Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Podstawowe pojęcia i zagadnienia

ontologii

Andrzej Łukasik

Zakład Ontologii i Teorii Poznania

Instytut Filozofii UMCS

http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik

www.filozofia.umcs.lublin.pl

„Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone są przez różne cechy — np. barwy, kształty,

dyspozycje — i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być

jest „byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy i relacje nazywane są bytami. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty

lub momenty: to czym […] on jest — a więc jego istotę, jego „co” […], uposażenie treściowe […], jego esencję — oraz moment,

który polega na tym, że byt jest — jego istnienie, egzystencję. Gdy pewien byt jest taki a taki — np. jeśli pewna rzecz jest

czerwona albo pewna geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna — mamy do czynienia z pewnym

stanem rzeczy […]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki”.

(J. M. Bocheński, Współczesne metody myślenia 13)

www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles wyróżnił 10 kategorii (sposobów orzekania o bycie):

substancja (rzecz) i 9 sposobów orzekania o niej:jakośćilośćrelacjaczasmiejscepołożeniedziałanieposiadaniedoznawanie


Przedmiot

przedmiot (łac. objectum) – coś, cokolwiek, co jest jakieś, tzn. ma przynajmniej jedną cechę: „x jest przedmiotem” = „x jest jakieś”

termin najogólniejszy, zatem niemożliwy do zdefiniowania per genus proximum et differentiam specificam

przedmioty istniejące (rzeczywiste) / nieistniejące (pomyślane, intencjonalne, fikcyjne np. pegaz)

realne / idealne (np. punkt, liczba)

konkretne / abstrakcyjne

faktycznie istniejące / możliwe

materialne / niematerialne (duchowe lub idealne).


Egzystencja i nieegzystencjalna interpretacja przedmiotu

interpretacja egzystencjalna: jeżeli coś jest jakieś, to (w pewien sposób) istnieje – jakościowe uposażenie przedmiotu jest

związane z jakimś sposobem jego istnienia

interpretacja nieegzystencjalna: stąd, że coś jest jakieś nie wynika, że istnieje: „treść przedmiotu pomyślanego nie musi być

związana z istnieniem, a treść przedmiotu ujętego poznawczo (np. w spostrzeżeniu zmysłowym) może być zawsze od istnienia

odseparowana”

(Hempoliński, Filozofia współczesna 63)


Byt

gr. to on (od einai – być) – to, co jest, łac. ens (od esse – być, istnieć)

ujęcie dystrybutywne – jakikolwiek przedmiot, byty rzeczywiste (istniejące lub możliwe) / pomyślane

ujęcie kolektywne – ogół przedmiotów, rzeczywistość, wszystko

ujęcie egzystencjalne – jest, istnieje

metafizyka klasyczna (tomizm): byt jako pojęcie transcendentalne, kategorialnie niezdeterminowane (beztreściowe): byt

realny/myślny (logiczny), bezwzględny (absolutny)/względny (pochodny), substancjalny/przypadłościowy (akcydens),

aktualny/potencjalny, konieczny/przygodny, prosty/złożony, zupełny/niezupełny

fenomenologia: byt 1) absolutny, 2) idealny, 3) realny, 4) intencjonalny


Rzecz

podstawowa kategoria przedmiotów (bytów), które charakteryzuje:

autonomia bytowa (w przeciwieństwie do cech)

jednostkowość (w przeciwieństwie do uniwersaliów)

konkretność (nie abstrakcyjność)

zupełność charakterystyki (brak miejsc niedookreślenia, jak np. w dziele sztuki)


Arystoteles: substancja pierwsza (byt jednostkowy)

rzecz odróżnia się od własności, relacji, stanów rzeczy, zdarzeń, procesów

dyskutowane problemy: jak własności przysługują rzeczom?, co jest podłożem własności (hypokeimenon)?, czy rzeczy są w

pełni autonomiczne

Kartezjusz: res extensa (rzecz rozciągła = ciało), res cogitans (rzecz myśląca = dusza, umysł)

Kant: Dinge an sich (rzecz sama w sobie) – niepoznawalna, transcendentna wobec umysłu podmiotu poznającego rzeczywistość

Kotarbiński: reizm – wszelki przedmiot jest rzeczą (jedynym składnikiem rzeczywistości są rzeczy, nie istnieją cechy, stosunki,

relacje, abstrakty…)


Substancja

(gr. ousia, łac. substantia)

przedmiot bytowo autonomiczny:

„[…] to, co istnieje przed wszystkim innym i co nie jest własnością niczego, lecz po prostu istnieje”.

(Arystoteles, Metafizyka 1028a)

Znaczenia terminu „substancja”

substancja pierwsza (indywiduum, np. konkretny człowiek)

wszelki przedmiot zdolny do autonomicznego istnienia

substrat (gr. hypokeimenon) – podłoże cech (akcydensów)

substancja druga (istota rzeczy — natura gatunkowa), istota rzeczy


Arystoteles o substancji

Substancją” nazywamy […] ciała proste, takie jak ziemia, ogień, woda i wszystko tego rodzaju, w ogóle ciała oraz rzeczy z nich

złożone, zarówno zwierzęta, jak i istoty boskie, a także części ciał. Wszystkie te rzeczy nazywają się substancją, ponieważ nie są

orzekane o przedmiocie, lecz wszystko inne jest orzekane o nich. Substancją w najściślejszym, najbardziej pierwotnym i

najwyższym stopniu jest tym, co ani nie może być orzekane o podmiocie, ani nie może znajdować się w podmiocie, ma przykład

poszczególny człowiek czy poszczególny koń” .

(Arystoteles, Kategorie 2a-b)


Cecha

cechy — niesamoistne elementy rzeczy, w przeciwieństwie do substancji

istnienie barw, kształtów polega na tym, że przysługują substancjom

wewnętrzne (absolutne) i zewnętrzne (relacyjne)

atrybuty (istotnie i konieczne) i akcydensy (przypadkowe)

obiektywne i subiektywne

pierwotne i wtórne

ilościowe i jakościowe

spór o uniwersalia (przedmiot pojęć ogólnych): realizm powszechnikowy (skrajny – Platon i umiarkowany – Arystoteles) a

konceptualizm i nominalizm


Jest

Główne znaczenia słowa „jest”:

1. przynależność indywiduum do zbioru (np. Sokrates jest człowiekiem)

2. stosunek inkluzji (np. Człowiek jest ssakiem)

3. stosunek identyczności (np. Gwiazda poranna jest Gwiazdą wieczorną)

4. istnienie czegoś – „jest egzystencjalne” (np. Jest wielu filozofów w Polsce)

„jest” pełni funkcję łącznika w zdaniu podmiotowo-orzecznikowym, ale również wyraża istnienie czegoś („jest” egzystencjalne)


Istnienie

istnienie - „jest” egzystencjalne

„Jaka jest różnica między pojęciem przedmiotu A i pojęciem istniejącego przedmiotu A? W jakiej relacji pozostają więc do siebie

wyrażenia” ‘A jest przedmiotem’ i ‘A istnieje’”?

(M. Hempoliński, Filozofia współczesna 71)


Istnienie i istota

Czy istnienie jest cechą przedmiotu?

istnienie jako szczególna własność przedmiotu: przedmiot X istnieje, jeśli oprócz własności w1, w2, … ma własność E (istnienia)

Co musi się dołączyć do natury przedmiotu X, aby X istniał?

Hume, Kant: nie można utworzyć osobnego pojęcia istnienia, „istnieje” nie jest predykatem (Kant: sto talarów rzeczywistych i sto

możliwych nie różnią się niczym, tj. żadną cechą)

istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu


Konteksty istnienia

istnienie nie jest cechą immanentną przedmiotu – jego istnienie może być określone w pewnym kontekście ontycznym

konteksty istnienia – jeden czy wiele sposobów istnienia?

myślenie potoczne, materializm, nauki przyrodnicze: kontekst istnienia – czas i przestrzeń, prawidłowości i oddziaływania

kauzalne

subiektywizm: świadomość, tzn. o istnieniu czegokolwiek można mówić jedynie w związku z świadomością

podstawowy i niepodstawowe sposoby istnienia


Kryteria istnienia

Czy różne przedmioty mogą istnieć w różny sposób? W jaki sposób stwierdzić istnienie przedmiotu X?

1. Obserwacja zewnętrzna (przedmioty czasowe i przestrzenne).

2. Introspekcja (stany i treści świadomości).

3. Wnioskowanie redukcyjne o obiektach nieobrewowalnych na podstawie obiektów obserwowalnych (o przyczynach ze

skutków).

4. Konstruowanie obiektów w naukach empirycznych (np. obiekty teoretyczne fizyki).

5. Konstruowanie obiektów w naukach formalnych.

6. Dedukowanie zdań o istnieniu obiektów w teoriach naukowych.

7. Konstruowanie obiektów fikcyjnych.


X istnieje, to znaczy istnieje…

1. W przestrzeni [np. Tatry]

2. W czasie [muzyka]

3. W czasie i przestrzeni [obiekt fizyczny]

4. W świadomości indywidualnej [akt psychiczny i jego treść]

5. W świadomości społecznej [naród]

6. W językach teorii naukowych [elektron, kwadrat]

7. W językach utworów literackich [Hamlet]

…


Sposoby istnienia

1. Istnienie realne (rzeczywiste, obiektywne) – nierealne (pozorne, subiektywne)

2. Istnienie aktualne – możliwe

3. Istnienie konieczne – przypadkowe

4. Istnienie materialne – duchowe

5. Istnienie idealne…


Zagadnienie substancji świata


natura rzeczywistości

monizm

(materia lub duch)

materializm spirytualizm

dualizm

(materia i duch)

pluralizm

(materia, duch, idee)



natura rzeczywistości

materializm

skrajny umiarkowany

idealizm

umiarkowany skrajny



Spór o istnienie Boga

teizm ateizm

Zagadnienie istnienia powszechników


zagadnienie istnienia uniwersaliów

(przedmiotów pojęć ogólnych)

nominalizm

skrajnyumiarkowany

(konceptualizm)

realizm

(powszechnikowy / pojęciowy)

umiarkowany skrajny

Zagadnienie istnienia świata transcendentnego


zagadnienie istnienia świata

transcendentnego wobec świadomości

metafizyczny idealizm

subiektywny

immanentny transcendentalny

metafizyczny realizm

naiwny krytyczny

Zjawisko i istota rzeczy


zjawisko i istota

fenomenalizm

obiektywny subiektywny

esencjalizm

naukowy spekulatywny

Kategoria ontologiczna podstawowych przedmiotów


kategorie obiektów podstawowych

reizm

dualizm pansomatryzm

ewentyzm (procesualizm) atybutywizm

obiektywny subiektywny

relacjonim

Zagadnienie zmian w świecie


zagadnienie realności zmian

wariabilizm (transjentyzm)permanentyzm

(eternalizm)

zagadnienie przyczynowości

determinizm indeterminizm

zagadnienie celowości

kauzalizm teleologia

Stosunek wyższych systemów do niższych


stosunek układów wyższych do niższych

redukcjonizm

prymitywny wyrafinowany

antyredukcjonizm

Czasoprzestrzeń a materia


stosunek czasu i przestrzeni (czasoprzestrzeni) do materii

absolutyzm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie

od materii – Newton)

relacjonizm (czas i przestrzeń są systemami relacji

między rzeczami – Leibniz)

Status ontyczny czasu i przestrzeni


status ontyczny czasu i przestrzeni

obiektywizm (czas i przestrzeń istnieją niezależnie

od świadomości)

subiektywizm (czas i przestrzeń są apriorycznymi

formami zmysłów)

Pytania kontrolne

Zdefiniuj następujące pojęcia: przedmiot, rzecz, substancja, byt, cecha.

Co to są konteksty istnienia?

Wymień podstawowe kryteria istnienia.

Omów różne sposoby istnienia.

Wyjaśnij pojęcia: monizm, dualizm, pluralizm, materializm, idealizm.

Na czym polega spór o uniwersalia?

Na czym polega spór idealizmu metafizycznego z metafizycznym realizmem?



Literatura

K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka

Z. Cackowski, Zasadnicze zagadnienia filozofii

T. Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach

M. Hempoliński (red.), Ontologia. Antologia tekstów filozoficznych

M. Hempoliński, Filozofia współczesna. Wprowadzenie do zagadnień i kierunków

W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia

T. Kotarbiński, Ontologia, [w:] Ontologia, teoria poznania i metodologia nauk, s. 101-232

Documents

Podstawowe pojęcia i zagadnienia ontologii Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania