzymuje stypendium Ministra Edukacji Narodowej dla wybitnie uzdolnionych uczniw. Laureatk IX Olimpiady Filozoficznej zostaje take Joanna Krzysztonek z kl. 2e klasycznej autorskiej. W szkole przeprowadzone zostaj eliminacje II st. (pisemne) XXVIII OLiJP oraz eliminacje II st. (pisemne i ustne) Konkursu Mickiewiczowskiego w 200-lecie Urodzin Poety zorganizowanego przez Komitet Gwny Olimpiady Polonistycznej. Katarzyna Wilk z kl. 4e klasycznej autorskiej (take finalistka OLiJP 1998) awansuje do eliminacji centralnych w Warszawie. Po raz kolejny odbywaj si u nas eliminacje II st. OLiJP. Przeprowadzone zostaj zmiany w Statucie Szkoy i Regulaminie Szkoy. Samorzd Uczniowski organizuje po raz trzeci miejski fina Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy. Modzie z naszej szkoy przygotowuje pod kierunkiem ks. katechety jaseka. Dochd przeznaczony zosta na cel charytatywny. ukasz Wrbel z kl. 4e klasycznej autorskiej zostaje laureatem X Olimpiady Filozoficznej i otrzymuje Nagrod Rady Miasta Sosnowca. Krzysztof Laskowski z kl. 4e klasycznej autorskiej zostaje laureatem Olimpiady Jzyka aciskiego i uczestniczy w Konkursie Cyceroskim w Arpino we Woszech. ukasz Teister z kl. 2b biologicznej autorskiej zosta finalist polskich eliminacji X Konkursu Prac Modych Studentw Unii Europejskiej i laureatem III nagrody Komitetu Integracji Europejskiej. Szkoa zajmuje IV miejsce w V Gimnazjadzie Licew Sosnowieckich Ekipa sportowa z naszej szkoy zwycia w II Regatach Kajakowych Staszic Plater o puchar przechodni dyrektorw obu szk. 1 wrzenia szkoa zaczyna realizowa 4-letni program Socrates przygotowujcy uczniw do ycia w zjednoczonej Europie. Partnerami II LO im. E. Plater w Sosnowcu bd: Impington Village College Cambridge (Wielka Brytania), Liceo Classico Europeo Statale w Rzymie (Wochy), Gymnasium Luisenstift k. Drezna (Niemcy) i Kungsholmes Gymnasium/Stockholms Music Gymnasium w Sztokholmie (Szwecja). 19-20 wrzenia uroczyste obchody jubileuszu 90-lecia II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu Opracowa Micha Waliski

22


PIOTR UR

SZKICE Z PRZESZOCI LICEUM IM. EMILII PLATER W SOSNOWCUDzieje tej wyjtkowej szkoy s do dobrze opracowane. Kilka wydawnictw ksikowych, w ktrych zostay zawarte wzowe wydarzenia historyczne, uzupeniaj jake cenne wspomnienia nauczycieli i wychowankw. W zaistniaej sytuacji mona jedynie w moim przekonaniu pokusi si o opracowanie wybranych problemw dotyczcych mniej znanych faktw i okolicznoci z nimi zwizanych, a dotyczcych przeszoci szkoy. Ich ukazanie si, mniemam, dopeni w jakim stopniu wiedz na temat historii tej zasuonej dla miasta Sosnowca placwki owiatowej. Uwagi moje opieram przede wszystkim na wspomnieniach zawartych w wydawnictwach jubileuszowych II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu i zebranych przeze mnie materiaach archiwalnych.6 Ile lat liczy sobie Liceum Oglnoksztacce im. E. Plater w Sosnowcu? Pocztek szkoy w 1908 czy raczej w 1906 roku? Przyjmuje si, e szkoa rednia, aktualnie noszca imi Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater, powstaa w roku 1908. Informacj tak zamieszczay na stronach tytuowych trzy odrbne wydawnictwa ksikowe, ktre ukazay si dla uwietnienia obchodw jubileuszowych. A jednak mamy tu do czynienia z pewn niecisoci, ktra ma zwizek z okolicznociami poegnania w roku 1933 Jzefy Siwikowej. Bya ona od roku 1908 przeoon, wacicielem, a nastpnie dyrektorem placwki. W okresie 25-lecia staa si yw legend, powszechnie szanowan dziki cakowitemu oddaniu w dzieo zorganizowania szkoy i podniesienia jej na wysoki, liczcy si w kraju, poziom nauczania i wychowania. To z przybyciem do Sosnowca Jzefy Siwikowej i objciem przez ni kierownictwa redniej szkoy eskiej, ktrej wacicielk bya wwczas W. Mojkowska, czono powszechnie jej powstanie, co sugeruj stwierdzenia zawarte w sowie wstpnym okolicznociowego wydania ksikowego Nasza Szkoa 1908-1933. Czytamy tutaj: Gimnazjum Pastwowe im. Emilii Plater w Sosnowcu, ktre w kwietniu 1933 roku obchodzio swj 25-letni jubileusz, zaoone byo w roku 1908 jako 7-klasowa szkoa rednia.7 Niejako potwierdzeniem tego byo zdanie zamieszczone poniej: Po 23 latach istnienia naszej uczelni, w kwietniu roku 1931 odby si w Sosnowcu pierwszy zjazd koleeski byych absolwentek szkoy.8 Inne jednak dokumenty rdowe wskazuj, i naleaoby zweryfikowa niektre z dotychczasowych sdw. W notatce zatytuowanej Pocztki Plater Gertruda Maria Kapucik z d. Hoinkins, absolwentka naszej szkoy z pierwszych lat jej istnienia, przekazuje nastpujce uwagi: W 1906 roku zapisano mnie do Zakadu Naukowego pani Olgi Radliczowej, przeoo6 7

Niektre z nich publikujemy w niniejszym wydawnictwie [przyp. red.] Sowo wstpne,[w:] Nasza Szkoa 1908-1933, Wydawnictwo Komitetu Obchodu Jubileuszu 25-lecia Gimnazjum im. E. Plater w Sosnowcu, Sosnowiec 1935, s. 3. 8 Ibid., s. 3.

23


nej 7-klasowej pensji dla dziewczt w Sosnowcu przy ul. Modrzejowskiej, obecnie nr 20. Zakad ten przeja pani Radliczowa od swej matki, pani Lindenbaum, ktra prowadzia pensj dla dziewczt w Sosnowcu przy ulicy Warszawskiej. W pierwszym proczu 1908 roku wadze zaboru rosyjskiego zamkny szko. Ale ju 1 sierpnia tego roku powstaa na to miejsce 7klasowa eska szkoa pani W. Mojkowskiej, ktra miaa od wadz rosyjskich koncesj na otwarcie szkoy. Wtedy to kierownictwo powierzono pani Jzefie Siwikowej. 9 Potwierdzaj tre notatki wspomnienia innej wychowanki szkoy Alicji Dorabialskiej, ktra pisze nastpujce uwagi: Nauczanie dziewczt w Sosnowcu rozpoczo si na ul. Modrzejowskiej jeszcze przed rokiem 1908. Miao ono charakter aosny, bo cele tej byy wycznie dochodowe. W roku szkolnym 1907/8 chodziam tam nawet do pierwszej klasy razem z dwa lata starsz ode mnie siostr (w III klasie).10 Z przytoczonych konstatacji wynika, e szkoa rednia eska 7-klasowa, ktrej wacicielk w 1908 r. staa si W. Mojkowska, a ktrej kierownictwo powierzono Jzefie Siwikowej, istniaa ju od 1906 roku. W tym miejscu nasuwa si pytanie: czy mona szukajc rodowodu II Liceum Oglnoksztaccego im. E. Plater w Sosnowcu nawiza do tradycji szkoy prowadzonej przez matk Olgi Radliczowej, pani Lindenbaum? Powstaa ona jako pensja prywatna 4-klasowa w 1895 r.11 Sdz, e do tej placwki nawizywa nie naley i to z kilku powodw. Pensja czteroklasowa wedug wczesnych kryteriw nie bya szko redni, stawa si nim zakad ksztacenia z 7-letnim systemem nauczania. W Sosnowcu tak placwk w 1894 roku staa si szkoa realna przeznaczona wycznie dla chopcw. Poza tym pensja pani Lindenbaum prowadzia nauczanie w jzyku zaborcy. Pensja Radliczowej rozpoczynaa dziaalno owiatowo-wychowawcz w trudnych warunkach lokalowych, wyposaeniowych i kadrowych, miaa charakter aosny jak okrela to w swych wspomnieniach Alicja Dorabialska. Ale bya to pierwsza w Sosnowcu eska szkoa rednia z polskim jzykiem nauczania. Trudnoci materialne i kadrowe miaa jeszcze przez wiele lat swego istnienia. Zmiana wacicielki szkoy rwnie nie moga wpyn radykalnie na stan posiadania. Nauka w trudnych warunkach lokalowych przy ul. Modrzejowskiej odbywaa si do roku 1910. Kadr nauczycielsk tworzyli przedstawiciele miejscowej inteligencji, czsto bez przygotowania pedagogicznego. Zaistniae trudnoci byy raczej typowe dla wczesnej polskiej szkoy. Powstaa ona w wyniku strajku uczniowskiego 1905 roku w atmosferze wydarze rewolucyjnych. Szkoy z polskim jzykiem nauczania powstaway ywioowo. Placwkom tym brakowao niemal wszystkiego. Nie mogy liczy na jakkolwiek pomoc ze strony wadz carskich. Z tej strony kade potknicie szkoy, zwaszcza redniej, mogo si spotka z cofniciem koncesji. I tak byo najprawdopodobniej ze szko Olgi Radliczowej. Nowo powstajcym szkoom rednim z polskim jzykiem nauczania wydatnej pomocy mogli udzieli dziki zorganizowanym komitetom opiekuczym jedynie rodzice. Po przejciu przez W. Mojkowsk szkoy eskiej w Sosnowcu zaangaowano do niej nauczycieli spord grona zamknitej szkoy Olgi Radliczowej oraz polskiej szkoy handlowej (obecnie Liceum im. St. Staszica). W pierwszym roku dziaalnoci szkoy pod kierownictwem Jzefy Siwikowej uczyo si 90 uczennic w czterech klasach i w klasie wstpnej. Do tej klasy przyjmowano rwnie chopcw. Biorc pod uwag wymienione liczby, poszczeglne klasy liczyy tylko po okoo 20 uczennic, co byo podyktowane ciasnot lokalow. wczesne9

Gertruda Maria Kapucik z d. Hoinkins, Pocztki Plater, Ekspres Zagbiowski 1989 nr 8 z dn. 6 wrzenia 1997 r. Alicja Dorabialska, W polskiej szkole lata 1908-1913, [w:] Ksiga pamitkowa wydana z okazji 80-lecia II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater w Sosnowcu, pod. red. E. Gorzkowskiej, A. Kierkowskiego, J. Krama, E. Morawskiej, I. lenzak i M. Waliskiego, Sosnowiec 1988, s. 40. 11 M. Kantor-Mirski, Z przeszoci Zagbia Dbrowskiego, Sosnowiec 1931, s. 36710

24


sale lekcyjne stanowiy przystosowane do nauczania pokoje mieszkalne. Takie warunki miaa szkoa take po przeniesieniu si do budynku przy ul. Maachowskiego. Nieliczne klasy daway jednak gwarancj efektywnego nauczania, osobistego kontaktu nauczyciela z uczniem i szerokiego oddziaywania wychowawczego. W 1910 roku Jzefa Siwikowa nabya szko na wasno za kwot paru tysicy rubli i odtd prowadzia j na wasny rachunek. W tyme roku nastpiy dwie istotne zmiany w dziejach szkoy. J. Siwikowa przeniosa szko do nowo wynajtego budynku znajdujcego si na rogu ul. Targowej i Fabrycznej (obecnie Maachowskiego). Warunki lokalowe byy tu znacznie lepsze ni przy ul. Modrzejowskiej, ale daleko byo jeszcze do nowoczesnoci. Nastpia ponadto zmiana nazwy na Szko Handlow szyld, ktry w istotnym stopniu nie zmienia oglnoksztaccego charakteru placwki. Jednake dziki temu manewrowi szkoa wymkna si niejako spod nadzoru rosyjskich wadz owiatowych, ktre potrafiy by nader uciliwe. Podporzdkowanie organizacyjne carskiemu Ministerstwu Przemysu i Handlu dawao wiele swobody w ukadaniu programu nauczania i pozwalao wykada niemal wszystkie przedmioty w jzyku polskim. Dodatkow okolicznoci potwierdzajc powstanie szkoy w roku 1906 s sowa dyr. Jzefy Siwikowej wygoszone 23 kwietnia 1933 roku podczas uroczystoci jubileuszowych: W cigu 24 ubiegych lat szko ukoczyo 19 rocznikw, w tym 6 z ukoczon 7-klasow szko handlow do r. 1918 [...]. wiadectwa 7 kl. szkoy handlowej otrzymay 92 uczennice, z ktrych okoo 17 ukoczyo studia wysze.12 Wynika z tego, e pierwszym rocznikiem, ktry ukoczy 7-klasow szko handlow, bya grupa uczennic z 1913 roku. A wic musiay rozpocz nauczanie w roku 1906 [sic]. Koczc te dywagacje, pragn zwrci uwag na jeszcze jedn, jake istotn okoliczno. Po stumieniu rewolucji lat 1905-1906 rozwina si na niespotykan dotd skal fala represji carskich. Jej ofiar staway si bo takie s ponure prawidowoci historii szkoy z polskim jzykiem nauczania. Nie jest zatem przypadkiem, e placwk Olgi Radliczowej zamknito w 1908 roku. Biorc to pod uwag, mona jedynie zaoy, e szkoa rednia z polskim jzykiem nauczania nie miaa nawet najmniejszej szansy powstania w roku 1908. Z tych wanie powodw tak chtnie skorzystano z posiadanej przez W. Mojkowsk koncesji na prowadzenie szkoy. Zadziaao tu swoiste rozumowanie: skoro koncesja jest wydana przez uprawnione wadze, to naley j... respektowa. Trudnoci i kopoty finansowe szkoy Sosnowiec uzyska prawa miejskie w roku 1902. W nowo powstaym rodowisku wolno, ale systematycznie tworzya si spoeczno z jej rnorakimi potrzebami, wrd ktrych moliwo ksztacenia dzieci stawaa si czym naturalnym. Okolicznoci te sprzyjay rozwojowi sieci szk. Ju w ostatnim dziesicioleciu XIX wieku powstay liczne szkoy podstawowe, przewanie jednak 1-klasowe. W 1889 roku H. Dietel, miejscowy fabrykant, otrzyma zezwolenie na otwarcie Szkoy Aleksandryjskiej, ktra poprzez wyduony system ksztacenia dawaa moliwoci wstpu do szkoy redniej. W roku 1894 doprowadzi on do otwarcia Sosnowieckiej Szkoy Realnej, pierwszej szkoy redniej w naszym miecie, przeznaczonej dla modziey mskiej. W wyniku tych przemian Sosnowiec stawa si centrum owiatowym Zagbia Dbrowskiego, a w tym w miar rozbudowanym systemie nauczania obowizywa jako wykadowy jzyk rosyjski. Przeomowym dla losw polskiej szkoy okaza si rok 1905. Rewolucja spoeczna12

Przemwienie Dyr. J. Siwikowej, [w:] Nasza Szkoa..., s. 62.

25


rozbudzia poczucie odrbnoci narodowej, a przede wszystkim potrzeb szerokiego rozwoju szkolnictwa z polskim jzykiem nauczania. Gd wiedzy zaowocowa spoecznym zapotrzebowaniem utworzenia szkoy redniej dla dziewczt. Nie bya to jednak sprawa prosta, nadal szkoa dla dziewczt bya na drugim planie.13 Poza Warszaw, w innych rodowiskach nie byo tradycji ksztacenia dziewczt na poziomie szkoy redniej, brakowao niezbdnych rodkw materialnych i wyksztaconych nauczycieli. Trudnoci te uwidoczniay si rwnie w Sosnowcu. Std i sytuacja nowo powoanej szkoy eskiej Olgi Radliczowej od pocztku bya nie najlepsza. Po latach J. Siwikowa wspomina: I objam to kierownictwo, nie majc do tego przygotowania. Ale jako szo. Warunki niezmiernie trudne, ciasny lokal, kilka map. To wszystko, co mogam zdoby na pocztek.14 Od pierwszych dni istnienia szkoa musiaa by samowystarczalna finansowo. Opaty (czesne) byy do wysokie. Dlatego w pierwszych latach uczyy si w niej dziewczta z rodzin dobrze sytuowanych. Ale inna szkoa nie miaa moliwoci prosperowania. Warto w tym miejscu doda, e pewna ilo dziewczt moga liczy na zwolnienie z opat, a warunkiem byo wykazanie zdolnoci popartych rzeteln prac. System ten stosowaa szkoa od pocztku swojego istnienia a do jej upastwowienia. Jego zasig by do znaczny. W pimie do Rady Miejskiej miasta Sosnowca z dnia 30 maja 1919 r. J. Siwikowa podkrela: w szkole naszej ksztaci si rednio 350 dzieci mieszkacw Sosnowca, z ktrych czwarta cz zwalniana jest z wpisw.15 Tym gwnie motywowaa prob o udzielenie przez Magistrat zapomogi w sumie 11000 M. Wraz z wybuchem I wojny wiatowej rozpocz si dla Sosnowca okres okupacji niemieckiej. Zachowanie Niemcw, zwaszcza w pierwszym okresie, nacechowane byo znacznym liberalizmem. Powstaway nowe polskie szkoy. Powszechnie wprowadzono nauczanie w jzyku polskim. W szkoach powstaway organizacje modzieowe, piewano polskie pieni patriotyczne, obchodzono uroczycie rocznice upamitniajce wydarzenia narodowe. W Warszawie powstaway zalki polskich wadz owiatowych, ktre od 1917 roku otrzymay status Departamentu Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Znacznie gorzej przedstawiaa si sytuacja spoeczno-gospodarcza. Okupant prowadzi w Sosnowcu rabunkow gospodark, wykorzystywa moliwoci miejscowego przemysu dla celw wojny. Polityka ta doprowadzia do zmniejszenia liczby mieszkacw o niemal 60% w pierwszych dwch latach wojny i o 40% od roku 1916 a do jej zakoczenia.16 Nastpio znaczne zuboenie spoeczestwa. Trudnoci te musiay si odbi znacznym echem w yciu szkolnym. Pocztkowy okres pewnego liberalizmu spowodowa, e w atmosferze euforii powstao kilka gimnazjw oglnoksztaccych dla dziewczt, ktre staway si niejako konkurencj dla szkoy J. Siwikowej. Jednak te nowe placwki owiatowe w miar upywu czasu nie uzyskay szerokiego uznania spoecznego i tej rangi, ktr miaa szkoa J. Siwikowej w Sosnowcu. Trudnoci i kopoty materialne spoeczestwa zwizane z wojn i okupacj musiay si odbi niekorzystnie na dziaalnoci szkoy J. Siwikowej. Zmalaa przede wszystkim ilo uczennic. wiadectwa dojrzaoci w roku szkolnym 1916/17 otrzymao jedynie 10 maturzystek.17 Pewn popraw sytuacji notuje szkoa poczwszy od roku szkolnego 1917/18. Osobiste starania dyrektorki szkoy poparte znajomociami w rodowisku nauczycielskim Warszawy13 14

A. Dorabialska, Jeszcze jedno ycie, Warszawa 1972 J. Siwikowa, Przemwienie na II Zjedzie absolwentek w roku 1959, [w:] Ksiga pamitkowa..., s. 192-193. 15 List J. Siwikowej do wadz miasta. 16 Dane za: J. Jaros, Narodziny miasta i jego dzieje pod obcym panowaniem, [w:] Sosnowiec. Zarys rozwoju miasta, Sosnowiec 1977, s. 59 17 Kurier Zagbiowski nr 141 z dn. 26. IV 1917

26


przyczyniy si do znaczcych zmian organizacyjnych. Dotychczasowa prywatna Szkoa Handlowa przechodzi pod opiek Polskiej Macierzy Szkolnej. Uspoecznienie wizao si rwnie z przeksztaceniem w 8-klasowe Gimnazjum eskie Macierzy Szkolnej pod bezporedni opiek Eksterytorialnego Koa Macierzy. Organizacja ta powstaa w 1905 roku. Powoali j do ycia wybitni intelektualici polscy, midzy innymi Henryk Sienkiewicz. Macierz Szkolna, zamknita przez wadze carskie w 1907 roku, reaktywowana zostaa w 1916 roku. Organizacja ta od zarania prowadzia szkoy rednie i elementarne, biblioteki publiczne, organizowaa kursy owiatowo-doksztacajce. Przy poparciu Macierzy J. Siwikowa nawizaa do przedwojennego projektu wybudowania wasnego gmachu szkolnego lub zmiany dotychczasowego na znacznie wikszy. Jednak trudnoci lokalowe, jakie odczuwao spoeczestwo sosnowieckie, uniemoliwiay wszystkie te zamierzenia. Szkoa pozostaa wic nadal w budynku przy ul. Maachowskiego 7. Potrzeba uzyskania lepszych warunkw lokalowych bdzie jednak sta trosk dyrekcji szkoy i rodzicw. Ju w warunkach niepodlegej Polski, w pimie do Rady Miejskiej miasta Sosnowca z dnia 31 lipca 1919 roku, szkoa ponownie wraca do projektu budowy nowego gmachu wyjaniajc, e idzie o wyoenie niezbdnej kwoty pieninej na okres 2-3 lat, gdy mamy poficjalne pisemne zapewnienie, e Ministerium Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego gmach pobudowany przejmie i usprawiedliwione dugi z budowy wynikajce akceptowa bdzie.18 Chodzio zatem o udzielenie poyczki okresowej. I ta propozycja nie znalaza akceptacji, ojcowie miasta uwaali bowiem, e szkoy powszechne znajduj si w tak fatalnych warunkach lokalowych, i dla nich to w pierwszej kolejnoci naley zabezpieczy nowe pomieszczenie. Szkoa pozostaa wic nadal w budynku przy ul. Maachowskiego 7. Przejcie szkoy przez Polsk Macierz Szkoln nie uwolniy jej od biecych kopotw finansowych. W kraju rozpoczyna si okres wzrastajcej inflacji, spada warto pienidza, ronie droyzna. W latach 1919-1921 trwa do obfita korespondencja midzy Gimnazjum eskim Macierzy Szkolnej a Rad Miejsk miasta Sosnowca. Szkoa wystpuje z propozycjami dofinansowania zakupu pomocy naukowych, ktre zuyy si i wymagaj gruntownej naprawy lub odnowienia, oraz niezbdnych ksiek. Dyrektorka J. Siwikowa informuje wadze miejskie, e w latach wojny i bezporednio po jej zakoczeniu szkoa zmuszona bya do ogldnej gospodarki i najdalej posunitych oszczdnoci. Na zaatwienie najbardziej pilnych spraw brakuje 10000-11000 M i o tak dotacj wystpuje do wadz miasta. Z petycj t zwizana jest uchwaa Rady Miejskiej z koca czerwca 1919 roku, ktra zobowizuje Zarzd do zasignicia informacji w Magistracie miasta stoecznego Warszawy, czy subsydiuje szkoy prywatne. Niestety, nie znamy treci udzielonej informacji, moemy si jej jedynie domyla, Magistrat miasta Sosnowca 28 padziernika 1919 roku zawiadamia bowiem Gimnazjum eskie Polskiej Macierzy Szkolnej, e proba o udzielenie sybsydium zostaa rozpatrzona odmownie. W bogatej tej korespondencji znajdujemy rwnie pisma dotyczce kopotw i trudnoci z regulowaniem pac nauczycielskich. Na pocztku sierpnia 1919 roku we wszechstronnie udokumentowanym pimie szkoy dyrekcja informuje Rad Miejsk, e dziki opatom rodzicielskim, pomocy Sejmiku Powiatowego, Zarzdu Polskiej Macierzy Szkolnej i na kocu Ministerstwa Owiaty udao si zrwnoway dochody i wydatki w roku szkolnym 1918/19. Prognozy na rok nastpny miay si troch gorzej. Wzrastajca inflacja rujnowaa dotychczasowe zaoenia, za honoraria nauczycielskie, zgodnie z uchwa Zjazdu Zrzeszenia Nauczycielstwa Szk rednich, miay by podniesione wobec wzrastajcych kosztw utrzymania. W porwnaniu z poprzednim rokiem szkolnym kwota przewidywana na pace nauczycielskie wzrastaa o okoo18

cytat dosowny [przyp. aut.]

27


92% i wynosia 184000 M. Aby w miar zrwnoway budet szkolny, podniesiono opaty wpisowe w klasach I-IV do 500 M, w klasie VIII nawet do 750 M. Dowiadujemy si rwnie, e z ulg wpisowych korzystao jedynie 19% uczennic. Pomimo tych zabiegw planowany niedobr budetowy wynosi 85500 M. W zaistniaej sytuacji szkoa prosi o pomoc finansow, nie okrelajc jej wysokoci.19 Niestety nie wiemy, jak zareagoway wadze miasta na te prob. Ostatni spraw, z jak mamy do czynienia w tej korespondencji, jest propozycja dyrektorki J. Siwikowej z dnia 12 lipca 1921 roku, skierowana do Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Departamentu Szk rednich z prob o rozpoczcie stara celem przydzielenia szkole mieszkania ssiadujcego na II pitrze budynku przy ul. Maachowskiego 7, skadajcego si z 5 pokoi z kuchni i zajmowanego przez p. Altmana. W wymienionej sprawie Ministerstwo WRiOP przesya do Magistratu miasta odpis pisma szkolnego z rwnoczesnym zawiadomieniem, e z dniem 1 sierpnia 1921 roku szkoa przechodzi na wasno pastwa. Ministerstwo w peni poparo prob szkoy. Na propozycj t odpowiada Magistrat m. Sosnowca w dniu 22 sierpnia 1921 roku. Z treci pisma wynika, e rozszerzenie lokalu upastwowionego Gimnazjum eskiego obecnie jest niemoliwe wobec godu mieszkaniowego w miecie. Propozycja Ministerstwa bdzie jednak uwzgldniona przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Pismo podpisa wiceprezydent miasta Feliks Siuszek, w ktrego gestii znajdoway si wszelkie sprawy owiatowe w Sosnowcu. Upastwowienie Szkoy Od pierwszych miesicy po odzyskaniu niepodlegoci wadze polskie rozpoczy, rozoony na szereg lat, proces przejmowania szk rednich na wasno pastwow. Pierwszestwo miay te szkoy, ktre uzyskay opini wzorowych placwek, osigay wyrniajce wyniki w nauczaniu i wychowaniu modziey, byy powszechnie znane i uznawane w rodowisku, regionie. Z zasady byy to placwki o duszym okresie dziaalnoci dydaktycznowychowawczej, znaczcych efektach pracy mierzonej iloci i jakoci opuszczajcych szko rocznikw absolwentw. Dla szkoy upastwowionej koczyy si kopoty finansowe, pod wzgldem programowym przyjmowano jednolity, obowizujcy w caym kraju system nauczania przystosowany do profilu ksztacenia szkoy. Nadzr nad placwkami przejmowao Kuratorium. Do roku 1926 byo ono w Warszawie, w latach nastpnych szkoy sosnowieckie podlegay wadzom kuratoryjnym w Krakowie. Przejcie szkoy redniej przez pastwo nastpowao z zasady na mocy jednorazowego aktu prawnego ogoszonego w dzienniku urzdowym Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Nadzr nad placwk przejmowao Kuratorium. Przejcie szkoy redniej przez pastwo nastpowao z zasady na mocy jednorazowego aktu prawnego. Ale droga do upastwowienia bya ukoronowaniem wieloletniego wysiku pracy dyrekcji, nauczycieli, rodzicw i samej modziey. Przez wiele lat szkoa kierowana przez J. Siwikow stawaa si coraz bardziej stabilnym, liczcym si zakadem ksztaceniowym, docenianym w rodowisku za wysoki poziom nauczania i znaczce efekty wychowawcze. Przeoona miaa prawo do dumy z faktu, e spord 92 absolwentek pierwszych lat nauczania 17 ukoczyo studia wysze. W nastpnych latach wskaniki te jeszcze bardziej imponoway, spord bowiem 175 uczennic, ktre ukoczyy Gimnazjum Humanistyczne, okoo 50 miao ju ukoczone studia wysze, a dalsze 100 je kontynuowao. Osignicia te byy moliwe dziki zaangaowanej pracy kadry nauczajcej. Dbaa o19

Wszystkie dane podaj za: Pismo Gimnazjum eskiego Polskiej Macierzy Szkolnej w Sosnowcu do Zarzdu Miasta w Sosnowcu z dn. 9 sierpnia 1919 r.

28


ni przeoona, dobierajc najlepszych do pracy nauczycielskiej. Stabilna patrzc w przyszo grupa wyksztaconych nauczycieli rekrutowaa si spord miejscowej inteligencji. Pocztkowo nauczyciele Plater mieli wyksztacenie wycznie kierunkowe, z czasem uzupeniali je samoksztaceniem w zakresie wiedzy metodyczno-wychowawczej. Sama Jzefa Siwikowa stale podnosia swoje kwalifikacje zawodowo-metodyczne. Jak stwierdza, na pocztku swej dziaalnoci pedagogicznej w Sosnowcu nie bya przygotowana do pracy w szkole. W miar upywu lat, dziki pracy nad sob, ywym i twrczym kontaktom ze rodowiskiem pedagogicznym Warszawy, moga z powodzeniem entuzjastycznego neofity podejmowa si wprowadzania do ycia szkoy rnorodnych form nowatorstwa pedagogicznego. Wszystko to pobudzao zainteresowanie uczennic edukacj szkoln, sprzyjao rozwijaniu uzdolnie i predyspozycji indywidualnych. Szkoa systematycznie wzbogacaa zasoby wyposaenie dydaktyczne i ksigozbir. Ju w budynku szkolnym przy ul. Maachowskiego istniay zestawy pomocy naukowych do fizyki i chemii, zbir map geograficznych. Alicja Dorabialska stwierdza, e w nauczaniu chemii prowadzone byy rnorodne wiczenia laboratoryjne. Zmienia si stosunek rodzicw do szkoy pocztkowo niechtny, w miar upywu lat, za spraw wiadomego oddziaywania przeoonej, zmieni si w niekamane poparcie dla jej inicjatyw. W rezultacie udao si wzbogaci wydatnie wyposaenie szkolne, a w ostatnich latach przed wybuchem I wojny wiatowej rodzice wyszli z koncepcj zbudowania wasnego gmachu szkolnego, dostosowanego do wzrastajcych stale potrzeb. Zaangaowanie rodzicw w ycie szkoy byo stawiane jako wzorzec do naladowania przez wadze owiatowe niepodlegej Polski. Alicja Dorabialska w autobiograficznej ksice Jeszcze jedno ycie20 ukazuje przemiany, jakie zachodziy w szkole w pierwszych latach dziaalnoci. Zwraca uwag na szczeglny charakter prowadzonej tutaj pracy wychowawczej. Z perspektywy wielu lat wspomina przede wszystkim ciep atmosfer wychowawcz, tak rnic szko J. Siwikowej od innych, z ktrymi si spotykaa. System oddziaywania wychowawczego zosta oparty przez przeoon i dyrektork na wzorcach wychowania rodzinnego szkoa staa si niejako przedueniem ycia w rodzinie. Ta serdeczna i troskliwa atmosfera wychowawcza na zawsze zwizaa Alicj Dorabialsk z Gimnazjum im. E. Plater w Sosnowcu. ledzia z oddali rozwj szkoy, cieszya si jej sukcesami. Chtnie i zawsze uczestniczya w spotkaniach koleeskich, zjazdach absolwentw. A przecie, formalnie rzecz biorc, nie ukoczya szkoy w Sosnowcu, lecz w odlegej Warszawie. Jednak o sosnowieckiej szkole bdzie si zawsze wyraa w formie nasza szkoa, w ktrej mio panowaa w zespole.21 Wiadomoci o moliwoci upastwowienia Gimnazjum eskiego Polskiej Macierzy Szkolnej docieray do szkoy ju w 1919 roku. Byy one poficjalne, ale pewne. 22 Z treci korespondencji do wadz miejskich w Sosnowcu emanuje partnerski stosunek dyrektorki J. Siwikowej, poczucie godnoci wynikajce z dobrze spenionego obowizku wychowania modego pokolenia Polakw w trudnych latach zaborw i okupacji niemieckiej. Wan okolicznoci co wskazywaa bya rwnie niezaleno od wadz miejscowych i podporzdkowanie szkoy jedynie wadzom owiatowym w Warszawie. Wielce charakterystycznym elementem upastwowienia szkoy w Sosnowcu byo dokonanie tego aktu... dwukrotnie. Po raz pierwszy rozporzdzenie Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z dnia 28. IV 1920 roku nadaje Gimnazjum Filologicznemu20 21

Op. cit., s. 16 Por. wszystkie wypowiedzi A. Dorabialskiej w dotychczasowych publikacjach jubileuszowych II LO im. E. Plater w Sosnowcu [1935, 1988, 1993 przyp. red.] 22 Pismo dyr. J. Siwikowej do Rady Miejskiej z dn. 31 lipca 1919 r.

29


eskiemu Koa Polskiej Macierzy Szkolnej w Sosnowcu niepene prawo gimnazjum pastwowego, przewidziane w 3 tego rozporzdzenia na rok szkolny 1919/20. To niepene prawo gimnazjum pastwowego zakadao organizacj egzaminu dojrzaoci tak, jak w gimnazjach z prawem penym. Rnica za polegaa na tym, e przy przechodzeniu ucznia do odpowiednich klas gimnazjum z prawem penym okazujcy odpowiednie wiadectwo zmuszony by do zoenia egzaminu wstpnego. Przy przejciu z gimnazjum o penych prawach do rwnorzdnego obowizek egzaminacyjny obejmowa jedynie rnice programw obu szk. W cytowanym rozporzdzeniu nadano niepene prawa szkoy pastwowej ok. 200 placwkom z terenu byego Krlestwa Kongresowego. Z Sosnowca otrzymay je rwnie: Gimnazjum Filologiczne Mskie (pniejsze liceum im. B. Prusa) i Gimnazjum Filologiczne eskie H. Rzadkiewiczowej. Fakt jednorocznego nadania praw pastwowych nie by eksponowany przez szko. Dopiero zarzdzenie Ministerstwa WRiOP z dnia 1. VIII 1921 roku o przejciu szkoy na wasno pastwa zostao uznane za akt o decydujcym znaczeniu. Byo to jak zaznaczyem wyej drugie ju rozporzdzenie w sprawie upastwowienia placwki. Przejcie szkoy na wasno pastwa nie oznaczao, niestety, pozbycia si kopotw finansowych. Istniejce dotd Koo Opieki dziaao nadal, skupiao niemal wszystkich rodzicw i byo dla szkoy nieocenionym partnerem w prowadzeniu placwki. Koo subsydiowao zakup ksiek do biblioteki szkolnej, pomagao w zakupie pomocy naukowych, sprztu szkolnego, urzdzaniu gabinetw przedmiotowych. Rodzice wsporganizowali doywianie modziey szkolnej, finansowali kolonie letnie, wycieczki krajoznawcze i rnorodne formy ycia kulturalnego uczennic. Znaczce rodki finansowe rodzicw przyczyniy si do wybudowania gmachu przy ul. Parkowej w Sosnowcu. Rok 1939 i pocztki tajnego nauczania W ostatnim roku dwudziestolecia midzywojennego szkoy rednie miasta Sosnowca osigny apogeum swoich moliwoci dydaktyczno-wychowawczych. Gimnazjum i Liceum Oglnoksztacce im. E. Plater od 1934 roku pracowao w bardzo dobrych warunkach lokalowych w gmachu wzniesionym przy ul. Parkowej W ostatnim roku midzywojnia uczyo si tu okoo 300 uczennic. Z tego w podwjnych oddziaach gimnazjalnych klas I-IV i pojedynczych licealnych. Dla wczesnych szk rednich oglnoksztaccych byo to zjawisko typowe. Po ukoczeniu czterech klas gimnazjalnych i zdaniu egzaminu zwanego powszechnie ma matur znaczna cz uczniw opuszczaa szko macierzyst i przenosia si do licew przygotowujcych do zawodu. Cz pozostawaa w szkole, pobierajc nauk na szczeblu ksztacenia licealnego o charakterze oglnoksztaccym. Modzie ta przygotowywaa si przez okres dwuletni do zoenia egzaminu dojrzaoci okrelanego jako dua matura, ktrego zaliczenie uprawniao do podjcia studiw wyszych uniwersyteckich lub rwnorzdnych. Egzamin dojrzaoci w Liceum im. E. Plater zoyy w roku szkolnym 1938/39 24 uczennice. W tym czasie grono pedagogiczne skadao si z 20 nauczycieli etatowych. Byli nimi: Janina Strczyska polonistka i dyrektor szkoy. Zdzisaw ugowski ksidz, nauczyciel religii. Anna Bajorkwna nauczycielka jzyka polskiego. Aleksander Serafin nauczyciel jzyka francuskiego Paulina Wittenberg nauczycielka jzyka aciskiego Zofia Stechmanowa nauczycielka jzyka niemieckiego Irena Wciswna nauczycielka historii i zagadnie ycia wspczesnego Eugeniusz Sekowski nauczyciel biologii Anna Zborowska nauczycielka chemii 30


Halina Grodecka nauczycielka fizyki Marian ukowicz nauczyciel matematyki Jzefa Wyderko nauczycielka geografii Maria Falarz nauczycielka matematyki Stanisawa Krzakowa nauczycielka zaj praktycznych Eugenia Hartmanowa nauczycielka wychowania fizycznego Maria Dankowska nauczycielka rysunku Jan Ksiek Maria Przyprawwna nauczycielka jzyka polskiego Zofia Homajerwna instruktor pwk. Irena Lachnik-azarw23 Byli w szkole nauczyciele zatrudnieni na okrelone iloci godzin, nie udao si jednak z ca pewnoci ustali ich nazwisk. Na rocznym stau bezpatnym przebywaa wwczas mgr Barbara Zawadzka, absolwentka Liceum E. Plater, ktra od 1945 roku pracowaa tu jako nauczycielka fizyki. Grono pedagogiczne, pracujce w szkole w roku 1939, posiadao wysokie kwalifikacje. W stosunku do nauczycieli zatrudnionych w pastwowych szkoach rednich wadze owiatowe konsekwentnie wymagay wyszego wyksztacenia magisterskiego. Pod wzgldem stau pedagogicznego w przewaajcej mierze byli to nauczyciele modzi, z kilkuletnim okresem zatrudnienia. W Gimnazjum i Liceum E. Plater jedynie 4-5 nauczycieli legitymowao si kilkunastoletnim okresem pracy. W miesicach wakacyjnych zaczy jednak dominowa wydarzenia, ktre stwarzay poczucie zagroenia dla narodu polskiego. Wojna wisiaa na wosku, co byo tajemnic poliszynela. Powszechna te bya zaznaczmy wiadomo, e atak wroga zostanie odparty i przy poparciu sojusznikw wojna zakoczy si penym zwycistwem. W szkoach sosnowieckich przygotowywano si do dziaa wojennych. Miasto byo zbyt blisko granicy, aby nie obawia si nalotw, walk przygranicznych oraz dziaa dywersyjnych. Jeszcze w sierpniu przywieziono do budynku Liceum Plater niezbdny sprzt medycznosanitarny i zorganizowano tutaj punkt udzielania pierwszej pomocy. Zaplanowano stae dyury osb spord przeszkolonego personelu pracowniczego i uczennic. Rozpoczto szkolenie ludnoci w zakresie obrony przeciwpoarowej i przeciwchemicznej. Wadze szkolne ogosiy odroczenie terminu rozpoczcia nowego roku szkolnego. Tu przed wkroczeniem Niemcw do Sosnowca wadze lokalne wyday polecenie wywiezienia dokumentw do Sanoka. Posegregowane akta, protokoy egzaminw dojrzaoci i co waniejsze inne dokumenty zapakowano do skrzy. Na polecenie dyr. J. Strczyskiej umieszczono w nich take najcenniejsze pomoce naukowe. Spakowane skrzynie przewieziono na dworzec kolejowy, skd zaadowane do specjalnego pocigu odjechay w kierunku Kielc. Byo to w niedziel 3 wrzenia, a wic w przeddzie wkroczenia wojsk niemieckich do Sosnowca. Opiekunem dokumentw zostaa dobrowolnie nauczycielka Eugenia Hartmanowa. Rwnie inna nauczycielka, Maria Falarz-Korczyska stwierdza we wspomnieniach, e bya konwojentem skrzy z dokumentami w pocigu udajcym si do Sanoka. Przez dwie doby w bardzo wolnym tempie pocig specjalny dojecha do Wolbromia. Kiedy nadeszy oddziay23

Dane na podstawie protokow egzaminw dojrzaoci Liceum Plater w roku 1938/39 i wiadectw ukoczenia gimnazjum oglnego w roku 1938/39 (archiwum szkolne)

31


niemieckie, zrewidoway zdeponowane przesyki i rozstrzelay mczyzn z wagonw, w ktrych znaleziono bro. W nastpnych dniach dyr. J. Strczyska zorganizowaa akcj ratowania dokumentw. Specjalna ekipa pod kierownictwem nauczycielki jzyka niemieckiego Zofii Stechmanowej wyruszya na miejsce rozbitego transportu. Udao si znale tylko cz dokumentw, ktre przewieziono do szkoy. Agresja niemiecka na Polsk zastaa liczn grup nauczycieli w szeregach Wojska Polskiego. Wikszo zmobilizowano w przededniu wybuchu wojny. Spord nauczycieli z Plater w kampanii wrzeniowej uczestniczyli: Aleksander Serafin i Eugeniusz Sekowski, czyli dwch z piciu mczyzn zatrudnionych wwczas w szkole. Niestety, obaj uczestnicy walk wrzeniowych nie wrcili w latach nastpnych do Sosnowca i wiadomoci o ich losach wojennych s niepewne. Jan Kek, wieloletni palacz w kotowni szkolnej, stwierdzi w rozmowie ze mn, e Eugeniusz Sekowski zgin w kampanii wrzeniowej. Nie mg jednak poda okolicznoci i miejsca jego mierci. W dniu 4 wrzenia w godzinach popoudniowych wkroczyy do Sosnowca oddziay wojsk niemieckich poprzedzone grupami dywersyjnymi, ktre pdzc po ulicach Sosnowca na motocyklach strzelay do ludnoci cywilnej. Dywersja potgowaa jeszcze nastroje grozy i mierci. Mieszkacy w popochu opuszczali miasto. Namowom swych bliskich nie ulega dyr. J. Strczyska. Postanowia czuwa nad caoci budynku szkolnego, jego wyposaeniem naukowym i bibliotek. Mawiaa, e tu jest nasze miejsce, tu zostaniemy i bdziemy z nimi walczy.24 Niemiecka polityka eksterminacji ludnoci polskiej rozpocza si od pocztku wrzenia. W dniu wkroczenia regularnych oddziaw Wehrmachtu rozstrzelano pierwszych 10 zakadnikw na oczach kilku tysicy ludzi spdzonych przed budynek ratusza. W nastpnych trzech dniach zgino w miecie ok. 200 mieszkacw. W pierwszej kolejnoci niszczono ludno ydowsk. 8 padziernika na mocy dekretu Hitlera wadze niemieckie przyczyy do Rzeszy pnocno-zachodnie ziemie Polski. W ich obrbie znalazy si tereny Zagbia Dbrowskiego. Ziemie te miay jednak odmienny od innych okupowanych ziem polskich status spoeczno-polityczny. Na obszarze lsko-Dbrowskim, okrelonym w roku 1940 jako rejencja katowicka, wieloletnie zaoenia okupantw zmierzay do germanizacji spoeczestwa miasta, a jeli to si nie uda, biologicznego unicestwienia ludnoci trwale zwizanej z polskoci. Wprowadzono niemieckie ustawodawstwo, w przeciwiestwie do Grnego lska nie zmuszano ludnoci Zagbia Dbrowskiego do wpisywania si na niemieck list narodow. W Sosnowcu liczba mieszkacw, ktrzy wpisali si na DVL, bya bardzo niska i obejmowaa w kocu 1943 roku 3.423 osoby. Natomiast rosa liczba osiedlanych tu Niemcw. Razem z wpisanymi na DVL byo ich w Sosnowcu okoo 11,7%.25 W polityce okupanta w pierwszej kolejnoci miaa ulec likwidacji polska inteligencja lska i Zagbia Dbrowskiego. W kwietniu 1940 roku sporzdzono list dziaaczy spoecznych, owiatowych i kulturalnych. Ich masowe aresztowania nastpiy w kwietniu i maju tego roku. W Sosnowcu w ramach tej akcji aresztowano 29-osobow grup najbardziej aktywnych nauczycieli.26 Byli wrd nich dyrektorzy niemal wszystkich szk rednich oraz kierownicy placwek podstawowych. W akcji tej aresztowano dyrektork Liceum Plater Janin Strczysk. Po czasowym zatrzymaniu w obozie przejciowym w Sosnowcu aresztowanych wywieziono do obozw koncentracyjnych w gb Niemiec. Nieco pniej, bo 17 czerwca 194024 25

H. Grodecka, W czasie nieludzkim, [w:] Ksiga pamitkowa..., s. 111. P. ur, Tajna i jawna owiata w Sosnowcu w okresie okupacji na poziomie szkoy redniej, [w:] Tajna owiata i obrona kultury polskiej na Ziemiach woj. Katowickiego w latach okupacji 1939 -1945, Katowice 1977, s. 213 26 Ibidem, s. 214

32


roku, zostaa aresztowana pionierka tajnego nauczania w Sosnowcu Maria Falarz. Sosnowieckie placwki zostay doszcztnie ograbione z pomocy naukowych, urzdze i wartociowych mebli, ktre wywieziono do Niemiec. Spalono szkolne dokumenty kancelaryjne i archiwalne. Tylko nielicznym udao si uratowa chociaby cz wyposaenia szkolnego. Jeszcze przed aresztowaniem dyr. J. Strczyska zabraa co cenniejsze pomoce naukowe i umiecia je w maym gabinecie fizycznym, ktrego drzwi zastawiono szaf. W ten sposb zamaskowany gabinet nie zosta wykryty a do zimy 1940 roku. Wtedy to z braku opau w budynku szkolnym zepsuo si centralne ogrzewanie i podczas jego naprawy ujawniono ukryty pokoik. Dyrektorka staraa si ratowa ksigozbir szkolny. Wartociowe pozycje oddano na przechowanie do mieszka prywatnych i w ten sposb uratowano je przed przemiaem, ktry dotkn wszystkie ksigozbiory w Sosnowcu. W akcji ratowania ksiek brali udzia nauczyciele: P. Wittenberg, S. Krzakowa i E. Hartmanowa z mem oraz rodzice: Witkowscy, abnowie, sekretarka Cz. Grytwna i uczennice szkoy. Po zakoczeniu wojny dyr. J. Strczyska stwierdzaa z gorycz, e z bogatego wyposaenia szkolnego lat midzywojennych uratowano jednak niewiele. Ostatecznie w roku 1940 gmach zosta doszcztnie ograbiony z wszystkiego, co posiadao jakkolwiek warto. Po wejciu Wehrmachtu do Sosnowca oddziay wojskowe zajy budynki szkolne i zamieniy je na koszary. Po pewnym czasie w najlepszych obiektach, szczeglnie zbudowanych w okresie dwudziestolecia, umieszczono niemieckie instytucje. W budynku Liceum Plater po likwidacji koszar mieciy si kolejno: prezydium policji, stra poarna, a najduej dziaaa tutaj szkoa podstawowa i rednia dla dzieci niemieckich i miejscowych volksdeutschw. Na terenie Zagbia Dbrowskiego niemieckie wadze okupacyjne zgodziy si na zorganizowanie szk dla dzieci polskich jedynie na poziomie podstawowym. Celem byo nauczenie czytania i pisania oraz liczenia do 500. Poza tym szkoa miaa nauczy, e nakazem boym jest posuszestwo wobec Niemcw, uczciwo, pilno i grzeczno. W Sosnowcu na otwarcie tego typu szk wydano zezwolenie dopiero w kwietniu 1940 roku. We wrzeniu 1939 roku grupa dyrektorw szk rednich Sosnowca rozpocza starania dotyczce udzielenia zezwolenia na otwarcie szk rednich dla modziey polskiej. Propozycja zostaa zdecydowanie odrzucona przez wadze okupacyjne.27 W nastpstwie tego rozpoczy si dziaania na polu nauczania konspiracyjnego. Modziey, ktra pragna si uczy w szkole redniej lub kontynuowa nauk, byo w Sosnowcu bardzo duo. Zaczto wic organizowa pierwsze tajne komplety. Inicjatywa rozpoczcia nauki wysza rwnoczenie od kilku nauczycieli, jak rwnie od zainteresowanych rodzicw i ich dzieci. Wszystkie z relacji nauczycieli zaangaowanych w t dziaalno, jakie udao mi si zebra, wskazuj, e pierwsz grup nauczania konspiracyjnego zorganizowaa nauczycielka klas gimnazjalnych Plater mgr Maria Falarz prawdopodobnie w drugiej poowie wrzenia 1939 roku (uczennice kl. III, ktrych bya wychowawczyni przed wybuchem wojny). We wspomnieniach stwierdza: zosta zrobiony plan lekcji. Uczyli wycznie nauczyciele specjalici.28 Z grona Liceum Plater zajcia w tej grupie prowadzili jeszcze: P. Wittenberg i M. ukowicz. Nauczanie odbywao si w mieszkaniach nauczycieli oraz domach rodzicw. Uczniowie przychodzili na zajcia jedynie z zeszytami, pojedynczo dla zachowania zasad konspiracji. Korzystali z podrcznikw uczniw starszych rocznikw, ktrzy ju przed wojn zaliczyli III klas licealn. H. Grodecka we wspomnieniach pisze, e pn jesieni 1939 roku z grona pedagogicznego Liceum Plater uczyli jeszcze obok niej: Zofia Stechmanowa, Irena Kruczy27

Informacj podaj za: M. Polaska, Materiay dotyczce tajnego nauczania w Sosnowcu, (tekst udostpniony w rkopisie, s. 2) 28 M. Falarz-Korczyska, Byam nauczycielk w Sosnowcu, [w:] Ksiga pamitkowa..., s. 152.

33


ska. Anna Makowska, uczennica Gimnazjum Plater w ostatnich latach przedwojennych, stwierdza, e bya uczestniczka kompletu nauczania III klasy gimnazjalnej, w ktrym uczyli: Zofia Towkiewicz nauczycielka jzyka francuskiego i Adam Gregorski nauczyciel jzyka aciskiego. Ten dziesicioosobowy zesp z Gimnazjum Plater zorganizowaa polonistka dr Jadwiga Makowska. Inna z absolwentek Liceum Plater z roku 1945, Lucyna Sulikowska mwi, e w komplecie nauczania zorganizowanym przez Mari Falarz geografii uczya Jzefa Wyderko. 29 Nauczycielka Liceum Plater z lat powojennych, mgr Maria Oborska w ankiecie przeprowadzonej dla potrzeb Sownika Biograficznego PAN w Krakowie stwierdza, e uczya w tajnym nauczaniu niezorganizowanym w Sosnowcu od grudnia 1939 roku.30 Jej komplety uczniowskie skaday si z dwch do piciu osb, uczya we wasnym mieszkaniu oraz domach rodzicw. Tajne nauczanie, jego charakter, uwarunkowania oraz zasig Pierwsze komplety tajnego nauczania powstay w sposb ywioowy i byy zwizane z jednym nauczycielem, ktrego uzupeniali inni. Jednak w miar upywu kolejnych lat wojny i okupacji zespoy nauczania konspiracyjnego coraz bardziej stabilizoway si i utrwalay organizacyjnie. Od roku 1940/41 powstaway stae komplety, prowadzone przez maestwa nauczycielskie lub zespoy wykadowcw. W wietle posiadanych materiaw31 mona stwierdzi, e wybitny wkad w dzieo tajnego nauczania w Sosnowcu prowadzonego na poziomie szk rednich wnieli nauczyciele Liceum Plater. Pionierw tajnego nauczania z roku 1939 uzupeniaj nauczyciele z lat midzywojennych. Niektrzy z nich przenieli si ze szkoy przed rokiem 1939, inni byli w niej zatrudnieni okresowo lub w niepenym wymiarze godzin. Naleeli do nich: Maria Czarnecka, Adam Gregorski, Irena Grodecka, Eugenia Hartman, Wanda Jodowska, Teodor Pawowicz, Jzef Tysski i Waldemar Zillinger. W zespoach tajnego nauczania znaczc dziaalno zapisali nauczyciele zatrudnieni w Plater w okresie powojennym. Do grupy tych nauczycieli, zatrudnionych na stae bd okresowo, naleeli: Stanisaw Bomski, Zofia Frank, Romana Indelak, Maria Kotliska, Irena Kruczyska, Maria Oborska, Maria Polaska, Zofia Towtkiewicz, Barbara Zawadzka, Halina urek-Rafalska. Ten wspaniay wykaz dowodzi, jak gbokie byo zaangaowanie nauczycieli w ratowanie modego pokolenia przed zakusami hitlerowskich okupantw. W pocztkowej fazie tajnego nauczania organizacja kompletw uczniowskich bya bardzo zbliona do nauczania w przedwojennej szkole. Przewaay zajcia stae, prowadzone w godzinach przedpoudniowych w jednym lub dwu rnych lokalach ze staym planem zaj. Pierwszych aresztowa nauczycieli dokonano pod koniec 1939 roku, co zmusio wielu pedagogw do opuszczenia miasta, a prowadzcych tajne nauczanie zmobilizowao do stosowania bardziej rozwanych zasad konspiracyjnych. Zajcia odbyway si w wielu, czsto zmienianych, lokalach, grupy uczniw stay si mniejsze i obejmoway od 3-6 uczestnikw. W Sosnowcu nie zabrako odwanych, ktrzy wasne mieszkania oferowali na stae miejsca nauczania. Tak ksztatoway si elementy organizacyjne pniejszych trwaych szk podziemnych, modyfikowane przez takie wydarzenia, jak wprowadzenie przez wadze okupacyjne w poowie 1941 roku obowizku pracy wszystkich dorosych w tym nauczycieli, ale te uczniw, ktrzy ukoczyli szko podstawow lub osignli 14-15 rok ycia. Anna Makowska pisze we wspomnieniach: W pierwszym okresie wojny, zanim rozwin w peni sw dziaalno sawny Arbeitsam, wielu z nas tylko si uczyo. Potem przyta29 30

Lucyna Sulikowska, Wspomnienia po latach (maszynopis w posiadaniu autora). Ankiet zamieszczamy w niniejszej Ksidze [przyp. red.]. 31 Np. ankiety, wspomnienia nauczycieli i uczniw tajnego nauczania

34


czajca wikszo musiaa godzi nauk z prac i to nieraz bardzo cik. A mimo to prawie wszyscy si uczyli.32 Pracowano przewanie na 3 zmiany, a w przypadku pracy jednozmianowej obowizywa 11-godzinny dzie roboczy. W tych warunkach nie byo oczywicie mowy o normalnym systemie nauczania w godzinach przedpoudniowych. Wymagania programowe, korelacje nauczania i podstawowe zasady higieny pracy zderzyy si z tward rzeczywistoci. W tych warunkach ucze stawa si kierownikiem wasnego ksztacenia. Odpady przedmioty typu: gimnastyka, rysunek, religia. Niektrzy rezygnowali z nauczania przedmiotw, ktrych atwiej byo si uczy samemu przy pomocy podrcznika, jak historii czy geografii. Do zorganizowanych kompletw uczniowie przychodzili z wasnej woli. W miar moliwoci uczono w nich systematycznie i zgodnie z wymogami stosowanymi w przedwojennych szkoach rednich, a waciwy poziom nauczania gwarantowali nauczyciele pracujcy w nich w tamtym okresie. W szkole Polaskich, do ktrej uczszczaa spora ilo dawnych uczennic Plater, prowadzone byy egzaminy wstpne, promocyjne i poprawkowe. Roczny program nauczania podzielony by na poszczeglne okresy. W nauczaniu stosowano system klasyfikacji, ale poniewa nauka bya nielegalna, dobrowolna, bez sankcji pozostawienia na drugi rok w tej samej klasie, traktowano j wycznie symbolicznie. Zawiadczenia stwierdzajce zaliczenie kolejnej klasy z dat jej ukoczenia i z penym podpisem wydawaa w czasie wojny jedynie dr Jadwiga Makowska. Natomiast cenzurki bez podpisu i okrelonej daty wystawienia wydawali Maria i Zdzisaw Polascy. W szkole Polaskich organizowano w kadym roku dwie zabawy taneczne ze skromnym poczstunkiem oraz choink noworoczn. Maria Polaska wybraa si ponadto raz jeden z picioosobow grup na wycieczk krajoznawcz na Skak. Nauka w tajnych kompletach stanowia dla modego pokolenia jasn stron okupacyjnego ycia. Zanik wrd uczniw gatunek leniw i oszustw szkolnych. Wszyscy si uczyli, ile mogli. Trudnoci niektrych uczniw wynikay raczej z mniejszych zdolnoci, a nie z braku dobrych chci. Zdarzay si przypadki, e ktry z uczniw zasypia na wieczornej lekcji, gdy mia za sob cik fabryczn dniwk i wiele nieprzespanych nocy, ale byy to wypadki sporadyczne, lekcje bowiem w maych grupach byy ywe, ciekawe i nie zostawiay czasu na wyczenie si z toku dydaktycznego. Wikszo nauczycieli Liceum Plater prowadzia tajne nauczanie na terenie Sosnowca. Niektrzy jednak musieli opuci miasto w obawie przed aresztowaniem. W nowych miejscach zamieszkania kontynuowali konspiracyjn prac nauczycielsk ku oglnemu zadowoleniu modziey i rodzicw. Z grupy tych nauczycieli Halina Grodecka i Zofia Frank prowadziy nauczanie w Rabsztynie k. Olkusza w okresie od listopada 1939 roku do lipca 1944 roku. Irena Kruczyska bya zmuszona opuci Sosnowiec w listopadzie 1942 roku i osiedlia si w Ostrowi Mazowieckiej, gdzie prowadzia tajne nauczanie do lipca 1944 roku. Zofia Stechmanowa w okresie okupacji hitlerowskiej zamieszkiwaa w Dbrowie Grniczej i tutaj wykadaa na tajnych kompletach. Podobn dziaalno prowadzi Jzef Tysski zamieszkay na terenie Bdzina. Maria Falarz po zwolnieniu z wizienia osiedlia si w styczniu 1941 roku w Jordanowie, gdzie zorganizowaa tajne nauczanie na poziomie szkoy redniej. Adam Gregorski po dwch latach tajnego nauczania w Sosnowcu przedosta si na teren Krakowa i tam rwnie udziela si czynnie w tajnej owiacie. Wanda Jodowska na pocztku lat trzydziestych zostaa przeniesiona subowo do Kielc. W okresie okupacji udzielaa lekcji modziey licealnej i dzieciom ze szkoy podstawowej w Zagnasku. Na teren ywca przeniesiony zosta Teodor Pawowicz. Tam, w warunkach okupacyjnych sta si inspiratorem i organizatorem tajnej edukacji modziey, naucza niemal we wszystkich kompletach i w powszechnej opinii sta si legend w trudnych32

Anna Makowska, Wspomnienia (maszynopis w posiadaniu autora).

35


latach okupacji. Praca nauczycieli w tajnych kompletach trwaa w praktyce od rana do nocy, najczciej do godziny policyjnej. Razem obejmowaa ponad 50 godzin tygodniowo i nauczanie co najmniej w kilku kompletach. Nauczyciele zatrudnieni w zakadach pracy rozpoczynali zajcia z modzie od przyjcia do domu a do godziny 21.00. Nauka odbywaa si codziennie, z wyjtkiem niedzieli i wit oraz okresw szczeglnego nasilenia patroli policyjnych. Znaczna cz nauczycieli przeznaczaa dzie niedzielny na przygotowanie zaj w najbliszym tygodniu. Stanisaw Bomski, pracujc w zakadzie pracy, w godzinach wieczorowych prowadzi nauczanie, a dla potrzeb uczniw z tajnych kompletw napisa podrcznik do chemii, ktry zosta upowszechniony wrd zainteresowanych na papierze przebitkowym. W roku 1942 albo 1943 miaa si odby w Sosnowcu pierwsza wojenna matura. Nie brakowao do niej kandydatw. Z relacji cytowanej wyej Haliny Grodeckiej wynika, e ju w 1940 roku cztery uczennice, po zaliczeniu kursu nauczania II klasy licealnej, byy przygotowane do egzaminu dojrzaoci. Dla prawidowego przygotowania pierwszej wojennej matury przyjechaa z Warszawy przedstawicielka Tajnej Organizacji Nauczycielskiej Elbieta Zawacka. Emisariuszk skontaktowano z Waldemarem Zillingerem, ktrego uwaano za zwierzchnika i dyrektora tajnych szk rednich w Sosnowcu. Sprawa zorganizowania egzaminu dojrzaoci upada jednak wskutek wzmoonego terroru po aresztowaniu wielu czonkw tajnej organizacji Orze Biay Okupacyjny okres owiaty polskiej w Sosnowcu by czym wyjtkowym i wspaniaym zdumiewa zakres i efektywno tajnego nauczania. Wielce wymowne bdzie w tym miejscu zestawienie statystyczne dotyczce edukacji okupacyjnej uczennic zwizanych formalnie z Liceum im. E. Plater. W roku szkolnym 1938/39 zoyy w nim egzamin dojrzaoci 24 abiturientki. Po wieloletniej przerwie okupacyjnej do drugiej klasy liceum uczszczay 43 uczennice, z ktrych wszystkie zday egzamin maturalny. Do tego naleaoby doda jeszcze 16 maturzystek, ktre zoyy egzamin dojrzaoci 3 kwietnia 1945 roku w Liceum im. St. Staszica w Sosnowcu, na mocy bowiem postanowienia wadz owiatowych szkoa ta zostaa wyznaczona do przeprowadzenia w tyme roku egzaminw dojrzaoci dla tych uczestnikw tajnego nauczania, ktrzy pomylnie zakoczyli ksztacenie z zakresu liceum oglnoksztaccego w warunkach okupacyjnych. O zasigu tajnego nauczania uczennic Liceum im. E. Plater wiadczy rwnie ilo uczennic w pierwszym roku po zakoczeniu wojny. W lipcu 1945 byo ich 651. Z wasnych dowiadcze gimnazjalnych wiem, e poza uczniami klas pierwszych pozostali byli uczniami tajnych kompletw. Na podstawie powyszych (zanionych raczej) danych mona stwierdzi szacunkowo, e nauczaniem w tajnych kompletach objto okoo 500 uczennic Liceum im. E. Plater w Sosnowcu. Liczby te wskazuj dobitnie, jak wielk rol odegrali nauczyciele i modzie w procesie tajnego nauczania. Bez wikszej przesady mona stwierdzi, e nauczanie w tajnych kompletach uratowao wielu modych ludzi przed spustoszeniem moralnym i intelektualnym. W powojennych ju warunkach mogli oni bez kopotw zaj miejsca w salach wykadowych, pracowniach i laboratoriach wyszych uczelni. Wyrosy z nich wspaniae kadry polskiej inteligencji.

36


KTRZY ODESZLI. BIOGRAMYZ inicjatywy historyka, sympatyka naszego liceum Pana mgr. Piotra ura w niniejszym suplemencie do monografii zamieszczamy pierwsze biogramy wybitnych i zasuonych nauczycieli II Liceum Oglnoksztaccego im. Emilii Plater. Z licznych, niestety najczciej nie spisanych wspomnie, materiaw drukowanych w poprzednich suplementach i innych rde wiadomo, e z historii osobistych i spoecznych, jake dramatycznych i tragicznych, Wielkich Nauczycieli i Wielkich Ludzi, ktrzy kawa swojego ycia powicili Szkole nad Przemsz, wychowaniu i nauczaniu modziey w najbardziej nieraz skrajnych sytuacjach, musi powsta kiedy porzdna ksika. Zasuguj na to i jest to zadanie nie tylko dla historykw. Maria Oborska Urodzona 4 grudnia 1911 roku w Zawierciu, crka Kazimierza i Marii, ojciec by pracownikiem kolejowym. Studia wysze ukoczya w Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, uzyskujc stopie mgr filologii klasycznej. W okresie okupacji hitlerowskiej wysiedlona z mieszkania, poszukiwana przez Gestapo, ukrywaa si w Sosnowcu przez okres trzech miesicy. Nastpnie prowadzia bardzo oywion dziaalno w zakresie PCK. Organizowaa opiek sanitarn i materialn, zaopatrywaa w ywno, odzie i posiki byych onierzy, uchodcw cywilnych. Prowadzia poszukiwania zaginionych. Do czerwca 1940 roku wspdziaaa w organizacji kuchni dla uchodcw z Towarzystwem Dobroczynnoci. Korzystali z niej wypdzeni z Gdyni i wysiedleni z innych rejonw kraju. Prowadzia szeroko zakrojon dziaalno w zakresie pomocy jecom wojennym, szczeglnie z obozw w Weilburg, Murnau, Colditz, Woldenberg, Neubrandenburg i Stalag VIIIc aga. W tym czasie utrzymywaa te cisy kontakt z winiami polskimi w Mysowicach, Katowicach i Sosnowcu i nauczaa w tajnych kompletach od grudnia 1939 do wrzenia 1944 roku. W lutym 1945 roku podja prac jako nauczycielka w Gimnazjum i Liceum Oglnoksztaccym im. E. Plater w Sosnowcu. W szkole tej penia pniej funkcj zastpcy dyrektora a do przejcia na emerytur w 1972 roku. Za prac zawodow i dziaalno spoeczn otrzymaa: Zoty Krzy Zasugi, Odznak Tysiclecia Pastwa Polskiego, Zot Odznak Zasuonemu w Rozwoju Wojewdztwa Katowickiego, Odznak Honorow PCK, Odznak 50-lecia PCK, Brzow i Zot Odznak Odbudowy Warszawy, Odznak Opiekuna Miejsc Pamici Narodowej oraz wiele dyplomw. Marian ukowicz Urodzony 3 lipca 1896 roku w Zabrodzi, zmar w 1978 roku w Sosnowcu. Ukoczy wysze studia z zakresu matematyki. Nauczaniu tego przedmiotu oddany by bez reszty. Od 1 wrzenia 1922 roku a do rozwizania Pastwowego Seminarium Nauczycielskiego w Sosnowcu w roku 1936 pracowa w nim jako nauczyciel matematyki. Nastpnie a do wybuchu wojny w Pastwowym Gimnazjum i Liceum Oglnoksztaccym im. E. Plater w Sosnowcu. W czasie okupacji, poszukiwany przez hitlerowcw, zmuszony by do cigego ukrywania si. Dwukrotnie musia opuci Sosnowiec w obawie przed aresztowaniem. Przez wszystkie lata okupacji prowadzi tajne nauczanie na poziomie szkoy redniej. 37


Po odzyskaniu niepodlegoci pracowa pocztkowo w Gimnazjum i Liceum im. E. Plater, a nastpnie a do emerytury w Technikum Energetycznym w Sosnowcu. By czonkiem PZPR i przez okres wielu kadencji I Sekretarzem POP PZPR w Technikum Energetycznym w Sosnowcu. Wiele czasu powica modziey. W pierwszych latach powojennych odznaczony zosta Zotym Krzyem Zasugi. Halina Grodecka Urodzona 15 stycznia 1907 roku w Warszawie. Rodzice: Aleksander i Eleonora. Ojciec by urzdnikiem pastwowym. Ukoczya Uniwersytet Warszawski, uzyskujc stopie magistra filozofii. Po ukoczeniu studiw wyszych pracowaa w Sosnowcu: od 1930 do 1938 roku w Gimnazjum eskim im. H. Rzadkiewiczowej, pniej w Pastwowym Gimnazjum i Liceum Oglnoksztaccym im. E. Plater w Sosnowcu. Bya czynnym czonkiem ZNP i PCK. W okresie okupacji hitlerowskiej do maja 1942 roku zamieszkiwaa w Sosnowcu. Okupant wyrzuci j z wasnego domu, pozbawi umeblowania i mienia ruchomego. W maju 1942 roku przeniosa si do wsi Zalesie k/Jaroszowca, pow. Olkusz. Do Sosnowca powrcia w lipcu 1944 roku. Prowadzia tajne nauczanie od listopada 1939 do lipca 1941 i od maja 1942 do lipca 1944 r. W pierwszym okresie w kompletach zorganizowanych i prowadzonych przez dr Jadwig Makowsk, w drugim okresie w Zalesiu razem z dr Frankow. W tym czasie uczya matematyki, fizyki i biologii. Po wyzwoleniu Sosnowca spod okupacji niemieckiej zgosia si do pracy w Pastwowym Gimnazjum i Liceum Oglnoksztaccym im. E. Plater w Sosnowcu. Wsplnie z uczniami porzdkowaa i doprowadzia do stanu uywalnoci zdewastowany budynek szkolny. Tu pracowaa do roku 1968 jako nauczycielka chemii i fizyki. W roku 1968 przesza na emerytur. W latach 1956-1964 opracowaa podrczniki chemii dla klas 8, 10, 11 liceum i 7 klasy szkoy podstawowej. W tym czasie publikowaa artykuy metodyczne w czasopimie Chemia w Szkole, a take w wydanym przez Kuratorium Katowickie zbiorze: W poszukiwaniu nowych metod. Otrzymaa Zot Odznak Zasuonemu w Rozwoju Wojewdztwa Katowickiego. Irena Kruczyska Urodzona 1 stycznia 1890 roku w Kielcach, ojciec by urzdnikiem kolejowym. Studiowaa biologi w Uniwersytecie Jagielloskim w Krakowie, tutaj ukoczya studia w 1926 roku. Po ukoczeniu studiw pracowaa w Gimnazjum eskim w Ostrowcu Kieleckim, w Pastwowym Seminarium Nauczycielskim Mskim w Dbrowie Grniczej oraz w Pastwowym Liceum Pedagogicznym Mskim w Sosnowcu. Nauczaa biologii, geografii i chemii. W okresie okupacji mieszkaa do wrzenia 1942 roku w Sosnowcu. Jej m, Tadeusz Kruczyski, urzdnik, zosta aresztowany i wywieziony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen-Gusen. Po zwolnieniu ma z obozu, w obawie przed dalszymi represjami, wyjeda do Ostrowi Mazowieckiej. Tajne nauczanie na terenie Sosnowca prowadzia do 18 wrzenia 1942 r. w kompletach zorganizowanych przez Alfred Liswn. Nastpnie przebywa ponownie w Ostrowi Mazowieckiej od

Documents

Księga pamiątkowa 90 -lecie II LO im. E. Plater w Sosnowcu 1998 rok. Internet