KRIVINOPRAVNA ZATITA RANJENIKA, BOLESNIKA I RATNIH ZAROBLJENIKA U KRIVINOM ZAKONIKU REPUBLIKE SRBIJE

Darko Markovi, MUP R. Srbije, UGP Regionalni Centar prema Hrvatskoj, Novi SadREZIME: Krenje ratnih obiaja, nepotovanje prava ratnih zarobljenika i ranjenika, kao i civilnog stanovnitva, problem je koji postoji od formiranja prvih oblika drutvenih zajednica, a meunarodna zajednica se ovim problemom ozbiljnije poela baviti po osnivanju Meunarodnog pokreta Crvenog krsta i Crvenog polumeseca, ubrzo nakon ega su usledile i prve konvencije s ciljem zatite ovih kategorija. Najpotpunija kodifikacija ovih pravila je izvrena usvajanjem etiri enevske konvencije o zatiti rtava rata od 1949. godine, a dopunjena sa dva Dopunska protokola od 1977. godine. FNRJ, ija je Republika Srbija bila lanica, ratifikovala je 1950. godine enevske konvencije od 1949. godine, a 1978. godine Dopunske protokole od 1977. godine. Vaei Krivini zakonik R. Srbije (od 1. januara 2006.) zatitu dobara u skladu sa ratifikovanim enevskim konvencijama i Dopunskim protokolima tretira u Glavi XXXIV - Krivina dela protiv ovenosti i drugih dobara zatienih meunarodnim pravom. U ovom Krivinom zakoniku je to uinjeno detaljnije nego to je to prethodno bio sluaj sa Krivinim zakonom SFRJ - sasvim opravdano, i neophodno, s obzirom na iskustava iz graanskog rata na prostoru bive SFRJ. Neosporno je da su dobra zatiena enevskim konvencijama i Dopunskim protokolima deo bia i krivinih dela protiv drugih dobara koja se tiu humanosti i ovenosti, a njihova krivinopravna zatita je proistekla iz nekih drugih konvencija. U ovom radu u se baviti samo krivinim delima naeg Krivinog zakonika protiv ranjenika, bolesnika i ratnih zarobljenika, a u cilju pravilnijeg razumevanja pojma i karakteristika ovih krivinih dela, s obzirom da teorija krivina dela protiv ovog zatitnog objekta stavlja u drugi plan, dajui prednost genocidu i zloinu protiv ovenosti. lanom 83. Dopunskog protokola I i l. 19. Dopunskog protokola II, visokim stranama ugovornicama ovih protokola i enevskih konvencija iz 1949. godine, data je obaveza upoznavanja na to je mogue iroj osnovi civilnog stanovnitva i oruanih snaga zemlje sa odredbama tih meunarodnih akata. U tom smislu, ovim radom elim dati mali doprinos i pomo boljem razumevanju naina na koji su iste ugraene u Krivini zakonik R. Srbije.

Kljune rei: krenje ratnih obiaja, enevske konvencije, ranjenici, ratni zarobljenici,

krivinopravna zatita, 1. MEUNARODNI UGOVORI KAO IZVOR KRIVINOG PRAVA

O izvorima krivinog prava govorimo u materijalnom i formalnom smislu. Izvori krivinog prava u materijalnom smislu su drutveni odnosi regulisani putem krivinopravnih normi. U formalnom smislu, to su pravni akti koji sadre krivinopravne norme kojima su regulisana krivina dela i krivine sankcije. Krivini zakon je osnovni izvor krivinog prava u formalnom smislu, a kao dopunski i posredni izvor se javljaju i drugi pisani akti, koji tu ulogu imaju onda kada se zakon na njih poziva:

- normativni akti dravnih organa

- meunarodni ugovori

- obiajno pravo

- sudska praksa

- pravna nauka

Meunarodni ugovori su po svojoj pravnoj snazi iznad zakona, a onda kada reguliu odreene oblasti krivinog prava predstavljaju izvore krivinog prava. Ukoliko se odredbe meunarodnog ugovora neposredno primenjuju, u tom sluaju je meunarodni ugovor direktni izvor krivinog prava, a ukoliko iz meunarodnog ugovora nacionalni zakon preuzima odreen odredbe, tada govorimo o meunarodnom ugovoru kao posrednom izvoru krivinog prava.

1.1. Osnovni meunarodni ugovori integrisani u Krivini zakonik R. Srbije

Republika Srbija je kao odgovorna lanica meunarodne zajednice ratifikovala veinu meunarodnih konvencija, a njihovo sprovoenje regulisala zakonskim i podzakonskim aktima. Posebno mesto u Krivinom zakoniku R. Srbije zauzima Glava XXXIV Krivina dela protiv ovenosti i drugih dobara zatienih meunarodnim pravom.

Kao osnov veini krivinih dela iz ove glave Krivinog zakonika posluile su najznaajnije meunarodne konvencije koje reguliu tu oblast, ovde prikazane hronolokim redom:

1. Hake konvencije (I IV) 1899. 1907. godine kojima je po prvi put izvrena kodifikacija celokupnog do tada formiranog obiajnog ratnog prava, sa posebnim znaajem Pravila o zakonima i obiajima pri voenju rata, koja su priloena uz IV Haku konvenciju iz 1907. godine;

2. enevska konvencija o ukidanju ropstva i trgovine robljem (1926);

3. Konvencija o spreavanju i kanjavanju zloina genocida (1948);

4. enevske konvencije o zatiti rtava rata (1949):

- I enevska konvencija za poboljanje poloaja ranjenika i bolesnika u oruanim sna-

gama u ratu- II enevska konvencija za poboljanje poloaja ranjenika, bolesnika i brodolomnika oruanih snaga na moru

- III enevska konvencija o postupanju sa ratnim zarobljenicima

- IV enevska konvencija o zatiti graanskih lica za vreme rata

5. Haka konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba (1954);

6. Dopuna Konvencije iz 1926. godine o ukidanju ropstva i trgovine robljem i ustanova i prakse slinih ropstvu (1956);

7. Meunarodna konvencija za ukidanje svih oblika rasne diskriminacije (1965);

8. Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima (1966);

9. Konvencija o zabrani usavravanja, proizvodnje i stvaranja zaliha bakteriolokog (biolokog) i toksinog naoruanja i njihovom unitenju (1972), i druge konvencije vezane za ograniavanje upotrebe razliitih oruja, hemijskih i eksplozivnih materija;

10. Meunarodna konvencija o suzbijanju i kanjavanju zloina apartheid-a (1973);

11. Dva Dopunska protokola enevskim konvencijama iz 1949. godine (1977);

12. Evropska konvencija o suzbijanju terorizma (1977), sa Protokolom (2003);

13. Konvencija Saveta Evrope o suzbijanju terorizma (2005);

14. Konvencija Saveta Evrope o akciji protiv trgovine ljudskim biima (2005).

1.2. enevske konvencije o zatiti rtava rata, od 1949. godine

etiri enevske konvencije o zatiti rtava rata, od 12. avgusta 1949. godine, u svojoj osnovi imaju princip humanog postupanja sa rtvama rata. Ovaj princip je razvijen kroz 429 lanova, tako da graa ovih konvencija pokriva verovatno vie od 2/3 ukupnog fonda odredbi meunarodnog humanitarnog prava.

1.2.1. I enevska konvencija za poboljanje poloaja ranjenika i bolesnika u

oruanim snagama u ratu

Ovom konvencijom su regulisana osnovna prava i dunosti ranjenika i bolesnika, te saniteta kao slube koja je u prvom redu pozvana da im prui strunu medicinsku pomo. Ta prava i dunosti se ukratko ogledaju u sledeem:

Osnovno pravo ranjenika i bolesnika je da ne smeju biti napadanuti potrebno ih je zatiti-

ti od svake vrste ugroavanja ivota, zdravlja i linosti, te pruati im negu i leenje prema njihovom zdravstvenom stanju;

Moraju se preduzeti mere da se ova lica pronau, pokupe sa bojita i da se transportuju do mesta gde im moe biti ukazana medicinska pomo;

Kada padnu u ruke neprijatelja, vojni ranjenici i bolesnici postaju ratni zarobljenici, a time

ne prestaju propisane obaveze zatite i pomoi;

Mrtvi se moraju prikupiti, zatititi od pljake, utvrditi njihov identitet, a putem posebne zvanine slube za grobove mora se voditi evidencija o tome gde su sahranjeni;

Sve strane u sukobu moraju imati zvanine slube za obavetavanje kojima se moraju do- stavljati podaci o rtvama. Na ovaj nain, sila u ijoj se vlasti nalaze ranjenici i bolesnici polae raune o tome kako se sa njima postupa;

Svi elementi vojne sanitetske slube su zatieni od napada ustanove i jedinice sanitet- ske slube, osoblje, vozila, ureaji i materijal. Zabranjen je i napad na transport ranjenika i bolesnika;

Pod zatitom se, osim zdravstvenih radnika, nalaze i druga lica u sastavu sanitetske slube, bez kojih ona ne moe funkcionisati, kao i jedinice i ustanove drutava Crvenog krsta uko- liko pomau vojnom sanitetu i deluju pod njegovom kontrolom;

U rukama protivnika, osoblje vojne sanitetske slube nema status ratnih zarobljenika, ali moe biti zadrano i angaovano samo za obavljanje medicinskih dunosti;

Zatitu uivaju i graanske bolnice, kao i celokupno osoblje;

Sanitetske slube oruanih snaga i civilne bolnice imaju pravo na upotrebu znaka Crvenog

krsta, koji im prua zatitu u sluaju rata.lanom 13. ove Konvenicje su definisane kategorije lica koje se mogu smatrati ranjenicima u duhu odredbi meunarodnog prava:

pripadnici oruanih snaga, milicije (narodne vojske) i dobrovoljakih jedinica u sasta- vu tih oruanih snaga strana u sukobu;

pripadnici pokreta otpora, koji pripadaju jednoj od strana u sukobu i dejstvuju izvan

ili na sopstvenoj teritoriji, ak i kad je ta teritorija okupirana, uz neophodne uslove da njima rukovodi odgovorno lice, da nose odreeni znak za razlikovanje vidljiv sa odstojanja, da otvoreno nose oruje i da se prirdavaju ratnih zakona i obiaja;

lica koja prate oruane snage, iako neposredno nisu pripadnici istih, koji su dobili

dozvolu oruanih snaga u ijoj pratnji se nalaze (civilni lanovi posada vojnih vazdu- hoplova, ratni dopisnici, snabdevai, lanovi radnih jedinica i drugih slubi koje vode rauna o udobnosti oruanih snaga);

lanovi posada trgovake mornarice i civilnog vazduhoplovstva strana u sukobu, koji ne uivaju povoljniji postupak po osnovu drugih odredbi meunarodnog prava;

stanovnitvo neokupirane teritorije koje se dobrovoljno organizovalo za oruani otpor napredovanju neprijatelja, koje nije imalo dovoljno vremena da se organizuje kao redovna oruana sila, pod uslovom da otvoreno nosi oruje i potuje ratne zakone i obiaje.1.2.2. II enevska konvencija za poboljanje poloaja ranjenika, bolesnika i

brodolomnika oruanih snaga na moru

Druga enevska konvencija iz 1949. godine obezbeuje istu zatitu kao i Prva, s tim da se njena zatita odnosi na ranjenike, bolesnike i brodolomce pripadnika oruanih snaga na moru. Pored prava i dunosti ranjenika i bolesnika, datih Prvom enevskom konvencijom, ova Konvencija nalae potovanje jo sledeih prava:

istu zatitu kao i kopnene jedinice uivaju bolniki brodovi koji vre zadatke sanitetske slube ne smeju biti predmet napada niti liavanja slobode, uz uslov da su prethodno

protivnikoj strani prijavljeni kao takvi; pravo na istu zatitu imaju brodske bolnice i manja plovila koja se upotrebljavaju za obal- ske operacije spasavanja.

U skladu sa lanom 12. ove Konvencije, a u duhu primene pravila iste, pod brodolomom se ima smatrati svaki brodolom, bez obzira na okolnosti pod kojima se on dogodi, makar i prinudnim sputanjem na morsku povrinu ili padanjem u more.

1.2.3. III enevska konvencija o postupanju sa ratnim zarobljenicima

Treom enevskom konvencijom su zatiena prava pripadnika ratnih zarobljenika, koji bi u nedostatku mehanizma zatite bili ostavljeni na milost i nemilost neprijatelja u ije bi ruke dospeli. Oni su stavljeni pod meunarodnu zatitu radi potovanja ljudskog bia, njegovog zdravlja i dostojanstva. Osnovna prava i dunosti ratnih zarobljenika propisani ovom Konvencijom su:

Svi pripadnici oruanih snaga kad padnu pod vlast neprijatelja ostvaruju status ratnih za- robljenika i duni su dati o sebi samo sledee podatke: ime i prezime, starost, in i broj matrikule;

Tekst ove Konvencije mora biti istaknut u logoru i dostupan svima na uvid;

Posredstvom Centralne agencije Crvenog krsta za obavetavanje, sa seditem u enevi, obavetavaju se porodice ratnih zarobljenika o njihovom zarobljavanju i svim promenama u njihovom stanju i statusu;

Sa ratnim zarobljenicima se mora postupati oveno;

Sila u ijoj su vlasti duna je da im obezbedi smetaj, hranu i medicinsku pomo; Ratni zarobljenici mogu biti smeteni u logore, njihova sloboda moe biti ograniena i na blai nain, ali su u svakom sluaju podvrgnuti disciplini;

Ratni zarobljenici, izuzev oficira, mogu biti prinueni da rade, ali ne i poslove vojne

prirode;

Ratni zarobljenici mogu birati poverenike kao svoje predstavnike pred vlastima i instituci- jama koje im pomau. Oni mogu podnositi predstavke i albe u pogledu postupka prema

njima; Ratni zarobljenici imaju pravo na bekstvo iz zarobljenitva, a u sluaju hvatanja u pokua- ju bekstva mogu biti kanjeni disciplinski, dok za druga dela mogu biti i izvedeni pred

sud, ali imaju pravo na sve bitne garantije u postupku;

Teko ranjeni i bolesni ratni zarobljenici imaju pravo na repatrijaciju u toku rata, a ostali moraju biti osloboeni i repatrirani bez odlaganja, odmah po zavretku neprijateljstva.

1.2.4. IV enevska konvencija o zatiti graanskih lica za vreme rata

Strahote Drugog svetskog rata su primorale meunarodnu zajednicu da osmisli mehanizam zatite civilnog stanovnitva koje se nae pod vlau neprijatelja, bez mogunosti da ga direktno titi matina drava. Zbog toga etvrta enevska konvencija ima poseban znaaj, a ovde u izloiti najvanija prava graanskih lica za vreme rata, zagarantovana ovom Konvencijom:

Kada se lica zatiena ovom Konvencijom na svojoj matinoj teritoriji nau pod vlau neprijatelja, imaju neka osnovna prava kao to su: oveno postupanje, zabrana svih obli- ka diskriminacije i neovenog postupanja (muenja, sakaenja, medicinski eksperimenti, ubistva i sl.), zabrana kolektivnih kazni, represalija, uzimanja talaca i slino;

Deca imaju pravo na posebnu negu i zatitu;

Pravo na komunikaciju sa silom zatitnicom i organizacijama Crvenog krsta;

Pravo na obavetavanje o rtvama rata i na porodinu prepisku;

Graanska lica koja se zateknu na neprijateljskoj teritoriji takoe imaju pravo na oveno postupanje i sva druga prava propisana ovom Konvencijom, uz dodatno pravo na repatri- jaciju ili izdravanje u sluaju ostanka na toj teritoriji;

Slino odredbama Tree enevske konvencije ureena su i prava interniraca;

Pravo na formiranje sanitetskih zona i mesta, u skladu sa sporazumom strana u sukobu, a na koja se smetaju ranjenici i bolesnici, stare i nemone osobe, deca mlaa od 15 godina, majke sa decom do 7 godina starosti i trudnice;

Zatita civilnih bolnica.

1.3. Dopunski protokoli uz enevske konvencije o zatiti rtava rata, od 1949. godine

Osnova za izradu enevskih konvencija 1949. godine bila su iskustva iz prethodnih ratova. Meutim, sa razvojem meunarodne zajednice posle Drugog svetskog rata uoavani su nedostaci tih konvencija. Oni su uoeni najpre u velikom broju oslobodilakih borbi protiv kolonijalnog sistema, koje nisu imale oblik klasinih ratova, te je trebalo obuhvatiti zatitu stanovnitva i boraca i u tim oblicima oruane borbe. Zbog toga se pristupilo izradi Dopunskih protokola uz vaee enevske konvencije. Rad na izradi Dopunskih protokola je trajao tri godine, od 1974. do 1977. godine, na posebnoj Diplomatskoj konferenciji u enevi. Kroz 130 lanova Dopunskih protokola unete su novine u zatiti rtava u meunarodnim oruanim sukobima, i po prvi put u oruanim sukobima koji nemaju meunarodni karakter.

1.3.1. Dopunski protokol I

Odredbe Dopunskog protokola I obuhvataju zatitu neposrednih uesnika i civilnog stanovnitva u meunarodnim oruanim sukobima, a najveu novinu u meunarodnom pravu predstavlja proirenje delovanja enevskih konvencija i ovog Dopunskog protokola na oruane sukobe naroda protiv kolonijalne dominacije, stranih okupacija i protiv rasistikih reima. Posebna panja je posveena zdravstvenoj zatiti rtava ovih sukoba, a najvei domet ovih protokola u tom smislu je izjednaavanje svih ustanova za zdravstvenu zatitu, tako da sve one imaju pravo na upotrebu znaka Crvenog krsta/polumeseca. Veliki znaaj je dat traenju nestalih lica, a regulisano je i osnivanje slubi Civilne zatite. U pogledu neposrednih uesnika u borbi, definisan je status borca, tako da su minimum meunarodnopravne zatite dobili gerilci i pripadnici pokreta otpora, na taj nain da se tretiraju kao ratnici a ne poinioci zloina. Civili imaju zatitu koja pripada civilnim licima sve do trenutka kada se ukljue u oruanu borbu, nakon ega se imaju smatrati borcima. Strane u sukobu moraju praviti razliku izmeu boraca i civilnog stanovnitva, a zabranjeni su napadi koji se ne mogu ograniiti samo na vojne ciljeve, bez zahvatanja civilnog stanovnitva. Zabranjeno je unitavanje dobara potrebnih da stanovnitvo preivi, kao i napadi na instalacije koje sadre opasne sile (brane, nuklearne centrale i sl.) ukoliko bi takav napad prouzrokovao teke gubitke meu civilnim stanovnitvom.

Poseban znaaj Dopunskog protokola I je u integraciji De Martens-ove klauzule, koja je u ovom protokolu iskazana u l. 1. stav 2. Re je o poznatom naelu (Martens Clause) Fyodora Fyodorovich Martensa, ruskog profesora meunarodnog prava, koje je u vidu klauzule ugraeno u preambuli IV Hake konvencije iz 1899. godine. Ona glasi:

Visoke strane ugovornice smatraju korisnim da potvrde da, u sluajevima koji nisu predvieni propisima koje su one usvojile, stanovnitvo i uesnici u ratu ostaju pod zatitom i vlau naela meunarodnog prava, onakvim kako ona proizilaze iz:

- obiaja ustanovljenih meu prosveenim narodima,

- iz principa ovenosti i

- zahteva javne savesti.

Ovim naelom se uvodi meunarodno obiajno pravo kao regulator svih situacija u ratu koje nisu regulisane ugovorom.

1.2.3. Dopunski protokol II

Dopunski protokol II je od velikog znaaja za sve uesnike oruanih sukoba koji nemaju meunarodni karakter. Potpuna pravna praznina u zatiti rtava ovih sukoba je samo delimino popunjena usvajanjem ovog Dopunskog protokola, poto se nije mogla postii saglasnost o izjednaavanju ovih rtava sa onim u meunarodnim sukobima. Ipak, ostvaren je znaajan stepen elementarne zatite ranjenika, bolesnika, sanitetskog osoblja i jedinica, civilnog stanovnitva od direktnih oruanih napada, raseljavanja, torture, uzimanja talaca, ropstva, a posebno dece i lica lienih slobode. U osnovi ovog Dopunskog protokola je tzv. Ugovor u malom, kako je nazvan zajedniki l. 3. svih enevskih konvencija iz 1949. godine. Ovim lanom je regulisan minimum obaveza strana u oruanom sukobu koji nema karakter meunarodnog sukoba. Odredbama prvog stava ovog lana te strane u sukobu su obavezane da prema svim licima koja ne uestvuju neposredno u neprijateljstvima postupa oveno, bez bilo kakve diskriminacije. Prema tim licima su zabranjeni sledei postupci:

a) povrede koje se nanose ivotu i telesnom integritetu, posebno ubistva, osakaenja, svirepo-

sti i muenja;

b) uzimanje talaca;

c) povrede linog dostojanstva, naroito uvredljivi i poniavajui postupci;

d) izricanje i izvravanje kazni bez prethodnog suenja od strane redovno ustanovljenog suda i propraenog svim sudskim garantijama koje civilizovani narodi priznaju za neophodne.Drugim stavom ovog lana regulisana je obaveza strana u ovakvim sukobima da prihvate i neguju ranjenike i bolesnike, te da prihvate usluge nepristrasnih humanitarnih organizacija.

Zajednikim lanom 3. odreeno je da strane u sukobu posebnim sporazumima stave na snagu deo ili sve odredbe ovih konvencija, a da pri tom primena tih odredbi ne prejudicira pravni poloaj strana u sukobu.2. KRIVINOPRAVNE ODREDBE O DOBRIMA ZATIENIM ENEVSKIM KONVENCIJAMA IZ 1949. I DOPUNSKIM PROTOKOLIMA IZ 1977. GODINE

Krivinopravne odredbe o dobrima zatienim enevskim konvencijama iz 1949. i dopunskim protokolima iz 1977. sadrane su u Glavi XXXIV Krivinog zakonika R. Srbije Krivina dela protiv ovenosti i drugih dobara zatienih meunarodnim pravom.

Ovo poglavlje Krivinog zakonika obuhvata 26 lanova:

l. 370: Genocid

l. 371: Zloin protiv ovenosti

l. 372: Ratni zloin protiv civilnog stanovnitva

l. 373: Ratni zloin protiv ranjenika i bolesnika

l. 374: Ratni zloin protiv ranjenika i zarobljenika

l. 375: Organizovanje i podsticanje na izvrenje genocida i ratnih zloina

l. 376: Upotreba nedozvoljenih sredstava borbe

l. 377: Nedozvoljena proizvodnja, promet i dranje oruja ija je upotreba

zabranjena

l. 378: Protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja

l. 379: Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih

l. 380: Povreda parlamentara

l. 381: Surovo postupanje sa ranjenicima, bolesnicima i ratnim zarobljenicima

l. 382: Neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika

l. 383: Unitavanje kulturnih dobara

l. 384: Nespreavanje vrenja krivinih dela protiv ovenosti i drugih dobara

zatienih meunarodnim pravom

l. 384a: Krenje sankcija uvedenih od strane meunarodnih organizacija

l. 385: Zloupotreba meunarodnih znakova

l. 386: Agresivan rat

l. 387: Rasna i druga diskriminacija

l. 388: Trgovina ljudima

l. 389: Trgovina maloletnim licima radi usvojenja

l. 390: Zasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu

l. 390a: Ugroavanje lica pod meunarodnopravnom zatitom

l. 391: Meunarodni terorizam

l. 392: Uzimanje talaca

l. 393: Finansiranje terorizma

Neosporno je da se sva krivina dela inkriminisana u ovom poglavlju mogu pojaviti u oruanim sukobima, ali u smislu odredbi enevskih konvencija iz 1949. i Dopunskih protokola iz 1977. godine, krivina dela iz l. 370-386. i l. 390a su najdirektnije povezana sa predmetom navedenih Konvencija i Protokola. Zakonodavac je krivinopravnu zatitu ranjenika, bolesnika i ratnih zarobljenika neposredno obuhvatio sa etiri lana 373, 374, 381. i 382, a posredno odredbama lanova 371, 384, 385. i 390, te se brojnou krivinopravnih odredbi ovog Zakonika zatiti ovih objekata izvrenja pridaje poseban znaaj.

2.1. lan 373: Ratni zloin protiv ranjenika i bolesnika

(1)Ko, krei pravila meunarodnog prava za vreme rata ili oruanog sukoba, naredi da se prema ranjenicima, bolesnicima, brodolomnicima ili sanitetskom ili verskom osoblju vre telesne povrede, muenja, neovena postupanja, bioloki, medicinski ili drugi nauni eksperimenti, uzimanje tkiva ili organa radi transplantacije ili druge radnje kojima se naruava zdravlje ili nanose velike patnje ili naredi protivzakonito unitavanje ili prisvajanje u velikim razmerama materijala, sredstava sanitetskog transporta i zaliha sanitetskih ustanova ili jedinica koje nije opravdano vojnim potrebama ili ko izvri neko od navedenih dela,

kaznie se zatvorom najmanje pet godina.

(2)Ko za vreme rata, oruanog sukoba ili okupacije naredi da se prema ranjenicima i bolesnicima vre ubistva ili ko takvo delo izvri,

kaznie se zatvorom najmanje deset godina ili zatvorom od trideset do etrdeset godina.

Poreenjem ovog krivinog dela sa prethodnim iz lana 372, Ratni zloin protiv civilnog stanovnitva, uoava se da je ovde u zakonskom opisu zahvaen manji broj oblika radnji izvrenja. Meutim, bitan uslov za izvrenje ovog krivinog dela je krenje pravila meunarodnog prava za vreme rata ili oruanog sukoba, a kad su u pitanju ranjenici, bolesnici i ratni zarobljenici, radi se o pravilima koja su definisana enevskim konvencijama iz 1949. i Dopunskim protokolima iz 1977. godine, ijim odredbama je broj tih oblika daleko vei. Prema zakonskom opisu, ovo krivino delo ima dva oblika ispoljavanja. To su osnovni i kvalifikovani oblik, koji se razlikuju po radnji izvrenja, objektu radnje izvrenja i teini prouzrokovane posledice.

2.1.1. Objekt radnje izvrenja

Objekat radnje izvrenja ovog krivinog dela su ljudska bia, kao pasivni subjekti, determinisani kroz kategorije ranjenika, bolesnika, brodolomnika, sanitetskog i verskog osoblja, kao i materijalna dobra, zakonskim opisom odreena kao materijali, sredstva sanitetskog transporta i zalihe sanitetskih ustanova ili jedinica. Status ranjenika i bolesnika je odreen lanom 12. iz I enevske konvencije, a brodolomnika lanom 12. iz II enevske konvencije. Poloaj sanitetskog osoblja, kao objekta napada ovog krivinog dela odreen je odredbama I i II enevske konvencije. Versko osoblje se moe smatrati kao lica koja prate oruane snage, iako neposredno nisu pripadnici istih, koji su dobili dozvolu oruanih snaga u ijoj pratnji se nalaze. Posebnim naglaavanjem sanitetskog i verskog osoblja u ovom lanu Krivinog zakonika, mogla bi se dovesti u pitanje krivinopravna zatita ostalih lica koja prate oruane snage, a ija zatita je regulisana odredbama ove dve Konvencije. Meutim, lan 12. iz I i II enevske konvencije je ostala pratea lica oruanih snaga strana u sukobu definisao kao kategoriju lica koja u sluaju ranjavanja ili bolesti imaju pravo na zatitu ovih meunarodnopravnih akata, tako da izdvajanjem samo dve kategorije zakonodavac nije iskljuio i druge kategorije iz ovog lana Krivinog zakonika. Ipak, teko je oteti se utisku da se zakonskim opisom ovog lana mogla izbei bilo kakva nedoreenost ove prirode.

2.1.2. Radnja izvrenja

Radnju izvrenja ovog krivinog dela ine razliite delatnosti injenja, grupisane u dva osnovna oblika: nareivanje i neposredno izvrenje. Samo postojanje nareenja, bez radnji izvrenja, za preduzimanje tih delatnosti injenja ovog krivinog dela je dovoljno za kvalifikaciju istog. Posledice tog nareenja, koje se ogledaju u postupanju po istom i posledicama koje to postupanje izazove, mogu samo predstavljati oteavajuu okolnost pred nadlenim sudom, a ne potreban uslov za samo postojanje krivinog dela. Izvrenje dela navedenih u zakonskom opisu ovog lana se takoe moe pojaviti u dva osnovna oblika: kao postupanje po nareenju i kao izraz slobodne volje svakog pojedinca, uesnika u oruanom sukobu. Zakonodavac nije predvideo olakavajuu okolnost za izvrioca ovog krivinog dela u sluajevima kada je postupao po nareenju pretpostavljenog stareine, to je i prirodno s obzirom da je u skladu sa osnovnim principima meunarodnog humanitarnog prava, izraenim kroz enevske konvencije i druge meunarodne ugovore kojima se zabranjuje takvo ponaanje, nezavisno od uzroka kojim je podstaknuto. Drave potpisnice tih meunarodnih ugovora su se obavezale da e primenu istih sprovesti kroz sopstveno zakonodavstvo, pa je u tom smislu doneto Uputstvo o primeni pravila meunarodnog ratnog prava u oruanim snagama SFRJ, koje je i dalje na snazi u Republici Srbiji.

Prema vrsti i objektu radnji izvrenja ovo delo ima dva oblika:

a/ neoveno i nehumano postupanje sa ranjenicima i bolesnicima

b/ protivzakonito unitavanje ili prisvajanje u velikim razmerama sanitetskog materijala i drugih sanitetskih sredstava.

Sve radnje izvrenja ovog dela, nezavisno od toga kom obliku pripadaju, su postavljene alternativno - dovoljno je preduzimanje samo jedne od njih, prema samo jednom pasivnom subjektu, odnosno prema jednom objektu, da bi postojalo delo. Ali, ukoliko se radi o sukcesivnom preduzimanju vie radnji prema jednom ili vie lica, odnosno objekata, postojae samo jedno delo. Takoe, za izvrenje ovog krivinog dela je neophodan umiljaj, nezavisno od toga da li kod izvrioca postoji svest da se kre pravila meunarodnog prava, ili ne.

Prema teini posledica radnji izvrenja ovo krivino delo ima osnovni i kvalifikovani oblik. Zakonski opis teeg oblika ovog krivinog dela je dat u stavu 2, a iskazan je u vidu nareenja ili izvenja ubistva ranjenika i bolesnika.

2.1.1.Problemski aspekti krivinog dela

Da bi ovo krivino delo postojalo neophodno je da se radnjama izvrenja kre pravila meunarodnog prava, za vreme rata ili oruanog sukoba, ukoliko se radi o osnovnom obliku krivinog dela iskazanom u prvom stavu, odnosno za vreme rata, oruanog sukoba i okupacije, ukoliko se radi o kvalifikovanom obliku, iskazanom u drugom stavu. Namee se zakljuak da je zakonodavac smatrao da u odsustvu oruanih sukoba ne moe biti ranjenika i bolesnika iz redova oruanih snaga, te se osnovni oblik dela ne odnosi na period okupacije, kao to je to drugim stavom predvieno za tei oblik ovog dela. Meutim, moe se postaviti pitanje loginosti ovakvog stava, jer je nejasno prema kojim ranjenicima i bolesnicima se za vreme okupacije mogu narediti ili vriti ubistva, a da se nad istima ne mogu vriti radnje iz prvog stava ovog lana zakona. Nije teko zamisliti situaciju da je kroz oruani sukob jedna od strana zauzela deo protivnike teritorije i na istoj zatekla ranjene i bolesne pripadnike protivnike oruane sile, prema kojima je duna postupati u skladu sa normama meunarodnog prava, u ovom sluaju enevskim konvencijama iz 1949. i Dopunskim protokolima iz 1977. godine. Meutim, sama obaveza potovanja normi meunarodnog humanitarnog prava ne spreava pripadnike oruanih snaga koje dre datu teritoriju pod okupacijom da kre te norme, izmeu ostalog i radnjama izvrenja opisanim u l. 373. st. 1. ovog Krivinog zakonika.

Ostaje nejasno zato je zakonodavac iz stava 2. ovog lana, dakle iz kvalifikovanog oblika ovog dela, izostavio deo pasivnih subjekata iz stava 1, odnosno osnovnog oblika dela. Da li se to moe tumaiti na nain da nije dozvoljeno muiti sanitetsko i versko osoblje, ali jeste ubijati ih? Svakako da ne. Oni su od takvih (ne)dela zatieni nekim drugim inkriminacijama krivinih dela iz ovog poglavlja Krivinog zakonika, ali bi svakako funkcionalnije bilo da su neposredno obuhvaeni l. 373. Krivinog zakonika. Isto se odnosi i na prethodno istaknut problem izostavljanja iz zakonskog opisa osnovnog oblika ovog krivinog dela za vreme okupacije.

2.2. lan 374: Ratni zloini protiv ratnih zarobljenika

(1) Ko, krei pravila meunarodnog prava, naredi da se prema ratnim zarobljenicima vre telesne povrede, muenja, neovena postupanja, bioloki, medicinski ili drugi nauni eksperimenti, uzimanje tkiva ili organa radi transplantacije ili da se vre druge radnje kojima se naruava zdravlje ili nanose velike patnje ili naredi prisiljavanje na vrenje slube u oruanim snagama neprijatelja ili liavanje prava na pravilno i nepristrasno suenje ili ko izvri neko od navedenih dela,

kaznie se zatvorom najmanje pet godina.

(2) Ko naredi da se prema ratnim zarobljenicima vre ubistva ili ko takvo delo izvri,

kaznie se zatvorom najmanje deset godina ili zatvorom od trideset do etrdeset godina.

Za ispunjenje ovog lana takoe neophodan uslov je krenje pravila meunarodnog prava, a od prethodnog lana se razlikuje po pasivnom subjektu i vremenu, odnosno okolnostima mira i rata u kojima se primenjuje. Ovde se ne pravi razlika izmeu oruanih sukoba i okupacije, u smislu kvalifikacije dela, s obzirom da ratni zarobljenici sve do momenta repatrijacije zadravaju taj status, a samim tim i pravo na zatitu meunarodnog prava, odnosno Tree enevske Konvencije i Dopunskih protokola.

2.1.1. Objekat radnje izvrenja

Pasivni subjekti ovog krivinog dela su lica koja se, saglasno odredbama Tree enevske Konvencije i Dopunskih protokola, imaju smatrati ratnim zarobljenicima. To su svi pripadnici oruanih snaga koji padnu pod vlast neprijatelja. S obzirom da se pojam ratnog zarobljenika tretira prema odreenju meunarodnog prava, to se pod istim ne podrazumevaju samo borci protivnike strane u oruanom sukobu, ve i svi drugi pripadnici oruanih snaga neprijatelja, kako je to odreeno u lanu 4. Tree enevske konvencije, a koji je korespondentan lanu 13. prve dve enevske konvencije (1.1.1. na str. 6 ovog rada).

2.1.2. Radnja izvrenja

Ovo krivino delo se takoe moe izvriti u dve osnovne forme - izdavanjem naredbe ili samim izvrenjem dela datih u zakonskom opisu ovog lana. Iako u samoj kvalifikaciji ovog krivinog dela to nije uinjeno, radnje izvrenja bi se po vrsti postupaka mogle klasifikovati u one koje su usmerene na:

a/ telesni integritet, zdravlje i ivot;

b/ lino dostojanstvo,

c/ statusna prava.

Neke radnje izvrenja se mogu smestiti u dve, pa i sve tri navedene grupe (na primer: silovanje, uskraivanje prava na zdravstvenu zatitu, nasilno primoravanje na slubu u oruanim snagama neprijatelja).

Kao i kod krivinog dela iz l. 373, radnje izvrenja su postavljene alternativno za postojanje dela je dovoljno preduzimanje samo jedne od njih, nezavisno od toga da li se radi o naredbi ili o neposrednom izvrenju. I ovo krivino delo postoji samo ako je izvreno sa umiljajem, nezavisno od postojanja svesti da se njegovim izvrenjem kre pravila meunarodnog prava.

Na identian nain, kao i kod krivinog dela Ratni zloin protiv ranjenika i bolesnika, kod ovog krivinog dela je definisan kvalifikovani oblik.

2.1.3. Problemski aspekti krivinog dela

Analizom sadraja ovog lana moe se zaljuiti da se zakonodavac kod formulacije vodio prvenstveno lanom 13. Tree enevske konvencije, koji govori o obavezi ovenog postupanja sa zarobljenicima i zabrani represalija. Meutim, u zakonskom opisu ovog krivinog dela teite je na zatiti telesnog integriteta ranih zarobljenika, a ostala je nedoreena inkriminacija velikog broja radnji kojima se naruava ljudsko dostojanstvo, a koje su zabranjene Treom enevskom konvencijom. lan 14. ove konvencije u stavu 1. odreuje da se u svakoj prilici mora potovati linost i ast ratnih zarobljenika, a na vie mesta u Konvenciji je ukazano na zabranu diskriminacije po bilo kom osnovu, zabrani zastraivanja i uvreda. U stavu 1. l. 374, izmeu ostalog, inkriminisana su neovena postupanja i nanoenje velike patnje i time je, najverovatnije, pokriven korpus radnji kojima se kre odredbe Tree enevske konvencije a tiu se zatite osnovnog ljudskog dostojanstva. Ipak, teko je oteti se utisku da je formulacija ovog dela mogla na direktniji nain ukazati na krivinopravnu zatitu ratnih zarobljenika od radnji i postupaka kojima se naruava njihovo ljudsko dostojanstvo i kre druga graanska prava, koja zadravaju bez obzira na ratno zarobljenitvo (l. 14. st. 3. Tree enevske konvencije). Formulacija prvog stava moe navesti na zakljuak da se neovena postupanja i nanoenje patnji odnose na telesni, ne i moralni integritet u smislu direktnog, a ne posrednog napada.

Nedoumicu izaziva i deo opisa prvog stava ovog lana koji se odnosi na prisiljavanje na vrenje slube u oruanim snagama neprijatelja. Ovde moe biti problem tumaenje ovog stava, s obzirom da se pod slubom u oruanim snagam podrazumeva angaovanje u vojnim jedinicama, ne samo u ulozi borca, ve i prateih slubi. U tom smislu, zakonski opis je potpuno jasan. Meutim, Treom enevskom konvencijom je dozvoljeno civilno radno angaovanje ratnih zarobljenika, pri emu su ti poslovi precizno definisani, u smislu dozvoljenosti istih, uslova rada, dobrovoljnosti kao neophodnog uslova za odreene poslove, duine radnog dana i drugih uslova, koji su inae regulisani u svakom graanskom drutvu. Inkriminacija krenja ovih odredbi Tree enevske konvencije bi se u predmetnom lanu naeg Krivinog zakonika mogla traiti samo u delu koji se odnosi na neoveno postupanje. Meutim, mislim da je opravdano pitanje odrivosti takvog tumaenja i primene ovog lana Krivinog zakonika na takve radnje. Jasno je da se u zakonskom opisu odreenog krivinog dela ne mogu taksativno nabrajati sve mogue situacije, ali se sveobuhvatnou i preciznou istog mogu izbei sve nedoumice i ostaviti minimalan prostor za nedoumice.

2.2. Ostale odredbe Krivnog zakonika iji su pasivni subjekti ranjenici, bolesnici i

ratni zarobljenici

Krivinopravna zatita navedenih kategorija lica zatienih enevskim konvencijama iz 1949. i Dopunskim protokolima iz 1977. godine, obuhvaena je i nekim drugim krivinim delima koja spadaju u ratne zloine. Po objektima radnji izvrenja to su:

a/ lan 381: Surovo postupanje sa ranjenicima, bolesnicima i ratnim zarobljenicima

b/ lan 382: Neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika

Zbog prostorne ogranienosti ovog rada, na ovim krivinim delima u se zadrati samo onoliko koliko je potrebno da se uporede sa prethodna dva, pri emu je neizbean i osvrt na l. 378: Protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja.

2.2.1. lan 381: Surovo postupanje sa ranjenicima, bolesnicima i ratnim

zarobljenicima

Ko, krei pravila meunarodnog prava, surovo postupa s ranjenicima, bolesnicima ili ratnim zarobljenicima ili onemoguava ili spreava da koriste prava koja im po tim pravilima pripadaju ili naredi da se takva dela vre,

kaznie se zatvorom od est meseci do pet godina.

U sutini, ovaj lan daje odgovore na neke nedoumice koje se javljaju u krivinim delima ratnog zloina protiv ranjenika i bolesnika (l. 373) i ratnih zarobljenika (374). Iako sam naziv ovog dela, zbog izraza surovo, ne ukazuje na to, tumaenja istog upuuje da radnja izvrenja ovog krivinog dela, u svoja dva oblika izvedena iz zakonskog opisa, obuhvata blae radnje i postupke u odnosu na tea krivina dela iz l. 373. i 374. Surovo postupanje sa ranjenicima, bolesnicima ili ratnim zarobljenicima podrazumeva razliite postupke nanoenja uvreda i ponienja, te zastraivanja i zlostavljanja. Ovim oblikom krivinog dela iz ovog lana inkriminisani su razliiti oblici napada na ljudsko dostojanstvo. Drugim oblikom je inkriminisano uskraivanje razliitih prava koja po meunarodnim ugovorima sleduju ove kategorije lica, pasivne subjekte ovih krivinih dela. Moe se postaviti pitanje zbog ega je inkriminacija tih protivpravnih radnji preputena slobodnom tumaenju putem ovog lana, a nije sastavni deo krivinih dela ratnih zloina iz l. 373. i 374.

2.1.1. lan 382: Neopravdano odlaganje repatrijacije ratnih zarobljenika

Ko, krei pravila meunarodnog prava, posle zavrenog rata ili oruanog sukoba, neopravdano odlae repatrijaciju ratnih zarobljenika ili civilnih lica ili naredi takvo odlaganje,

kaznie se zatvorom od est meseci do pet godina.

Repatrijacija ratnih zarobljenika predstavlja obavezu drava u ijoj se vlasti nalaze strani dravljani u svojstvu ratnih zarobljenika da iste vrati u matinu zemlju. Ova obaveza je regulisana enevskim konvencijama o poboljanju poloaja rtava rata, a lanom 84. Dopunskog protokola I je neopravdano odlaganje repatrijacije propisano kao teka povreda Protokola, a kao takva je u naem Krivinom zakoniku obuhvaena krivinim delom iz lana 382. Miljenja sam da je inkriminacija ove povrede meunarodnog prava u Krivinom zakoniku mogla biti iskazana kao poseban oblik krivinog dela iz lana 374.2.1.2. lan 378: Protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja

Iako po svojoj sadrini ne obuhvata pasivne subjekte iz krivinih dela koja su predmet ovog rada, zbog slinosti sa istima, posebno sa l. 374, teko je u ovom radu ne dotai se l. 378.

Sutina osnovnog oblika krivinog dela iz l. 378. je ubijanje ili ranjavanje neprijatelja u tri mogue, alternativne, situacije kada je odloio oruje, kada se bezuslovno predao ili kada je ostao bez sredstava za odbranu. Ubijanje i ranjavanje zarobljenog neprijatelja je inkriminisano l. 374. Krivinog zakonika. U emu je onda razlika izmeu ova dva lana? Osnovna razlika lei u vremenu izvrenja. Ratnim zarobljenikom se smatra pripadnik oruanih snaga strane u sukobu i stanovnitva neokupirane teritorije koje se dobrovoljno diglo na oruje pred najezdom neprijatelja, koji je stavljen pod neprijateljsku vlast. Ovde je bitan trenutak koji oznaava poetak dejstva statusa ratnog zarobljenika, a u zavisnosti od prirode ratnih operacija taj trenutak nastaje u kraem ili duem vremenskom periodu od momenta kada je nastala jedna od tri situacije opisane u prvom stavu l. 378. Krivinog zakonika. Ovo otvara pitanje procene tog trenutka, kako od strane izvrioca ovog krivinog dela, tako i od strane postupajueg pravosudnog organa po prijavi za isto. Pitanje ove procene zasluuje i namee potrebu posebnog elaborata, tako da nee biti predmet ovog rada.

Osnovni oblik ovog lana ima dva tea oblika ubistvo na podmukao nain i iz niskih pobuda (stav 2), i ubistvo na svirep nain ili iz koristoljublja ili vie lica (stav 3).

Specifikum ovog lana, i ono zbog ega zavreuje najveu panju, je poseban oblik kojim se inkriminie izdavanje nareenja za vreme rata ili oruanog sukoba da u borbi ne sme biti preivelih pripadnika neprijateljskih snaga. Naredba je ovde radnja izvrenja, a sluaju kada bi se odnosila na osnovni oblik ovog krivinog dela, radilo bi se o podstrekivanju na izvrenje krivinog dela.

Zakljuak

Kao funkcionalni deo meunarodne zajednice, Srbija je duna biti solidarna sa njenim progresivnim naelima i principima. Ova solidarnost se oduvek izraavala potovanjem i implemenacijom meunarodnih ugovora i konvencija u sopstveno zakonodavstvo. U skladu sa tim, nae krivino zakonodavstvo je, prilikom kreiranja odredbi krivinomaterijalnog prava, posebu panju posveivalo zatiti osnovnih moralnih i humanih vrednosti i drugih dobara zatienih meunarodnim pravom, a koja su prvenstveno ugroena u ratnim dejstvima.

Krivinim zakonikom Republike Srbije zahvaen je znaajan broj krivinih dela protiv ovenosti i meunarodnog prava. Najvei broj ovih krivinih dela se odnosi na ratne zloine, koji su kao posebna grupa krivinih dela protiv dobara zatienih meunarodnim ugovorima pogodniji za izvoenje dokaza, nego to su to krivina dela iz grupe zloina protiv ovenosti, ili genocida. Zakonska obeleja ovih krivinih dela su preuzeta iz enevskih konvencija iz 1949. i Dopunskih protokola iz 1977. godine, a zbog svog obima nisu svi objekti radnje izvrenja taksativno iskazani u zakonskim opisima tih krivinih dela. Za pravilnije tumaenje i primenu ovih odredbi iz Glave XXXIV Krivinog zakonika, preporuljivo je, pa ak i neophodno, prouiti navedene enevske konvencije i Dopunske protokole.

Krivina dela kojima se ugroavaju ranjenici, bolesnici ili ratnih zarobljenici nala su svoje mesto u Krivinom zakoniku u dva osnovna lana, koja su ujedno i najtea, i nekoliko drugih kojima se dopunjuju objekti radnji izvrenja. Analizom sadraja istih, otvaraju se pitanja koja mogu biti osnov za dalje izuavanje ove materije i eventualno pronalaenje novih funkcionalnijih reenja u pogledu formulacije nekih od njih. Darko Markovic, M.Sc. Criminal law protection of wounded, sick and prisoners of war

in Criminal Code of the Republic of SerbiaA b s t r a c t

A violation of war customs, disregard for the rights of war prisoners and wounded, as well as civilian population, is a problem that has existed since the formation of the first forms of social community, and the international community started dealing with this problem seriously after founding of the International Red Cross and Red Crescent Movement, soon after which appeared the first convention to protect these groups. The most comprehensive codification of these rules was made by congregating four Geneva Conventions for the Protection of War Victims of 1949, and supplemented with two Additional Protocols of 1977. FPRY, which Serbia was a member of, ratified in 1950 the Geneva Conventions of 1949 and in 1978 the Additional Protocols of 1977. Current Criminal code of Republic of Serbia (from 1st January 2006) deals with protection of rights guaranteed by ratified Geneva Conventions and Additional Protocols in Chapter XXXIV Criminal offenses against humanity and other rights guaranteed by international law. In this Criminal Code it is more detailed than it was in the previous Criminal Code of the SFRJ which is completely justified, and necessary, considering the experience from the civil war on the territory of former SFRJ. It is undeniable that the rights guaranteed by the Geneva Conventions and the Additional Protocols are also part of the being of criminal offenses against other rights related to humanity, and their criminal justice protection derives from some other conventions. In this paper, I will be concerning only with criminal offenses from our Criminal Code against wounded, sick and prisoners of war, and all that with purpose of understanding the term and characteristics of these criminal offenses more correctly, considering that theory of criminal offenses against this protected object is in the background giving advantage to genocide and criminal offense against humanity. With article 83 of Additional Protocol I and article 19 of Additional Protocol II, high contracting parties of these protocols and Geneva Conventions from 1949 were obligated to introduce regulations of these international acts to as much of civilian population and armed forces of country. In that sense, with this paper I wish to give a small contribution and help in understanding better the way the same were embedded in Criminal Code of Republic of Serbia.Key words: violation of war customs, Geneva Conventions, wounded, war prisoners,

Criminal law protectionLiteratura:

Ignjatovi Aleksandar, Krivino pravo - opti deo drugo preraeno i dopunjeno izdanje, Privredna akademija, Novi Sad, 2007.

Ignjatovi Aleksandar, Krivino pravo - posebni deo drugo izdanje, Privredna akademija, Novi Sad, 2007.

Ignjatovi Aleksandar/Mitar Kokolj/Aleksandar B. uri , Meunarodno krivino pravo, Pravni fakultet za privredu i pravosue, Novi Sad, 2009.

Joni Vladan, Ratni zarobljenici meunarodno pravni aspekt, Vojna knjiga, Beograd, 2002/03.

Joni Vladan, Trea enevska konvencija Praktina primena i uticaj na protokol I i II, Dosije, Beograd, 2004.

Krivini zakonik Republike Srbije (Sl. glasnik R. Srbije, br. 85/2005, 88/5005 i 107/2005)

Rupert Ticehurst, The Martens Clause and the Laws of Armed Conflict, 30-04-1997 Article, International Review of the Red Cross, No. 317 lanak dostupan na web stranici ICRC - http://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/57jnhy.htm

Stojanovi Zoran, Komentar krivinog zakonika tree dopunjeno izdanje, Slubeni Glasnik, Beograd, 2009.

Stojanovi Zoran, Meunarodno krivino pravo esto dopunjeno izdanje, Pravna knjiga, Beograd, 2008.

enevske konvencije o zatiti rtava rata od 1949. i Dopunski protokoli od 1977., Crveni krst Jugoslavije, Beograd, 1991.

, . 85/2005, 88/2005, 207/2005, 72/09, . 370-393

, . 44/76, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90, 45/90, 54/90

. , , , 2007.

Rupert Ticehurst, The Martens Clause and the Laws of Armed Conflict, 30-04-1997 Article, International Review of the Red Cross, No. 317

, 12. 1949. , . 3

Ibid., . 373.

, . 7/88 . 10/88

, ,

, 2009, . 103.

, , , 2009.

Official Gazette of RS, Nos. 85/2005, 88/2005, 107/2005, 370-393

Official SFRJ Journal, Nos. 44/76, 36/77, 34/84, 74/87, 57/89, 3/90, 38/90, 45/90, 54/90