1

İKS KUMANDA DEVRELERİ

HAZIRLAYAN

Huumlseyin BULGURCU

Balıkesir-2006

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

2

KONULAR

1 KUMANDA ELEMANLARI VE SEMBOLLER

2 KUMANDA YOumlNTEMLERİ

3 YOL VERME YOumlNTEMLERİ

4 EV TİPİ SOĞUTUCULAR

5 TİCARİ TİP SOĞUTUCULAR

6 YEREL İKLİMLENDİRME CİHAZLARI

7 SOĞUTMA GRUPLARI

8 SOĞUK DEPOLAR

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

3

Boumlluumlm-1

KUMANDA ELEMANLARI VE

SEMBOLLER

Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın

kumanda notlarından yararlanılmıştır

httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

4

BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan

elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı

bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir

Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak

accedilıldığında akım geccedilişi durur

Yapılarına Goumlre Butonlar

1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar

eski konumuna doumlner

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

5

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski

konumuna doumlner

3- Ccedilift Yollu Buton

Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur

Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer

bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

2

KONULAR

1 KUMANDA ELEMANLARI VE SEMBOLLER

2 KUMANDA YOumlNTEMLERİ

3 YOL VERME YOumlNTEMLERİ

4 EV TİPİ SOĞUTUCULAR

5 TİCARİ TİP SOĞUTUCULAR

6 YEREL İKLİMLENDİRME CİHAZLARI

7 SOĞUTMA GRUPLARI

8 SOĞUK DEPOLAR

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

3

Boumlluumlm-1

KUMANDA ELEMANLARI VE

SEMBOLLER

Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın

kumanda notlarından yararlanılmıştır

httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

4

BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan

elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı

bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir

Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak

accedilıldığında akım geccedilişi durur

Yapılarına Goumlre Butonlar

1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar

eski konumuna doumlner

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

5

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski

konumuna doumlner

3- Ccedilift Yollu Buton

Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur

Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer

bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

3

Boumlluumlm-1

KUMANDA ELEMANLARI VE

SEMBOLLER

Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın

kumanda notlarından yararlanılmıştır

httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

4

BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan

elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı

bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir

Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak

accedilıldığında akım geccedilişi durur

Yapılarına Goumlre Butonlar

1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar

eski konumuna doumlner

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

5

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski

konumuna doumlner

3- Ccedilift Yollu Buton

Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur

Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer

bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

4

BUTONLAR Elektrik akımının geccedilip geccedilmemesini youmln değiştirmesini sağlayan

elemanlardır Bu elemanların kontaklarından akım geccediler Normalde accedilık kontaklı

bir anahtardan akım geccedilmez Butona basarak kontak kapandığında akım geccedilebilir

Normalde kapalı kontaklı bir elemandan akım geccediler Butona basarak kontak

accedilıldığında akım geccedilişi durur

Yapılarına Goumlre Butonlar

1- Normalde Accedilık Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca başlatma (start) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak kapanarak devre tamamlanır Buton serbest bırakıldığında ise kontak tekrar

eski konumuna doumlner

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

5

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski

konumuna doumlner

3- Ccedilift Yollu Buton

Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur

Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer

bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

5

2- Normalde Kapalı Kontaklı Buton

Bu elemana kısaca durdurma (stop) butonu adı verilebilir Butona basıldığında

kontak accedilılarak devre akımı kesilir Buton serbest bırakıldığında tekrar eski

konumuna doumlner

3- Ccedilift Yollu Buton

Biri normalde kapalı diğeri normalde accedilık iki adet kontağa sahip olan butondur

Butona kuvvet uygulandığında kontaklar yer değiştirir Bir işleme son verirkendiğer

bir işlemi başlatmak istenen yerlerde kullanılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

6

4- Ortak Uccedillu Buton (Jog Buton)

Butonun normal konumunda 1-2 bağlantılarından akım geccedilmektedir Butona kuvvet

uygulandığında devre 1-4 bağlantıları uumlzerinden tamamlanır Buton serbest

bırakıldığında normal konumuna doumlner Ccedilift yollu butondan farkı 1 norsquolu ucun ortak

olmasıdır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

7

Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Butonlar

1- Kalıcı Buton (Anahtar)

Kalıcı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Kalıcı buton serbest

bırakıldığında normal konumuna doumlnmez Yani basıldığı şekilde kalır Başka bir

kumanda elemanı kalıcı butonu tekrar normal konumuna doumlnduumlruumlr Bu eleman bir

aşırı akım roumllesi veya bir durdurma butonu olabilir

2- Ani Temaslı Buton

Ani temaslı butona basıldığında buton durumunu değiştirir Serbest bırakıldığında

ani temaslı buton otomatik olarak normal konumuna doumlner

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

8

ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan

farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda

kullanılmaktadır

Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu

konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet

uygulanmalıdır

Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

8

ANAHTARLAR En ccedilok kullanılan kumanda elemanlarıdır Anahtarların butondan

farkı kalıcı tipte olmasıdır Şekildeki anahtar normalde accedilık konumda

kullanılmaktadır

Kuvvet uygulandığında kapalı konuma geccediler Uygulanan kuvvet kaldırılırsa olduğu

konumda kalır Tekrar eski konumuna getirmek istenirse yeniden kuvvet

uygulanmalıdır

Kalıcı tip buton olarak da kullanılırlar Anahtarlar alttaki sembolle goumlsterilir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

9

LAMBALAR Kumanda devrelerinde en ccedilok kullanılan elemanlar sinyal

lambalarıdır Sinyal lambalarının goumlvdelerine neon veya akkor telli lamba takılır

Neon lambalar 220 V gibi yuumlksek gerilimli kumanda devrelerinde akkor telli

lambalar ise 36 V gibi duumlşuumlk gerilimli kumanda devrelerinde kullanılırlar

Sinyal lambaları genellikle elektrik tablolarına bağlanacak şekilde yapılırlar Bu

bağlamada sinyal lambasının goumlvdesi tablonun arka tarafında kalır Sinyal

lambasının bombeli ve renkli camı tablonun oumln yuumlzuumlnde bulunur

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

10

SINIR ANAHTARLARI

Hareketli aygıtlarda bir hareketi durdurup başka bir hareketi başlatan ve aygıtın

hareket eden elemanı tarafından ccedilalıştırılan kumanda elemanına sınır anahtarı

denir Yapılarına goumlre sınır anahtarları makaralı pimli ve manyetik olmak uumlzere uumlccedil

kısma ayrılır Alttaki şekilde sol kesimde gerccedilek sınır anahtarları sağ kesimde de

devre sembolleri goumlruumllmektedir

1 Makaralı Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın

hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının makarasına ccedilarptığında

sınır anahtarının durumunu değiştirir Sınır anahtarında bulunan kapalı kontaklar

accedilılır accedilık kontaklar kapanır Sınır anahtarındaki bu durum değişikliği de aygıtı

durdurur veya aygıtın ccedilalışmasını sağlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

11

2 Pimli Sınır Anahtarı Aygıtın genellikle aygıtın sabit kısmına bağlanırlar Aygıtın

hareketli kısmında bulunan bir ccedilıkıntı sınır anahtarının pimine ccedilarptığında sınır

anahtarının durum değiştirmesine neden olur Sınır anahtarında bulunan kapalı

kontaklar accedilılır accedilık kontaklar kapanır Kontakların durum değiştirmesi aygıtı

durdurur veya aygıtta yeni bir hareketi başlatır Pimli sınır anahtarında pimin

hareket kursunun uygun buumlyuumlkluumlkte olması gerekir Aksi takdirde aygıtın hareketli

parccedilası anahtarın kursu kadar olan mesafede duramazHareketli parccedila sınır

anahtarının parccedilalanmasına neden olur

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

12

3 Manyetik Sınır Anahtarı Bu sınır anahtarı sabit mıknatıs ve kontak bloğu olmak

uumlzere iki kısımdan oluşur Kontak bloğu aygıtın sabit kısmına sabit mıknatıs ise

aygıtın hareketli kısmına bağlanır Kontak bloğunda normalde accedilık ve normalde

kapalı bir kontak vardır Kontak parccedilalarından biri manyetik bir maddeden yapılır

Aygıt ccedilalışırken zaman zaman kontak bloğu ile sabit mıknatıs karşı karşıya gelirler

Bu durumda sabit mıknatıs kontağın manyetik parccedilasını kendine doğru ccedileker

Kontağın accedilılmasına veya kapanmasına neden olur

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

13

ROumlLELER

Ufak guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara roumlle adı verilir Roumlleler elektromıknatıs

palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur Elektromıknatıs demir nuumlve ve

uumlzerine sarılmış bobinden meydana gelir Roumlle bobinleri hem doğru ve hem de

alternatif akımda ccedilalışır Bobin doğru akıma bağlanacak ise demir nuumlve bir parccediladan

yapılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

14

KONTAKTOumlRLER

Buumlyuumlk guumlccedilteki elektromanyetik anahtarlara kontaktoumlr adı verilir Roumllelerde olduğu gibi

kontaktoumlrler de elektromıknatıs palet ve kontaklar olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur

Kontaktoumlrler bir ve uumlccedil fazlı motor ısıtıcı kaynak makinesi trafo vb alıcıların

otomatik olarak kumanda edilmesinde kullanılır Bu elemanların bobinlerinin

gerilimleri DC ya da AC olarak 24 - 48 - 220 - 380 volt olabilmektedir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

15

KONTAKTOumlR KONTAKLARI

-Guumlccedil kontakları (Ana Kontaklar)

-- Kumanda kontakları (Yardımcı Kontaklar)

Guumlccedil kontakları yuumlksek akıma dayanıklı olup motor vb alıcıları ccedilalıştırmak iccedilin

kullanılır Bu nedenle yapıları buumlyuumlktuumlr Kumanda kontakları ise termik aşırı akım

roumllesi zaman roumllesi ısı kontrol roumllesi muumlhuumlrleme vb gibi duumlzeneklerin

ccedilalıştırılmasında goumlrev yapar Bu nedenle yapıları kuumlccediluumlktuumlr

Kısaca ana kontaklar yuumlk akımını yardımcı kontaklar kumanda devresinin akımını

taşırlar Kontaktoumlruumln iccedilinde normalde accedilık ve normalde kapalı olmak uumlzere değişik

sayıda kontak bulunur Bobin enerjisiz iken bazı kontaklar accedilık konumda bekler

Bobin enerjilendiğinde accedilık kontaklar kapalı kapalı kontaklar ise accedilık hale gelir

Kontaktoumlrde kontakların konumunun değişimi aşağıdaki şekilde goumlsterilir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

16

AŞIRI AKIM ROumlLELERİ

Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları

oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi

adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar

da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri

nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını

koruyamazlarYalnız hatları korurlar

Manyetik Aşırı Akım Roumllesi

Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım

roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir

manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve

geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur

Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri

olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler

Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı

kumanda devresinin girişine konur Bu kontak

accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve

motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin

motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin

ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde

hareket eden bir pistonla oumlnlenir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

16

AŞIRI AKIM ROumlLELERİ

Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları

oumlnlemek iccedilin kullanılan elemanlara aşırı akım roumllesi

adı verilir Elektrik devrelerinde kullanılan sigortalar

da koruma goumlrevi yaparlar Ccedilalışma karakteristikleri

nedeniyle sigortalar elektrik motorlarını

koruyamazlarYalnız hatları korurlar

Manyetik Aşırı Akım Roumllesi

Motor akımının manyetik etkisiyle ccedilalışan aşırı akım

roumllelerine manyetik aşırı akım roumllesi adı verilir Bir

manyetik aşırı akım roumllesi elektromıknatıs kontak ve

geciktirici eleman olmak uumlzere uumlccedil kısımdan oluşur

Elektromıknatısın bobini guumlccedil devresinde motora seri

olarak bağlanır Yani bobinden motorun akımı geccediler

Aşırı akım roumllesinin normalde kapalı kontağı

kumanda devresinin girişine konur Bu kontak

accedilıldığında kumanda devresinin akımı kesilir ve

motor durur Kısa suumlreli aşırı akımlarda oumlrneğin

motorun yol alma anında ccedilektiği akımdaroumllenin

ccedilalışıp kontağı accedilması yağ dolu silindir iccedilinde

hareket eden bir pistonla oumlnlenir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

17

Termik Aşırı Akım Roumllesi

Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle ccedilalışan aşırı akım roumllelerine

termik aşırı akım roumllesi edı verilir Termik aşırı akım roumllelerinin

endirekt ısıtmalı direk ısıtmalı ve ergiyici alaşımlı olmak uumlzere uumlccedil

ccedileşidi vardır

Termik aşırı akım roumlleleri devrelerde yandaki şekilde goumlsterilirler

Endirekt ısıtmalı Direkt ısıtmalı

Ergiyici alaşımlı

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

18

Termik Aşırı Akım Roumllelerinin Motor Devrelerinde Kullanımı Termik aşırı akım

roumlleleri uumlccedil fazlı motor devrelerinde genellikle alttaki şekildeki gibi bağlanırlar Bu

bağlantıda her faz uumlzerine bir termik aşırı akım roumllesi konur Uumlccedil termik aşırı akım

roumllesi bir kapalı kontağı kumanda eder Motor ccedilalışırken herhangi bir nedenle uzun

suumlre akım ccedilekerse termik aşırı akım roumllesinin kapalı kontağı accedilılır Ccedilalışan kontaktoumlr

ve motor devreden ccedilıkar Boumlylece motor yanmaktan korunmuş olur

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

19

ZAMAN ROumlLELERİ

Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra

kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine

goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir

bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi

bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi

İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir

bullPistonlu Zaman Roumllesi

bullMotorlu Zaman Roumllesi

bullDoğru Akım Zaman Roumllesi

bullTermik Zaman Roumllesi

bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi

Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri

Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan

yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar

eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği

goumlruumllmektedir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

19

ZAMAN ROumlLELERİ

Bobini enerjilendikten veya bobinin enerjisi kesildikten belirli bir suumlre sonra

kontakları durum değiştiren roumllelere zaman roumllesi adı verilir Ccedilalışma şekillerine

goumlre zaman roumlleleri şu şekilde sınıflandırılabilir

bullCcedilekmede Gecikmeli (Duumlz) Zaman Roumllesi

bullDuumlşmede Gecikmeli (Ters) Zaman Roumllesi

İccedil yapısına goumlre zaman roumlleleri ise şu şekilde sınıflandırılabilir

bullPistonlu Zaman Roumllesi

bullMotorlu Zaman Roumllesi

bullDoğru Akım Zaman Roumllesi

bullTermik Zaman Roumllesi

bullTermistoumlrluuml Zaman Roumllesi

Ccedilalışma Şekillerine Goumlre Zaman Roumlleleri

Duumlz Zaman Roumllesi Bobini enerjilendikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan

yani kontakları konum değiştiren roumllelerdir Bobin enerjisi kesildiğinde kontaklar

eski haline doumlnerler Şekilde de roumllelerin devrelerde ne şekilde sembolize edildiği

goumlruumllmektedir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

20

Ters Zaman Roumllesi Bobinin enerjisi kesildikten belli bir suumlre sonra gecikme yapan

zaman roumllesidir Enerji verildikten sonra hemen kontaklar durum değiştirir Enerji

kesildikten bir suumlre sonra iletime izin verilir

İccedil Yapılarına Goumlre Zaman Roumlleleri

Pistonlu Zaman Roumllesi Zaman gecikmesi

bir pistonla sağlanan zaman roumllelerine

pistonlu zaman roumllesi adı verilir Bu

gecikmeyi sağlayan bir piston ya da bunun

iccedilinde bulunan yağ veya havadır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

21

Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor

kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir

Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye

uumlccedile ayrılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

22

Termik Zaman Roumllesi Zaman

gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman

roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir

Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve

kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur

Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln

ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan

zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı

verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen

bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci

sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla

değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

23

SOLENOİD VALFLER

Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya

vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su

yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait

borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar

Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki

kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek

gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok

ccedileşitli olarak yapılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

21

Motorlu Zaman Roumllesi Motorlu zaman roumllelerinde genel olarak senkron motor

kullanılır Motor miline bağlı bir dizi dişliden ve kontaklardan ibarettir

Doğru Akım Zaman Roumllesi Bakır halkalı bakır halkasız ve kondansatoumlrluuml diye

uumlccedile ayrılır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

22

Termik Zaman Roumllesi Zaman

gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman

roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir

Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve

kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur

Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln

ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan

zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı

verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen

bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci

sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla

değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

23

SOLENOİD VALFLER

Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya

vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su

yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait

borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar

Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki

kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek

gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok

ccedileşitli olarak yapılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

22

Termik Zaman Roumllesi Zaman

gecikmesinin ısı ile sağlanan zaman

roumllelerine termik zaman roumllesi adı verilir

Bir termik zaman roumllesi ısıtıcı bimetal ve

kontak olmak uumlzere uumlccedil parccediladan oluşur

Termistoumlrluuml Zaman Roumllesi Bir termistoumlruumln

ve bir roumllenin seri bağlanmasından oluşan

zaman roumllesine termistoumlrluuml zaman roumllesi adı

verilir Termistoumlr direnci sıcaklıkla değişen

bir elemandır Buumltuumln maddelerin direnci

sıcaklıkla değişir Fakat direncin sıcaklıkla

değişimi termistoumlrlerde ccedilok fazladır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

23

SOLENOİD VALFLER

Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya

vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su

yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait

borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar

Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki

kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek

gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok

ccedileşitli olarak yapılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

23

SOLENOİD VALFLER

Elektrik enerjisiyle ccedilalışan elektromanyetik musluklara veya

vanalara solenoid valf adı verilir Solenoid valfler hava gaz su

yağ ve buhar gibi akışkanlar iccedilin kullanılırlar Akışkanlara ait

borular solenoid valfe vidalanarak veya rakor somunla bağlanırlar

Bir solenoid valf elektromıknatıs ve musluk olmak uumlzere iki

kısımdan oluşur Elektromıknatısın bobinleri duumlşuumlk veya yuumlksek

gerilimde doğru veya alternatif akımda ccedilalışacak şekilde ccedilok

ccedileşitli olarak yapılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

24

TERMOSTATLAR

Katı sıvı ve gazların sıcaklık derecelerinin sabit

tutulmasıyla kullanılan kumanda elemanlarına termostat

adı verilir

Termostatlar elektrikli ısıtıcı veya soğutucuların

bulundukları yerlerde kullanılırlar

Bir termostat genellikle bimetal ve kontaklar olmak

uumlzere iki kısımdan oluşur

Isıtıldığında genleşme katsayıları farklı olan iki ince

metal plaka birbirine yapıştırılarak bimetal elde edilir

İki metal birbirine yapışık olduğundan ccedilok uzayan metal

kısa kalan metalin uumlzerine doğru eğilir Termostadın

bimetali ısındığında şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi bimetal sağa

doğru buumlkuumlluumlrBimetalin bu hareketi termostatta bir

kontağı accedilar başka bir kontağı kapatır

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

25

Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki

şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de

aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu

elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın

denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi

yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru

genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu

olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata

kuyruklu termostat adı verilir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

26

Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine

sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta

bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında

cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın

bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı

kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su

ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

27

Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara

denilir

Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın

sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde

termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır

Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)

sinyal lambası da yanar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

28

Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında

kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda

termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik

harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır

Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır

Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin

denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların

sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan

termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık

derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin

sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar

Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

25

Isı değişimlerini mekanik harekete ccedilevirme yalnız bimetal ile yapılmaz Aşağıdaki

şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi yuumlksek genleşme katsayılı sıvı ile doldurulmuş bir koumlruumlk de

aynı goumlrevi yapar Koumlruumlk ince ve uzun boruyla kuumlccediluumlk bir depoya bağlıdır Bu

elemanlar ve kontaklar termostatı oluşturur Termostatın kuumlccediluumlk deposu sıcaklığın

denetleneceği yere konurKuumlccediluumlk deponun bulunduğu yerdeki sıcaklık derecesi

yuumlkseldiğinde kuumlccediluumlk depodaki sıvı genleşir Koumlruumlğuumln diyaframı yukarıya doğru

genleşir Termostatın kapalı kontağı accedilılır accedilık kontağı kapanır Soğumada da bu

olayın tersi olurİnce boru ve ucundaki kuumlccediluumlk depo nedeniyle aşağıdaki termostata

kuyruklu termostat adı verilir

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

26

Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine

sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta

bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında

cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın

bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı

kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su

ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

27

Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara

denilir

Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın

sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde

termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır

Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)

sinyal lambası da yanar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

28

Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında

kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda

termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik

harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır

Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır

Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin

denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların

sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan

termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık

derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin

sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar

Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

26

Bazı termostatlarda metal kontaklar yerine cıva tuumlpluuml kontaklar duumlz bimetal yerine

sarmal bimetal kullanılır Cam tuumlpuumln sağ ucu aşağıda olduğunda cıva bu tarafta

bulunur ve cıva kontak parccedilalarını birleştirir Tuumlpuumln sağ ucu yukarıya kalktığında

cıva diğer uca kayar Kontak parccedilalarının arası accedilılır Boumlyle bir termostatın

bulunduğu yerde sıcaklık duumlşerse sarmal bimetal toplanır Termostat kontağı

kapanmışsa accedilılır accedilılmışsa kapanır Kullanılış yerlerine goumlre termostatlar oda su

ve katı madde termostatları olmak uumlzere uumlccedil kısma ayrılırlar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

27

Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara

denilir

Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın

sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde

termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır

Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)

sinyal lambası da yanar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

28

Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında

kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda

termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik

harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır

Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır

Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin

denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların

sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan

termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık

derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin

sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar

Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

27

Oda Termostatları Oda sıcaklığının sabit tutulmasında kullanılan termostatlara

denilir

Oumlrnek Şekilde iki sinyal lambalı bir oda termostatının yapısı verilmiştir Ortamın

sıcaklık derecesi termostatın ayarlı olduğu sıcaklık derecesinin altına duumlştuumlğuumlnde

termostatın sol taraftaki ana kontağı kapanır ve sağ taraftaki yardımcı kontağı accedilılır

Bu durumda ısıtıcı şebekeye bağlanır ve ortam ısınmaya başlar Aynı anda (L1)

sinyal lambası da yanar

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

28

Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında

kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda

termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik

harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır

Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır

Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin

denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların

sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan

termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık

derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin

sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar

Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

28

Su Termostatları Su ve yağ gibi sıvıların sıcaklık derecelerinin sabit tutulmasında

kullanılan termostatlara su termostadı adı verilir Su termostadlarının yapısı oda

termostatlarının yapısına ccedilok benzer Su termostatlarında ısı değişimlerini mekanik

harekete ccedilevirme duumlz veya sarmal bimetal ya da sıvı doldurulmuş koumlruumlkle yapılır

Su termostatlarında da metal veya civa tuumlpluuml kontalar kullanılır

Katı Madde Termostatları Termostatlar katı maddelerin sıcaklık derecelerinin

denetiminde de kullanılabilirler Oumlrneğin generatoumlrlerde sargıların ve yatakların

sıcaklık dereceleri termostatlarla denetlenebilir Bu gibi yerlerde kullanılan

termostatlar ya kullanıldıkları yerin sıcaklık derecesini sabit tutarlar veya sıcaklık

derecesinin yuumlkseldiğini ilgililere bir bildirim aygıtı ile duyururlar Katı maddelerin

sıcaklık derecelerinin denetiminde kullanılan termostatlar genellikle kapalı yapılırlar

Bu termostatlar kullanılacakları yere uyan bir yapıya sahiptirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

29

PAKET ŞALTERLER

Bir eksen etrafında doumlnduumlruumllebilen arka arkaya dizilmiş birccedilok dilimden oluşan ve

ccedilok konumlu olan şalterlere paket şalter adı verilir Elektriksel aygıtlara otomatik

olarak kumanda etmek her zaman ekonomik olmaz Bu nedenle ufak guumlccedilluuml ve

basit aygıtların ccedilalıştırılmaları daha ccedilok paket şalterlerle yapılır Paket şalterler

kumanda devrelerinde butonların yerine de kullanılabilirler

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

30

0 - 1 (On-Off)

0 - 1 - Start (Tek Fazlı Asenkron

Motora Yol Verme)

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

31

1 - 0 - 2 (Doumlnuumlş Youmlnuuml Değiştirme)

0 - 1 - 2 (Ccedilift Devirli Yol Verme)

IV Uygulamalı İKS Semineri 4-7 Temmuz 2006 İSTANBUL

32

0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (iki kontaklı)

0 - Yıldız ndash Uumlccedilgen (uumlccedil kontaklı)

Boumlluumlm-2

KUMANDA YOumlNTEMLERİ

Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın

kumanda notlarından yararlanılmıştır

httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04

KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA

Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem

suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik

ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin

ihtiyaccedil duyulur

Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli

ccedilalıştırma devresi

Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml

enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda

devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma

butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır

KESİK VE SUumlREKLİ CcedilALIŞTIRMA

Bazı hareketli aygıtlarda (iş tezgahlarında ve vinccedillerde) motorların hem

suumlrekli ve hem de kesik olarak ccedilalıştırılmaları istenebilir Bir motorun kesik

ccedilalıştırılmasına genellikle hareket eden parccedilanın durumunu ayarlamak iccedilin

ihtiyaccedil duyulur

Oumlrnek 1 Guumlccedil ve kumanda devresinde tek kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli

ccedilalıştırma devresi

Şekilde motorları kesik ve suumlrekli ccedilalıştırabilecek bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede Başlatma butonuna basıldığında M kontaktoumlruuml

enerjilenir Guumlccedil devresinde normalde accedilık M kontakları kapanır Kumanda

devresinde kapanan M kontağı Başlatma butonunu muumlhuumlrler Durdurma

butonuna basılıncaya kadar M kontaktoumlruuml ve motor suumlrekli olarak ccedilalışır

Oumlrnek 2 Guumlccedil ve kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan kesik ve suumlrekli

ccedilalıştırma devresi

Oumlrnek 3 Guumlccedil devresinde tek kumanda devresinde ccedilift kontaktoumlr olan

kesik ve suumlrekli ccedilalıştırma devresi

PAKET ŞALTERLE KUMANDA

Oumlrnek 1 Bu oumlrnekte kalıcı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi

verilmiştir Paket şalterin ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu vardır

Durma konumunda paket şalterin kontağı accedilıktırPaket şalterin kolu ccedilalışma

konumuna getirildiğinde paket şalterin kontağı kapanır M kontaktoumlruuml

enerjilenir Guumlccedil devresinde M kontakları kapanır ve motor direkt olarak

şebekeye bağlanır Paket şalterle yapılan bu kumanda devresi kalıcı

butonlarla yapılan kumanda devrelerinin oumlzelliğine sahiptir

Oumlrnek 2 Alttaki şekilde bir kalıcı paket şalterle yapılan kumanda devresi

verilmiştir Bu paket şalterin de ccedilalışma ve durma olmak uumlzere iki konumu

vardır Bu kumanda devresinde bir de DG duumlşuumlk gerilim roumllesi kullanılmıştır

Paket şalter durma konumundayken R fazından gelen akım şalterin uumlst

kontağından geccedilerek DG duumlşuumlk gerilim roumllesinden devresini tamamlar G

duumlşuumlk gerilim roumllesi enerjilenir ve kumanda devresinde bulunan DG

kontağını kapatır

Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir

Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak

uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına

ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna

doumlnmesini sağlar

BUTONLA KUMANDA

Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar

Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri

aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır

Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ

vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir

Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ

nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde

M kontakları kapanır

Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani

temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna

doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla

durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan

kumanda adı verilir

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri

başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede

başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım

durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek

M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma

butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru

direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa

kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml

enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar

Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır

Oumlrnek 3 Şekilde yaylı paket şalterle yapılan bir kumanda devresi verilmiştir

Bu devrede kullanılan paket şalterin başlatma normal ve durdurma olmak

uumlzere uumlccedil konumu vardır Şalter kolu başlatma veya durdurma konumlarına

ccedilevrilirse kol ccedilevrildiği durumda kalmaz Bir yay kolun normal konumuna

doumlnmesini sağlar

BUTONLA KUMANDA

Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar

Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri

aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır

Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ

vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir

Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ

nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde

M kontakları kapanır

Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani

temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna

doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla

durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan

kumanda adı verilir

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri

başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede

başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım

durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek

M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma

butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru

direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa

kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml

enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar

Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır

BUTONLA KUMANDA

Motorların direkt başlatılmalarında butonlar daha ccedilok kullanılırlar

Butonlarla yapılan kumanda devrelerinin ccedileşitleri ccedilalışmaları ve oumlzellikleri

aşağıdaki kısımlarda accedilıklanacaktır

Oumlrnek 1 Şekilde kalıcı butonlarla yapılan bir guumlccedil ve kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların arasında mekanik bir bağ

vardır Bağı sağlayan kol A noktası etrafında doumlnebilir

Bu devrede başlatma butonuna basıldığında bu buton ve mekanik bağ

nedeniyle durdurma butonu kapanır M kontaktoumlruuml ccedilalışır Guumlccedil devresinde

M kontakları kapanır

Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani

temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna

doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla

durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan

kumanda adı verilir

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri

başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede

başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım

durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek

M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma

butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru

direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa

kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml

enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar

Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır

Oumlrnek 2 Şekilde ani temaslı butonlarla yapılan bir kumanda devresi

goumlruumllmektedir Bu devrede kullanılan butonların her ikisi de yaylıdır Ani

temaslı bir buton basılıp serbest bırakılırsa yay butonun normal konumuna

doumlnmesini sağlar Motor devreye direkt olarak bağlanır

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla

durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan

kumanda adı verilir

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri

başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede

başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım

durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek

M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma

butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru

direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa

kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml

enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar

Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır

UZAKTAN KUMANDA

Motorlar birden fazla başlatma butonuyla ccedilalıştırılıp birden fazla

durdurma butonuyla durdurulursa boumlyle bir ccedilalışmaya uzaktan

kumanda adı verilir

Uzaktan kumanda devrelerinde durdurma butonları birbirine seri

başlatma butonları birbirine parelel bağlanırlar Boumlyle bir devrede

başlatma butonlarından birine basıldığında R fazından gelen akım

durdurma butonlarından ve basılmış olan başlatma butonunu geccedilerek

M kontaktoumlruumlnuuml enerjilendirir M kontağı kapanır ve başlatma

butonlarını muumlhuumlrler Guumlccedil devresinde kapanan M kontakları motoru

direkt olarak şebekeye bağlar Diğer bir başlatma butonuna basılırsa

kumanda devresi tekrar aynı şekilde ccedilalışır Yani M kontaktoumlruuml

enerjilenir ve motor ccedilalışmaya başlar

Ccedilalışan motoru durdurmak iccedilin durdurma butonlarından birine basılır

Boumlluumlm-3

YOL VERME YOumlNTEMLERİ

Bu boumlluumlmuumln hazırlanmasında MU TEFrsquoden Hasan ERDALrsquoın

kumanda notlarından yararlanılmıştır

httpmimozamarmaraedutr~herdalproje04

DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME

Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille

veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine

ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme

direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora

uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır

Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru

veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait

ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir

Tek kademeli direnccedille yol verme

DİRENCcedil VEYA REAKTANSLA YOL VERME

Motorları duumlşuumlk gerilimle başlatmada en ccedilok kullanılan youmlntem direnccedille

veya reaktansla yol vermedir Direnccedille veya reaktansla yol verme birbirine

ccedilok benzer ve temel ilke şebeke geriliminin bir kısmını yol verme

direncinde veya reaktoumlruumlnde duumlşuumlrmek ve geriye kalanını motora

uygulamaktır Direnccedil ve reaktansla yol vermede guumlccedil devresi aynıdır

Yandaki şekilde guumlccedil devresi goumlruumllmektedir Aşağıdaki kısımlarda ise doğru

veya alternatif akım motorlarına direnccedille veya reaktansla yol vermeye ait

ccedileşitli oumlrnekler incelenecektir

Tek kademeli direnccedille yol verme

İki kademe direnccedille yol verme

OTO TRAFOSUYLALA YOL VERME

Motorların duumlşuumlk gerilimle başlatılmasında gerekli olan duumlşuumlk gerilim bir oto

transformatoumlruumlnden de sağlanabilir Kumanda devrelerinde bir iki veya daha

ccedilok kademeli oto transformatoumlrleri kullanılır Oto transformatoumlrlerinin

sargıları duumlşuumlk gerilimin alınması iccedilin kullanıldığı gibi yol vermede reaktoumlr

gibi de kullanılabilirler

Bir kademeli oto tranformatoumlruumlyle yol verme

YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME

Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol

vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır

Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor

duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce

motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz

sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya

devam eder

YILDIZ-UumlCcedilGEN ŞALTERLE YOL VERME

Bir şebekede uumlccedilgen bağlı olarak ccedilalışacak uumlccedil fazlı bir asenkron motor yol

vermede yıldız bağlanırsa faz bobinleri 173 kat daha az bire gerilimle ccedilalışır

Motorun yol alma akımı yaklaşık olarak uumlccedil kat azalır Yıldız bağlı olan motor

duumlşuumlk gerilimle yol almaya başlar Yol almanın uygun bir anında ilk oumlnce

motorun faz sargıları arasındaki yıldız bağlantı accedilılır Sonra motor faz

sargıları uumlccedilgen olarak bağlanır Boumlylece motor normal geriliminde ccedilalışmaya

devam eder

Yıldız - Uumlccedilgen Yol Vermede Akım Guumlccedil ve Moment

Motor yıldız ccedilalıştırılırken faz (motor) sargılarına uygulanan gerilim az

olmakta motorun ccedilektiği akım da azalmaktadır Pratik olarak guumlccedil moment

ve akımdaki azalma miktarı kadardır Ccediluumlnkuuml yıldız ccedilalışmada sargıdan

geccedilen akım uumlccedilgen ccedilalışma akımından kat daha kuumlccediluumlktuumlr Ancak teorik

hesaplamalarda akım guumlccedil ve momentteki azalmanın daha fazla olduğu

goumlruumllmektedir

Goumlruumllduumlğuuml gibi uumlccedilgen ccedilalışabilecek motor yıldız ccedilalıştırıldığında ccedilekeceği

akım 13 oranında azalmaktadır Dolayısıyla guumlccedil ve moment de 13 oranında

azalacaktır Bu nedenle yıldız-uumlccedilgen yol vermede motorun yıldızda

bırakılmaması gerekmektedir

ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME

Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı

sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı

alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır

ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır

ROTORU SARGILI 3~ ASENKRON MOTORA YOL VERME

Rotoru sargılı asenkron motor şekilde goumlruumllduumlğuuml gibi rotorunda da 3 fazlı

sargılar olan ve bu sargıların uccedilları bilezik ve fırccedilalar yardımıyla dışarı

alınmış motorlardır Rotora yol verme kısmı olmazsa trafo mantığıyla ccedilalışır

ve uccedillardan sargı miktarına goumlre gerilim alınır

BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARA YOL VERME Asenkron motorlarda doumlnme hareketini doumlner manyetik alan sağlar Doumlner manyetik

alanı da stator sargıları yaratır Doumlner alan yalnız iki ve uumlccedil fazlı sistemlerde meydana

gelir Bir faza bağlı bir sargı ile motorda doumlner alan yaratılamaz Yalnız boumlyle bir motora

yol verilirse motordaki bir sargı doumlnuumlşuuml devam ettirir Bu sargıya ana sargı adı verilir

Bir fazlı asenkron motorlarda ilk hareketi sağlamak iccedilin ana sargıya goumlre 90 derecelik

accedilıyla yerleştirilmiş ikinci bir sargı daha kullanılır Motordaki ikinci sargıya yardımcı

sargı denir Bu sargı asenkron motorun iki fazlı bir motor gibi ccedilalışmasını sağlar

Yardımcı sargıya seri olarak bir kondansatoumlr bağlanır Kondansatoumlr ana ve yardımcı

sargı akımları arasında 90 dereceye yakın bir faz farkı yaratır Bir fazlı asenkron

motorların bazılarında yardımcı sargı devamlı olarak devreye bağlı kalır Bazılarında ise

devrin 75 inde elle veya otomatik ccedilalışan bir elemanla devreden ccedilıkartılır