Koncepcja

pracy Fundacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie

i wytyczne planowanej wystawy stałej

Wprowadzenie

1. Misja Fundacji

- pamięć wypędzeń — potępienie wypędzeń — pogłębianie pojednania i

porozumienia

- różnorodność perspektyw jako wkład w porozumienie europejskie i kulturę

pamięci

2. Temat: Migracje przymusowe w historii niemieckiej i europejskiej

- przesiedlenia, ewakuacje, ucieczka i wypędzenie Niemców

- kontekst narodowo-socjalistycznej polityki ekspansji, eksterminacji i przestrzeni

życiowej

- wymiar europejski

- wypędzenia i ludobójstwo motywowane polityką etniczną

3. Profil, lokalizacja, grupy docelowe i misja edukacyjna

4. Centrum dokumentacji i informacji

5. Perspektywy

strona 2

Wytyczne wystawy stałej

Prolog; zarys geograficzny

1) Zasada jednolitego etnicznie państwa narodowego i rozpad imperiów

wielonarodowych wraz z zakończeniem I Wojny Światowej

2) Większości i mniejszości w okresie międzywojennym

3) „Volksgemeinschaft“ („wspólnota narodowa”), antysemityzm i

„przestrzeń życiowa na wschodzie“: Główne elementy narodowego

socjalizmu

4) II Wojna Światowa

- terror okupacyjny, przymusowa migracja i ludobójstwo jako elementy

totalitaryzmu narodowo-socjalistycznego

- „reżim etniczny“ stalinowskiego Związku Radzieckiego

- ewakuacja i ucieczka niemieckiej ludności cywilnej

5) Wypędzenie Niemców i nowy ład europejski

- droga ku Konferencji Poczdamskiej

- „dzikie wypędzenia“

- wysiedlenia przymusowe

- deportacja, internowanie i wypędzenie w Europie Południowo-Wschodniej

6) Uchodźcy i wypędzeni w Niemczech i Europie po roku 1945:

strategie, konflikty i sukcesy procesów integracyjnych

- doświadczenia po przybyciu na miejsce

- pomiędzy integracją a asymilacją: uchodźcy i wypędzeni

w obydwu państwach podzielonych Niemiec

- inicjatywy pojednania

7) Po roku 1989: na drodze ku europejskiej kulturze pamięci?

strona 3

Wprowadzenie

Historia Europejczyków nacechowana była przez długi okres XX w. próbami

ujednolicenia narodowego, wojnami, reżimami autorytarnymi i dyktaturami

totalitarnymi. Obok innych form zorganizowanej przemocy prowadziło to do

masowych wypędzeń i ludobójstw. Zwłaszcza narodowy socjalizm i stalinizm

wywołały cierpienia milionów ludzi i zbudowały głębokie okopy między narodami

europejskimi. Stawia to również późniejsze pokolenia wobec zadania przejęcia

odpowiedzialności za tę część europejskiej historii i sumiennego rozliczenia się z

nią. Tak w naukowym, jak i międzyludzkim, powodowanym wzajemnym

porozumieniem dialogu europejskich sąsiadów chodzi o zbadanie i zanalizowanie

narodowych obrazów historii, o wyczulenie na wspólne wspomnienia i pamięć i w o

przyczynienie się ten sposób do pojednania i partnerstwa w Europie.

Fundacja Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie tematyzowała będzie los milionów

uchodźców i wypędzonych, którzy z powodu wojen, konfliktów narodowych i

dyktatur w ciągu XX w. w Europie utracili swą ojczyznę i doświadczyli okropności w

wymiarze fizycznym i duchowym. Około 14 milionów Niemców musiało w trakcie i

pod koniec II Wojny Światowej oraz w latach powojennych opuścić swe rodzinne

strony w dawnych pruskich prowincjach wschodnich oraz na obszarach osadnictwa

w Europie Środkowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej. Zostali oni stamtąd

wypędzeni w konsekwencji polityki narodowego socjalizmu, jego zbrodni i

wywołanej przezeń i prowadzonej w okrutny sposób wojny. W podzielonych

powojennych Niemczech musieli oni budować swą egzystencję od zera i często przy

braku solidarności ze strony miejscowej ludności; w radzieckiej strefie okupacyjnej

i w NRD starano się objąć ich los tabu. Fundacja pragnie oddać cześć temu, że nie

zważając na te przeszkody uchodźcy i wypędzeni z powodzeniem zintegrowali się

ze społeczeństwami obydwu istniejących do 1990 r. państw niemieckich a także ich

zasługom w budowie tych państw i gotowości do porozumienia.

Praca Fundacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie poświęcona jest tej właśnie

tragedii ucieczki i wypędzenia oraz wspomnieniom i pamięci o tych wydarzeniach.

Fundacja chce przyczynić się do tego, by wypędzenia były zawsze i wszędzie

potępiane jako instrument przemocy politycznej i naruszenie praw człowieka.

strona 4

Swą ustawową misję, „utrzymywanie pamięci o ucieczkach i wypędzeniach w XX w.

w kontekście historycznym II Wojny Światowej oraz narodowo-socjalistycznej

ekspansji i polityki eksterminacji i ich następstw”, Fundacja realizuje poprzez

powiązania swej pracy z instytucjami naukowymi, muzeami historycznymi i

miejscami pamięci, organizacjami wypędzonych oraz projektami obywatelskimi i

instytucjami obrony praw człowieka w kraju i zagranicą. Fundacja Ucieczka,

Wypędzenie, Pojednanie prowadzić będzie swą pracę w formie ponadgranicznej

wymiany i dialogu kierując się przy tym wypowiedzią polskiego intelektualisty Jana

Józefa Lipskiego: „Musimy powiedzieć sobie wszystko, pod warunkiem że każdy

będzie mówił o winach własnych. Bez tego ciężar przeszłości nie pozwoli wyjść nam

we wspólną przyszłość.“ (1985). Ze świadomości tej wynika, jak stwierdziła to w

swym przemówieniu 18 września 2006 r. kanclerz federalna Angela Merkel, ów

„duch pojednania, bez którego nie jest możliwe właściwe, godne upamiętnienie

także doświadczonych cierpień ucieczki i wypędzenia i bez którego nie byłaby

przede wszystkim możliwa wspólna przyszłość w pokojowej Europie.”

Niemcy są świadomi swej odpowiedzialności za zbrodnie narodowo-socjalistycznego

reżimu bezprawia: utworzenie systemu obozów koncentracyjnych i obozów

zagłady, wymordowanie sześciu milionów Żydów, około pół miliona Sinti i Romów,

wiele milionów ofiar wśród ludności cywilnej Polski, Ukrainy, Białorusi i Rosji,

okrutny terror okupacyjny, śmierć głodowa milionów radzieckich jeńców wojennych

oraz stworzenie systemu pracy przymusowej. Stosunki obydwu państw niemieckich

z ich wschodnimi sąsiadami były następnie mocno obciążone przez całe

dziesięciolecia, na Zachodzie sytuacją wywołaną przez Zimną Wojnę, na Wschodzie

przez zarządzoną „socjalistyczną przyjaźń narodów”.

Konfrontacja z najciemniejszą częścią historii Niemiec XX w. i upamiętnienie ofiar

stanowią więc trwałe zadanie o znaczeniu ogólnopaństwowym i ogólnospołecznym.

Zaktualizowana w roku 2008 „Federalna koncepcja miejsc pamięci” służy tej

sprawie w szczególny sposób i podkreśla, że podstawą wszelkiej pamięci jest

znajomość faktów historycznych i ich naukowe zbadanie. Fundacja Ucieczka,

Wypędzenie, Pojednanie czuje się zobowiązana wobec tej idei, przeciwstawiającej

się próbom interpretacji kompensacyjnej oraz każdemu umniejszaniu rozmiaru

zbrodni narodowego socjalizmu.

W odniesieniu do wypędzeń w XX w. należy stwierdzić: bezprawie prowadziło w

historii często do nowego bezprawia, wcześniejsze bezprawie nie stwarza jednak,

mimo swego ogromu, uzasadnienia prawnego i moralnego dla nowego bezprawia.

Dotyczy to również i właśnie wypędzeń Niemców mających miejsce po roku 1945 w

strona 5

Europie Wschodniej. Odpowiedzialność Niemców za zbrodniczą politykę nazistów

nie ulega jednak w rezultacie tego stwierdzenia relatywizacji.

W perspektywie europejskiej Fundacja upamiętnia miliony ludzi, którzy od lat

trzydziestych XX w. byli ofiarami nacechowanej samowolą totalitarnej dyktatury

stalinowskiej. Praca przymusowa, deportacje, łagry, śmierć głodowa i masowe

mordy stanowiły konstytutywny element stalinowskiego terroru. Do największych

masowych zbrodni należał „Wielki Terror”, wielki głód na Ukrainie, tzw. Hołodomor

oraz deportacje poszczególnych grup etnicznych lub społecznych w ramach Związku

Radzieckiego.

Konfrontacja z przeszłością w ramach europejskich i z poszanowaniem innego

punktu widzenia stanowi przyczynek do pojednania i porozumienia. Dzięki swej

pracy Fundacja Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie współdziałać będzie na rzecz

pokojowej i wspólnej przyszłości w Europie.

strona 6

1. Misja Fundacji

Pamięć wypędzeń — potępienie wypędzeń — pogłębianie pojednania i porozumienia

Ludzie w Europie, którzy w trakcie II Wojny Światowej utracili swą ojczyznę a

często również życie, powrócili w ostatnich latach w następstwie prowadzonych od

1991 r. czystek etnicznych na Bałkanach z większą siłą do świadomości społecznej.

Ucieczka i wypędzenie około 14 milionów Niemców1 i utrata znacznej części

terytorium państwa stanowią jedne z najcięższych doświadczeń historycznych w

dziejach Niemiec, wymknęły się jednak na długo z centrum uwagi pamięci. „Ta

katastrofa” jest, by ująć to słowami takiego autora jak Karl Schlögel, ważnym

rozdziałem historii Niemiec i „musi zająć w narodowej pamięci główne miejsce”

(2003). W 1945 r. przepadły również „duchowe krajobrazy” (Horst Bienek), bez

których obraz Niemiec przez wiele stuleci byłby tak samo niepełny, jak bez

Frankonii czy Meklemburgii. Historyczne niemieckie prowincje wschodnie zostały w

wyniku polityki narodowo-socjalistycznej utracone. Nigdzie jednak nie zostało

napisane, jak stwierdził Günter Grass, że tym samym „w zapomnienie popaść ma

również substancja kulturowa tych prowincji i miast”. Historia ucieczki i

wypędzenia oraz dziedzictwo kulturowe dotkniętych tymi zjawiskami obszarów

stanowią obszar tożsamości narodowej i wspólnej kultury pamięci Niemiec.

Rząd Federalny uchwalił 19 marca 2008 r. koncepcję podstawową centrum wystaw,

dokumentacji i informacji w Berlinie zajmującego się tematyką ucieczki, wypędzeń

i migracji przymusowych w XX w. Nowa instytucja ma następnie przyczynić się w

duchu pojednania i ciągłości polityki porozumienia Republiki Federalnej Niemiec do

„pamięci o bezprawiu wypędzeń i potępienia wypędzeń na zawsze” poprzez

naukową dokumentację historii czystek etnicznych. Ucieczka i wypędzenie

Niemców stanową główny akcent pracy Fundacji.

Na podstawie uchwały rządu, wraz z wejściem w życie Ustawy o powołaniu

„Fundacji Niemieckie Muzeum Historyczne” w dniu 30 grudnia 2008 r. powołano

niesamodzielną fundację pod nazwą „Fundacja Ucieczka, Wypędzenie,

Pojednanie”, której podmiotem prowadzącym jest Niemieckie Muzeum Historyczne

(DHM) w Berlinie. Oprócz ukonstytuowania jej gremiów w 2009 r. i ich poszerzeniu

1 Wszystkie wymieniane tu liczby stanowią wartości szacunkowe, uwzględniające najnowszą literaturę i wciąż jednak w różny sposób oceniane w badaniach. Dane liczbowe pochodzą z reguły z Leksykonu wypędzeń. Deportacja, wysiedlenie przymusowe i czystki etniczne w Europie XX w., redakcja Detlef Brandes, Holm Sundhaussen, Stefan Troebst we współpracy z Kristiną Kaiserovą i Krzysztofem Ruchniewiczem, Wiedeń, Kolonia, Weimar 2010 (Lexikon der Vertreibungen. Deportation, Zwangsaussiedlung und ethnische Säuberung im Europa des 20. Jahrhunderts).

strona 7

nową ustawą z 19 czerwca 2010 r., powołano zespół organizacyjny. Po

odremontowaniu budynku Deutschlandhaus w pobliżu dawnego dworca Anhalter

Bahnhof w Berlinie ma powstać tam Centrum Wystaw, Informacji i Dokumentacji.

Różnorodność perspektyw jako wkład w porozumienie europejskie i kulturę pamięci

„Wspólne rozliczenie się z historią stanowi wielopostaciowe wyzwanie”, stwierdza

się w raporcie Rządu Federalnego o wspieraniu kultury zgodnie z § 96 Federalnej

Ustawy o Wypędzonych z grudnia 2009 r.: „My, Niemcy, konfrontujemy się tak

samo jak nasi europejscy sąsiedzi z narodowym socjalizmem i totalitaryzmem, II

Wojną Światową, ucieczką, wypędzeniem i przymusowym wysiedleniem. Odbywa

się to w coraz większym stopniu również na płaszczyźnie ponadnarodowej i rozwija

tym samym nowe społeczne, polityczne i naukowe znaczenie” w ramach procesu

integracji europejskiej.

Edukacja, która ma na celu pojednanie, zakłada gotowość woli zrozumienia działań

ludzi w ich wielowarstwowości i dynamice. Działanie na rzecz pojednania nie może

zadowolić się odrzuceniem minionych wydarzeń. Powinno zadawać pytanie o

przyczyny i wyrażać gotowość poddawania w wątpliwość własnej perspektywy oraz

być przekonanym o nieodzowności stosunków opartych na dialogu.

Przez długi czas skonfliktowani narodowi narratorzy pamięci kształtowali ogląd

przeszłości Europy. Różne sposoby postrzegania, ale przede wszystkim różne

doświadczenia historyczne prowadziły i prowadzą do tego, że interpretacje historii

stają się często przedmiotem sporów i politycznej instrumentalizacji. Dlatego w

przypadku migracji przymusowych szczególnie ważne jest obranie koncepcji

różnorodności perspektyw w celu zaprezentowania rozbieżnych obrazów historii,

zbadania ich konstrukcji i udokumentowania ich procesowości. Przedstawienie

różnych horyzontów doświadczeń i wzorów wyjaśnień, które istnieją zarówno

między państwami europejskimi jak i wewnątrz ich społeczeństw, umożliwia

rozważenie wydarzeń z różnych punktów widzenia i ukształtowania na tej

podstawie własnego sądu. Związana z tym refleksja dyskusji na płaszczyźnie

narodowej, dwustronnej i transnarodowej w wymiarze europejskim dotyczącej

czystek etnicznych i wypędzeń może ze swej strony przyczynić się do

porozumienia.

strona 8

2. Temat: Migracje przymusowe w historii niemieckiej i europejskiej

Przesiedlenia, ewakuacje, ucieczka i wypędzenie Niemców

Przyjęta w Niemczech para terminów „ucieczka i wypędzenie” dotyczy bardzo

różnych historycznie procesów: Niemcy i inne niemieckojęzyczne mniejszości z

krajów bałtyckich zostały po narzuconych przez narodowo-socjalistyczne państwo

przesiedleniach wynikających z paktu Hitler-Stalin (Ribbentrop-Mołotow) z 1939 r.

osiedlone w większości w zaanektowanej i okupowanej Polsce a dopiero pod koniec

wojny stały się uchodźcami; dużą część Niemców rosyjskich Stalin polecił

natychmiast po agresji Niemiec w 1941 r. deportować na Syberię i do środkowej

Azji. Tym samym część mniejszości niemieckich znajdujących się poza ówczesnym

obszarem Rzeszy musiała opuścić swe ojczyste strony już podczas II Wojny

Światowej.

Setki tysięcy Niemców ewakuowano od października 1944 r. ze wschodnich terenów

Niemiec, ze Słowacji, Chorwacji, czy też północnego Siedmiogrodu. Z Prus

Wschodnich, Pomorza, Wschodniej Brandenburgii i Śląska uciekły przed Armią

Czerwoną na przełomie 1944/45 r. miliony cywili, często w następstwie

spóźnionych rozkazów opuszczenia tych obszarów przez władze narodowo-

socjalistyczne trafiali oni na obszar działań wojennych. Ci, którzy pozostali,

deportowani byli często do prac przymusowych w Związku Radzieckim lub tracili w

okresie między zakończeniem wojny a Konferencją Poczdamską swą ojczyznę w

wyniku „dzikich wypędzeń”. Los ten dotknął na terenie Czechosłowacji i na

obszarach włączonych do Polski około miliona ludzi. „Dzikie wypędzenia” nie miały

podstawy w traktatach i prowadzone były spontanicznie, chociaż często były one

sterowane i przeprowadzane bezwzględnie przez oddziały wojska, nowo

ustanowione jednostki policji lub milicje rewolucyjne. Później, na podstawie

Protokołu Poczdamskiego nastąpiły zorganizowane wysiedlenia przymusowe osób

pozostałych w ich ojczystych stronach.

Dla mniejszości niemieckich w Czechosłowacji, Polsce, Jugosławii, na Węgrzech lub

w Rumunii rozwój ich stosunku do państw, w których żyli oni do roku 1945 miał

znaczący wpływ na ich sytuację po 1945 r. Dlatego w celu wyjaśnienia żądań

utworzenia państwa narodowego bez Niemców uwzględnić należy obok przyczyn

krótkoterminowych i decydujących – wojny wywołanej przez nazistów i

prowadzonej przez nich okupacji – również przyczyny średnio- i długoterminowe.

Szukać ich należy w rozprzestrzeniającej się przed I Wojną Światową wizji

etnicznie jednolitego państwa narodowego i związanych często z licznymi

konfliktami stosunkach nowych państw narodowych z ich mniejszościami po 1918 r.

strona 9

Przy zastosowaniu wcześniejszych planów rządów emigracyjnych nowo osadzone, w

większości przypadków komunistyczne rządy w Europie Środkowo-Wschodniej i

Południowo-Wschodniej wspierały wypędzenia i wysiedlenia. Podczas gdy Niemcy

zostali wysiedleni z Czechosłowacji, czy Jugosławii i większości obszaru nowej

Polski niemal całkowicie, Węgry i Rumunia, które niemal do końca wojny były

sojusznikami Niemiec, zachowywały się inaczej. Banaccy Szwabi i Siedmiogrodzcy

Sasi w Rumunii zostali po wojnie w dużej liczbie wywiezieni do prac przymusowych

w Związku Radzieckim. Ci, którzy ocaleli, mogli po powrocie, tak samo jak

większość rumuńskich Niemców, pozostać w swych ojczystych stronach, nawet jeśli

wystawieni byli pod rządami komunistów na ciężkie represje, które w późniejszym

czasie wielu z nich skłoniło do przesiedlenia się do Niemiec. Natomiast Niemcy z

Węgier, nie zważając na fakt, że Węgry przez długi okres kolaborowały z dyktaturą

nazistowską, zostali mniej więcej w połowie wypędzeni po II Wojnie Światowej.

Szczególnie tragiczny rozdział stanowiły obozy internowania, których wielu z

osadzonych, przede wszystkim dunajskich Szwabów w Jugosławii, nie przeżyło.

Od Prus Wschodnich po Banat ofiarami przesiedleń, ewakuacji, ucieczki, dzikich

wypędzeń i przymusowych wysiedleń stały się miliony ludzi; spotkał ich gorzki los,

którego oszczędzono Niemcom na zachodzie i w centrum kraju.

Kontekst narodowo-socjalistycznej polityki ekspansji, eksterminacji i przestrzeni

życiowej

Ucieczkę i wypędzenie Niemców postrzegać należy w kontekście narodowo-

socjalistycznej polityki ekspansji, eksterminacji i przestrzeni życiowej oraz jej

konsekwencji. Wraz z przejęciem władzy przez Adolfa Hitlera i NSDAP w 1933 r.

bazująca na kryteriach rasistowskich, totalitarna ideologia wspólnoty narodowej

(Volksgemeinschaft) podniesiona została do rangi doktryny państwowej, która

prowadziła z początku do wykluczenia, pozbawienia praw i wypędzenia „rasowo”

zdefiniowanych mniejszości jak Żydzi, Sinti i Romowie oraz osób o innych

poglądach politycznych. Z ponad 500.000 Żydów, którzy na początku 1933 r. żyli w

Niemczech, w 1938 r. około 180.000 poczuło się zmuszonych ze względu na ich

prześladowania i stopniowe pozbawianie ich podstaw egzystencji do opuszczenia

ojczyzny. Do rozpoczęcia wojny w 1939 r. ucieczka z Niemiec udała się jeszcze

kolejnym 80.000 Żydów.

Po podpisaniu Układu Monachijskiego w 1938 r., likwidacji państwa

czechosłowackiego w 1939 r. i napaści Niemiec na Polskę 1 września 1939 r.

strona 10

podjęte zostały szeroko zakrojone działania związane z wypędzeniami i

przesiedleniami. Wymordowanie elit przywódczych II Rzeczypospolitej i polskich

Żydów już na początku wojny oraz późniejsza totalna wojna na wyniszczenie z

ZSRR pokazały, że działania związane z polityką ludnościową prowadzone przez

nazistów zasadniczo różnią się od wcześniejszych czystek etnicznych i oceniane

muszą być jako element długoterminowej strategii ludobójstwa.

Polska, której terytorium w części anektowano, a resztę okupowano, stała się

ponadto głównym miejscem narodowo-socjalistycznej eksterminacji Żydów oraz

Sinti i Romów. Głównymi jej cechami było wywłaszczanie, deportacja, izolacja w

gettach i w końcu systematyczne mordowanie. Wraz z napaścią na Związek

Radziecki, zbrodniami na ludności cywilnej i jeńcach wojennych prowadzona przez

nazistów polityka wojenna i okupacyjna uległa od 1941 r. radykalizacji. Jej

ostateczny cel, „germanizacja” i zniewolenie wschodniej Europy aż po Ural

sformułowany został w Planie Generalnym Wschód (Generalplan Ost), który

przewidywał wypędzenia w gigantycznej skali i odkrywał intencje reżimu

nazistowskiego prowadzenia masowych mordów.

Wymiar europejski

W koncepcji podstawowej Rządu Federalnego dla Fundacji Ucieczka, Wypędzenie,

Pojednanie z 2008 r. sformułowana jest intencja przedstawienia „ucieczki i

wypędzenia Niemców z wcześniejszych obszarów osadnictwa ... w kontekście

europejskich wypędzeń w XX w.”.

Wypędzenia XX w. wyjaśnić można tylko z uwzględnieniem idei etnicznie

jednorodnego państwa narodowego. W miejsce lojalności przednarodowych weszły

tu przyporządkowania etniczne. Nawet jeżeli przynależność etniczna zawiera

elementy konstrukcji, to przykładowo niemiecka, polska czy też czeska

przynależność narodowa były często chętnie akceptowaną formą tożsamości i cechą

określającą.

Już w „długim XIX w.” miały miejsce na Bałkanach czystki etniczne, którymi

dotknięci byli zwłaszcza muzułmanie: w następstwie powstania serbskiego

przeciwko panowaniu osmańskiemu w 1804 r., greckich dążeń niepodległościowych

od 1821 r. czy też wojen bałkańskich 1912/13 wypędzone zostały miliony

muzułmanów. I Wojnę Światową historyk Michael Schwartz określił jako

„prakatastrofę radykalizacji i rozprzestrzenienia <czystek> etnicznych w wielu

częściach Europy”. Należy do nich również określona w międzynarodowych

strona 11

badaniach jako ludobójstwo „katastrofa” Ormian w latach 1915/16, która

rozpoczęła się od wypędzenia przez turecko-osmańskie władze. Transfer ludności

na dużych obszarach stał się co najmniej od czasu konwencji z Lozanny w 1923 r.

opcją polityczną również dla państw demokratycznych. Za przyzwoleniem

międzynarodowej wspólnoty państw umowa ta przypieczętowała prowadzoną z

użyciem przemocy „wymianę ludności” między Grecją i nową Turcją, którą

dotknięte były w przybliżeniu dwa miliony ludzi.

Krótko potem, wraz z umocnieniem dyktatury stalinowskiej w latach trzydziestych

XX w. masowe deportacje stały się instrumentem polityki etnicznej zabezpieczenia

władzy w ramach Związku Radzieckiego. Dotknięte tym były grupy, którym

przypisywano określone cechy społeczne, np. „kułacy”, duchowni lub mniejszości

etniczne jak Koreańczycy, Polacy i Niemcy.

Te konteksty historyczne, do których zaliczały się również praktyki sprawowania

władzy mocarstw europejskich w ich koloniach nieodzowne są dla zrozumienia

zjawiska migracji przymusowych. Obok przyczyn, przebiegu i następstw ucieczki i

wypędzenia Niemców jako głównego akcentu pracy Fundacji wystawa podejmie

więc europejski wymiar tej tematyki. Migracje przymusowe w Europie XX w.

dotknęły kilkunaście milionów ludzi – przede wszystkim w Europie Środkowej,

Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Ludzie tracili swą małą ojczyznę a często i

życie, gdyż przynależeli do określonej grupy etnicznej, przypisywano ich do niej

lub też uważano ich za przeciwników politycznych ze względu na przynależność

narodową.

Wystawa zapewni więc ogólną orientację na temat ponad trzydziestu wypędzonych

grup etnicznych w Europie a niektóre z tych przymusowych migracji udokumentuje

w pogłębiony sposób. Ukaże ona nie tylko podobieństwa, lecz także główne różnice

między poszczególnymi procesami wypędzeń. Pogłębieniu spostrzeżeń służyć

będzie przy tym naukowe porównanie, aby pozbawić racji bytu błędne zrównania.

Obok grecko-tureckiej „wymiany ludności” na początku lat dwudziestych XX w. i

wypędzenia i wysiedlenia ponad 1,6 mln Polaków z zaanektowanej i okupowanej

przez nazistowskie Niemcy zachodniej i środkowej Polski omówione mają zostać

również czystki etniczne w rozpadającej się Jugosławii lat dziewięćdziesiątych XX

w. łącznie z ludobójstwem w Srebrenicy. Te ostatnie wydarzenia zademonstrowały

nie tylko utrzymującą się aktualność tematyki, lecz doprowadziły również w

Niemczech, Austrii i innych krajach do nowego uwrażliwienia.

strona 12

Wypędzenia i ludobójstwo motywowane polityką etniczną

Przedmiotem pracy Fundacji jest ucieczka i wypędzenia Niemców i motywowane

polityką etniczną migracje przymusowe w Europie XX w. W odróżnieniu od czystek

z motywów politycznych lub religijnych w przypadku czystek etnicznych na

pierwszym planie znajduje się przynależność osób nimi dotkniętych do innej grupy

etnicznej. Do głównych elementów czystek etnicznych zaliczają się wojna jako

katalizator, celowe zastosowanie terroru i przemocy, nierzadko masowa przemoc

przy pomocy których wywołuje się ucieczkę i przeprowadza wypędzenie oraz

zacieranie śladów kulturowych.

Między wypędzeniem a ludobójstwem istnieje istotna różnica: celem czystek

etnicznych jest usunięcie pewnej grupy ludności z określonego obszaru. W

przypadku ludobójstwa celem sprawców jest nie usunięcie, lecz wymordowanie w

miarę możności wszystkich członków określonej grupy. Liczne czystki etniczne w

historii wykazywały jednak skutki w zakresie ludobójstwa, nawet jeśli u ich

podstaw nie znajdowały się takie założenia. Oznaczało to, że sprawcy co najmniej

akceptowali ofiary śmiertelne jako masowe zjawisko towarzyszące.

Jasny analityczny rozdział czystek etnicznych i ludobójstwa, wypędzeń i

eksterminacji jest istotny dla planowanego Centrum Wystaw, Informacji i

Dokumentacji.

strona 13

3. Profil, lokalizacja, grupy docelowe i misja edukacyjna

Fundacja Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie postrzega swą rolę jako jedyne w

całych Niemczech ustanowione w skali ogólnoeuropejskiej i widoczne w skali

międzynarodowej miejsce edukacji i pamięci na temat historii migracji

przymusowych w XX w. i opiera się na dwóch filarach. Pierwszy: wystawa stała

prezentować ma szerokiej publiczności przyczyny, przebieg i następstwa czystek

etnicznych w Europie, przy priorytetowym potraktowaniu ucieczki, wypędzenia i

integracji Niemców. Drugi: Centrum Dokumentacji i Informacji ma zapewniać

pogłębiające wiedzę oferty edukacyjne i umożliwiać prowadzenie badań oraz

działać jako wyspecjalizowana instytucja przekazująca rezultaty badań

dotyczących niemieckich, europejskich i globalnych migracji przymusowych.

Miejscem lokalizacji planowanego Centrum Wystaw, Dokumentacji i Informacji

będzie budynek Deutschlandhaus w Berlinie. Ze względu na położenie geograficzne,

odniesienia historyczne, funkcję polityczną i liczne miejsca pamięci Berlin stanowi

miejsce, które w szczególny sposób nadaje się do zajmowania się tematyka pracy

Fundacji. Z dworca Anhalter Bahnhof leżącego naprzeciwko Deutschlandhaus

wyruszały od 1942 r. liczne transporty berlińczyków żydowskiego pochodzenia do

Theresienstadt; główne placówki Gestapo, SS i Główny Urząd Bezpieczeństwa

Rzeszy (obecnie „Topografia terroru“) znajdowały się w bezpośrednim sąsiedztwie.

Sam Deutschlandhaus stał się od 1960 r. na wiele lat forum spotkań dla

wypędzonych zorganizowanych w ziomkostwach oraz Związku Wypędzonych w

zachodniej części Berlina. Historia tego obiektu będzie w ramach wystawy służyła

również przedstawieniu aspektów integracji wypędzonych.

Wystawy Fundacji skierowane być mają do szerokiej publiczności. Mają one

przekazywać wiadomości dotyczące ucieczki, wypędzenia i integracji Niemców

podczas i po II Wojnie Światowej oraz innych migracji przymusowych, przede

wszystkim w Europie XX w. Jako grupy docelowe w rachubę wchodzą obok

wypędzonych i ich potomków mieszkańcy stolicy oraz goście odwiedzający z kraju i

zagranicy. W krajach pochodzenia wielu zwiedzających temat migracji

przymusowych obecny jest równie często jak w Niemczech. Obok całkowitej

wielojęzyczności wystawa stała ma też inne oferty (audio-przewodniki, specjalne

oprowadzenia itp.) dla zagranicznych zwiedzających pochodzących właśnie z

obszaru północno-wschodniej, środkowej, południowo-wschodniej i wschodniej

Europy.

Wystawa stała Fundacji Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie uzupełniana ma być

regularnymi wystawami czasowymi. Mogą one dotyczyć aktualnej sytuacji lub też

strona 14

pogłębiać poszczególne aspekty historyczne. We współpracy z istniejącymi

muzeami regionalnymi dofinansowanymi na podstawie paragrafu 96 Federalnej

Ustawy o Wypędzonych, tzw. „paragrafu kulturowego” oraz innymi muzeami z

Niemiec i Europy ukazywana ma być historia regionów północno-wschodniej,

środkowej, południowo-wschodniej i wschodniej Europy, w których często w

ścisłych relacjach z sąsiadami żyli lub po części żyją nadal Niemcy.

Ze względu na historyczne i aktualne znaczenie tematyki migracji przymusowych

Fundacja posiada istotną misję edukacyjną. Centrum Wystaw, Dokumentacji i

Informacji ma zwracać się bezpośrednio do uczniów, nauczycieli i studentów a

także dysponować ofertami kursów, seminariów i warsztatów w zakresie edukacji

dorosłych. W rachubę wchodzą przy tym zwłaszcza klasy szkolne, w rodzinach

uczniów których spotykane są często doświadczenia związane z migracjami, w tym

przymusowymi i integracją w nowym środowisku. Fundacja postrzega ponadto swą

rolę jako widoczne w skali międzynarodowej centrum kompetencji dysponujące

dzięki specjalistycznej bibliotece i zbiorom dokumentów możliwościami

prowadzenia badań naukowych.

W całości Centrum będzie miejscem edukacji i pamięci uwzględniającym poziom

wiedzy zwiedzających i prezentującym i przekazującym według nowoczesnych

koncepcji pedagogiki muzealnej przyczyny, przebieg i następstwa przymusowych

migracji. Stworzone tu będzie także odpowiednie i godne miejsce do osobistego

upamiętnienia i uczczenia. Celem jest utworzenie podążającego za zasadą dialogu

„miejsca żywej pamięci”, które przypomina, uświadamia i przyczynia się do

porozumienia.

strona 15

4. Centrum Dokumentacji i Informacji

Jeden z filarów pracy Fundacji stanowi Centrum Dokumentacji i Informacji. Istnieje

tu możliwość pogłębiającej wiedzę konfrontacji z tematyką z perspektywy

europejskiej i globalnej.

W Centrum Dokumentacji i Informacji istniała będzie ogólnie dostępna biblioteka

podręczna. Wypracuje ona własny profil i zbierała będzie niemiecką i obcojęzyczną

literaturę na temat migracji przymusowych. Będzie ona przy tym współpracowała

ze specjalistyczną biblioteką zajmującą się tematyką dawnych niemieckich

obszarów wschodnich i obszarów osadnictwa – Biblioteka Martina Opitza w Herne, a

także z innymi niemieckimi i europejskimi bibliotekami o podobnym

ukierunkowaniu tematycznym. Złożona w 1999 r. do depozytu w Niemieckim

Muzeum Historycznym specjalistyczna biblioteka z Deutschlandhaus zostanie

włączona do Centrum Dokumentacji i Informacji Fundacji. Możliwe jest przejęcie

innych bibliotek tematycznych i prywatnych odpowiadających misji zbiorów.

Do zadań Centrum Dokumentacji i Informacji należy gromadzenie, sporządzanie i

analiza naukowa materiałów tematycznych, w tym pisemnych i zapisanych na

nośnikach audiowizualnych relacji świadków czasu – świadków tamtych wydarzeń z

kraju i zagranicy. Polega to przy tym zarówno na redakcji i prezentacji posiadanych

relacji, jak i na własnych projektach świadków dopasowanych dokładnie do

problematyki wystawy stałej i misji Fundacji. Celem jest stworzenie cyfrowego

archiwum świadków czasu gromadzącego relacje z przeżyć i inne dokumenty

autobiograficzne z całej Europy a tym samym umożliwiającego konfrontację z

poruszaną tematyką widzianą z różnych perspektyw.

Centrum Dokumentacji i Informacji dąży do ścisłej współpracy z europejskimi i

niemieckimi archiwami. Zwłaszcza Federalne Archiwum – archiwum rekompensat

wypłacanych zgodnie z Ustawą o wyrównaniu ciężarów wojennych w Bayreuth

dysponuje wyjątkowymi materiałami dotyczącymi zakresu pracy Fundacji, które

zostaną w formie cyfrowej udostępnione zwiedzającym Deutschlandhaus: relacje

świadków czasu na temat ucieczki i wypędzenia oraz tzw. gminne listy dusz z

zasobów „dokumentacji wschodniej”, dokumenty pisemne z wypłaty rekompensat

za utracony majątek (akty ustalające, dokumenty z placówek weryfikujących

wysokość strat – Heimatauskunftsstellen), karty z kartotek i inne materiały (np.

korespondencja) Kościelnej Służby Poszukiwań (Kirchlicher Suchdienst). Dotyczy to

również ok. 200.000 historycznych fotografii miast, wsi i osób z dawnych obszarów

wschodnich i obszarów osadnictwa, które znajdują się w aktach archiwum w

Bayreuth. Zwiedzający będą mogli – w ramach przepisów prawnych regulujących

strona 16

archiwistykę – zbadać, jakie informacje na temat określonego miejsca

pochodzenia, określonej osoby lub określonego wydarzenia dostępne są w

archiwum rekompensat za obciążenia wojenne. Myślimy także o digitalizacji

zasobów dotyczących historii wypędzonych zawartych w archiwach dawnej NRD.

Do zadań Centrum Dokumentacji i Informacji zalicza się ponadto przekazywanie

rezultatów badań poprzez własne publikacje oraz przeprowadzanie różnego rodzaju

spotkań. Należą do nich rozmowy ze świadkami czasu, ucieczka i wypędzenie jako

temat w literaturze i filmie, cykle odczytów, spotkania dyskusyjne oraz

konferencje naukowe z udziałem partnerów z kraju i zagranicy.

Fundacja dąży ponadto do ścisłej współpracy z niemieckimi i zagranicznymi

muzeami, uniwersytetami, instytucjami i sieciami badawczymi, np. Europejską

Siecią Pamięć i Solidarność. Celem jest stworzenie centrum kompetencji w

dziedzinie migracji przymusowych jako międzynarodowego „okrętu flagowego” i

platformy wymiany międzynarodowej. Myślimy przy tym o udziale we współpracy z

Radą Naukową Fundacji w interdyscyplinarnych programach badawczych,

przeprowadzaniu imprez edukacyjnych i ewentualnej współpracy Fundacji z nową

placówką badawczą (re)conciliation studies, która zajmuje się wewnętrznymi i

międzypaństwowymi procesami pojednania. Opieka naukowa nad inicjatywami i

projektami obywatelskimi dotyczącymi pracy z uchodźcami może również stanowić

w przyszłości pole działań Fundacji.

strona 17

5. Perspektywy

Do końca II Wojny Światowej Berlin znajdował się w geograficznym centrum

Niemiec. Z Dworca Szczecińskiego (Stettiner Bahnhof) i Dworca Śląskiego

(Schlesischer Bahnhof), tak brzmiały historyczne nazwy dworców czołowych na

wschodzie i północy miasta, można było wyruszyć w podróż do Wrocławia,

Szczecina, Gdańska i Królewca. Każdy prawdziwy berlińczyk pochodzi ze Śląska,

mawiano kiedyś w niemieckiej stolicy. Utracone światy: niegdysiejszy wschód

Niemiec – Śląsk, Pomorze, Prusy Wschodnie i Zachodnie oraz brandenburska Nowa

Marchia, stanowiły ponad jedną czwartą terytorium Niemiec. Igławska wyspa

językowa, czy Koczewar stały się historią. Zaginął grecki i ormiański żywioł w

dawnej Smyrnie (Izmir), zniknęły pełne różnorodności światy w polskim niegdyś

Lwowie, w Czerniowcach Paula Celana, w żydowskim Wilnie. Ich wieloetniczna

różnorodność i związane z nią bogactwo kulturowe zginęły bezpowrotnie.

Po zakończeniu Zimnej Wojny i towarzyszących jej debat ideologicznych powstały

dziś nowe możliwości wspólnej pamięci. Ericha Mendelsohna, Josepha von Eichen-

dorffa, wrocławskich laureatów nagrody Nobla, czy też Gerharta Hauptmanna

otacza się dzisiaj w Polsce pamięcią w sposób oczywisty i nie bez regionalnej

dumy. „W moim sposobie myślenia i wydawania sądów zdradzam wciąż

pochodzenie z Królewca”, powiedziała kiedyś Hannah Arendt. W ten sposób

perspektywa ulega poszerzeniu: pamięć o niegdysiejszych światach rozumiana jest

jako część europejskiej historii humanistycznej. Taki kierunek chce obrać również

Fundacja Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie w dialogu z partnerami w całej

Europie.

Różne perspektywy i otwarty dyskurs naukowy powinny cechować pracę Fundacji.

Chce ona być miejscem informacji i spotkań, by przypominać o przymusowych

migracjach i cierpieniu osób nimi dotkniętych. Fundacja Ucieczka, Wypędzenie,

Pojednanie poczuwa się do odpowiedzialności wobec artykułu 1 Ustawy

Zasadniczej: „Godność ludzka jest nienaruszalna.”

strona 18

Wytyczne wystawy stałej

W odniesieniu do wielu aspektów tematyki ucieczki, wypędzenia i pojednania

istnieją zróżnicowane i często subiektywne punkty widzenia. Wystawa pragnie

dlatego być nie tylko miejscem prezentacji, lecz również miejscem refleksji i

dyskusji2. Tam, gdzie występują różne stanowiska, będzie je ona wyraźnie

określała. Fundacja czuje się przy tym w obowiązku przestrzegać dokładności

naukowo-historycznej i uwzględniać aktualny stan badań. Możliwość weryfikacji i

przejrzystość stanowią jej zasady pracy na równi z profesjonalnym przygotowaniem

muzealno-pedagogicznym i prezentacją.

Wystawa pragnie przekazywać swą tematykę w sposób, który nie tylko przedstawia

zwiedzającym nowe wiadomości i zapewnia wgląd w dokumenty, lecz również

umożliwia przeżycie i zrozumienie historii. Składają się na to ciekawe prezentacje

eksponatów, powściągliwa inscenizacja i szeroka oferta interaktywna.

Wierzy ona w moc autentycznych eksponatów mających na celu wywołanie wśród

zwiedzających zarówno zaciekawienia, jak i uczestnictwa. W tym celu mają być

wykorzystane przyjęte na wystawach kulturowo-historycznych rodzaje obiektów jak

eksponaty trójwymiarowe, plakaty, mapy, grafiki i inne materiały drukowane,

dokumenty, fotografie, świadectwa audiowizualne oraz w pojedynczych

przypadkach artystyczne opracowania tematu. Wystawa planuje jednocześnie

intensywne zastosowanie mediów w celu unaocznienia zwiedzającym w sposób

poglądowy przebiegu ucieczek i wypędzeń, czy też przesunięcia granic.

Podział wystawy

Wystawa dzieli się na prolog, następne pomieszczenie o charakterze orientacyjnym

i pierwotnie chronologicznie zorganizowaną trasę przejścia wzbogaconą studiami

przypadków i relacjami świadków czasu i w przeciwieństwie do wyjaśnień

teleologicznych uwzględniającą zasadniczą otwartość procesów historycznych.

2 Niniejsze wytyczne stanowią podstawę do dalszej pracy nad wystawą stałą i jej

realizacją w aspekcie muzeologii i praktyki wystawienniczej, którą gremia zajmować się

będą z ewentualnym włączeniem zewnętrznych ekspertów.

strona 19

Prolog: „Cierpienie nie bywa cudzym“

Prolog ma wzbudzić empatię wobec wszystkich ludzi dotkniętych migracjami

przymusowymi i nastroić zwiedzającego poprzez indywidualne opowiadania do

odbioru tematyki wystawy. Poruszane są tutaj doświadczenia o uniwersalnym

znaczeniu: co dla człowieka oznacza nagła utrata ojczyzny, jak osoby dotknięte

sprostały wyzwaniu odnalezienia się w obcym otoczeniu? W jaki sposób w różnych

kulturach wspomnień traktuje się utratę ojczyzny i wypędzenie?

Orientacja geograficzna

W pierwszej sali zwiedzający uzyskują merytoryczną i geograficzną orientację w

tematyce wystawy.

W postaci dużej panoramy przedstawione mają być procesy wypędzeń w Europie XX

w. i sukcesywne znikanie mniejszości etnicznych. Realizacja nastąpić mogłaby

poprzez projekcję interaktywną, która ukazywałaby etniczne ujednolicanie Europy

oferując jednak zwiedzającemu również dodatkowe informacje o każdej grupie

etnicznej. Przedstawione przy tym miały by być przyporządkowania etniczne,

jednak z jednoczesnym zbadaniem ich oczywistości.

Mapa, po której zwiedzający mogą chodzić, ma przedstawiać historyczne

krajobrazy Europy Środkowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej, w których

Niemcy mieszkali często już od XII lub XIII w. i nadać im charakter przestrzenny.

Historia i kultura poszczególnych regionów przedstawiona zostanie zwiedzającym w

formie nagranych dodatkowych informacji wizualnych i tekstowych.

Chronologiczna trasa zwiedzania

Zorganizowana chronologicznie trasa zwiedzania opatrzona ma być nadrzędnym

tytułem „Ludzie ponad granicami, granice ponad ludźmi”: migracja przymusowa w

Europie XX w. i stanowić kręgosłup wystawy. Trasa prowadzi śladem

najważniejszych dla tematyki ucieczki, wypędzenia i migracji przymusowych w XX

w. wydarzeń historycznych, zajmuje się mocą sprawczą ideologii w decyzjach

politycznych i przedstawia wynikające stąd konsekwencje dla Europejczyków.

Czystki etniczne w XX w. omawiane są przy tym przede wszystkim w aspekcie

historii niemieckiej i jej międzynarodowych odniesień.

strona 20

W odniesieniu do trasy chronologicznej nasuwa się następujący podział:

1) Zasada jednorodnego etniczne państwa narodowego i rozpad imperiów

wielonarodowych wraz z zakończeniem I Wojny Światowej

2) Większości i mniejszości w okresie międzywojennym

3) „Wspólnota narodowa (Volksgemeinschaft)“, antysemityzm i „przestrzeń

życiowa na wschodzie”:

Główne elementy narodowego socjalizmu

4) II Wojna Światowa

- terror okupacyjny, migracje przymusowe i ludobójstwo jako element dyktatury

narodowo-socjalistycznej

- „reżim etniczny” stalinowskiego Związku Radzieckiego

- ewakuacja i ucieczka niemieckiej ludności cywilnej

5) Wypędzenie Niemców i nowy ład w Europie

- droga do Konferencji Poczdamskiej

- „dzikie wypędzenia“

- wysiedlenia przymusowe

- deportacje, internowania i wypędzenia w Europie południowo-wschodniej

6) Uchodźcy i wypędzeni w Niemczech i w Europie po 1945 r.:

Strategie, konflikty i sukcesy procesów integracji:

- doświadczenia po przybyciu

- między integracją a asymilacją: uchodźcy i wypędzeni w obydwu państwach

niemieckich

- inicjatywy pojednania

7) Po roku 1989: na drodze ku europejskiej kulturze pamięci?

Rozdziały 4, 5 i 6 stanowią priorytet wystawy.

Studia przypadków

Inny rodzaj podejścia do tematyki stanowią studia przypadków dotyczące

poszczególnych regionów i miejsc, które włączone są w chronologiczną trasę

zwiedzania wystawy. Na konkretnym przykładzie przedstawione mogą być w całej

swej złożoności konstelacje polityczne, konflikty między grupami etnicznymi, czy

też zjawiska radykalizacji w określonym czasie. Studia przypadków dobiera się

jednocześnie pod względem geograficznym tak, by powstał kalejdoskop

krajobrazów historycznych Europy Północno-Wschodniej, Środkowej, Południowo-

Wschodniej i Wschodniej.

Studia przypadków mogą podejmować obszary konfliktowe polityczno-historycznych

konfrontacji, np. spór o przynależność państwową Górnego Śląska po 1918 r., lecz

strona 21

także mniej znane dotąd zjawiska, np. rolę założonego w 1953 r. planowego miasta

Stalinstadt (od 1961 r. Eisenhüttenstadt) jako punktu docelowego dla wypędzonych

z różnych zakątków NRD, którzy tutaj szukali szansy na nowy początek. Dyskusje

wokół pomnika upamiętniającego zbrodnię wypędzenia w czeskich Postoloprtach,

gdzie w 1945 r. dokonano masowego wymordowania Niemców, wskazują jako

kolejne możliwe studium przypadku, jak po 1989 r. stopniowo zbliżają się ku sobie

sztywne niegdyś stanowiska.

Jako szczególnie wyraziste studium przypadku w czwartym rozdziale nasuwa się

polskie miasto Łódź z jego licznymi mniejszościami żydowską i niemiecką, których

historia rozpoczyna się na początku XIX w. Po aneksji przez III Rzeszę

„Litzmannstadt“ stał się główną stacją przejściową dla wysiedlonych z Besarabii,

Bukowiny, państw bałtyckich i ZSRR „folksdojczów”. Mająca tam swą siedzibę

„centralna placówka ds. imigrantów” zobowiązana była do zbadania przydatności

pod względem „rasowym” lub „dziedzicznych cech biologicznych”, nadania

obywatelstwa i skierowania rodzin folksdojczów do miejsca osiedlenia. W Łodzi

powstały w tym celu obozy przesiedleńców, w których tylko w marcu 1941 r. na

decyzję o osiedleniu czekało 34.000 folksdojczów. Warunkiem koniecznym do ich

osiedlenia było uprzednie wypędzenie części polskiej ludności cywilnej

przeprowadzane przez mającą od kwietnia 1940 r. siedzibę również w Łodzi

„centralną placówkę ds. przesiedleńców”. Równolegle utworzone zostało w Łodzi

jedyne „ogólnoniemieckie” wielkie getto, w którym odizolowano nie tylko łódzkich

Żydów, było ono bowiem od października 1941 r. również celem masowych

deportacji ludności żydowskiej z Wiednia, Pragi, Frankfurtu nad Menem, Berlina i

Hamburga. Łódzkie getto służyło nazistowskiej polityce eksterminacji nie tylko jako

getto pracy dla Żydów oraz Sinti i Romów, lecz także jako stacja pośrednia dla

transportów do obozów zagłady. Te odbywające się niemal równocześnie w Łodzi

procesy mogą unaocznić współzależność ideologii nazistowskiej, agresji militarnej,

działań w zakresie polityki ludnościowej i eksterminacji. 19 stycznia 1945 r. Łódź

została zdobyta przez Armię Czerwoną. Podczas gdy ludność polska świętowała to

wydarzenie jako wyzwolenie, żyjącą w mieście i pozostającą tam w 1945 r. ludność

niemiecką oczekiwała zbiorowa kara, mimo że większość sprawców

odpowiedzialnych za nazistowskie zbrodnie już z miasta uciekła. Wielu z nich

musiało wykonywać prace przymusowe i zostało wywiezionych do obozów pracy,

np. na Sikawie. Ostatecznie pozostali w Łodzi Niemcy zostali wypędzeni.

Celem studiów przypadków nie jest wyłącznie dane wydarzenie, lecz również

przedstawienie jego tła historycznego i ewentualnie późniejsza interpretacja a tym

samym odsłonięcie w formie chronologicznego odwiertu głębinowego kilku warstw

historycznych. W toku pracy nad wystawą stałą pojawią się jeszcze liczne miejsca i

strona 22

zdarzenia odpowiednie do przeprowadzenia studiów przypadków. Aby unaocznić tę

zasadę, podczas wykonywania chronologicznej trasy zwiedzania wystawy zostaną

przytoczone w hasłowej formie inne możliwe przykłady. Które z nich będą mogły

być rzeczywiście podjęte, wykażą dopiero późniejsze badania.

Relacje świadków czasu i inne dokumenty autobiograficzne jako środki narracji

wystawy

Trzecią płaszczyznę przekazu stanowią przeżycia osobiste i ich późniejsze

przetwarzanie. Dramatyczne okoliczności towarzyszące migracjom przymusowym

wywołują u osób nimi dotkniętych traumy, które ciężko jest przezwyciężyć nawet

po upływie dziesięcioleci. Doświadczenia przemocy, rozstania, utraty i braku

korzeni odbijają się jednak również na kolejnych pokoleniach.

Relacje świadków czasu należy dobierać z jednej strony tak, by dopuszczać do

głosu emocje i zwracać się bezpośrednio do zwiedzającego, z drugiej zaś strony

powinny być one kontekstualizowane a ich subiektywność powinna być

podkreślona. Ten zbiór relacji uwzględniać powinien różne pokolenia, warstwy

społeczne i poglądy polityczne. Wypełniając swą funkcję Centrum Dokumentacji i

Informacji Fundacja Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie stara się zgromadzić lub

sporządzić możliwie wiele relacji świadków czasu tak w formie pisemnej, jak i

audiowizualnej. Uzupełniają je książki ze wspomnieniami z rodzinnych stron,

pamiętniki, listy i inne dokumenty autobiograficzne.

„Ludzie ponad granicami, granice ponad ludźmi“: migracja przymusowa w Europie

XX w.

1) ZASADA JEDNORODNEGO ETNICZNE PAŃSTWA NARODOWEGO I ROZPAD IMPERIÓW

WIELONARODOWYCH POD KONIEC I WOJNY

Wraz z ideą jednorodnego etnicznie państwa narodowego przednarodowe lojalności

zastąpione zostają tożsamościami i przyporządkowaniami etnicznymi. Nowoczesne

nacjonalizmy zmieniają przede wszystkim państwa wielonarodowe: stosowana w

nich częściowo polityka asymilacji i dążenia pojedynczych narodów do autonomii

umacniają się nawzajem. W ich toku propaguje się rozbicie etniczne, przeprowadza

przymusowe migracje i zawiera dwustronne umowy o transferze ludności.

strona 23

Te nowego rodzaju mechanizmy etnicznej polityki ludnościowej radykalizują się

podczas I Wojny Światowej. I tak carska Rosja deportuje w charakterze zbiorowej

kary Niemców z Wołynia i swojej części Polski oraz mieszkających na zachodnich

terenach Żydów w głąb kraju. W Imperium Osmańskim rozpoczyna się od wypędzeń

„katastrofa Ormian” kończąca się pierwszym europejskim ludobójstwem XX w.

U schyłku I Wojny Światowej, uważanej za katalizator czystek etnicznych mapa

polityczna Europy została uporządkowana całkowicie na nowo. Traktaty paryskiej

konferencji pokojowej z Wersalu, St. Germain, Neuilly, Trianon i Sèvres oraz

rozpad imperium carskiego w toku obydwu rosyjskich rewolucji 1917 r. i

następująca po nich wojna domowa zakończyły ostatecznie epokę starych państw

wielonarodowych. Powstają nowe państwa, inne odzyskują swą suwerenność lub

uzyskują znaczący przyrost terytorium i ludności.

Przy pomocy instrumentu referendum stosowane było nabierające pod koniec I

Wojny Światowej na znaczeniu prawo narodów do samostanowienia mając na celu

trwałe uregulowanie na drodze pokojowej przynależności terytorialnej

poszczególnych regionów granicznych w Europie Środkowej. I tak na pograniczu

niemiecko-duńskim i niemiecko-polskim zorganizowane zostały plebiscyty. We

wschodnich i zachodniopruskich okręgach wyborczych Allenstein (Olsztyn) i

Marienwerder (Kwidzyn) wyniki głosowania jednoznacznie doprowadziły do ich

pozostania w Niemczech. Na obszarze plebiscytowym Górnego Śląska zdominowana

przez zwycięskie mocarstwa Liga Narodów decyduje po wyniku wynoszącym niemal

60% za Niemcami i 40% za Polską o podziale. Na innych spornych między Polską a

Niemcami terenach, jak w dawnych pruskich prowincjach Poznań i częściach Prus

Zachodnich dochodzi tak samo jak w Alzacji-Lotaryngii do odstępowania terytoriów

bez zapytania o zdanie ludności. Zamieszkały niemal wyłącznie przez Niemców

Gdańsk uzyskuje jako wolne miasto status międzynarodowy.

O ile niektórym narodom udziela się prawa do samostanowienia, o tyle innym

odmawia się go. Miliony Europejczyków znajdują się nagle w granicach tworów

państwowych, w których tylko z trudem czują się u siebie. Milion Niemców, ale

również kilkaset tysięcy Węgrów decyduje się ze względu na dyskryminacje i

represje lub też uczucie wyobcowania w stosunku do nowych państw na

opuszczenie swych rodzinnych stron na odstąpionych terytoriach.

Nowoutworzona Czechosłowacja poczuwa się do bycia państwem narodowym

Czechów i Słowaków. Bardzo silna mniejszość niemiecka, która stanowiąc niemal

jedną czwartą całej ludności jest większa od grupy ludności słowackiej włączona

zostaje wbrew ich zadeklarowanej woli do nowego państwa. Czechosłowackie

strona 24

władze państwowe odrzucają ich żądanie autonomii terytorialnej tak samo, jak

żądanie uznania za trzeci z narodów państwa. W pierwszych latach republiki

mniejszość niemiecka wykluczona jest w dużym stopniu z oddziaływania

politycznego. Następnie sytuacja zaczyna ulegać poprawie.

Inaczej umiejscowione są konflikty w drugim dużym tworze państwowym po

Wersalu, Królestwie Serbów, Chorwatów i Słoweńców (od 1929 r. Królestwie

Jugosławii). Obok trzech tytularnych narodów w nowym państwie żyje około

dwudziestu innych mniejszości etnicznych, którym jednak odmawia się

samodzielności kulturowej, np. Macedończycy, czy też ludność muzułmańska.

Propagowanie ponadetnicznego narodu jugosłowiańskiego przy silnych tendencjach

centralistycznych tworzy ostry kontrast z uprzywilejowaną pozycją ludności

serbskiej w polityce, wojsku i administracji. Po tym, jak konfrontacje między

partiami chorwackimi i serbskimi osiągają w 1928 r. kulminację w formie zamachu

w parlamencie, przy pomocy dyktatury królewskiej w roku 1929 zakazane zostają

wszystkie organizacje o charakterze etnicznym lub wyznaniowym. Tym nie mniej w

kolejnych latach sprzeczności ekonomiczne i polityczne sprowadzane są najczęściej

do różnic historycznych, językowych i religijnych, co napędza rzekomo istotne

sprzeczności między Serbami a Chorwatami.

Konkurujące koncepcje postępowania z mniejszościami etnicznymi stają

naprzeciwko siebie w Polsce: „piastowska” idea endecji pod wodzą Romana

Dmowskiego dąży do jednorodnej etnicznie Polski, „jagiellońska” idea Józefa

Piłsudskiego powołuje się natomiast na przednarodowe tradycje polsko-litewskiej

Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Obydwie koncepcje walczą w okresie II

Rzeczypospolitej o pierwszeństwo, co niesie również skutki w odniesieniu do

zapewnienia praw mniejszości. Konstytucja II Rzeczypospolitej Polskiej z marca

1921 r. zapewnia wszystkim mniejszościom narodowym formalnie równe prawa. W

przeciwieństwie do Czechosłowacji nigdy jednak nie starano się pozyskać Niemców

na rzecz państwa polskiego.

Tak jak w Niemczech, także w innych krajach występują tendencje

rewizjonistyczne, które znajdują częściowo ujście w formie nowych wojen lub

konfliktów zbrojnych. Aktywna ochrona mniejszości, referenda, konferencje

międzynarodowe i terytoria mandatowe pod administracją międzynarodową –

instrumenty pokojowego rozwiązywania konfliktów, na których umocnienie ma

nadzieję nowo utworzona Liga Narodów, są w trudnej sytuacji. Traktat w Lozannie

kończący w 1923 r. z inicjatywy mocarstw europejskich a zwłaszcza Wielkiej

Brytanii wojnę grecko-turecką decyduje o wymianie ludności, między żyjącymi w

Grecji muzułmanami i żyjącymi w Turcji prawosławnymi Grekami a tym samym

strona 25

legitymizuje zasadę rozbicia etnicznego jako środek międzynarodowej polityki.

Wyznawana religia służy w tym przypadku do przypisania pozornie obiektywnej

tożsamości etniczno-narodowej bez względu na język i kulturę. Określenie „Turek”

używane jest ogólnie na Bałkanach często w stosunku do muzułmanów. W

rezultacie tego zrównania około 500.000 muzułmanów z greckich części Macedonii i

Tracji oraz 1,5 mln prawosławnych z Azji Mniejszej, zwłaszcza z zachodniego

wybrzeża Turcji, musiało opuścić swe rodzinne strony. Dla słabej strukturalnie

Grecji, która w latach dwudziestych XX w. liczyła 5 mln mieszkańców przyjęcie 1,5

mln wypędzonych i uchodźców stanowiło ogromne wyzwanie. Po zakończeniu

przesiedleń przymusowych Grecja i tureckie wybrzeże Azji Mniejszej stały się w

dużym stopniu jednorodne etnicznie.

Tematy:

● Idea etnicznie jednorodnego państwa narodowego

● Migracje przymusowe podczas I Wojny Światowej, zwłaszcza w Rosji i Imperium

Osmańskim.

● Upadek starych imperiów wielonarodowościowych, etniczne ukierunkowanie

polityki i nowa mapa polityczna po 1918 r.

● Powstałe i odrodzone po 1918 r. państwa jako państwa narodowe

● Liga Narodów a ochrona mniejszości narodowych

● Tendencje rewizjonistyczne w Niemczech, Bułgarii i na Węgrzech

● Federalizm narodowościowy Związku Radzieckiego pomiędzy autonomią

kulturową, dyktaturą partii i czystkami etnicznymi

Możliwe studia przypadków:

● Los Niemców Wołyńskich podczas I Wojny Światowej

● Konflikt polsko-niemiecki o Górny Śląsk 1919—1922

● „Katastrofa w Azji Mniejszej”: grecko-turecka „wymiana ludności”

● Południowy Tyrol po I Wojnie Światowej

2) WIĘKSZOŚCI I MNIEJSZOŚCI W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Po spojrzeniu na konflikty międzypaństwowe w kolejnym fragmencie w centrum

zainteresowania pojawia się konkretne współżycie między narodami

większościowymi i mniejszościami w odradzających się i nowopowstających

państwach. I tak np. Niemcy, którzy nie zdecydowali się na wyjazd do Rzeszy,

stanęli przed kwestią, czy i jak będą się oni integrować w nowym państwie.

Spektrum zachowań sięgało przy tym od lojalnego uczestnictwa politycznego po

otwarte odrzucenie, przy czym ich zachowanie zależało również od tego, w jakim

strona 26

stopniu nowe państwo gwarantowało im prawa mniejszości, chociażby w kwestii

języka nauki szkolnej. Politycznie jeszcze niestabilne państwa narodowe odbierały

często mniejszości etniczne z nieufnością i intensyfikowały nawet swoje działania

wypierające i asymilujące narodowo. Tak jak już w latach przed I Wojną Światową

łączą się przy tym konflikty etniczne z kwestiami religijnymi i społecznymi i ulegają

przez nie nasileniu.

Dla mniejszości niemieckiej w wielu przypadkach przesunięciu ulega polityczny

układ współrzędnych. Starzy Austriacy w Czechach i na Morawach stają się najpierw

obywatelami czechosłowackimi, ostatecznie jednak „Niemcami żyjącymi na

obszarach granicznych lub zagranicą” (Grenzdeutsche i Auslandsdeutsche), którzy

wsparcia politycznego wkrótce nie szukali już w Wiedniu lub Pradze, lecz w

Berlinie. Powstają również nowe zbiorowe tożsamości. I tak wśród

niemieckojęzycznej ludności Czechosłowacji wytwarza się dopiero w tym czasie

wspólne poczuwanie się do bycia „Niemcem sudeckim”. W wyborach

parlamentarnych w 1925 i 1929 r. około trzech czwartych wyborców niemieckich

oddało swe głosy na jedną z trzech „aktywistycznych” partii, które uczestniczyły w

budowie demokratycznego państwa czechosłowackiego. Od 1926/1929 r.

reprezentowane są one w rządzie; ich współdziałanie nie zostało jednak

uhonorowane ustępstwami w zakresie polityki narodowej. Światowy kryzys

gospodarczy, który szczególnie silnie dotknął obszary Czech i Moraw, doprowadził

wśród ludności niemieckiej do radykalizacji politycznej i pomógł nowoutworzonej

Partii Niemców Sudeckich pod przywództwem Konrada Henleina, która później od

1937 r. dążyła do przyłączenia do Rzeszy, w utorowaniu sobie drogi do władzy.

Po odrodzeniu Rzeczypospolitej Polskiej Niemcy z trzech wcześniejszych zaborów

odnajdują się w nowym państwie. Niemcy z dawnych pruskich prowincji

Poznańskiej i Prus Zachodnich oraz wschodniego Górnego Śląska, z habsburskiej

Galicji i z carskiej Kongresówki i Wołynia nie rozwijają w sobie jednak aż do

gwałtownego końca istnienia II Rzeczypospolitej wspólnej tożsamości mniejszości

niemieckiej. Niemieckie mniejszości mogą wprawdzie wypowiadać się w prasie,

stowarzyszeniach kulturalnych czy partiach politycznych, jednak „polska polityka

wypierania” (Detlef Brandes) prowadziła do wyraźnego spadku udziału ludności

niemieckiej w Wielkopolsce, na Pomorzu Gdańskim i na wschodzie Górnego Śląska z

1,2 mln po zakończeniu wojny do 342.000 w roku 1926, jak również do wyparcia

języka niemieckiego jako języka nauki szkolnej. Mniejszości niemieckie orientowały

się tam politycznie bardziej na Berlin niż na Warszawę i nie odbierały nigdy Polski

jako swojego państwa.

strona 27

Konflikty między narodami większościowymi i mniejszościami dotykają w tym

czasie nie tylko Niemców, lecz również wiele innych europejskich mniejszości

znajduje się w coraz bardziej antydemokratycznej i nacjonalistycznej atmosferze w

trudnym położeniu. Na skutek regulacji powojennych obok Niemców w diasporach

żyją przede wszystkim Ukraińcy, Węgrzy, Białorusini, Polacy, Turcy i Żydzi. Okres

międzywojenny nie jest jednak w żadnym wypadku nacechowany wyłącznie

konfliktami etnicznymi i nie przebiega jak droga jednokierunkowa w kierunku

wojny i wypędzeń. Na płaszczyźnie regionalnej i lokalnej obowiązują często inne

reguły i lojalności umożliwiające poza przyporządkowaniami etnicznymi pokojowe

współżycie. I tak w Czerniowcach na Bukowinie, które po upadku imperium

Habsburgów przyznane zostały Rumunii na podstawie traktatu z St. Germain,

utrzymana była do 1939 r. dużą różnorodność etniczna i religijna. Występowały

wprawdzie nasilone naciski na romanizację, zwłaszcza w szkolnictwie, żywe jednak

wciąż były różne grupy językowe. Tak samo jak Polacy, Rusini i Niemcy także

żydowscy mieszkańcy Czerniowiec rozwijali ożywione życie kulturalne i

organizacyjne, nawet jeśli ci ostatni musieli cierpieć z powodu nasilonego

antysemityzmu.

Kompleksowe przyporządkowania narodowe i etniczne występują wprawdzie

częściej w Europie środkowej i wschodniej, nie ograniczają się jednak w żadnym

wypadku do tych regionów, jak pokazuje przykład Alzacji i wschodniej Lotaryngii.

W regionie włączonym w 1918 r. do Republiki Francuskiej tzw. „komisje

selekcyjne” administracji francuskiej dzieliły miejscową ludność na cztery grupy.

Członkami grupy D są ci mieszkańcy pochodzenia niemieckiego, którzy sprowadzili

się tam po roku 1870 (przede wszystkim wojskowi i urzędnicy). Zostali oni zmuszeni

do opuszczenia kraju do września 1920 r. Autochtoniczna ludność

niemieckojęzyczna pozostaje w większości w Alzacji i nie poddaje również w

następnych latach pod wątpliwość przynależności do Francji. Formuje się jednak

ruch autonomiczny przeciwny centralistycznej polityce państwa mający na celu

ochronę niemieckojęzycznych tradycji kulturowych.

Inaczej niż w odniesieniu do granic zachodnich, które zostały uznane w traktacie z

Locarno w 1926 r., niemiecka polityka wykorzystuje kwestię mniejszości na

wschodzie do podważenia ustaleń wersalskich i osiągnięcia rewizji granic

wschodnich: przed rokiem 1933 na drodze dyplomatycznej, później coraz bardziej z

zastosowaniem gróźb a w końcu przemocy militarnej. Szybko rosnące wpływy

ideologii nazistowskiej na mniejszości niemieckie mają przy tym fatalne skutki w

odniesieniu do i tak trudnej wewnątrzpaństwowej integracji i osłabiają lojalność

mniejszości wobec nowych państw.

strona 28

Tematy:

● Polityka w stosunku do mniejszości w państwach europejskich

● Organizacje kulturalne i polityczne niemieckich mniejszości

● Powstawanie nowych lojalności i tożsamości wśród „Niemców na obszarach

granicznych i żyjących zagranicą” (Grenzdeutsche i Auslandsdeutsche)

● Zwrot licznych organizacji mniejszości niemieckich w kierunku nazizmu

● Polityka i społeczeństwo we wschodnich prowincjach pruskich w Republice

Weimarskiej i w okresie narodowego socjalizmu

Możliwe studia przypadków:

● Wypędzenia na Zachodzie? Alzacja-Lotaryngia 1919

● Upolitycznienie kwestii sudeckiej

● Polityka romanizacji na Bukowinie

● Polsko-niemiecko-śląska wspólnota na Górnym Śląsku

● Konflikt polsko-czeski o Śląsk Cieszyński/Teschener Schlesien/Těšínsko

● Stosunki polsko-niemieckie na Pomorzu Gdańskim/Prusach Zachodnich

● Madziarzy poza Węgrami

● Polityka Estonii w odniesieniu do mniejszości jako wzór

3) „WSPÓLNOTA NARODOWA (VOLKSGEMEINSCHAFT)“, ANTYSEMITYZM I „PRZESTRZEŃ

ŻYCIOWA NA WSCHODZIE”: GŁÓWNE ELEMENTY NARODOWEGO SOCJALIZMU

Skierowane do wewnątrz i na zewnątrz fantazje nazistów o wyższości i

eksterminacji stanowią główny motor zbrojenia, polityki rasowej, wojny, wypędzeń

i ludobójstwa. Rozdział zajmuje się genezą nacjonalistyczno- rasistowskich i

antysemickich elementów ideologii narodowo-socjalistycznej i jej przeniesieniu do

konkretnych działań totalitarnego państwa nazistowskiego do roku 1938.

Przejęcie rządów przez NSDAP w Niemczech w 1933 r. stanowi decydującą cezurę.

Biologizm narodowego socjalizmu pieczętuje odmienność „innych” jako fakt

naturalny; starsze kulturowe projekty asymilacji zastąpione zostały przez

nacechowaną przemocą politykę segregacji i wytępienia. Prowadzi ona w

konsekwencji najpierw do wykluczenia, pozbawienia praw i wypędzenia

mniejszości takich jak Żydzi lub Sinti i Romowie.

Planowany przez nazistów „nowy ład europejski” wykracza daleko poza rewizję

ustaleń konferencji pokojowej w Wersalu. Do legitymizacji swoich celów posługują

się oni również wynikami niemieckocentrycznych „badań wschodnich”

(Ostforschung). Już w czasie Republiki Weimarskiej naukowcy niemieccy utrwalili

strona 29

ideologiczny konstrukt, według którego rozległe części wschodniej Europy

traktować należało jako „niemiecki obszar narodowy i kulturowy” a słowiańska

większość nie dysponowała według nich cywilizacją na porównywalnym poziomie.

Dla Adolfa Hitlera Niemcy są „narodem bez przestrzeni” (Hans Grimm), który musi

zdobyć w drodze biologicznej ekspansji „przestrzeń życiową na wschodzie”. Jego

już we wczesnym okresie wyrażone przekonanie, że „germanizacja

przeprowadzona być może tylko na obszarze a nigdy na ludziach” pociąga za sobą

konsekwencję „przestrzeni bez narodu” dla „narodu bez przestrzeni”.

Tematy:

● Polityka wykluczenia i wypędzeń nazistowskich Niemiec po 1933 r.

● Antysemityzm jako własny radykalizujący element ideologii nazistowskiej

● Nazistowska nauka dotycząca ludności: biopolityka, statystyka, polityka

osadnicza

● Ideologia „przestrzeni życiowej”

Możliwe studia przypadków:

● Mazurzy w Trzeciej Rzeszy

● Złotów (Flatow): kres niemiecko-żydowskiej gminy w Marchii Granicznej

Poznańskie-Prusy Zachodnie

4) II WOJNA ŚWIATOWA

- TERROR OKUPACYJNY, MIGRACJE PRZYMUSOWE I LUDOBÓJSTWO POD RZĄDAMI DYKTATURY

NARODOWO-SOCJALISTYCZNEJ

Rok 1938 stanowi pod wieloma względami zwrot: Układ Monachijski usankcjonował

aneksję – przyłączenie Kraju Sudeckiego, po nim nastąpiła okupacja tzw.

„pozostałych Czech” a w kontekście listopadowego pogromu (nocy kryształowej)

1938r. wypędzono z Niemiec 17.000 Żydów z polskimi paszportami.

Po tych określonych przez Jerzego Tomaszewskiego jako „preludium zagłady”

wydarzeniach nastąpiły po niemieckiej napaści na Polskę szeroko zakrojone

działania w zakresie wypędzeń i przesiedleń. W ten sposób polityka nazistowska

radykalizowała modele rozbicia etnicznego, które praktykowane były od początku

XX w. w Europie południowej i utrwala własną, opartą na rasistowskich kryteriach

politykę wypędzeń. Przymusowe wysiedlenie poszczególnych grup etnicznych staje

się w następnych latach rzeczywistością nazistowskich rządów okupacyjnych w

wielu częściach okupowanej Europy. Mając na celu pozyskanie wielkich przestrzeni

strona 30

do realizacji polityki ludnościowej narodowego socjalizmu i prowadzonej przez nią

„germanizacji terenów”, zwłaszcza w Polsce miejsce mają prowadzone na duża

skalę wypędzenia, dotknięte migracjami przymusowymi są jednak również Słowenia

i Lotaryngia.

Ofiarą niemieckiego terroru okupacyjnego pada w ciągu kolejnych sześciu lat do

sześciu milionów obywateli polskich. Wraz z rozpoczęciem rasistowskiej wojny

totalnej na wyniszczenie przeciwko Związkowi Radzieckiemu latem 1941 r.

narodowo-socjalistyczna strategia wojenna i polityka okupacyjna ulegają dalszej

radykalizacji. Prowadzona na podstawie antysłowiańskiej ideologii strategia

ludobójstwa znajduje swoje odbicie w „Generalnym Planie Wschodnim”

(Generalplan Ost), który ma na celu „germanizację” i zniewolenie Europy

Wschodniej aż do Uralu.

Reżim nazistowski wykorzystuje przy tym świadomie tlące się od dawna konflikty

między grupami etnicznymi w celu ustabilizowania swych rządów okupacyjnych.

Wprowadzenie „niemieckiej folkslisty” jako elementu nazistowskiej polityki

ludnościowej zniszczyło tradycyjne regionalne związki i lojalności. Wraz z nią

przyporządkowanie do określonej grupy etnicznej stało się cechą określającą

pozycję w hierarchii przypisującą ludziom większe lub mniejsze szanse na

przeżycie. „Niemiecka folkslista na Ukrainie” służyła przede wszystkim selekcji

„folksdojczów” w zależności od ich przydatności do „przedsięwzięcia germanizacji”

w ramach „Generalnego Planu Wschodniego”.

Masowa śmierć milionów radzieckich jeńców wojennych była świadomie

akceptowana. Ofiarą ekscesów w trakcie zwalczania partyzantów, polityki

okupacyjnej mającej na celu pozbawienie praw i bezwzględne wykorzystanie a

później „polityki spalonej ziemi” padły miliony radzieckich cywilów, przede

wszystkim Ukraińców, Białorusinów i Rosjan.

Okupowana Polska stała się obok będących pod okupacją zachodnich obszarów

Związku Radzieckiego głównym miejscem nazistowskiego ludobójstwa.

Wywłaszczenie, deportacja i umieszczanie w gettach osiągnęły kulminację w

systematycznym wymordowaniu sześciu milionów europejskich Żydów (w tym około

trzech milionów obywateli polskich) oraz pół miliona Sinti i Romów. Auschwitz

stanowi kod do nazistowskiego załamania cywilizacji.

strona 31

„REŻIM ETNICZNY” STALINOWSKIEGO ZWIĄZKU RADZIECKIEGO

Warunkiem do narodowo-socjalistycznej napaści na Polskę i ponownego rozbioru

Polski był pakt Hitler-Stalin (Ribbentrop-Mołotow) z sierpnia 1939 r. Obydwa

totalitarne reżimy uczyniły wschodnią Europę obszarem niepohamowanej przemocy

realizując na nim swą etniczną politykę masowych mordów.

W następstwie paktu Ribbentrop-Mołotow doszło do uregulowanych w umowie akcji

przesiedleńczych, którymi obok Niemców bałtyckich dotknięci byli również Niemcy

z Wołynia, Galicji, obszaru Narwi, Dobrudży, Bukowiny i Besarabii. W okupowanej

przez ZSRR Polsce radzieckie tajne służby dokonują celowego masowego

wymordowania polskich elit, którego symbolem jest Katyń. Polacy, Estończycy,

Łotysze i Litwini zostali przed i po napaści Niemiec na Związek Radziecki setkami

tysięcy deportowani do Azji środkowej i na Syberię. Stalin nawiązał tym do szeroko

zakrojonych deportacji, które rozpoczął już przed II Wojną Światową w celu

ukarania rzekomo niepewnych grup etnicznych lub usunięcia ich ze strategicznie

ważnych regionów. W pierwszej połowie lat trzydziestych XX w. „czystkami”

zachodnich obszarów przygranicznych dotknięci byli najpierw przede wszystkim

Polacy i Niemcy. Po niemieckiej napaści na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r.

wiele grup etnicznych jak Finowie i Niemcy prewencyjnie, późnej również

Czeczeni, Ingusze, Kałmucy i Tatarzy krymscy ukarani zostali zbiorowo za rzekomą

kolaborację deportacją do Azji środkowej i na Syberię. Wiele tysięcy

„folksdojczów”, którym udało się uniknąć przesiedlenia do tzw. Kraju Warty

(Warthegau) i do rdzennej Rzeszy a tym samym nie opuściło terytorium Związku

Radzieckiego, zostało z powodu wpisania na „folkslistę Ukrainy” zbiorowo

oskarżonych o zdradę ojczyzny i skazanych na wieloletnie pobyty w obozach.

Stalinowski Związek Radziecki pozostał również po zakończeniu II Wojny Światowej

przy wewnętrznych czystkach etnicznych i deportacjach, których ofiarą padły

miliony ludzi. Jednocześnie zawarto z Polską i Czechosłowacją umowy o

przesiedleniach na formalnie dobrowolnej podstawie.

EWAKUACJA I UCIECZKA NIEMIECKIEJ LUDNOŚCI CYWILNEJ

Po załamaniu się niemieckiego frontu Armia Czerwona stanęła latem 1944 r. na

granicy niemieckiej w Prusach Wschodnich. Napływające informacje o

okrucieństwach Armii Czerwonej wywołały panikę. Miliony Niemców opuściły swą

ojczyznę, wielu z nich zmarło na skutek aktów przemocy ze strony wojsk

radzieckich, skutków wojny, trudów ucieczki podczas niezwykle mroźnej zimy

strona 32

1944/45 lub popełniło samobójstwo z obawy przed wpadnięciem w ręce Armii

Czerwonej.

Konkretna sytuacja w związku z ucieczką różniła się w zależności od regionu. Kiedy

Armia Czerwona wkraczając w październiku 1944 r. do Prus Wschodnich po raz

pierwszy dotarła na terytorium Rzeszy, dokonała ona w miejscowości Nemmersdorf

(obecnie Majakowskoje) masakry tamtejszej ludności cywilnej. Po odbiciu

miejscowości przez Wehrmacht nazistowskie dowództwo wykorzystało to

wydarzenie do nieodpowiedzialnych nawoływań do stawiania oporu, zamiast zająć

się na czas ewakuacją. Żołnierze armii radzieckiej, którzy od dwóch lat wieś za

wsią i miasto za miastem odzyskiwali swój całkowicie spustoszony kraj nawoływani

byli dodatkowo przez swoje dowództwo do aktów zemsty.

Rozstrzeliwanie niemieckich cywili było powszednim zjawiskiem, masowe gwałty,

aresztowania i plądrowanie były również na porządku dziennym. Rosyjski laureat

Nagrody Nobla, oficer polityczny Armii Czerwonej Aleksander Sołżenicyn opisał

brutalność wejścia radzieckiej armii do Prus Wschodnich w swym cyklu wierszy

„Pruskie noce”. Również późniejszy obrońca praw człowieka Lew Kopielew

relacjonuje w swojej autobiografii „Zachować po wsze czasy” wejście do Prus

Wschodnich i w rezultacie swojego wystąpienia przeciwko stosowaniu przemocy

został z powodu „współczucia dla wroga” wykluczony z partii i skazany na pobyt w

więzieniu i obozie karnym.

Masowe gwałty stały się traumatycznym doświadczeniem żeńskiej części ludności

na obszarach zdobytych przez Armię Czerwoną. Wielokrotne zgwałcenia nawet ze

skutkiem śmiertelnym, choroby weneryczne, niechciane ciąże i aborcje były czymś

powszechnym, wiele kobiet wybierało śmierć samobójczą. Ze względu na

obowiązującą jeszcze przez dziesięciolecia po wojnie tabuizację tej tematyki skalę

tego zjawiska można tylko szacować, liczby sięgają nawet 1,4 mln gwałtów w

prowincjach wschodnich. Ofiary były pozostawiane same sobie z ich fizycznymi i

duchowymi traumami i nie mogły o tym otwarcie porozmawiać, często nawet we

własnych rodzinach.

Przez całe tygodnie jedyne połączenie w kierunku zachodnim stanowiła dla

uciekającej ludności droga przez zamarznięty Zalew Wiślany na Mierzeję Wiślaną.

Około dwóch milionów uchodźców ewakuowano na zachód drogą morską.Zginęły

przy tym dziesiątki tysięcy, chociażby przy zatopieniu statków Goya i Gustloff.

Podczas ucieczki z Pomorza wiele kolumn uchodźców zostało dogonionych przez

Armię Czerwoną. Brandenburska Nowa Marchia poniosła ze względu na w większości

strona 33

zbyt późną ucieczkę najwyższe procentowo straty ze wszystkich

wschodnioniemieckich regionów. Na Śląsku doszło zimą 1944/45 do dużych strat

również ze względu na rozkaz gauleitera stawiania oporu i nieprzeprowadzenie

ewakuacji Wrocławia ogłoszonego twierdzą. Przy takim samym regionalnym

zróżnicowaniu, jak miało to miejsce w pruskich prowincjach wschodnich,

przebiegała ewakuacja i ucieczka niemieckiej ludności cywilnej z innych regionów

Europy Wschodniej i Południowo-Wschodniej.

Wspólną cechą wszystkich ucieczek z niemieckich prowincji wschodnich jest ich

wielokrotne przerywanie i realizacja etapami. Ewakuacje przeprowadzane przez

władze niemieckie podporządkowane były wymogom prowadzenia wojny, przez co

nie udało się w uporządkowany sposób i odpowiednio wcześnie uratować wielu

uchodźców: wielokrotnie kolumny uchodźców zatrzymywane były przez niemieckie

oddziały w ich drodze na zachód.

W trakcie ucieczki rozdzielane były rodziny, dzieci oddzielane od matek. Ci, którym

ucieczka na zachód się nie udała i zostali wyprzedzeni przez linię frontu starali się

w większości daremnie wrócić do swych rodzinnych miejscowości. Osiadali oni

często w miejscowościach na trasie ucieczki, które wydawały się nieco

bezpieczniejsze. Równocześnie od lutego 1945 r. zostało według niemieckich

szacunków z okresu powojennego deportowanych do pracy przymusowej w Związku

Radzieckim do 200.000 niemieckich cywili z pruskich prowincji wschodnich. W

chwili kapitulacji około 4,4 mln wschodnich Niemców znajdowało się na obszarach

na wschód od linii Odry i Nysy. Odcięci od informacji nie wiedzieli, co przyniesie im

przyszłość. W końcu uniemożliwiono im również dalszy pobyt w ich ojczyźnie.

W przeciwieństwie do innych ucieczek w historii w przypadku ucieczki z

niemieckich prowincji wschodnich mamy do czynienia z ucieczką bez powrotu,

zakończoną ostatecznie trwałym wypędzeniem.

Tematy:

● Układ Monachijski i konsekwencje dla ludności na obszarach oddzielonych od

Czechosłowacji

● Wolne Miasto Gdańsk, „korytarz” i niemiecka napaść na Polskę

● Polityka aneksji i okupacji Rzeszy Niemieckiej

● Przesiedlenia „folksdojczów”, „niemiecka folkslista” i nazistowska polityka

ludnościowa

● Udział Reichsdeutsche (mieszkańców przedwojennej Rzeszy) i „folksdojczów” w

nazistowskiej dyktaturze wojennej i okupacyjnej

● „Generalny Plan Wschodni“: wypędzenie, praca przymusowa, mordy masowe

strona 34

● Deportacja, getta, Holocaust

● Opróżnianie obozów koncentracyjnych i obozów zagłady i marsze śmierci

● Reżim etniczny stalinowskiego Związku Radzieckiego

● Pakt Ribbentrop-Mołotow i radziecka polityka wypędzeń

● Deportowani Niemcy rosyjscy w radzieckim systemie pracy przymusowej

● Opróżnianie i ewakuacja niemieckich obszarów osadnictwa w południowo-

wschodniej Europie

● Ewakuacja i ucieczka Niemców ze wschodnich terenów Rzeszy

● Gwałty jako zjawisko masowe

● Przymusowe deportacje zdolnej do pracy niemieckiej ludności cywilnej do

Związku Radzieckiego

Możliwe studia przypadków:

● Łódź: centrum niemieckiej polityki przesiedleń i umieszczania w gettach

● „Akcja Zamość” i nazistowska polityka wypędzeń

● Wieś Niemców Nadwołżańskich między rewolucją październikową a deportacją

● Kazachstan jako miejsce zesłania narodów deportowanych przez Stalina

● Ewakuacja jednej z gmin położonej w północnej części Siedmiogrodu

● Ucieczka z Prus Wschodnich przez Zalew Wiślany

● Słupsk po zdobyciu przez Armię Czerwoną

● Powstanie praskie

5) WYPĘDZENIE NIEMCÓW I NOWY ŁAD W EUROPIE

- DROGA DO KONFERENCJI POCZDAMSKIEJ

Wraz ze zwrotem działań wojennych w Stalingradzie na początku 1943 r.

skonkretyzowane zostały przez aliantów plany powojennej Europy. Prolog stanowiła

konferencja w Teheranie pod koniec 1943 r., po której odbyło się spotkanie

sojuszników w Jałcie, a po zakończeniu wojny w lipcu i sierpniu 1945 r. w

Poczdamie.

Podczas ustalania nowego ładu terytorialnego Europy Środkowej i Wschodniej, w

tym przesunięcia Polski na zachód po doświadczeniach narodowo-socjalistycznej

polityki ekspansji i eksterminacji inaczej niż po I Wojnie Światowej zaakceptowano

i sankcjonowano w skali międzynarodowej rygorystyczną politykę wypędzeń.

Dotyczyło to również tych obszarów, na których Niemcy stawali się mniejszością w

wyniku nowego przebiegu granic. Zwłaszcza w Polsce i Czechosłowacji panowało na

skutek doświadczeń sprzed i z czasu II Wojny Światowej przekonanie, że

strona 35

mniejszości niemieckie nie stanowią lojalnych obywateli. Prawo do

samostanowienia i ochrona mniejszości zastąpione zostały polityką rozbicia

etnicznego i utworzenia jednorodnych etnicznie państw narodowych.

Alianci planowali przy tym przy wsparciu rządów emigracyjnych krajów Europy

Środkowo-Wschodniej wypędzenie milionów Niemców z tego obszaru kontynentu. W

protokole Konferencji Poczdamskiej określono je mianem „transferów”, które

miały być przeprowadzone w „uporządkowany i humanitarny sposób”. Głosy krytyki

wobec wypędzeń artykułowane przez zachodnią opinię publiczną, w ramach

polskiego rządu emigracyjnego a nawet rządu radzieckiego nie uzyskały poparcia.

Polski rząd na uchodźstwie starał się odtworzyć przedwojenną granicę Polski na

wschodzie i utrzymać zdobyte ziemie na zachodzie w rozmiarach które nie

dawałyby mocarstwom argumentu do ustępstw terytorialnych Polski na wschodzie.

Wyjaśnia to, dlaczego do jesieni 1944 r. wyrażano wątpliwości wobec przejęcia

„niemal całkowicie niemieckich” miast Wrocławia i Szczecina. W obliczu

nieodwracalnej utraty polskich ziem wschodnich, którą polscy komuniści musieli

uznać wobec kierownictwa radzieckiego, w ciągu 1945 r. zmianie uległy stanowiska

w zakresie polityki niemieckiej wyrażane przez polityków niekomunistycznych, np.

Stanisława Mikołajczyka, przywódcę Polskiego Stronnictwa Ludowego. Powstał

polityczny konsensus w polskim społeczeństwie powojennym dotyczący zachodniej

granicy na Odrze i Nysie.

Nowe granice w powojennej Europie powstały przy znacznym udziale Stalina, który

rozszerzył obszar radzieckiej hegemonii na Europę Środkową i Bałkany. Wypędzenie

Niemców służyło przy tym również umocnieniu rządów komunistycznych.

Bezpośrednio po przesunięciu Polski na zachód ponad milion Polaków z

zaanektowanych przez Związek Radziecki terenów przesiedlony został przymusowo

w znacznej części na „ziemie odzyskane”. W momencie wkroczenia Armii

Czerwonej w 1944 r. żyło tam szacunkowo 2,8 mln Polaków. Ważne ośrodki polskiej

kultury jak Lwów, Grodno i Wilno przypadły na skutek mocarstwowej polityki

Stalina Związkowi Radzieckiemu. Na podstawie oficjalnie dobrowolnych, w

rzeczywistości jednak wymuszonych przez Związek Radziecki umów do lata 1946 r.

przesiedlono przymusowo do Polski około 1,3 mln Polaków (w tym 54.000 Żydów).

Eufemistycznie określano ich w oficjalnym języku „repatriantami”. W ten sposób

np. Polacy z galicyjskiego Lwowa przesiedleni zostali do polskiego teraz Wrocławia

i jego okolic i zachowali tradycje ze swej dawnej ojczyzny.

Przymusowe wysiedlenia Niemców i ukryty brak siły roboczej spowodowały, że rząd

czechosłowacki podjął 31 lipca 1945 r. uchwałę o wezwaniu żyjących zagranicą

Czechów i Słowaków (tzw. reemigrantów) do powrotu do Czechosłowacji. Wśród

strona 36

nich znajdowało się również prawie 39.000 tzw. „Czechów Wołyńskich” na

Ukrainie, którzy w następstwie umowy z ZSRR osiedleni zostali w zamieszkałych

niegdyś przez Niemców regionach Czech, Moraw i Śląska.

Inaczej wyglądało to w przypadku niemieckojęzycznych mniejszości w Europie

zachodniej i południowej, np. na wschodzie Belgii, w Południowym Tyrolu i

północnym Szlezwiku, które po 1945 r. mogły pozostać w swych rodzinnych

stronach i których powojenna sytuacja mogłaby służyć za w dużym stopniu udany

przykład rozwiązania problemów mniejszości.

- „DZIKIE WYPĘDZENIA”

W zależności od regionu procesy wypędzeń przebiegały bardzo różnie, były one

jednak, inaczej niż to zapowiadano, prawie zawsze dramatyczne i niehumanitarne i

pochłonęły liczne ofiary śmiertelne. Przeprowadzenie działań, które było w rękach

rządów krajów Europy Środkowo-Wschodniej, rozpoczyna się w Polsce i

Czechosłowacji początkowymi „dzikimi wypędzeniami”, które jeszcze przed

Konferencją Poczdamską miały stworzyć fakty dokonane. Dotknięty nimi został

szczególnie pas znajdujący się bezpośrednio na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, z

którego w czerwcu i lipcu 1945 r. Niemcy byli systematycznie wypędzani. Działania

te wspierane były blokadą przepraw rzecznych, aby uniemożliwić uchodźcom

powrót do ich rodzinnych miejscowości. Również w Czechosłowacji od maja do

sierpnia 1945 r. wypędzono ponad pół miliona Niemców.

Niemcy doświadczyli pełnego niepewności i nacechowanego samowolą,

denuncjacjami i bezprawiem okresu przejściowego, w którym wiele osób zmarło w

wyniku epidemii, niewystarczającej opieki medycznej i głodu, ale również w

wyniku aktów zemsty. W Czechosłowacji i częściach Polski ludność niemiecka

musiała nosić opaski na ramię, które piętnowały ją publicznie jako Niemców.

Niemcy, którzy w okresie władzy nazistów podpisali jako byli polscy obywatele

niemiecką folkslistę, zostali zbiorowo potępieni jako „zdrajcy narodu”. W Polsce

powstały obozy pracy przymusowej dla Niemców, w odniesieniu do których takie

nazwy jak Potulice, Łambinowice, Jaworzno, Świętochłowice czy Sikawa stanowią

synonimy okropieństw. Również w Czechosłowacji w setkach obozów Niemcy

musieli wykonywać prace przymusowe i znosić znęcanie się.

Na dawnych obszarach niemieckich organizowane były stopniowo polskie władze,

które wprowadzać miały nowy ład i prowadzić zasiedlanie „ziem odzyskanych”.

Dochodziło przy tym często do zaciętych konfrontacji między oddziałami

radzieckimi i władzami polskimi, podczas których niemiecka ludność cywilna

strona 37

znajdowała się bez żadnych praw między młotem a kowadłem. Z pomocą ustaw,

dekretów i decyzji urzędowych tak w Polsce jak i w Czechosłowacji pozbawiono

Niemców własności. Wśród ludności widoczne były duże różnice zachowań w

stosunku do Niemców, którzy musieli opuścić kraj. I tak obok wspomnianych

świadectw przemocy i obojętności znajdują się również przykłady ludzkiej

solidarności polskich i czeskich sąsiadów.

- WYSIEDLENIA PRZYMUSOWE

Po fazie „dzikich wypędzeń” nastąpiły zorganizowane wysiedlenia na podstawie

ustaleń Konferencji Poczdamskiej. Obok rządów uczestniczyły w nich głównie

komunistyczne organizacje partyjne, jednostki wojskowe i policyjne, sytuację

wykorzystywali jednak również grupy przestępcze. Według opublikowanego w

listopadzie 1945 r. przez Sojuszniczą Radę Kontroli Niemiec „Planie wysiedlenia

ludności niemieckiej” ludność niemiecka z Polski i dawnych niemieckich terenów

wschodnich przesiedlona miała zostać przede wszystkim do radzieckiej i brytyjskiej

strefy okupacyjnej, podczas gdy Niemcy z Czechosłowacji przesiedleni zostali w

przeważającej części do strefy amerykańskiej i radzieckiej. Amerykańska strefa

okupacyjna miała następnie przyjąć Niemców węgierskich.

Osoby niezdolne do pracy jak starcy, kobiety i dzieci były wysiedlane najpierw,

podczas gdy wydalenie niezbędnych pracowników wykwalifikowanych było często

wstrzymywane. W taki sposób rozdzielono wiele rodzin, które odnalazły się często

dopiero po latach. Większość wypędzonych przybyła do obozów przeznaczenia w

alianckich strefach okupacyjnych mniej lub bardziej pozbawiona środków do życia.

Także w przypadku „uregulowanych” wysiedleń dochodziło z powodu trudów

podróży w bydlęcych wagonach, niewystarczającej opieki medycznej, zimna i braku

pożywienia do licznych przypadków śmierci.

- DEPORTACJE, INTERNOWANIA I WYPĘDZENIA W EUROPIE POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

Chociaż Węgry były przez lata sojusznikiem nazistowskich Niemiec, państwu temu

jako jedynemu w Europie południowo-wschodniej przyznano w Protokole

Poczdamskim prawo do wydalenia swej niemieckiej ludności. Wypędzenie Niemców

węgierskich przeprowadzano po rozważeniu aspektów polityczno-gospodarczych od

roku 1946, związane było ono jednak ze znacznie mniejszą przemocą niż w innych

krajach. Połowie niemieckiej ludności na Węgrzech wypędzenia oszczędzono. Rząd

węgierski długo spierał się na temat rozmiarów wysiedleni przymusowych.

strona 38

Komuniści i Narodowa Partia Chłopska naciskały na radykalne wysiedlenia

przymusowe, podczas gdy Partia Drobnych Rolników wahała się pomiędzy cywilnymi

prawami własności a węgierskim nacjonalizmem. Przede wszystkim

socjaldemokraci wyrażali sceptyczną postawę wobec zbiorowego ukarania

Niemców. Rolę odgrywał też wzgląd na niejasny los Węgrów w południowej

Słowacji, w stosunku do traktowania których wypędzenie węgierskich Niemców

mogłoby mieć rolę negatywnego modelu.

W Rumunii ludność niemiecka mogła pozostać w swych ojczystych stronach, była

jednak od stycznia 1945 r. szczególnie dotknięta deportacjami przymusowymi do

Związku Radzieckiego. Obok dziesiątków tysięcy Niemców z Węgier i Jugosławii z

samej Rumunii deportowano 70.000 Niemców, z reguły mężczyzn w wieku od 17 do

45 lat i kobiety w wieku od 18 do 30 lat. Ludzie ci wykorzystywani byli przede

wszystkim w Zagłębiu Donieckim oraz w przemyśle hutniczym i stalowym na

południu Związku Radzieckiego do pracy przymusowej w ekstremalnych warunkach.

Stopa śmiertelności wynosiła wśród nich około 10 do 15 procent. Dopiero pod

koniec lat czterdziestych XX w. ostatni deportowani zostali zwolnienie. Na

początku lat pięćdziesiątych XX w. dziesiątki tysięcy Banackich Szwabów

wywiezione zostały na stepy Równiny Baragan. Zwłaszcza nacjonalistyczna polityka

asymilacji prowadzona przez Ceausescu w latach osiemdziesiątych prowadziła do

kulturowej dyskryminacji pozostałych w Rumunii Niemców, konsekwencją której

były masowe wyjazdy siedmiogrodzkich Sasów i banackich Szwabów.

W Jugosławii politykę wypędzeń i internowania prowadzono wobec ludności

niemieckiej bez usankcjonowanej międzynarodowo podstawy prawnej. Po pełnym

przemocy wywłaszczeniu cała ludność niemiecka została internowana w obozach.

Symbolami brutalnej polityki jugosłowiańskiego reżimu obozowego są np.

Rudolfsgnad (Knićanin) z szacowanymi 11.000, Gakowa (Gakovo) z 8.500 i Jarek

(Jarak) z 7.000 ofiar śmiertelnych.

Określanym we Włoszech mianem „exodusu” procesem wysiedleni z Jugosławii

zakończyła swe istnienie włoska wspólnota wzdłuż wybrzeża Istrii i Dalmacji. Już

pod koniec wojny jugosłowiańska armia zlikwidowała w krasowych rozpadlinach

górskich do 4.000 Włochów (masakry w foibe). Włoskim mieszkańcom dano zgodnie

z traktatem pokojowym między Włochami a siłami sojuszniczymi z 10 lutego 1947 r.

prawo opcji. Obok możliwości prawnej wydalenia z nowej Jugosławii osób

optujących za Włochami, komunistyczne „władze ludowe” sięgają po szykany,

naciski polityczne i przemoc. Do 1956 r. około 300.000 Włochów opuściło Istrię i

Dalmację, przede wszystkim miasta Zadar (włoska Zara) i Rijekę (włoskie Fiume).

strona 39

Łączne straty ludzkie spowodowane ucieczką i wypędzeniem są ogromne; ich

dokładny wymiar można będzie ustalić dzięki dalszym badaniom tylko w

przybliżeniu. W bilansie ludności z roku 1958 Federalny Urząd Statystyczny naliczył

1.338.700 niewyjaśnionych przypadków wśród ludności cywilnej dawnych pruskich

prowincji wschodnich i 886.300 niewyjaśnionych przypadków wśród niemieckiej

ludności cywilnej poza granicami Rzeszy (nie włączając losu Niemców rosyjskich).

Uwzględnione są w tym również straty w ludności cywilnej podczas działań

wojennych i całego procesu ucieczki. Archiwum Federalne stwierdziło więc w 1974

r. wyjaśniająco, że zrównanie tych 2,2 mln niewyjaśnionych przypadków ze

zbrodnią wypędzeń nie jest możliwe. Samo Archiwum Federalne ustala na

podstawie szacunków i analiz relacji pisemnych minimalną liczbę wynoszącą

600.000 ofiar śmiertelnych zbrodni wypędzeń: ponad 400.000 ofiar na obszarach na

wschód od Odry i Nysy, ponad 130.000 w Czechosłowacji i ponad 80.000 w

Jugosławii.

W odniesieniu do strat wśród cywilnych Niemców jugosłowiańskich powstała

obszerna praca zainicjowana przez Donauschwäbische Kulturstiftung (Fundację

Kultury Szwabów Dunajskich), która precyzuje liczbę ofiar w tym obszarze na

prawie 60.000. W związku z wypędzeniem Niemców Sudeckich niemiecko-czeska

komisja historyczna zaleciła w 1996 r., by na bazie nowych badań założyć liczbę

30.000 ofiar przemocy.

Duża rozpiętość wymienionych liczb spowodowana jest po pierwsze różnymi

metodami obliczeń lub zbierania danych, po drugie zaś różnymi definicjami „ofiar

wypędzeń”. Nie jest między innymi jasne, w jaki sposób w bilansie ofiar ujęte mają

zostać osoby, które zmarły jakiś czas później po przybyciu do miejsca docelowego

na skutek następstw wypędzenia.

Tematy:

● Sojusznicze plany powojennej Europy

● Plany rządów emigracyjnych oraz demokracji narodowych i Czechosłowacji 1944-

1948 i ich realizacja w prawodawstwie, np. tzw. Dekrety Beneša

● Lokalna przemoc i motywy materialne

● Planowanie i przebieg wysiedleń przymusowych z dawnych pruskich prowincji

wschodnich

● Planowanie i przebieg wysiedleń przymusowych z Czechosłowacji

● Planowanie i przebieg wysiedleń przymusowych z północnych Prus Wschodnich

● Deportacje przymusowe i obozy pracy

● (Przymusowe) przesiedlenia Węgrów i Słowaków

● (Przymusowe) przesiedlenia Polaków, Ukraińców i Białorusinów

strona 40

● Sytuacja Niemców pozostałych w swych rodzinnych stronach

● Przesiedlenia Niemców do obu państw niemieckich od lat pięćdziesiątych XX w.

● Mniejszości niemieckie w Europie zachodniej

● Wypędzenie Niemców z Węgier

● Los Szwabów Dunajskich w Jugosławii oraz jugosłowiańskie plany wypędzenia i

nowego osadnictwa od 1944 r.

Możliwe studia przypadków:

● Postelberg/Postoloprty: zbrodnia przemocy wobec ludności cywilnej Niemców

Sudeckich

● „Akcja Ullmann”: wysiedlenie socjaldemokratów - Niemców Sudeckich

● Wrocław i Lwów 1945: utrata ojczyzny i wymiana ludności w dwóch europejskich

● Obóz centralny w Jaworznie

● Odwołanie niemieckich biskupów w Gdańsku i na Warmii

● Przymusowe deportacje do ZSRR z Siedmiogrodu i Banatu

● „Wilcze dzieci” z Prus Wschodnich na Litwie

● Rijeka/Fiume: exodus Włochów z Istrii i umowa z Osimo

● „Akcja Wisła” – wysiedlenie Ukraińców w granicach Polski w

1947 r.

6) UCHODŹCY I WYPĘDZENI W NIEMCZECH I W EUROPIE PO 1945 R.:

STRATEGIE, KONFLIKTY I SUKCESY PROCESÓW INTEGRACJI:

- DOŚWIADCZENIA PO PRZYBYCIU

W rezultacie II Wojny Światowej i decyzji mocarstw sojuszniczych dotyczących

powojennego ładu miliony Europejczyków utraciły swą ojczyznę a często również i

życie: Niemcy, Polacy, Ukraińcy, Węgrzy, Finowie i wielu innych. Do czasu

zakończenia wysiedleń około 14 milionów niemieckich uchodźców i wypędzonych

musiało opuścić swe ojczyste strony. W czterech strefach okupacyjnych ich

codzienne życie określały często obcość i wykluczenie; przymusowe

zakwaterowanie i obozowe baraki, głód, niedostatek i poszukiwania członków

rodziny stale im towarzyszyły. Te doświadczenia dzielili z milionami „displaced

persons“ i jeńców wojennych, którzy po ich wyzwoleniu z niemieckiej niewoli

czekali na repatriację lub emigrację za ocean.

Liczba wypędzonych w czterech strefach okupacyjnych podlegała silnym wahaniom.

Obok głównych obszarów docelowych Bawarii, Szlezwiku-Holsztyna i Dolnej Saksonii

na przykład francuskie władze okupacyjne sprzeciwiały się z początku w ogóle

strona 41

przyjmowaniu wypędzonych. Ze względu na bliskość geograficzną obszarów

pochodzenia szczególnie duża liczba wypędzonych przypadała na radziecką strefę

okupacyjną, w niektórych częściach Meklemburgii i Pomorza Przedniego uchodźcy i

wypędzeni stanowili większość. Ze względu na starania, by nie dopuścić do

powstawania nowych mniejszości, przy ich osiedlaniu nie uwzględniano ich

pochodzenia geograficznego i społecznego oraz wyznania. W wyniku przybycia

wypędzonych struktura społeczna i wyznaniowa pozostałej części Niemiec uległa

fundamentalnym zmianom.

W okresie szczególnych potrzeb bezpośrednio po ich przybyciu decydujące

znaczenie miała praca Kościołów. Dzięki „kościelnym placówkom pomocy“,

„Pomocy Caritas dla uchodźców i wypędzonych“, „Katolickiej Radzie Uchodźców“,

„Dziełu Pomocy Kościoła Ewangelickiego“ czy też „księżom z plecakami“ oba

wielkie Kościoły Niemiec oferowały pierwszą pomoc materialną a przede wszystkim

otaczały wypędzonych opieką duszpasterską. Po krótkim czasie w szeregach

wypędzonych powstają grupy kościelne, jak ewangelickie Komitety Pomocy,

zrzeszone w „Konwencie Rozsianych Kościołów Wschodu“. Wśród katolików są to

przede wszystkim Dzieła ojczyste (Heimatwerke) wschodnioniemieckich diecezji

oraz gmina Ackermanna Niemców Sudeckich.

- MIĘDZY INTEGRACJĄ A ASYMILACJĄ: UCHODŹCY I WYPĘDZENI W OBYDWU PAŃSTWACH NIEMIECKICH

Wraz z utworzeniem obydwu państw niemieckich zaistniały obok siebie dwie

całkowicie różne strategie integracji niemieckich wypędzonych: na zachodzie

integracja poprzez „cud gospodarczy”, podtrzymywanie rodzimego środowiska lub

działalność kościelna, na wschodzie przymusowa asymilacja i publiczne milczenie o

losie wypędzonych.

Gospodarczy, społeczny i polityczny proces integracji przebiega w bardzo różny

sposób i z pewnością nie bez zgrzytów. Miliony wypędzonych przyczyniają się tym

nie mniej do sukcesu odbudowy Republiki Federalnej Niemiec, przy wsparciu

państwowej pomocy doraźnej i wyrównaniu poniesionych w wyniku wojny strat.

Uprzednio zdominowane przez rolnictwo i leśnictwo obszary doświadczyły dzięki

osiedleniu wypędzonych posiadających zawody rzemieślnicze i przemysłowe

przyspieszonych zmian strukturalnych. W kontekście Zimnej Wojny działające w

RFN partie zabiegają najpierw o głosy wypędzonych. W końcu kwestia wypędzonych

spolaryzowała walkę o układy wschodnie stając się odtąd politycznym punktem

spornym. Od lat siedemdziesiątych XX w. tematyka wypędzonych ulegała w

strona 42

społeczeństwie coraz większej marginalizacji. W NRD wypędzeni, zwłaszcza gdy

spotykają się ze swymi ziomkami, wystawieni są na represje ze strony państwa.

Także inne kraje europejskie stanęły po zakończeniu II Wojny Światowej przed

trudnym zadaniem stworzenia nowej ojczyzny wypędzonej lub wysiedlonej

ludności. Za wzorcową uważana jest fińska polityka integracyjna, która chociażby

za pomocą wyrównania strat dostarczyła karelskim uchodźcom ze Związku

Radzieckiego szybkiej i niebiurokratycznej pomocy i w przeciwieństwie do

postępowania sojuszniczych mocarstw okupacyjnych osiedlała uchodźców z jednej

okolicy razem w ich nowych rodzinnych miejscowościach.

- INICJATYWY POJEDNANIA

Ze strony Kościołów nastąpiły dość szybko pierwsze symboliczne gesty pojednania

Niemców z ich wschodnimi sąsiadami. Po stronie polskiej list polskich biskupów z

1965 r. z przesłaniem „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie“ wysłał sygnał o

gotowości do pojednania. Także memoriał Kościoła Ewangelickiego w Niemczech

„Sytuacja wypędzonych i stosunek narodu niemieckiego do jego wschodnich

sąsiadów “ z 1965 r. postawił określone akcenty. Poddany wewnątrzkościelnej i

ogólnospołecznej dyskusji piętnował on jednocześnie brak solidarności w

niemieckim społeczeństwie, „które w oczywisty sposób winne jest wiele

wypędzonym”. Z drugiej strony żądał on uznania nowych realiów politycznych w

Europie. Kręgi kościelne, jak grupa ekumeniczna „Aktion Sühnezeichen“ (Akcja

Znaku Pokuty) podjęły wcześnie starania o pojednanie z sąsiadami ze wschodu.

W Republice Federalnej Niemiec przede wszystkim również wypędzeni i ich

potomkowie angażują się na rzecz porozumienia ze wschodnimi sąsiadami.

Korzystając z lepszych dzięki prowadzonej od początku lat siedemdziesiątych XX w.

Nowej Polityce Wschodniej RFN możliwości podróżowania w dawne rodzinne

stronny zawierają tam przyjacielskie kontakty z obecnymi mieszkańcami.

Wypędzeni z NRD mogli już wcześniej korzystać z wyjazdów do Polski. Po

ogłoszeniu stanu wojennego w Polsce w grudniu 1981 r. wielu wypędzonych

uczestniczy w akcjach pomocy osobom prześladowanym przez reżim

komunistyczny. Z drugiej strony niektóre z ziomkostw trzymają się zdecydowanie

stanowisk prawnych polityki niemieckiej, które swymi wyrokami z 1973 i 1975 r.

dotyczącymi ostateczności układów wschodnich potwierdził Federalny Trybunał

Konstytucyjny. Reżimy komunistyczne instrumentalizują niepewność wśród swych

społeczeństw w odniesieniu do ostateczności granic, by w ten sposób stabilizować

system. Stare obrazy wroga ulegają w ten sposób utrwaleniu.

strona 43

Tematy:

● Doświadczenia niemieckich uchodźców i wypędzonych po przybyciu na miejsce

● Różne ekonomiczne i społeczne działania integracyjne w obydwu państwach

niemieckich (reforma rolna kontra ustawa o wyrównaniu strat)

● Praca kościelnych służb poszukiwań

● Karta Stuttgarcka niemieckich wypędzonych z 1950 r.

● Los „displaced persons“

● Fińska polityka integracji jako wzór?

● Wypędzeni i ich organizacje polityczne, kulturalne i religijne łącznie z historią

Związku Wypędzonych (przy tym również spektrum religijne i światopoglądowo-

partyjne wypędzonych-polityków)

● Zmiana środowiska społecznego i kulturowego powojennych Niemiec przez

wypędzonych

● Gromadzenie i przechowywanie kultury i dialektów Niemców we wschodniej

Europie

● Wzory narracji i interpretacji ludzi dotkniętych ucieczką i wypędzeniem

● Wymiary polityczne problematyki wypędzonych

● Ucieczka, wypędzenie i utrata ojczyzny w literaturze RFN i NRD

● List polskich biskupów, memoriał Niemieckiego Kościoła Ewangelickiego i inne

inicjatywy pojednania od 1965 r., także pojedynczych osób

● Czeskie, polskie i in. inicjatywy przed rokiem 1989 (np. „Kultura“)

● Długotrwałe konsekwencje utraty ojczyzny dla osób bezpośrednio tym

dotkniętych i kolejnych pokoleń

● Emigracja niemieckich uchodźców i wypędzonych za ocean

● Trudne dziedzictwo: Austria i jej „uchodźcy-folksdojcze“

● Podsycana przez państwo histeria emigracyjna: „wielka wycieczka“ Turków

bułgarskich do Turcji latem 1989

Możliwe studia przypadków:

● Obóz przejściowy we Friedland

● Waldkraiburg: miasto wypędzonych na pozostałościach fabryki materiałów

wybuchowych

● Wolfsburg i Eisenhüttenstadt: nadzieja dla wypędzonych-robotników

● Berlin: Historia Deutschlandhaus

● Podzielona wieś nad Odrą: wypędzeni po obu brzegach

strona 44

7) PO ROKU 1989: NA DRODZE KU EUROPEJSKIEJ KULTURZE PAMIĘCI?

Równolegle do otwarcia żelaznej kurtyny przygaszane przez państwo konflikty z

przeszłości między mniejszością a większością podsycane są przez nowych

„przedsiębiorców etnicznych”. W rezultacie wojen w rozpadającej się Jugosławii

terminy ucieczka i czystki etniczne stały się ponownie aktualnymi doświadczeniami

europejskimi. W Europie rozpoczynają się rozliczenia z wypędzeniami, nawet tymi

z przed wielu lat i potępia się wypędzenia jako narzędzie polityki. W stosunkach

polsko-niemieckich msza pojednania z udziałem polskiego premiera Tadeusza

Mazowieckiego i niemieckiego kanclerza federalnego Helmuta Kohla, która odbyła

się w dawnych dobrach rodziny bojownika ruchu oporu hrabiego Helmutha Jamesa

von Moltke w dolnośląskiej Krzyżowej, dawnym Kreisau w listopadzie 1989 r., stała

się punktem zwrotnym.

Jednocześnie powstawanie i odrodzenie suwerennych państw narodowych narzuca

bolesne pytania o przeszłość. Z początku w centrum uwagi znalazło się rozliczenie z

dyktaturami komunistycznymi. Zdjęte zostaje jednak tabu z przemilczanych przez

długi czas tematów, jak niemiecka przeszłość krajobrazów kulturowych i

wypędzenie ich mieszkańców, zostają one poddane historycznemu rozliczeniu a

poprzez to w publicznym dyskursie zbadano i naruszono jednostronne wzorce

myślenia. Projektem „Zaginiony Kraj Sudetów” („Das verschwundene

Sudetenland“) założona przez młodych Czechów inicjatywa obywatelska

„Antikomplex“ zajmuje się starymi czeskimi miejscowościami, które dziś już nie

istnieją. Również w Niemczech coraz więcej dzieci i wnuków wypędzonych udaje

się w poszukiwaniu śladów przodków w ich dawne rodzinne strony.

Pytania o przeszłość oznaczają również pytania dotyczące własnej tożsamości. W

procesach przyswojenia kulturowego zaginione wieloetniczne światy Europy

Środkowej i Wschodniej postrzegane są coraz częściej jako bogactwo i zasługujące

na zachowanie wspólne dziedzictwo. Istniejące jeszcze niemieckie i inne

mniejszości otrzymują potwierdzone na piśmie prawa i mogą uczestniczyć w życiu

publicznym. Symbolem zmian świadomości jest deklaracja słowackiej Rady

Narodowej z 12 lutego 1991 r., w której wyraża się żal z powodu utraty ojczyzny

przez Niemców karpackich, a także wypowiedzi ówczesnego rumuńskiego ministra

spraw wewnętrznych Vasile’a Blagi na zjeździe Sasów Siedmiogrodzkich i Szwabów

Banackich w 2010 r.: „Chciałbym powiedzieć Państwu, że Rumunia za Państwem

tęskni“. Także wypędzeni, chociażby liczne powiatowe lub lokalne wspólnoty

ziomkostw utrzymują często intensywne kontakty z samorządami w ich dawnej

ojczyźnie i stanowią dziś oczywistego partnera w Polsce, Czechach, Serbii, czy na

Węgrzech.

strona 45

Dzięki licznym projektom regionalnym, np. „Fundacja Krzyżowa dla Porozumienia

Europejskiego“ europejską rzeczywistością staje się międzynarodowe

opracowywanie wspomnień i pamięć. Wynikają stąd nowe perspektywy dla

przyszłości Europy, które starają się sprostać wielowarstwowości i kompleksowości

dziedzictwa historycznego. Wciąż jednak istnieją znaczne różnice w narodowych

punktach widzenia w odniesieniu do II Wojny Światowej i jej następstw.

Obok dialogu polsko-niemieckiego, niemiecko-czeskiego i niemiecko-węgierskiego

rozwijają się również procesy pojednania między innymi narodami europejskimi,

chociażby Polakami i Ukraińcami czy Węgrami i Słowakami.

Kirgistan, Darfur, Kongo: nawet jeśli wypędzenia z motywów etnicznych miały swą

dotychczasową kulminację w XX w., czystki etniczne znajdują nadal zastosowanie

jako instrument prowadzenia wojen i rzekomy model rozwiązywania konfliktów.

Dotyczącym aktualnej sytuacji i globalnym przedstawieniem wypędzeń i ich

strasznych konsekwencji dla ludzi poddanych cierpieniom kończy się trasa wystawy

stałej przyczyniając się do udokumentowania ogólnoświatowego bezprawia czystek

etnicznych.

Tematy:

● Mniejszości niemieckojęzyczne w dzisiejszej Europie Środkowo-Wschodniej

● Tzw. późni wysiedleńcy spośród Niemców rosyjskich po deportacji i wygnaniu

● Inicjatywy regionalne

● Czystki etniczne w dawnej Jugosławii

● Debaty dotyczące polityki historycznej i kontrowersje w Niemczech i innych

krajach

● Powstawanie nowych mniejszości w wyniku emigracji w poszukiwaniu pracy i

spowodowanych ubóstwem po 1945 r. i wyzwania związane z ich integracją w

Europie

● Globalny charakter obecnych migracji przymusowych i czystek etnicznych

Możliwe studia przypadków:

● Cmentarz Szwabów dunajskich w Serbii

● Siedmiogrodzki Hermannstadt (Sibiu) po 1989 r.

● Stosunki polsko-ukraińskie

● Stari Most w bośniackim Mostarze

● Do kogo należy historia? Mazurska wieś Nakomiady/Eichmedien i jej pomnik

Bismarcka

● Polsko-niemiecka Fundacja Krzyżowa dla Porozumienia Europejskiego

Tłumaczenie: Eva-Maria Steiger