Koncepcje filozofii przyrody Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Koncepcje filozofii przyrody

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

„Jedynym zagadnieniem, co do którego wszyscy zgadzają się, że powinno być omawiane w wykładzie tej filozoficznej dyscypliny

jest problem: czy filozofia przyrody w ogóle istnieje?”

(M. Heller, Filozofia przyrody, s. 17)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Filozofia przyrody przed powstaniem nauk przyrodniczych

Filozofia rozpoczęła się jako filozofia przyrody (Grecja, VII w. p.n.e.)

Przed powstaniem nauk przyrodniczych (do XVII w.) - spekulatywna filozofia przyrody

Filozofowie przyrody formułowali swoje poglądy na temat podstawowych składników materii, czasu, przestrzeni, dynamiki ruchu i

wszechświata jako całości na podstawie bezpośredniego doświadczenia zmysłowego, opierając się zwykle na pewnych

założeniach metafizycznych.

Zagadnienie arche, problem elementarności…


XVII w. – powstanie nauk przyrodniczych

Galileusz, Newton – podstawy matematycznego przyrodoznawstwa

Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica, 1687

Spektakularne sukcesy nauki (fizyki)

Stąd – zagadnienie istnienia filozofii przyrody po powstaniu nauk przyrodniczych.

Wielość koncepcji – wielość nazw

Philosophy of nature

Natural philosophy

Philosophy of science

Naturphilosophie

Philosophie de la nature

Cosmologia

Philosophia naturalis


Filozofia przyrody jako

nauka „na początku” (Wissenschaft am Anfang)

Filozofia przyrody jako „zasobnik” dla problemów, zagadnień, pojęć z zakresu nauk przyrodniczych – rozważanie problemów,

których nie umiały rozwiązać nauki szczegółowe (np. z powodu braku dostatecznego ich rozwoju); stadium wstępne nauk

Przykłady problemów: zagadnienie budowy ciał materialnych, kwestie dotyczące natury czasu i przestrzeni, dynamiki,

przyczynowości…

Dzięki rozwojowi przyrodoznawstwa, problemy te zostały przejęte przez nauki przyrodnicze

Zadanie filozofii przyrody – podejmowanie zagadnień nie rozważanych jeszcze w ramach przyrodoznawstwa

Filozofia przyrody jako spekulatywna część nauk przyrodniczych, wstęp do poznania przyrody, rozwijanego później przez nauki

szczegółowe


Filozofia przyrody jako filozoficzna refleksja „na marginesie” nauk przyrodniczych”

Rozważania o charakterze filozoficznym podejmowane przez uczonych w związku z uprawianymi przez nich dyscyplinami

empirycznymi

Filozofujący przyrodnicy (np. Albert Einstein, Niels Bohr, Max Planck, David Bohm, Werner Heisenberg, Roger Penrose, Ilya

Prigogine)


Filozofia przyrody jako refleksja nad założeniami nauk przyrodniczych

Cel filozofii przyrody – refleksja nad filozoficznymi założeniami nauk przyrodniczych

Potraktowanie wyników nauk przyrodniczych jako punktu wyjścia dla refleksji filozoficznej – filozoficzna interpretacja teorii

naukowych

Przykłady założeń filozoficznych „niemożliwych do naukowego udowodnienia”

- założenie realnego istnienia świata fizycznego

- założenia: matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności przyrody

Problemy: 1) czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze filozoficznym; 2) jak rozumieć filozoficzne konsekwencje teorii

naukowych


Filozofia przyrody jako filozofia nauk przyrodniczych – philosophy of science

Cel filozofii przyrody – logiczna analiza pojęć, twierdzeń, metod badawczych, sposobów dochodzenia do twierdzeń, sposobów ich

uzasadniania, weryfikowania, falsyfikowania stosowanych w ramach nauk przyrodniczych

Stanowisko głoszone przede wszystkim przez neopozytywistów, którzy zanegowali sensowność uprawiania filozoficznej refleksji

nad światem materialnym: wszystko o przyrodzie mogą powiedzieć nauki przyrodnicze, nie ma więc miejsca na autonomiczną

dyscyplinę filozoficzną badającą naturę rzeczywistości

Filozofia przyrody jako metanauka, badanie teorii przyrodniczych, a nie samej rzeczywistości materialnej

Epistemologia nauk przyrodniczych i metodologia nauk przyrodniczych

Analiza metod stosowanych w naukach przyrodniczych (filozoficzna lub logiczna)


Filozofia przyrody jako synteza lub uogólnienie wyników nauk przyrodniczych

Cel filozofii przyrody – synteza wyników uzyskiwanych przez poszczególne dziedziny przyrodoznawstwa

Sformułowanie ogólnego obraz świata, zaspokojenie ludzkiej potrzeby całościowego spojrzenia na świat materialny

Same nauki przyrodnicze nie mogą stworzyć takiej całościowej wizji Filozofia przyrody jako konieczne i nieodzowne dopełnienie

nauk

Nauki przyrodnicze same mogą dokonywać częściowych syntez czy uogólnień swoich wyników – teorie z pogranicza dwóch, czy

kilku różnych dyscyplin, ogólne schematy pojęciowe lub teorie (np. teoria systemów, podstawowe teorie fizyki)

Jeżeli synteza nie ma być jedynie encyklopedycznym zestawieniem teorii przyrodniczych (w pewnej fazie ich rozwoju), to

potrzebna jest idea przewodnia (np. zaczerpnięta z nauk przyrodniczych, lecz ekstrapolowana na całość przyrody)


Filozofia przyrody jako metafizyka przyrody

Dyscyplina filozoficzna udzielająca odpowiedzi na najważniejsze pytania dotyczące tego, co istnieje

Cel filozofii przyrody – „poznanie natury i właściwości bytów materialnych w świetle naczelnych zasad myślenia” (np. Arystoteles,

św. Tomasz, neotomizm, Whitehead, neotomizm)

Filozoficzne dociekania nad samą przyrodą, a nie nad podstawami i metodami nauk przyrodniczych

Filozofia (metafizyka) przyrody jako niesprowadzalna do innych nauk, mająca własny język, metody i zadania

Tradycyjne ujmowanie filozofii przyrody zakłada arystotelesowskie pojęcie nauki oraz tradycyjny podział nauk według stopni

abstrakcji (abstrakcja fizyczna, matematyczna, metafizyczna)

cel: konstruowanie teorii tłumaczącej najbardziej podstawową strukturę ciał materialnych ożywionych i nieożywionych


Filozofia przyrody jako eko-etyka

Przedmiot filozofii przyrody – przyroda wraz z ludzkimi działaniami nakierowanymi na nią. Działanie to kwalifikuje się bądź

aprobująco, bądź dezaprobująco, tworząc w ten sposób normatywne orientacje, kształtujące stosunek człowieka do przyrody.

Tego typu refleksja wydaje się potrzebna zwłaszcza w dobie kryzysu ekologicznego. Stąd bierze się zainteresowanie

problematyką typową dla filozofii przyrody i podejmowanie takiego określenia przyrody i miejsca w niej człowieka, aby stanowiło

to uzasadnienie dla powinności chronienia środowiska naturalnego

Cel „praktycznej filozofii przyrody” – znalezienie uzasadnień dla konieczności ochrony przyrody

Włączenie w obręb filozofii przyrody świat wartości i norm moralnych – badanie tego, co jest istotne ze względu na relacje między

człowiekiem a przyrodą (etyka ekologiczna)


Filozofia przyrody jako filozofia w nauce

Cel filozofii przyrody – wykrywanie i analizowanie autentycznie filozoficznych zagadnień uwikłanych w problematykę naukową

przy użyciu współczesnych narzędzi logicznych i metodologicznych

Nauki szczegółowe są przesiąknięte treściami filozoficznymi (szereg problemów, tradycyjnie określanych jako filozoficzne, jest

uwikłanych w teorie empiryczne)–

Wpływ idei filozoficznych na powstawanie i ewolucję teorii naukowych [problem: kontekst uzasadnienia a kontekst odkrycia]–

Poszukiwanie filozoficznych zagadnień uwikłanych w teorie empiryczne [czas, przestrzeń, przyczynowość, determinizm]–

Badanie filozoficznych założeń leżących u podstaw teorii empirycznych [założenie matematyczności, idealizowalności, elementarności i jedności przyrody]–

Poszukiwanie ontologii, którą zakłada matematyczny formalizm danej teorii fizycznej

Zatarcie różnic miedzy zagadnieniami typowymi dla filozofii przyrody a filozofią przyrodoznawstwa

Program filozofii w nauce wyrasta z praktyki badawczej uczonych, którzy odkrywają w swej pracy zagadnienia filozoficzne

wykraczające poza przedmiot i metody poszczególnych nauk


Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze

Przedmiot filozofii przyrody = przyroda

Przedmiot filozofii przyrody jest taki sam jak nauk przyrodniczych, odmienne są metody badań

Nauki przyrodnicze – obserwacja, eksperyment, pomiar, formułowanie hipotez, tworzenie teorii, matematyczny opis zjawisk

Filozofia przyrody – refleksja filozoficzna

Filozofia przyrody ożywionej/nieożywionej

Różne (i niejednolite) sposoby klasyfikacji filozofii przyrody


Od autonomicznej filozofii przyrody do filozofii w kontekście nauki

Filozofia przyrody nie została wyeliminowana przez nauki przyrodnicze

Kres autonomicznej filozofii przyrody

Filozofia przyrody nie może ignorować:

1. wyników nauk przyrodniczych

2. podstawowych reguł metodologicznych wypracowanych przez współczesną filozofię nauki

3. historii filozofii i historii nauki


Filozofia a nauka normalna

Uczony może uprawiać naukę nie interesując się filozofią.

Filozoficzne przekonania uczonych charakteryzują się różnorodnością.

Fizyk posługujący się mechaniką kwantową może, zależnie od okoliczności, przyjmować raz taką, innym razem inną interpretację

tej teorii.

Filozoficzne przekonania uczonych ulegają ewolucji (Heisenberg – od pozytywizmu do platonizmu, Einstein – od pozytywizmu do

panteizmu).

W okresie nauki normalnej „filozofii należy unikać”:

„Niestawianie zasadniczych problemów stanowi warunek możliwości fizyki”.

C. F. von Wiezsäcker, Filozofia grecka i fizyka współczesna)


Filozofia a rewolucje naukowe

W okresie rewolucji naukowych filozofia jest niezbędna.

„Kiedy rodzą się fundamentalnie nowe pojęcia, uczony musi filozofować, musi stawiać przynajmniej niektóre z tych pytań, których

w okresach normalnych należy unikać. Wielkie rewolucje naukowe naszego stulecia są związane z powstaniem teorii

względności i teorii kwantów; ludzie, tacy jak Einstein, Planck, Bohr, Heisenberg i inni uprawiali prawdziwą filozofię”.

(C. F. von Wiezsäcker, Jedność przyrody)


Filozoficzne założenia uczonych

Założenia czynione przez uczonych ≠ założenia teorii.

Pozytywna rola założeń filozoficznych w pracy uczonych (heurystyczna i uzasadniająca).

Kopernik, Kepler, Galileusz – założenie metafizyki pitagorejsko-platońskiej.

Heisenberg – założenie pozytywizmu.

Einstein – założenie prostoty praw przyrody.


Założenia filozoficzne jako przeszkoda epistemologiczna

Leibniz odrzucał atomizm na podstawie a priori przyjętych zasad metafizycznych – zasady identyczności, nierozróżnialnych,

zasady racji dostatecznej i prawa ciągłości.

Berkeley odrzucał atomizm ze stanowiska metafizycznego idealizmu subiektywnego (esse est percipi).

Macha krytyka atomizmu miała również (głównie) charakter filozoficzny

Einstein – wprowadzenie stałej kosmologicznej jako „największa pomyłka w życiu”.


Zagadnienie filozoficznych założeń nauki


Czy teorie naukowe mają założenia o charakterze

filozoficznym?

tak

założenia:

matematyczności

idealizowalności

jedności

elementarności (Heller)

nie

Tezy filozoficzne nie są racjami logicznymi ani

konsekwencjami logicznymi twierdzeń naukowych

(Woleński)

Konsekwencje interpretacyjne

Tezy filozoficzne nie są konsekwencjami logicznymi twierdzeń naukowych.

Twierdzenia naukowe należy poddać odpowiedniej filozoficznej interpretacji, polegającej na przyporządkowaniu formułom

zaczerpniętym z nauk przyrodniczych terminów filozoficznych.

Przykład : zasada nieoznaczoności Heisenberga a indeterminizm


Empiryczne modele doktryn filozoficznych

Jeżeli jakiejś teorii naukowej uda się urzeczywistnić pewien program filozoficzny to dana teoria empiryczna jest modelem danej

koncepcji filozoficznej.

Przykłady:

Mechanika Newtona jest fizycznym modelem filozoficznej doktryny absolutnego czasu, ale nie jest fizycznym modelem

filozoficznej doktryny absolutnej przestrzeni.

Ogólna teoria względności jest fizycznym modelem czasoprzestrzeni częściowo relacyjnej, a częściowo absolutnej.


Filozoficzne interpretacje teorii naukowych

Współczesne teorie empiryczne dopuszczają wiele filozoficznych interpretacji postulujących różne ontologie.

Mechanika kwantowa

– interpretacja kopenhaska Bohra i Heisenberga

– interpretacja parametrów ukrytych Bohma

– interpretacja całek po trajektoriach Feynmana

– interpretacja wielu światów Everetta

Szczególna teoria względności:

– interpretacja block‑Universe (eternalizm)

– ontologia płynącego czasu (transjentyzm)

Filozoficzna interpretacja teorii empirycznej musi być zgodna z formalizmem teorii i przewidywaniami empirycznymi.


Zagadnienie ontologii teorii przyrodniczych


Ontologia świata przyrody

Antyrealizm:

Teoria naukowa

powinna być

empirycznie adekwatna.

Pytanie o ontologię

jest zbędne.

Interpretacja teorii

empirycznej w ramach

jakiegoś systemu

filozoficznego

(np. Whitehead)

Ontologia w sensie

Quine’a:

Teoria zakłada Istnienie

tylko tych bytów,

których występowanie

wśród zmiennych

kwantyfikacji jest

warunkiem koniecznym

prawdziwości

twierdzeń tej teorii.

Pytania kontrolne

Jaka jest różnica między spekulatywną filozofią przyrody a filozofią przyrody po powstaniu nauk przyrodniczych?

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako „nauki na początku”.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję „na marginesie” nauk przyrodniczych.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako refleksję nad założeniami nauk przyrodniczych.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię nauki.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako syntezę nauk przyrodniczych.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako metafizykę przyrody.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako filozofię w nauce.

Scharakteryzuj koncepcję filozofii przyrody jako eko-etykę.

Czy nauki przyrodnicze mają założenia o charakterze filozoficznym? Przedstaw podstawowe stanowiska.

Co to są konsekwencje interpretacyjne w rozumieniu Woleńskiego?

Co to są empiryczne modele doktryn filozoficznych w ujęciu Hellera?

Jaka jest rola filozofii w nauce w okresach nauki normalnej i rewolucji naukowych w ujęciu Weizsackera?



Literatura

M. Heller, T. Pabjan, Elementy filozofii przyrody, Tarnów 2007

M. Heller, Filozofia przyrody. Zarys historyczny, Kraków 2004

Sekcja Filozofii Przyrody Wydział Filozofii Chrześcijańskiej UKSW http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/

Sekcja Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych Polskiego Towarzystwa Filozoficznego

http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/

Strona konferencji „Filozofia przyrody współcześnie”

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%20przyrody.htm

A. Lemańska, Filozofia przyrody a nauki przyrodnicze, Warszawa 1998

Z. Hajduk, Filozofia przyrody. Filozofia przyrodoznawstwa. Metakosmologia, Lublin 2004

M. Tempczyk, Ontologia świata przyrody, Kraków 2005

A. Łukasik, Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i

współczesnej a problem elementarności, Wyd. UMCS, Lublin 2006

http://www.sfp.wfch.uksw.edu.pl/

http://www.filozofiaprzyrody.org.pl/

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik/Konferencja%20Filozofia%20przyrody.htm

Documents

Koncepcje filozofii przyrody Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania