Kognitywne podstawy jzyka i jzykoznawstwa REDAKCJA Elbieta Tabakowska Krakw Tytu oryginau Cognitive. Exploration of Language and Linguistics EuroPillProject (Socrates for Youth, Montoyerstraat 70, B-1040 Brussels, Contract no. 34969) Ksika dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Copyright for the Polish edition by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIYERSITAS, Krakw 2001 Copyright for the Polish translation by Towarzystwo Autorw i Wydawcw Prac Naukowych UNIYVERSITAS, Krakw 2001 ISBN 83-7052-635-7 TAiWPN UNIYERSITAS Projekt okadki Ewa Gray SPIS TRECI 1 Przedmowa .............................. 11 : Rozdzia 1: Kognitywne podstawy jzyka: jzyk i myl .... 15 1.1. Wprowadzenie: systemy znakw ................ 16 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku ................. 20 1.2.1. Zasada indeksowoci w jzyku ............. 20 1.2.2. Zasada ikonicznoci w jzyku . ............. 24 1.2.3. Zasada symbolicznoci w jzyku ............ 30 1.3. Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe ........... 32 1.3.1. Kategorie pojciowe ................... 32 1.3.2. Kategorie leksykalne .................. 36 1.3.3. Kategorie gramatyczne ................. 38 1.4. Podsumowanie .......................... 40 1.5. Zalecana lektura ......................... 42 1.6. wiczenia i zadania ....................... 42 Rozdzia 2: Co zawieraj sowa: leksykoogia .......... 45 2.1. Wprowadzenie: sowa, znaczenia i pojcia ........... 45 2.2. Od sw do znacze: semazjologia ............... 48 2.2.1. Wyrazisto: prototypowe znaczenia sw i prototypowe desygnaty ...................... 51 2.2.2. Relacje midzy znaczeniami wyrazw: sieci radialne . 53 2.2.3. Nieostro kategorii pojciowych i znacze wyrazw . 57 2.3. Od poj do sw: onomazjologia ................ 59 2.3.1. Wyrazisto w obrbie domeny pojciowej: terminy poziomu podstawowego ........ 60 2.3.2. Poczenia w obrbie domen pojciowych ....... 63 2.3.2.1. Taksonomie hierarchiczne .......... 63 2.3.2.2. Metafora i metonimia ............. 64 2.3.3. Nieostro w domenach pojciowych: problemy taksonomiczne ......................... 66 2.4. Wnioski: wspzalenoci midzy semazjologia i onomazjologia 68 2.5. Podsumowanie .......................... 69 2.6. Zalecana lektura . . 2.7. wiczenia i zadania

Rozdzia 3: Wewntrzna struktura wyrazu: morfologia . . . 3.1. Wprowadzenie: jednostki analizy morfologicznej ...... 3.1.1. Morfemy gwne i afiksy ............... 3.1.2. Sowotwrstwo a nadawanie nazw .......... 3.2. Kompozycja .......................... 3.2.1. Struktura wyrazw zoonych ............ 3.2.2. Porwnanie zoe i konstrukcji skadniowych . . . 3.2.3. Rola zoe i zestawie w procesie nazywania rzeczy 3.3. Derywacja ........................... 3.3.1. Morfemy sowotwrcze i morfemy fleksyjne ..... 3.3.2. Skd si bior afiksy? Gramatykalizacja ...... 3.3.3. Znaczenie i produktywno afiksw ......... 3.3.4. Rodzaje afiksw .................... 3.4. Rnorodno procesw sowotwrczych ........... 3.5. Fleksja ............................. 3.6. Wnioski: morfologia, leksykologia i skadnia ......... 3.7. Podsumowanie ......................... 3.8. Zalecana lektura ........................ 3.9. wiczenia i zadania ...................... Rozdzia 4: czenie treci informacyjnych: skadnia .... 4.1. Wprowadzenie: skadnia i gramatyka ............ 4.2. Schematy zdarze i semantyczne role ich uczestnikw . . . 4.2.1. Schemat bycie" .................... 4.2.2. Schemat wydarzenie" ................ 4.2.3. Schemat dziaanie" .................. 4.2.4. Schemat doznawanie" ................ 4.2.5. Schemat posiadanie" ................. 4.2.6. Schemat przemieszczanie" .............. 4.2.7. Schemat przekazywanie" .............. 4.3. Hierarchiczna i linearna struktura zdania .......... 4.3.1. Hierarchiczny porzdek skadnikw zdania ..... 4.3.2. Podstawowe schematy zdaniowe ........... 4.4. Osadzanie zdarze w kontekcie pragmatycznym: elementy kotwiczce w zdaniu . 4.4.1. Funkcja komunikacyjna: powiadamianie, pytanie, rozkazywanie ........................ 4.4.2. Stosunek mwicego do komunikatu jzykowego: mo-dalno .......................... 4.4.3. Czas aktu mownego: kategoria czasu gramatycznego . 4.4.4. Relacje midzy zdarzeniami: aspekt dokonany .... 4.4.5. Przebieg zdarzenia: aspekt niedokonany ....... 4.4.6. Kotwiczenie zdarze: synteza ............. Podsumowanie .......................... Zalecana lektura ......................... wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 5: Dwiki jzyka: fonetyka i fonologia ........ Wprowadzenie: fonetyka i fonologia .............. 5.1.1. Pisownia a wymowa ................... 5.1.2. Symbole fonetyczne ................... Jak powstaj dwiki mowy ................... 5.2.1. Fonacja ..........................

5.2.2. Artykulacja ....................... Spgoski ............................ 5.3.1. Miejsca artykulacji ................... 5.3.2. Sposb artykulacji .................... 5.3.3. Artykulacje dodatkowe ................. Samogoski ............................ 5.4.1. Samogoski podstawowe ................ 5.4.2. Samogoski polskie ................... 5.4.3. Dyftongi jzyka polskiego ................ Fonemy i allofony; transkrypcja fonemiczna .......... 5.5.1. Definicje ......................... 5.5.2. Wariancja fakultatywna i dystrybucja komplementarna 5.5.3. Zasady transkrypcji ................... Wiksze jednostki fonologiczne ................. 5.6.1. Sylaba .......................... 5.6.2. Akcent, ton, intonacja .................. Dwiki w kontekcie ...................... 5.7.1. Epenteza ......................... 5.7.2. Elizja ........................... 5.7.3. Asymilacja ...... 5.7.4. Redukcja samogosek 5.7.5. Procesy zoone . . . Podsumowanie ........ Zalecana lektura ....... 5.10. wiczenia i zadania Rozdzia 6: Jzyk, kultura i znaczenie: semantyka midzykul-turowa ..................-. 6.1. Wprowadzenie: relatywizm jzykowy a uniwersalizm . .... 6.1.1. Relatywizm jzykowy i kulturowy ........... 6.1.2. Elementarne jednostki semantyczne jako klucz do porwna midzykulturowych......... 6.2. Wyrazy uwarunkowane kulturowo ............... 6.3. Kulturowe uwarunkowania w gramatyce ........... 6.4. Skrypty kulturowe ........................ 6.5. Wnioski: jzyk, kultura i myl ................. 6.6. Podsumowanie ................... 6.7. Zalecana lektura ......................... 6.8. wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 7: Dziaanie za pomoc sw: pragmatyka ...... 7.1. Wprowadzenie: co to jest pragmatyka? ............. 7.1.1. Intencja komunikacyjna i akty mowy ......... 7.1.2. Kognitywna klasyfikacja aktw mowy ......... 7.2. Konstytutywne akty mowy a warunki fortunnoci ...... 7.2.1. Podkategorie konstytutywnych aktw mowy ..... 7.2.2. Warunki fortunnoci .................. 7.3. Informatywne akty mowy a zasada kooperacji......... 7.3.1. Presupozycje konwersacyjne i konwencjonalne .... 7.3.2. Zasada kooperacji i maksymy konwersacyjne ..... 7.3.3. Implikatury konwersacyjne i konwencjonalne .... 7.4. Obligatywne akty mowy a zasada grzecznoci .........

7.4.1. Rnica pomidzy pytaniami, ktre s zadawane w celu uzyskania informacji a dyrektywnymi aktami mowy 7.4.2. Grzeczno: uznanie autonomii rozmwcy ....... 7.5. Wnioski: zalenoci pomidzy struktur zdania i typem aktu mowy ....................... 7.6. Podsumowanie . . . 7.7. Zalecana lektura . . 7.8. wiczenia i zadania Rozdzia 8: Struktura wypowiedzi: lingwistyka tekstu .... 8.1. Wprowadzenie: komunikacja, tekst i lingwistyka tekstu . . . 8.2. Funkcja przedstawieniowa tekstu ............... 8.3. Spjno waciwa (koherencja) a spjno formalna (kohezja) 8.4. Spjno referencyjna ...................... 8.5. Spjno relacyjna ........................ 8.6. Przegld relacji koherencji ................... 8.7. Podsumowanie .......................... 8.8. Zalecana lektura ......................... 8.9. wiczenia i zadania ....................... Rozdzia 9: Jzyk w czasie: jzykoznawstwo historyczne . 9.1. Wprowadzenie: zmiana jzykowa a zrnicowanie jzyka Metody stosowane w jzykoznawstwie historycznym . . , Typologia zmian jzykowych ............... 9.3.1. Zmiany wewntrz sieci radialnej .......... 9.3.2. Zmiany z przesuniciem do innej sieci radialnej , 9.33. Zmiany w schematach ............... 9.3.4. Zmiana analogiczna ................. Przyczyny i przewidywalno zmiany ........... Podsumowanie ....................... Zalecana lektura ....................... wiczenia i zadania ..................... 9.4. 9.5. 9.6. 9.7. Rozdzia 10: Porwnywanie jzykw: socjologia jzyka, typologia jzykw i jzykoznawstwo kontrastywne . . . . . 10.1. Wprowadzenie: porwnywanie jzykw ............ 10.1.1. Jaki jest cel porwnywania jzykw? ......... 10.1.2. Okrelenie liczby jzykw ................ 10.1.3. Jzykoznawcze kryteria okrelajce podzia na jzyki i dialekty ......................... 10.1.4. Socjologiczny status jzykw .............. 10.2. Typologia jzykw ........................ 10.2.1. Pokrewiestwo genetyczne jako podstawa typologii . 10.2.2. Uniwersalia jzykowe jako podstawa typologii .... 320 10.3. Jzykoznawstwo kontrastywne ......... 325 10.3.1. Jzykoznawstwo kontrastywne czyli porwnawcze . . 326 10.3.2. Metodologiczne aspekty jzykoznawstwa kontrastywnego 330 10.3.3. Kontrastowanie fraz werbalnych ............ 333 10.4. Podsumowanie ..............-...- 33^ 10.5. Zalecana lektura ................. 338

10.6. wiczenia i zadania ............... Bibliografia . . . Indeks rzeczowy przedmowa Jzyk jest jednym z najbardziej skomplikowanych sposobw przekazywania myli. Niniejsza ksika przyjmuje przede wszystkim tak wanie perspektyw: pokaemy w niej, w jaki sposb jzyk suy wyraaniu myli. Takie podejcie znane jest w jzykoznawstwie jako podejcie kognitywne. Zgodnie z tym stanowiskiem jzyk stanowi element aparatu poznawczego czowieka, na ktry skadaj si take zdolno postrzegania i kategoryzowania, emocje, procesy abstrakcji i rozumowania. Wszystkie te zdolnoci poznawcze wspdziaaj z jzykiem i ulegaj jego wpywom. Wobec tego badanie jzyka staje si w pewnym sensie badaniem sposobw wymiany myli w procesie komunikacji midzy ludmi. Ksika powstaa w ramach sponsorowanego przez Uni Europejsk projektu EUROPILL, ktrego celem byo przygotowanie podrcznika umoliwiajcego uniformizacj kursw uniwersyteckich w krajach Unii Europejskiej. Wersja oryginalna (angielska) oraz kolejne wersje jzykowe (francuska, hiszpaska, niemiecka, woska, holenderska, grecka, a obecnie polska) powstay przy wydatnej pomocy Biura Programu SOCRATES przy Unii Europejskiej; program nie tylko wspiera wymiany studentw midzy uczelniami Europy, ale take stwarza warunki dla dalszego rozwoju takich wymian. Autorzy niniejszej ksiki reprezentuj wiele jzykw i wiele kultur. Poniej podano w porzdku alfabetycznym ich nazwiska i uniwersytety, na ktrych pracuj: De Caluwe, Johan (Gandawa, Belgia) Dirven, Ren (Duisburg, Niemcy) Geeraertes, Dirk (Leuven, Belgia) Goddard, Cliff (Metz, Australia) Grondelaers, Stefan (Leuven, Belgia) Prings, Ralf (Giessen, Niemcy) Radden, Giinter (Hamburg, Niemcy) 12 przedmowa 13 Serniclaes, Willy (Bruksela, Belgia) Soffritti, Marcello (Bolonia, Wochy) Spooren, Wilbert (Tilburg, Holandia) Taylor, John (Otago, Nowa Zelandia) Vazquez-Orta, Ignacio (Saragossa, Hiszpania) Yerspoor, Marjolijn (Groningen, Holandia) Wierzbicka, Anna (Cranberra, Australia) Winters, Margaret (Carbondale, 111., USA) Jak wida z tej listy, niniejsza ksika jest owocem intensywnej,] zbiorowej, midzynarodowej wsppracy. Kady z rozdziaw zosta na-1 pisany przez jednego lub dwch autorw. Dwie pierwsze wersje zostay J drobiazgowo przedyskutowane przez cay zesp, a nastpnie ponownie opracowane przez oryginalnych autorw (ktrych nazwiska umieszczo-l no na pierwszym miejscu). Wydawcy tomu poddali poszczeglne partie] tekstu dalszym przerbkom - w mniejszym lub wikszym stopniu -l starajc si utrzyma jednolity styl i spjno treciow caoci. We j wszystkich stadiach pracy nad ksik korzystano obficie z bogatych] dowiadcze pedagogicznych profesora Giintera Raddena, a take z je-j go trafnych intuicji i zamiowania do porzdku. Poszczeglne rozdziay] zostay napisane przez nastpujcych autorw:

Rozdzia 1: Ren Dirven i Giinter Radden (Elbieta Tabakowska)! Rozdzia 2: Dirk Geeraerts, Stefan Grondelaers, Ren Dirven| i Marjolijn Yerspoor (Grzegorz Szpila) Rozdzia 3: Johan De Caluwe, Ren Dirven i Marjolijn Yerspoor | (EwaWillim) Rozdzia 4: Marjolijn Yerspoor, Ren Dirven, Giinter Radden j (EwaWillim) Rozdzia 5: John Taylor, Willy Serniclaes (Janina Ozga) Rozdzia 6: Cliff Goddard i Anna Wierzbicka (Wadysaw Chopicki)| Rozdzia 7: Ignacio Vazquez-Orta, Ren Dirven, Ralf Pringsfj Wilbert Spooren, Marjolijn Yerpoor (Jerzy witek) Rozdzia 8: Wilbert Spooren (Andrzej Pawelec) Rozdzia 9: Margaret Winters, Ren Dirven (Jerzy Krzyszpie) Rozdzia 10: Marcello Soffritti, Ren Dirven (Marta Dbrowska) W nawiasach podano nazwiska autorw polskich wersji poszcz-1 glnych rozdziaw: zespou pracownikw Instytutu Filologii Angiel-j skiej Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie, ktrych praca czsto] wykraczaa daleko poza obowizki tumacza. Wprowadzili oni do tekstu wiele nowych przykadw i wicze, dostosowujc je do wiedzy i potrzeb polskiego czytelnika. Cao sprawdzia pod wzgldem merytorycznym i ujednolicia od strony stylistycznej dr Justyna Winiarska z Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Jagielloskiego. Rysunki wykona ukasz Tabakowski. W ten sposb liczba autorw ksiki wzrosa, a sam projekt - zgodnie z zamierzeniami jego twrcw - wzbogaci si o jeszcze jeden jzyk i o jeszcze jedn kultur. Wersja polska nie mogaby powsta, gdyby nie ofiarna praca Ulrike Kauzner (Bolonia) i Ralfa Pringsa (Giessen), ktrzy penili funkcje koordynatorw podczas pracy nad oryginaln wersj ksiki. Wszystkim, ktrzy nie szczdzili czasu i trudu, wsppracujc przy realizacji kolejnych etapw projektu, pragniemy w tym miejscu wyrazi nasze serdeczne podzikowania. Ren Dirven i Marjolijn Yerspoor (redaktorzy wersji angielskiej) Elbieta Tabakowska (redaktor wersji polskiej) Lista symboli i konwencji: - terminy naukowe zostay w tekcie wyrnione tustym drukiem. - obce wyrazy i zwroty przytaczane w tekcie, podobnie jak cytowane przykady, wyrniono kursyw, dodatkowo wyrniajc w nich tustym drukiem omawiane fragmenty - metafory pojciowe, zgodnie z przyjt konwencj, pisane s WERSALIKAMI - znaczenia obcojzycznych sw oraz tre przytaczanych poj podano w cudzysowach - zdania uznane za niepoprawne lub niegramatyczne oznaczono gwiazdk: * - formy zrekonstruowane oznaczono - zgodnie z przyjt konwencj-gwiazdk: * ~ zdania o wtpliwym statusie semantyczno-gramatycznym oznaczono pytajnikiem transkrypcj fonemiczn ujto w nawiasy ukone: /.../ transkrypcj fonetyczn ujto w nawiasy kwadratowe: [ ] ~ w tekcie ksiki uywa si nastpujcych skrtw: P - podmiot, O - orzeczenie, D dopenienie, V - samogoska, C - spgoska. ! Rozdzia l Kognitywne podstawy jzyka: jzyk i myl Niniejszy rozdzia zawiera wstpne wiadomoci o niektrych pod: stawowych aspektach jzyka i wiedzy o jzyku. Najpierw przyjrzymy si jzykowi jako systemowi komunikacji. Jak wszystkie takie syste| my> Jzyk posuguje si znakami. Analizowaniem znakw zajmuje si semiotyka, ktra bada werbalne i niewerbalne systemy komunikacji uywane przez istoty ludzkie; przedmiotem jej bada s take systemy komunikacji w wiecie zwierzt.

Semiotyka wyrnia trzy typy znakw: indeksy, ikony i symbole. S one odbiciem trzech odmiennych zasad strukturyzacji, rzdzcych poczeniami formy i treci. Jzyk ludzki wyrnia si spord innych systemw komunikacji tym, e wykorzystuje wszystkie trzy zasady strukturyzacji; uywane w nim znaki s jednak przede wszyst| kim znakami symbolicznymi. W dalszej czci rozdziau przyjrzymy si cechom jzyka, ktre nie tylko umoliwiaj komunikacj, ale take stanowi odbicie wiata ludzkich poj. wiat ten obejmuje, midzy innymi, kategorie pojcio-we, ktre stanowi system o wiele bogatszy od systemu znakw jzykowych. Bardzo wiele kategorii pojciowych - cho z pewnoci nie j Wszystkie - daje pocztek kategoriom jzykowym. Kategorie jzyko-We z kolei nie tylko umoliwiaj nam porozumiewanie si, ale take Wrzucaj okrelony sposb pojmowania otaczajcego nas wiata. 16 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I MYfi l Wprowadzenie: systemy znakw 17 1.1. Wprowadzenie: systemy znakw Ludzie s istotami spoecznymi i pragn si nawzajem informc wa o tym, co si dzieje w ich umysach; o tym, co widz, w co wierz co wiedz i czuj, co chcieliby robi i co robi w danym momencie. Ce ten mona osign na rne sposoby. Dajemy wyraz naszemu zdzi| wieniu unoszc brwi, rysujemy domi w powietrzu ksztaty kobiece go ciaa, wyraamy myli sowami. Wszystkie te rodki wyrazu s dla nas znakami" czego. W najszerszym znaczeniu, znak mom zdefiniowa jako okrelon form, ktra reprezentuje co innego" co, co rozumiemy jako jej znaczenie. Tak na przykad uniesieni^ brwi jest rozumiane jako znak zdziwienia, podczas gdy wycierani^ nosa nie jest na og uwaane za znak", chocia moe nabra takie funkcji, jeli zostanie zamierzone na przykad jako wyraz protest Powysze trzy przykady reprezentuj trzy moliwe typy znakw znaki indeksowe, ikoniczne i symboliczne. Znak indeksowy, czyli indeks, wskazuje na co, co znajduje w jego bezporedniej bliskoci, zgodnie z etymologi aciskiego w} razu index - palec wskazujcy". Najbardziej oczywistym przykal dem takiego znaku jest ustawiony na poboczu drogi drogowskaj wskazujcy kierunek i nazw najbliszej miejscowoci - na przykaq Mylenice. Jego znaczenie mona przedstawi nastpujco: eby sil dosta do Mylenic, naley jecha w tym kierunku". Ale wyraz twarzjl - na przykad uniesienie czy zmarszczenie brwi - to te znak inde ksowy, poniewa wskazuje" na stan emocjonalny osoby: zdziwieni^ lub gniew. Znak ikoniczny, czyli ikona (od greckiego wyrazu eikon - obraz" jest to wizualny, fonetyczny lub jaki inny podlegajcy percepcji wij zerunek oznaczanego przedmiotu. Znak ikoniczny jest podobny przedmiotu, ktry reprezentuje. Na przykad znak drogowy ustawie ny w pobliu szkoy i ostrzegajcy kierowcw, e powinni uwaa n^ przechodzce przez drog dzieci, przedstawia dwjk dzieci przekra czajcych jezdni po pasach. Obraz ten oczywicie tylko w oglnych zarysach przedstawia rzeczywisty stan rzeczy, poniewa w jakimj okrelonym momencie przez ulic moe przebiega tylko jedno dziec ko albo wiksza grupa dzieci; mimo to, jego oglne znaczenie jes oczywiste. Pojcie zagroenia, jakie stwarzaj dla kierowcy wybiegs iace na jezdni zwierzta, take przedstawiane jest za pomoc znakw ikonicznych wizerunkw krowy czy jelenia. Ciarwki, samochody, traktory, motocykle i rowery, cieki rowerowe, mosty, spadaI iace kamienie, zakrty na drodze, serpentyny wszystko to te zazwyczaj przedstawia si w postaci ikon. Wspomniany powyej gest rk rysujcych w powietrzu wizerunek kobiety lub

odwzorowanie za pomoc ruchu palca cigu spiralnych schodw to oczywicie take znaki ikoniczne. W odrnieniu od znakw indeksowych i ikonicznych, znak symboliczny, czyli symbol, nie opiera si na naturalnym zwizku midzy form a reprezentowanym obiektem; wi ta jest jedynie konwencjonalna. Przykadem takiego symbolu jest znak drogowy przedstawia| jacy odwrcony do gry nogami" trjkt; u jego podstaw nie tkwi aden naturalny zwizek midzy form i znaczeniem ustp pierwszestwa". Zwizek ten jest czysto konwencjonalny. To samo mona powiedzie o emblematach wojskowych, o symbolu amerykaskiego dolara ($), o niemal wszystkich flagach pastwowych, i oczywicie take o wikszoci znakw jzykowych. Nie ma adnego naturalnego zwizku midzy form wyrazu zdziwienie" a jego znaczeniem. Termin symboliczny" w takim sensie, w jakim si go uywa w jzykoznawstwie oznacza, e - na mocy powszechnego porozumienia - ludzie zgodzili si" kojarzy okrelon form z okrelonym znaczeniem. To znaczenie przymiotnika symboliczny" wywodzi si od pierwotnego znaczenia greckiego wyrazu symbolem: by to znak rozpoznawczy", uywany midzy dwojgiem znajomych lub przyjaci - na przykad przeamany na dwie powki piercie, ktry pozwala dwojgu ludziom rozpozna si nawzajem po dugiej nieobecnoci, jeli te powki do siebie pasoway i day si z powrotem poczy w jedn cao. Dwie powki piercienia s nierozczne - podobnie jak irma wyrazu i jego znaczenie. Dyscyplin naukow zajmujc si badaniem systemw wszelkich typw znakw jest semiotyka (od greckiego wyrazu semeioticos ~ "dotyczcy znaku"). Jzyk ludzki jest oczywicie najbardziej zoo-nym z takich systemw, ale semiotyka zajmuje si take innymi for-mami zachowa komunikacyjnych ludzi i innych stworze: bada gesty, stroje, odlego midzy rozmwcami, sytuacje, w ktrych zwierz szczerzy zby, itd. Zwierzt^i take posuguj si bardzo zoonymi 18 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l , ^prowadzenie: systemy znakw 19 systemami znakw. Na przykad pszczoy porozumiewaj si mi sob za pomoc skomplikowanych ukadw tanecznych, informujjj w ten sposb inne pszczoy o kierunku i odlegoci, w jakiej znajduje i rdo nektaru oraz o jego jakoci; mapy uywaj systemu zoonej z dziewiciu rodzajw okrzykw, za pomoc ktrych potrafi przekazj wa sobie informacj o niebezpieczestwie: informuj inne maj o tym, w jakiej odlegoci znajduje si rdo zagroenia i jak due je niebezpieczestwo. Wiadomo, e wieloryby porozumiewaj si za moc caego systemu pieni, cho biologom jeszcze nie udao si tych k| munikatw rozszyfrowa. Wszystkie te systemy komunikacji skada si niemal wycznie ze znakw indeksowych. Tak wic pszczoa mo si porozumie z inn pszczo co do rda nektaru znajdujcego w pobliu, natomiast nie potrafi wyrazi swojego przekonania, e rdo moe si kiedy w przyszoci okaza obfitsze. Co wicej, nawti sama indeksowo znakw tego Jzyka" jest ograniczona do wymiar poziomego. Przeprowadzony w Pizie eksperyment wykaza, pszczoy znajdujce si u stp Krzywej Wiey nie potrafiy poinfoij mowa koleanek o obecnoci miodu, ktry umieszczono na szczycik Wszystkie trzy typy znakw s zrnicowane pod wzgldem st pnia abstrakcji. Znaki indeksowe s najbardziej prymitywne" i ma j najbardziej ograniczony zasig, poniewa s ograniczone do tui i teraz". Mimo to ludzie powszechnie ich uywaj; skada si z nic jzyk ciaa, jzyk znakw drogowych, a take niektre inne system] znakw i inne obszary komunikacji - na przykad reklama. Sam| produkty s najczciej zbyt prozaiczne, aby

przycign konsumer tw - musz si kojarzy z czym bardziej atrakcyjnym. Na przyka papierosy Marlboro kojarzone s na zasadzie zwizku indeksowegjj z penym przygd yciem amerykaskiego kowboja. Znaki ikoniczne s bardziej zoone, poniewa aby je zrozumie trzeba rozpozna okrelone podobiestwo. Obserwator musi sobil uwiadomi ikoniczny zwizek podobiestwa. Obraz moe by dof podobny do obiektu - tak jak to si dzieje w przypadku wizerunkowi witych postaci bdcych przedmiotem kultu w religii prawosa\ nej - ale moe te by do abstrakcyjny -jak na przykad schems tyczne sylwetki mczyzn i kobiet na drzwiach toalety albo sylwett samochodw czy samolotw przedstawione na znakach drogowych Ikony nie wystpuj prawdopodobnie w wiecie zwierzt. Znaki symboliczne s wyczn domen istot ludzkich. Potrzeby l komunikacyjne ludzi wykraczaj poza konieczno wskazywania na l rzedmioty czy tworzenia ich wizerunkw; ludzie chc take mwi l o rzeczach bardziej abstrakcyjnych - o przeszych i przyszych wyda-1 rzeniach, o obiektach, ktre s od nich znacznie oddalone, o swojej nadziei na wiatowy pokj, itd. To za mona osign jedynie za pomoc symboli, ktre ludzie na caym wiecie stworzyli na potrzeby komunikowania innym ludziom tego wszystkiego, o czym myl. Najbardziej zoonym systemem znakw symbolicznych jest jzyk naturalny we wszystkich swoich formach. Form najbardziej uniwersaln jest jzyk mwiony; na pewnym etapie rozwoju cywilizacyjnego i intelektualnego pojawia si pisana forma jzyka. Ludzie nie-syszcy wypracowali na wasne potrzeby systemy jzykw migo-| wych, ktre opieraj si gwnie na konwencjonalnych poczeniach gestw i znacze. Trzy typy znakw przedstawiono w tabeli l, ktra ukazuje take oglne zasady czenia ze sob form i znacze. Tabela 1. Zwizki lece u podstaw trzech typw znakw Indeksy Ikony Symbole powizanie powizanie powizanie formy ze znaczeniem formy ze znaczeniem formy ze znaczeniem oparte na przylegoci oparte na podobiestwie oparte na konwencji Znaki indeksowe s odbiciem bardziej oglnej zasady, w myl ktrej obiekty przylegajce do siebie - w sensie dosownym lub w przenoni - mog si nawzajem zastpowa. Tak na przykad ludzie maj siln tendencj do kojarzenia dziea sztuki z artyst, ktry je wykona, i wobec tego moemy powiedzie: Chciabym obejrze Malczew-skiego. Znaki ikoniczne s odbiciem oglniejszej zasady, w myl kto20 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l MYJB j 2 7asady^trukturyzacji w jzyku 21 rej wizerunek obiektu moe zastpi sam obiekt. Rolnicy od stule| wprowadzaj t zasad w ycie, ustawiajc na polach strachy wrble, ktre ptaki bior za swoich prawdziwych wrogw. Natomiaijj znaki symboliczne pozwalaj umysowi czowieka wyj poza ograr czenia, jakie narzucaj mu zasady przylegoci i podobiestwa; ki nim umys moe ustanawia zwizki symboliczne midzy dowoln| form i dowolnym znaczeniem. I wobec tego ra moe si sta sj blem mioci, a sowa - symbolem mdroci. Te trzy zasady zasadj indeksowoci, ikonicznoci i symbolicznoci - le u podstaw str kturyzacji jzyka, ktr zajmiemy si w nastpnym podrozdziale. 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku Jak ju powiedzielimy, istniej trzy typy znakw: indeksowej ikoniczne i symboliczne. Jzyk ma niemal w caoci charakter symj boliczny, poniewa stosunek midzy wyrazami i znaczeniami wyra zw nie jest oparty na przylegoci lub podobiestwie (moe z wyjt kiem sw naladujcych odgosy wydawane przez zwierzta), \ec\ na konwencji. Ale w zoonym

systemie symboli, ktry nazywamy j^ zykiem, moemy take dostrzec dziaanie zasad ikonicznoci i sym| bolicznoci. Istniej na przykad takie sowa, ktrych wyczn funt cj jest wskazywanie". Niektre typy zda wykazuj ikoniczne po dobiestwo" do stanw rzeczy, jakie opisuj. Ponadto, wybrane niej gdy w sposb arbitralny formy wyrazw (symbole) mona ze sobg zestawia, tworzc nowe wyrazy, ktrych znaczenie jest wyrani^ dostrzegalne; uywajc terminologii jzykoznawczej powiemy, e one semantycznie przezroczyste. 1.2.1. Zasada indeksowoci w jzyku Dziki zasadzie indeksowoci posiadamy umiejtno wskazyl wania" obiektw, ktre znajduj si w polu naszego zainteresowania] A poniewa uwaamy siebie samych za centrum wszechwiata, nz wszystko co nas otacza patrzymy z wasnego punktu widzenia. egocentryczny sposb widzenia wiata znajduje odbicie take w sj sobie, w jaki uywamyjzyka. Kiedy o czym mwimy, nasza pozycj^ w przestrzeni i czasie suy jako punkt odniesienia, wzgldem kti go sytuujemy w czasie i w przestrzeni inne przedmioty. O miejscu, w ktrym si znajdujemy mwimy tu"; o czasie, w ktrym si znajdujmy mwimy teraz". Jeli powiem Nasz ssiad jest tu teraz, mj suchacz bdzie wiedzia, e tu" odnosi si do miejsca, w ktrym : wanie si znajduj, a teraz" - do czasu, w ktrym formuuj ten komunikat. Pozostanie to prawd nawet w przypadku midzymiastowej czy midzypastwowej rozmowy telefonicznej: w dalszym cigu bdzie mowa o miejscu i czasie okrelanym z pozycji mwicego, a nie z pozycji suchacza. O miejscach innych od tych, w ktrych si znajdujemy, mwimy tam" lub jeli s znacznie oddalone od nas na przykad hen". Podobnie o czasie innym ni ten, w ktrym si znajdujemy, mwimy wtedy", co moe si odnosi zarwno do przeszoci, jak w zdaniu Wtedy si pobrali, jak i do przyszoci, jak w zdaniu Wtedy bd mieli dzieci. Takie wyrazy jak tu, tam, teraz, wtedy, dzi, jutro, ten, tamten, przyj i odej, podobnie jak zaimki osobowe ja, ty, on czy my nazywamy wyraeniami deiktycznymi. Wyraenia deiktyczne (od greckiego wyrazu deiktikos, wskazujcy") odnosz komunikat do mwicego ,ja" (ego), ktre narzuca wiatu swoj wasn perspektyw. Interpretacja wyrae deiktycznych zaley od sytuacji, w ktrej zostay uyte. Bez znajomoci kontekstu sytuacyjnego apel o przyczenie si do manifestacji wypisany na ulotce znalezionej w pocigu, Wielka manifestacja jutro o dziesitej. Wszyscy si tu spotykamy!, znaczy naprawd niewiele. Ego jest take centrum deiktycznym" pozwalajcym zlokalizowa obiekty w przestrzeni, jak na przykad w zdaniu Ten dom jest przede mn. W ten sposb bywaj lokalizowane nawet przedmioty znacznie przewyszajce ego rozmiarami. Mwic, na przykad, e Paac Kultury znajduje si dokadnie przede mn, autor wypowiedzi udaje, e to on, a nie gigantyczna budowla, jest staym punktem od-niesienia w wiecie. Ale patrzc na wiat, mwicy moe take przy-J3c perspektyw suchacza. Robi to regularnie na przykad prze-wodnicy wycieczek, kiedy mwi: Zbliamy si do Wawelu; gwne WeJcie na zamek maj pastwo po lewej stronie. Ego suy take jako punkt odniesienia przy sytuowaniu jednych Przedmiotw wzgldem innych. Kiedy kto mwi: Rower jest za drzeern, ten kto kreli wyimaginowan lini prowadzc od niego do 22 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I MY; drzewa, a nastpnie sytuuje rower za drzewem; ilustruje to rys. li Kiedy mwicy przechodzi na drug stron ulicy, zmienia si taki jego orientacja deiktyczna: rower jest teraz przed drzewem, co pokj uje rys. Ib. Drzewa rni si od wytworw ludzkich rk - takiii jak budynki czy samochody ktre ze wzgldu na swj charakt maj waciwy dla siebie i

dajcy si atwo wyrni przd" i ty Wobec tego pooenie roweru wzgldem, na przykad, samochodu i ulega zmianie wraz ze zmian perspektywy mwicego - ilustruj| rys. Ic, d. Rys. 1. Orientacja deiktyczna (a, b) i waciwa (c, d) a. rower za drzewem b. rower przed drzewem c. rower za samochodem d. rower przed samochodem Bez wzgldu na to, gdzie stanie mwicy w przypadku przedsta| wionym na rys. Ic, rower zawsze bdzie za samochodem, poniewe mylimy o tej wanie czci samochodu jako o jego tyle". Orientacja waciwa, ktr przyznajemy obiektom bdcym wy-j tworami naszych rk - takim jak na przykad samochd -jest sweg rodzaju rozszerzeniem sposobu pojmowania naszego wasnego i samochd ma przd" tam, gdzie znajduje si przd kierowcy; podot nie jest z lew i praw stron samochodu oraz z jego tyem. Nasz^ ciao ma przd i ty, gr i d, praw i lew stron, i dokadnie w tal lt2. Zasady s trukturyzacji w jzyku 23 sam sposb mwimy o swoich koszulach, krzesach, samochodach, domach i innych przedmiotach: przyznajemy im prawo do posiada-|nja wasnych, im waciwych, przodw i tyw, gry i dou, prawej i lewej strony. Na poziomie bardziej oglnym przenosimy wasn egocentryczn orientacj na istot ludzk jako tak. Psychiczna blisko, jak odczuwamy wobec innych ludzi, kae nam przyjmowa perspektyw antropocentryczn (od greckiego wyrazu anthropos - czowiek"). j Antropocentryczna perspektywa wobec wiata wynika z faktu, e jestemy najbardziej zainteresowani istotami ludzkimi podobnymi do nas samych: ich dziaaniami, ich mylami, ich przeyciami, ruchami ich ciaa, przedmiotami, ktre do nich nale, itd. My - ludzie zawsze zajmujemy we wszelkich opisach zdarze pozycj uprzywilejowan. Jeli w jakim zdarzeniu bierze udzia istota ludzka, to najczciej ona wanie bdzie wymieniona na pierwszym miejscu, jako podmiot zdania. Ten normalny sposb mwienia o zdarzeniach i stanach ilustruj nastpujce przykady, w ktrych wyrazy okrelajce istoty ludzkie peni funkcje podmiotw: (1) a. Ona naprawd zna ten wiersz na pami. b. Marek yczy sobie, eby mu dola troch mleka do kawy. c. Zgubiem soczewki kontaktowe. Tylko jeli chcemy szczeglnie podkreli wag jakiego przedmiotu, w przedmiot zostaje wyniesiony do rangi podmiotu zdania. Tak wic nauczyciel, ktry pragnie stworzy dystans midzy sob a swoimi uczniami, powie: Na jutro te zadania maj by rozwizane; natomiast poniewa nie wydaje si prawdopodobne, aby kto chcia stwarza dystans w stosunku do samego siebie, raczej nie powiemy: Te zadania zostay przeze mnie rozwizane. Na innych obszarach gramatyki take przyznaje si istotom ludzkim szczeglnie uprzywilejowan pozycj. Wiele jzykw ma osobne zaimki odnoszce si do istot pci eskiej i mskiej oraz trzeci za-lmek, bezpciowy", ktry jest zarezerwowany dla pozostaych przedmiotw odniesienia (np. angielskie h i she w opozycji do it), osobne aimki pytajne dla osb i rzeczy (np. polskie kto i co) czy rne sposo-y Wyraania stosunku posiadania, w zalenoci od tego, czy posiaem jest istota ludzka (np. angielskie the man's coat - paszcz

24 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l M^J Zasady struktury zacj i w jzyku ' ""Hf-^^^^B -^" _-- 25 tego pana"), czy te nie (the roofofthe house - dach tego domu",; nie *the house's roof). Mniej oczywiste przypadki antropocentryzmu ilustruj nastp| jce przykady: (2) a. Dom zosta spldrowany (= Kto spldrowa dom) b. Wom zosta zagrzybiony (=? Kto zagrzybi dom) c. *Dom zosta zawalony (ale: Dom si zawali) Powysze trzy zdania wykazuj wyran gradacj pod wzgldeij stopnia poprawnoci: strona bierna z czasownikiem dokonanym sta" jest cakowicie poprawna w (2)a, natomiast wydaje si mnie poprawna w zdaniu (2)b (co zostao zaznaczone za pomoc pytajnik i cakowicie niepoprawna w zdaniu (2)c (co oznaczylimy gwiazdk| Ocena ta wyranie zaley od tego, jaki stopie udziau w opisyws nych zdarzeniach jestemy skonni przypisa istotom ludzkim. 1.2.2. Zasada ikonicznoci w jzyku Zasada ikonicznoci pozwala nam dostrzega podobiestwo dzy form jzykow a przedmiotem, z ktrym ta forma jest kojarzc na. Ikoniczno moe si przejawia jako jedna z trzech zasad nisze go rzdu: moe dotyczy porzdku sekwencyjnego, dystansu lub ilo| ci. Zasada porzdku sekwencyjnego dotyczy zarwno zdarze ZE chodzcych w czasie, jak i elementw skadowych konstrukcji jzj kowych. W swojej najprostszej formie, zasada ikonicznoci decydujlf na przykad o kolejnoci zda skadowych w obrbie zdania zoone go - przykadem moe tu by historyczne owiadczenie Juliusza C zara Veni, mdi, vici, przyszedem, zobaczyem, zwyciyem", lul wspczesny slogan reklamowy Wstp, obejrzyj, kup". Odwrceni| porzdku pozbawioby takie wypowiedzi sensu, cho w innych kor tekstach zmiana szyku jest oczywicie zupenie moliwa. Zmieniaj liniowy porzdek zda skadowych w przykadzie (3)a, automatycz nie otrzymujemy inny porzdek zdarze ((3)b): (3) a. Edyta wysza za m i urodzia dziecko. b. Edyta urodzia dziecko i wysza za m. Sam spjnik i" nie mwi nam nic o sekwencji zdarze; ich rzeczy-isty porzdek odzwierciedla dopiero liniowy ukad obu zda skadowych. Ale gdybymy zamiast spjnika i" wybrali jaki spjnik wyraajcy relacj czasow - na przykad zanim" lub po tym jak" to moglibymy cae zdarzenie przedstawi albo w sposb ikoniczny (4), tak aby porzdek liniowy odpowiada porzdkowi zdarze, albo te zrezygnowa z ikonicznoci (5) i zbudowa konstrukcj, w ktrej brak byoby ikonicznego zwizku: (4) a. Edyta wysza za m zanim urodzia dziecko. b. Edyta po tym jak urodzia dziecko wysza za m. (5) a. Zanim Edyta urodzia dziecko, wysza za m. b. Edyta urodzia dziecko po tym jak wysza za m. Ten typ ikonicznoci pojawia si take w obrbie struktury zdania. Na przykad dwa podane poniej zdania skadaj si z tych samych wyrazw, ale przekazuj rne znaczenia: (6) a. Kelner poda nam zimn zup. b. Kelner poda nam zup zimn. W zdaniu (6)a zupa zapewne miaa by zimna z zaoenia (chodnik?); na tak interpretacj wskazuje pozycja przymiotnika charakteryzujcego, ktry w jzyku polskim normalnie pojawia si przed rzeczownikiem. Natomiast zmieniona pozycja tego samego przymiotnika (nadal w tej samej funkcji, w odrnieniu od funkcji gatunkujcej, np. woda mineralna, kiedy regu jest wanie pozycja po okrelanym rzeczowniku) sugeruje, e zupa dopiero zrobia si zimna (prawdopodobnie na skutek nagannej opieszaoci kelnera). Zasada ikonicznoci okrela te porzdek elementw w wyrae-niach binarnych", odzwierciedlajcych sekwencj czasow: \'> a. teraz albo nigdy, dzie i noc, wczeniej czy pniej, rano i wieczorem, pocztek i koniec

b. zaatw spraw i egnaj, jedz i pij, bierz i jedz, nic doda nic uj, przyczyny i skutki, itp. . Wszystkie tego typu wyraenia maj stay szyk: z reguy nie po-lerny *nigdy albo teraz czy *koniec i pocztek - chyba e zaley nam a szczeglnych efektach komunikacyjnych, ktre zamierzamy 26 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku 27 osign zwracajc szczegln uwag suchacza na dane wyraeni| Wyraenia podane w pierwszej grupie ((7)a) odnosz si do sekwet cji wycznie czasowych, podczas gdy wyraenia nalece do drugil grupy ((7)b) opisuj serie zdarze, ktre rutynowo nastpuj po s| bie w tej samej kolejnoci, w jakiej zostay wymienione. Dalszych przykadw tego typu ikonicznoci dostarcza szyk g^ nych elementw zdania: podmiotu, orzeczenia i dopenienia. .. wszystkich niemal jzykach wiata podmiot wystpuje w poy przed dopenieniem. Trzy podstawowe elementy zdania - podmi( (P), orzeczenie (O) i dopenienie (D) - mog teoretycznie wystp: w szeciu rnych konfiguracjach: POD, PDO, OPD, DPO, DO i ODP. Pierwsze trzy formuy odpowiadaj trzem najpowszechnii uywanym wariantom szyku (uwaga: w poniszych przykada zdania polskie s dosownymi tumaczeniami zda zaczerpnityc z innych jzykw): (8) a. POD: The lawyer wrote the letter. Adwokat napisa pismo, b. PDO: (Er weiss, dass) derAnwalt den Brief schrieb. On wie, e adwokat pismo napisa, c. OPD: (Endlich) schrieb derAnwalt den Brief. Wreszcie napisa adwokat pismo. Jzyk angielski i jzyki romaskie maj sztywny szyk wyraz w zdaniu i dopuszczaj tylko kombinacj POD. Natomiast jzyki ni miecki i niderlandzki oraz jzyki skandynawskie wykorzystuj taki e dwie inne moliwoci: oprcz szyku POD w zdaniach gwnyc ((8)a), wystpuje take szyk PDO w zdaniach podrzdnych ((8) i szyk OPD po okreleniach przyswkowych ((8)c). Jzyk polski wykazuje jeszcze mniej ogranicze; dopuszcza wszys kie moliwe ukady, cho niektre wystpuj czciej ni inne: (9) a. POD: Adwokat napisa pismo. b. PDO: Adwokat pismo napisa (, ale go nie wysa), c. OPD: Napisa adwokat pismo. d. DPO: Pismo adwokat napisa (, ale go nie wysa), e. DOP: Pismo napisa adwokat (, a nie prokurator), f. ODP: Napisa pismo adwokat. przewaga wystpowania podmiotu w pozycji przed dopenieniem wjelu jzykach wiata motywowana jest sposobem naszego postrzegania wewntrznej struktury zdarze. Zdarzenia s najczciej opisami dziaa, ktre polegaj na oddziaywaniu jednego obiektu na inny obiekt. Obiekt dziaajcy wyraany jest w formie podmiotu zdania, a samo dziaanie poprzedza swj skutek, ktrym jest zmiana stanu obiektu stanowicego przedmiot dziaania. Efektem istnienia zasady dystansu jest fakt, e elementy, ktre znajduj si w pobliu siebie w sensie pojciowym, maj tendencj do wystpowania obok siebie take w strukturze wyrae jzykowych, natomiast te, ktre pojmujemy jako od siebie oddalone, s take odlege w sensie jzykowym. Mona w ten sposb wyjani kontrast gramatyczny, jaki pojawia si w nastpujcych dwch zdaniach: (10) a. Wikszo opowiedziaa si za wczeniejszymi wyborami b. Wikszo ankietowanych opowiedziao si za wczeniejszymi wyborami.

W zdaniu (10)a rzeczownik w liczbie pojedynczej (wikszo") zgadza si w liczbie i rodzaju z nastpujcym bezporednio po nim czasownikiem. Natomiast w zdaniu (10)b rzeczownik wikszo" znalaz si w pewnej odlegoci od czasownika, ktry teraz - pod wpywem bliskoci dopeniacza liczby mnogiej ankietowanych" -przybiera form nieosobow, wyraajc w jzyku polskim nieokre-lono co do liczby. W jzyku angielskim analogiczny kontrast pojawia si z jeszcze wiksz ostroci: ^1) a. A noisy group icas hanging around the bar. Haaliwa grupa krcia si koo baru. b. A group of noisy youngsters were hanging around the bar. * Grupa haaliwych modych ludzi krcili si wok baru. Uycie czasownika w liczbie mnogiej po wyraeniach z niektry-! kwantyfikatorami - np. a number ofstudents (pewna liczba stu6ntw"); a lot ofpeople (wielu ludzi") - jest dzi w jzyku angiel^In norm gramatyczn. ^asada dystansu wyjania take pewne warianty strukturalne kaniach podrzdnych wystpujcych po orzeczeniu zdania gw-80. Jzyk angielski ma na przykad trzy moliwoci tworzenia 28 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK j zda podrzdnych: za pomoc bezokolicznika bez czstki to ((lii bezokolicznika z czstk to oraz zdania podrzdnego ze spjni that (e"): (12) a. I mad Mary leave. Kazaem Marii odej, b. I encouraged Mary to leaue. Zachcaem Mari do odejcia, c. I hoped that Mary would leaue. Miaem nadziej, e Maria odejdzie. W zdaniu (12)a podmiot (/ - ,ja") wywiera bezporedni wpyw inn osob (Mary - Mari") i wobec tego odlego midzy obyd\ ma czasownikami zostaa zredukowana do minimum. W zdf (12)b dziaanie podmiotu mogo jedynie wywrze jaki pore wpyw na Mari i wobec tego zwiksza si dystans midzy czasowi karni. Natomiast w (10)c takiego wpywu nie ma wcale i wobec tejj dystans midzy czasownikami jest najwikszy. Analogiczne zjav sko wystpuje take - cho mniej wyrazicie i systematycznie - w jl zyku polskim, na co wskazuj polskie odpowiedniki przykad^ (12)a-c. Jako ostatni przykad ikonicznego dystansu rozwamy nastpi jce dwa zdania: (13) a. Romeo wysta swojej dziewczynie walentynk. b. Romeo wysa do swojej dziewczyny walentynk. Mniejsza odlego midzy orzeczeniem i dopenieniem w zdai-(13)a sugeruje, e dziewczyna Romea rzeczywicie dostaa wysa przez niego walentynk, natomiast wiksza odlego midzy obiei czciami zdania w przykadzie (13)b pozostawia pewn wtpliwe co do tego, czy adresatka istotnie otrzymaa przesyk. Kontrast jest take wyranie widoczny na przykad w jzyku angielskim, mo e interpretacji znacze nie wspomagaj dodatkowo znaczei przypadkw (w (13)a celownik, wyznaczajcy najblisze otoczenia odbiorcy przedmiotu wyraonego dopenieniem bliszym, a w (13)bj dopeniacz, wyraajcy jedynie niesprecyzowany punkt odniesii ni"): 1.2. Zasady strukturyzacji w jzyku 29 4) a Romeo sent his girlfriend a valentine card (por. (13)a) b Romeo sent a ualentine card to his girlfriend (por. (13)b)

Ikoniczno oparta na zasadzie ilociowej przejawia si jako tendencja do zaznaczania proporcjonalnego stosunku iloci" formy do iloci" znaczenia; im wicej formy, tym wicej znaczenia i odwrotI nie: im mniej formy, tym mniej znaczenia. Na przykad wyduajc samogosk u w zdaniu Mwi nudno i strasznie duuugo, ikonicznie wyraamy pojcie, e przemwienie istotnie trwao strasznie dugo". T sam zasad stosuj mae dzieci, ktre na przykad pojcie mnoI goci wyraaj przez kilkakrotne powtrzenie odpowiedniego sowa: Popatrz tatusiu drzewo, drugie drzewo i jeszcze drugie drzewo. Strategi t wykorzystuje w sposb systematyczny wiele jzykw: l na przykad w jzyku zulu cow-cow oznacza krowy", wil-wil (od anI gielskiego wheel-wheel") to w jzyku tok pisin rower", w jzyku afrikaans plek-plek (od angielskiego place-place") oznacza tu i wdzie, w rnych miejscach", itd. Tego rodzaju ikoniczne powtrzenie nosi nazw reduplikacji. Nie jest to oczywicie zbyt oszczdna metoda wyraania pojcia wiksza ilo". Wiele jzykw wypracowao sobie wobec tego inne, bardziej skuteczne, symboliczne sposoby wyraI ania znaczenia mnogoci. Zasada ikonicznoci ilociowej uwidocznia si take w werbalj nych strategiach grzecznociowych, zgodnie z zasad ,jeli chcesz by grzeczny, powiedz troch wicej". Na przykad coraz wiksza dugo podanych poniej wypowiedzi odpowiada coraz wikszemu szacunkowi mwicego w stosunku do odbiorcy komunikatu: |(!5) a. Nie pali. b. Prosz nie pali. c- Uprasza si podrnych o niepalenie. d- Uprasza si podrnych o powstrzymanie si odpalenia tytoniu na pokadzie samolotu. e- Uprzejmie prosimy P. T. klientw o ograniczenie palenia cygar i fajek przy stolikach, poniewa dym moe przeszkadza innym naszym gociom. Dzikujemy Pastwu za przychylenie si do naszej proby. (Napis w eleganckiej restauracji) 30 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l My Zasady strukturyzacji w jzyku 31 Uywanie takich skomplikowanych dugich fraz moe te wij czy o wielkiej wadze, jak mwicy przywizuje do treci swojej powiedzi: (16) a. Miaem wielki zaszczyt pozna go osobicie. b. Moim zdaniem nie jest nieuzasadnione zaoenie, i... Przeciwko takiej pretensjonalnoci stylu i przeciwko pustosj wiu" stale wystpuj krytycy literaccy i jzykowi puryci. AngielS odpowiednik zdania (16)b pojawia si w eseju Orwella (Politj a jzyk angielski") jako przykad jzykowego naduycia; Or twierdzi zreszt, e atwiej wyprodukowa zdanie tego rodzaju powiedzie Myl. Zasada ilociowa kae nam jednak take wyraa mniejsz ile znaczenia za pomoc mniejszej iloci formy. Dotyczy to oczywicie 1 czci informacji, ktra zostaje uznana za redundantn. Tak wic l dziemy uywa raczej form mniej wyrazistych (np. (17)a.) ni dziej wyrazistych (np. (17)b): (17) a. Karol ma czerwon kurtk. Jego dziewczyna te. b. Karol ma czerwon kurtk i jego dziewczyna ma czerwon' kurtk. Modulant te" w zdaniu (17)a zastpuje ca grup orzeczeni ktra mogaby si pojawi po podmiocie wyraonym zwrotem Je| dziewczyna". Wiele zjawisk syntaktycznych - uycie zaimkw, redi: cja penych zda -jest wynikiem dziaania zasady ikonicznoci ii ciowej. Z kolei, jeli redundantne zdania (np. jak w (17)b) jednak \ pojawi w wypowiedzi, to bd one

wprawdzie wyraa to samo zni czenie, co wersja krtsza, ale znaczenie to zostanie wzbogacone o elj menty emfazy czy ironii lub nabierze negatywnego zabarwienia. 1.2.3. Zasada symbolicznoci w jzyku Zasada symbolicznoci dotyczy konwencjonalnego czenia foi i znacze; uwidocznia si ona regularnie w sownictwie kadego jj zyka. Na przykad pojcie domu" wyraa polski i rosyjski wyra dom, angielski wyraz house, niemiecki wyraz Haus, holenderski wj raz huis, woski lub hiszpaski wyraz casa, francuski wyraz maisor ' ki wyraz talo, itd. W adnej z tych form nie ma oczywicie nic, co ,rzesdzaoby o tym, e nadaje si ona do wyraania takiego wanie lojcia. Co wicej, moe si zdarzy, e w jakim innym jzyku kada nich bdzie znaczy co zupenie innego. Na przykad niderlandzJe sowo kaas, ktre fonetycznie przypomina woskie casa, znaczy ser", natomiast niemiecki wyraz Dom nie znaczy dom", lecz kocio katedralny". Jest to jeden z powodw, dla ktrych zwizek po-idzy form i znaczeniem znakw symbolicznych zosta nazwany irbitralnym. Nazw t wprowadzi twrca wspczesnego jzyko-inawstwa, Ferdinand de Saussure. Czsto znaki, ktre niegdy wy-azyway znaczcy zwizek formy z treci, z biegiem czasu nabiera- charakteru znakw arbitralnych. Na przykad telefony rzadko ju laj tarcz do wykrcania" numerw; dzi naciska si guziki z od-owiednimi cyframi, a suchawek najczciej ju si nie odwiesza", iecz si je kadzie". Mimo to nie zastanawiamy si wcale nad tymi mianami i dalej mwimy, e kto wykrci numer" lub odwiesi iuchawk". O ile pojcie arbitralnoci z pewnoci ma zastosowanie w odnie-ieniu do wikszoci prostych sw w jzyku, o tyle jest ono sprzeczne jz nasz tendencj do dopatrywania si znaczenia we wszystkich for-Imach. Jeli si przyjrze nowym sowom w jakim jzyku oraz star-izym wyrazom, ktre z czasem nabray nowych znacze, wida, e ikszo z nich jest motywowana. Nowe sowa i wyraenia s w zajadzie tworzone z istniejcego ju w jzyku materiau i jako takie s dla nas znaczce. Tak na przykad uywany od niedawna w argonie komputerowym zwrot gara na mysz (przytwierdzony do obudowy monitora zabudowany uchwyt, w ktrym umieszcza si mysz, jeli [nie jest ona w danym momencie uywana") zosta utworzony przez analogi do istniejcego wczeniej zwrotu gara (na pojazd). Zoony znak gara na pojazd skada si z poczenia dwch elementw skadowych, z ktrych kady jest sam w sobie znakiem cakowicie lub czciowo arbitralnym. Natomiast poczenie obu tych elementw arbitralne nie jest, poniewa daje w efekcie cakowicie przezroczyste znaczenie. Pierwotne znaczenia wyrazw gara i mysz ulegy rozszerzeniu; oznaczaj one obecnie okrelone akcesoria komputerowe. Nowo powstay zwrot gara na mysz jest zoonym znakiem symbolicz-nyni, poniewa zwizek midzy form i znaczeniem powsta tylko na 32 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK 11 Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe 33 zasadzie konwencji. Nie jest to jednak znak arbitralny, poniewa j czenie formy z treci jest motywowane. Jako termin przyj ety w j zykoznawstwie, motywacja oznaczai stepowanie niearbitralnych zwizkw midzy form a-znaczeni^ wyrae jzykowych. Jest to mechanizm dziaajcy zarwno u wicych, jak i u suchaczy. Celem suchajcego jest odnalezienie i su wyrae jzykowych - zwaszcza jeli te wyraenia s dla nie nowe. W niektrych przypadkach bdzie si tego sensu usilnie szukiwa, tworzc ludowe etymologie". Na przykad nazw Czs\ chowa wywodzono od tego, e rzekomo miejscowo ta si czs| chowa" - za lasami i wzgrzami - przed oczyma nadchodzcego pis grzyma. (Dzi wiadomo, e w gruncie rzeczy nazwa ta pochodzi zdrobnienia Czestoch, urobionego od staropolskiego imienia Czesi staw).

W tym samym duchu tumaczy Cyprian Norwid pochodzer wyrazu pikno: U Polakw okrelnik 'pikno' dwa nosi brzmier i rozwija si w trzecie. Zoony jest on albowiem z wyrazw 'pies i 'jk', a zamienia si jakby w trzeci wyraz 'poijkno' i jakoby n^ boleci tryumf'znaczcy'". Hiszpasko-karaibski wyraz o niejasr etymologii hamaca (wiszce ko") zosta zapoyczony do jzj angielskiego, gdzie otrzyma form hammock; jzyk niderland2 przeksztaci go w semantycznie przezroczysty zrost hangmat (v szcy dywan"), ktry z kolei sta si rdem dla niemieckiego Ha gematte. 1.3. Kategorie jzykowe a kategorie pojciowe 1.3.1. Kategorie pojciowe W dotychczasowych rozwaaniach semiotycznych skupilimy i na zwizku formy i znaczenia znakw realizowanych jako wyraer jzykowe. Poniewa jzyk istnieje nie w sownikach lecz w umysa^ jego uytkownikw, aby zrozumie jego natur, naley przyjrze : take strukturze wiata poj oraz sposobom, w jakie ten wiat n\ daje ksztat znakom. Jzyk obejmuje jedynie cz wiata poj, JE istnieje - lub jaki mgby istnie - w ludzkich umysach. Termin pojcie naley rozumie jako czyje wyobraenie o czym j _cojstnieje wijswiecie". Mwic dokadniej, pojcia mog si odnosi |est o poszczeglnych bytw - na przykad moe to by moje wyobrae-o matce - albo do caych zbiorw bytw; takim oglnym pojciem na przykad pojcie Jarzyny". Pojcie tego typu ma wasn we-ntrzn struktur, poniewa zawieraj si w nim takie przedmio-jak marchewka, cebula, kapusta itd., natomiast nie obejmuje ta-ich obiektw, jak jabka czy gruszki. P_ojec.iaJJttre.. dokonuj po-ziau rzeczywistoci na^en.sjowrj?.J?dn,Qtki,l nosz nazw kategorii. ategoria jjpjciowa ujmuje dany zbir elementw jako cao. Po-itrzegajc jaki przedmiot, z reguy automatycznie przyporzdkowu-emy go do okrelonej kategorii. Tak na przykad syszc jak melo-, automatycznie klasyfikujemy j jako nalec do muzyki rocko-ej, klasycznej itd. wiat nie jest zatem dla nas jak obiektywn eczywistoci, ktra istnieje sama w sobie i sama dla siebie, ale za-sze zostaje , uksztatowany w- wyniku podejmowanego przez nas irocesu kategoryzacji, czyli przez sposb postrzegania, wiedz, poitawy - krtko mwic, przez nasze ludzkie dowiadczenie. Nie zna-:zy to, e tworzymy na wasny uytek jak subiektywn rzeezywi- .J to: jako wsplnota, zgadzamy si co do naszych wsplnych, inter-ubiektywnych dowiadcze. Te kategorie pojciowe, ktre trafiaj do jzyka, s kategoriami jzykowymi, czyli znakami jzykowymi. Wszelki caociowy obraz zyka jako systemu znakw musi zatem uwzgldnia take czowieka, ry odgrywa rol konceptualizatora" oraz wiat, jakiego w czowiek owiadcza. "Wzajemne zwizki midzy konceptualizatorem, kategoiami pojciowymi i znakami jzykowymi ukazano na rys. 2. Jak wynika z rys. 2, znaki s odzwierciedleniem kategorii pojcio-ych, ktrych kor eni tkwi w umyle konceptualizatora i jego do-wiadczeniach w kontakcie ze wiatem. Taki model wiata poj wiata jzyka wyjania take, dlaczego rni ludzie odmiennie kategoryzuj te same przedmioty i dlaczego zdarza si, e nawet ta osoba przyporzdkowuje dany przedmiot raz do jednej katego-ii a raz do innej. Kto powie, e kieliszek, z ktrego upito poow wi-a> nie jest ju peny, kto inny natomiast - e ten sam kieliszek nie 'st jeszcze pusty. Taki wybr spord rnych moliwoci nazywa si ;nstrukcj. Sens tego pojcia staje si bardziej oczywisty, jeli po-'wnamy ze sob nazwy tego samego przedmiotu w rnych jzy-:ach. Na przykad to, co Anglik opisuje jako but dla konia" (horse34 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l Rys. 2. Model wiata poj

konceptualizator l wiat bdcy przedmiotem dowiadczenia l pojcia / kategorie myli pojcia w jzyku 4 znaki forma znaczenie shoe), Francuz widzi jako elazo dla konia" (/er a cheval), Niemieq jako elazo do kopyta" (Hufeisen), a Polak -jako co, co zostao w kute i umocowane od spodu" (podkowa). Wszystkie te znaki s moti wowane: Anglik i Francuz dostrzegaj relacj midzy caym zwierz ciem i czym, co je ochrania; Niemiec odnosi ten przedmiot do odj wiedniej czci ciaa konia, Polak wreszcie - do charakteru nazyw nego przedmiotu i do jego umiejscowienia. Ponadto jzyki francusl i niemiecki bezporednio nazywaj materia, z ktrego przedmiot z sta zrobiony; jzyk polski czyni to tylko porednio, zwracajc uwal na sposb jego wykonania, jzyk angielski wreszcie przyjmuje antrf pocentryczny punkt widzenia. Przykady odmiennych sposobw ko1 struowania tego samego pojcia ukazano na rys. 3. Rys. 3. Odmienne sposoby konstruowania pojcia podkowa" horseshoe fer a cheval Hufeisen podkov KategoejW^^^________ Tako kolejne przykady wszechobecnego zjawiska rnic w konstruowaniu sceny mog posuy pojcia fortepian" i trotuar". An-S' Iski wyraz grand piano zwraca uwag na rozmiary instrumentu, f ancuskie piano d ueue (pianino z ogonem") i niemieckie Flugel ( skrzydo") skupiaj si na metaforycznym podobiestwie instru- mentu do zwierzcia lub ptaka, za polski wyraz fortepian - na ro-dzaiu wydobywanych z niego dwikw (mocnolub-cicho"). Podobnie angielski wyraz pavement (pochodzcy od aciskiego pavimen-tum ubita podoga") wysuwa na pierwszy plan waciwoci obiektu, podczas gdy francuski wyraz trottoir (utworzony od czasownika trotter - biec, kusowa") - podobnie jak zapoyczony od niego polski wyraz trotuar i jego rodzimy odpowiednik chodnik - skupiaj si na jego funkcji. Natomiast niemiecki wyraz Burgersteig (cz drogi przeznaczona dla mieszczan") zwraca nasz uwag przede wszystkim na uytkownikw okrelonego obiektu. Dotychczas przygldalimy si odpowiednikom kategorii pojciowych, ktre pojawiaj si w postaci wyrazw, czyli kategorii leksykalnych. Kategorie .nojciowe mog si jednak przejawia take w postaci kategorii gramatycznych. W podanych poniej przykadach rnice w wyraaniuTnniej wicej tej samej myli wynikaj z zastosowania odmiennych kategorii gramatycznych: (18) a. Kto powiedzia, e ludzkie ycie ma by odwane? b. Kto powiedzia, e czowiek ma y odwanie? c. Kto powiedzia, e ycie ma by odwanie przeyte? - _V ^aw^a gje ^a gama k& We wszystkich trzech ^^^^^ w postaci dwch ksykalna ycie, zostaa ona jednak jkons czasowmk (w rnych klas wyrazw: jako rzeczowmk (w^ jako zarowno (18)b), lub - we fragmencie w^rsza Sz^n Hasy ^ rzeczownik, jak i czasownik (*^^e przykady ilustruj zw s kategoriami gramatycznym; i. ro y strukturze zdamakaz-jeszcze jeden wanyfakt dotyczcy jzyKa. czn da kategoria leksykalna jest ^oc Kategorie leksykalne s zdefiniowane semantyczn, natomiast kategorie strukturalnych dla treci ^syka? na ycie moe zosta oprawiona w turze z

{ gramatyczn.. okrelon tre dostarczaj ram goria leksykal-gramatycznej 36 JKOGNTTYWNE PODSTAWYJIZYKA::)ZYK I Ml^l rie jzykowe a kategorie pojciowe rzeczownika lub czasownika (lub dokadniej, w przykadzie (18)c| imiesowu biernego). Dla wikszej jasnoci kategorie leksykalne i tegorie gramatyczne zostan omwione osobno. 1.3.2. Kategorie leksykalne \ Tre pojciowa kategorii leksykalnej obejmuje z zasady wie rozmaitych przypadkw. Pomylmy dla przykadu o rozmaitych ii pach i funkcjach przedmiotw, ktre nazywamy wazonami". Mog si one od siebie bardzo rni pod wzgldem ksztatw, rozmiarowi materiau, z jakiego je wykonano, itd., ale dopki su do umiesl czania w nich kwiatw, bdziemy skonni nazywa je wszystkie wa onami. Podobnie jest ze stoami" - kilka moliwych rodzajw w O rbie tej kategorii zilustrowano na rys. 4. Rys. 4. Wybrane elementy kategorii leksykalnej st" st kuchenny st prezydialny st warsztatowy 't 'l \ *0\ o) st krelarski st laboratoryjny st operacyjny Najlepszym elementem danej kategorii, zwanym elementem prototypowym lub maksymalnie wyrazistym, jest podtyp, ktry zostaje przywoany jako pierwszy. Jeli nas poprosz, abymy narysowali ,1 zapewne narysujemy raczej st kuchenny ni st laboratoryj-c'zy warsztatowy. Wybr prototypowego elementu wie si take iego funkcj: jest to typ stou, przy ktrym jemy lub na ktrym przygotowujemy potrawy. Wany jest take materia, z ktrego go wykonano i ksztat, jaki mu zosta nadany. Prototypowy st jest drewniany, ma blat i cztery nogi. St laboratoryjny czy prezydialny jest nieco mniej prototypowy ni st kuchenny. Natomiast wszystkie przedmioty pokazane na rys. 4 s stoami; wynika z tego, e oprcz elementw prototypowych i mniej prototypowych mamy do czynienia take z elementami hardziej peryferyjnymi czy marginesowymi - takimi jak na przykad st prezydialny - czy wrcz takimi, ktrych przynaleno do tej kategorii moe si wydawa wtpliwa -jak st warsztatowy. Natomiast do kategorii tej zdecydowanie nie naley stolik, poniewa brak mu wikszoci cech stou (jadalnego czy kuchennego): jest niszy, mniejszy i suy do innych celw (por. np. stolik pod telewizor). Ale granice dzielce kategori stow od kategorii stolikw bynajmniej nie s ustalone raz na zawsze, i to co dla jednej osoby jest stoem", dla innej moe by stolikiem". Na og okazuje si, e centrum kategorii leksykalnej jest wyranie okrelone i stae, podczas gdy jej pogranicza s rozmyte i nakadaj si na obszary peryferyjne ssiednich kategorii. Gdyby kategorie leksykalne byy tworzone przypadkowo i okazjonalnie, mogyby przypomina kategori zwierzta", skonstruowan dla artu jako fikcyjny cytat z nieistniejcej chiskiej encyklopedii: (19) Napisano na owych stronicach, i zwierzta dziel si na: a) nalece do Cesarza, b) pachnce, c) obaskawione, d) winie mleczne, e) syreny, f) baniowe, g) psy na wolnoci, h) zawarte w niniejszej klasyfikacji, i) ktre poruszaj si jak szalone, j) niezliczone, k) rysowane delikatnym pdzelkiem na wielbdziej skrze, 1) et cetera, m) ktre przychodz rozbi dzban, n) ktre z daleka s podobne do much. (Cyt. za Louisem Borgesem wg J. Tischner, Ksidz na manowcach, Znak, Krakw 1999, s. 221)

Powysza kategoria zwierzt" wraz z jej zmylonymi elementami jest pozbawiona sensu, poniewa brak jej wszelkiej systematycznoci. Mona sobie wyobrazi takie lub inne powody kulturowe, dla kto\: JZYK I \n rych mona by wczy w zakres jednej kategorii elementy wyliczoJ w punktach a), b) i c), natomiast zbir d) z pewnoci nie wyda naj si dobrym elementem tej kategorii, nie mwic ju o pozostaych.:! 1.3.3. Kategorie gramatyczne W skad rani strukturalnych tworzonych przez kategorie grami tyce" wchodz abstrakcyjne rozrnienia midzy klasami wyra zw, rnice liczby (pojedynczej i mnogiej), czasu gramatycznego it| W tym miejscu zajmiemy si jedynie gramatyczn kategori ka wyrazw. Kada klasa wyrazw sama w sobie stanowi kategori W zalenoci od przyjtych definicji, dla jzyka polskiego mona wj rni nastpujce kategorie tego rodzaju: (20) a. rzeczownik: matka, ptak, nadzieja b. zaimek: ja, ty, on, kto, ktry c. czasownik: mwi, je, rozwaa d. przymiotnik: duy, bogaty, szczliwy e. przyswek: szczliwie, wesoo, bardzo f. przyimek: przy, na, przez g. partykua: no, ale, przecie h. spjnik: i, ale, poniewa i. wykrzyknik: hej!, nue!, ach! j. liczebnik: siedem, picioro, ptora k. modulant: wanie, zwaszcza, szczeglnie Wikszo klas wyrazw wprowadzili i opisali gramatycy staroytnej Grecji i Rzymu. Nadali im nazw pare orationis, co zostao pniej przetumaczone na inne jzyki, w tym take na jzyk polski: czci mowy. Kategoria gramatyczna klas wyrazw jest w uyciu do dzi, ale definicje pojciowe podawane przez tradycyjne gramatyki nierzadko nie zgadzaj si z danymi jzykowymi. Na takich tradycyjnych definicjach nadal opieraj si wspczesne sowniki: na przykad rzeczownik bywa w nich definiowany jako wyraz lub grupa wyrazw, ktra oznacza osob, miejsce lub przedmiot"; zaimek - jako Jedna z klas wyrazw, ktrej funkcj jest zastpowanie rzeczownika lub grupy rzeczownikowej", itd. Nietrudno znale przykady, ktre podwaaj prawdziwo tych definicji: nie mona na przykad powie1 3. K.ait6^_j^_________ . - e w zdaniu. Kto mi ukrad portfel zaimki mi i kto zastpuj" ki 'okrelony rzeczownik czy grup rzeczownikow. Tradycyjne definicje klas wyrazw opieray si na bdnym zao-. ju e owe klasy s same w sobie atwo definiowalne i e wszystkie wyrazy danego jzyka dadz si im jednoznacznie przyporzdkowa. Tymczasem tak samo jak prototypowe i peryferyjne okazy stow podpadaj pod jedn wspln kategori st", do jednej kategorii gramatycznej mog nalee rne typy wyrazw. Na przykad w zakres kategorii rzeczownik" wchodz, midzy innymi, nastpujce rozmaite typy rzeczownikw: (21) a. Potrzebny nam by nowy telefon. b. Zadzwonilimy do biura obslugi klienta. c. Zainstalowali nam go w poludnie. d. Strasznie spartaczyli robot. e. Wci nie mog si nadziwi ich nieprofesjonalnoci. Wyraz telefon jest prototypowym rzeczownikiem: odnosi si do konkretnego materialnego przedmiotu. Wyraenie biuro (obsugi klienta) jest mniej prototypowym reprezentantem swojej kategorii, poniewa nie okrela adnego konkretnego przedmiotu, odnosi si natomiast do instytucji, ktra istnieje w sposb konkretny. Rzeczownik poudnie z kolei oznacza co, czemu nie przysuguje taki rodzaj istnienia, a zatem jest jeszcze mniej prototypowym przedstawicielem kategorii rzeczownika. Z kolei rzeczownik robota oznacza dziaanie, a wic jego znaczenie przypomina znaczenie czasownika, podczas gdy rzeczownik nieprofesjonalno ma znaczenie zblione do znaczenia przymiotnika. Znaczenia tradycyjnie kojarzone z klasami wyrazw odnosz si jedynie do prototypowych przedstawicieli poszczeglnych kategorii; znaczenia elementw peryferyjnych nawzajem si zazbiaj. Mimo to jednak istniej wane powody, dla ktrych warto w jzyku utrzyma

pojcie klas wyrazw. Rzeczowniki prototypowe oznaczaj zjawiska trwae, podczas gdy czasowniki, przymiotniki i przyswki odnosz si do zjawisk natury przejciowej. Uywajc w przytoczonych wyej zdaniach wyrazw robota i nieprofesjonalno jako rzeczownikw (raczej ni jako czasownikw czy przymiotnikw), mwicy konstruuje" dziaania i waciwoci jako trwae zjawiska o chara40 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK l Ml kterze przedmiotw i w ten sposb wypowiadajc zdanie (21)d (21)e nadaje wiksz wag wyraeniu wasnego niezadowol z opisywanego zdarzenia. Wok opartych na gramatyce jzyka aciskiego podziaw' zw na klasy naroso wiele nieporozumie, poniewa w rnych jz kach poszczeglne klasy wyrazw miay przecie odmienny stat^j jako kategorie gramatyczne. We wszystkich jzykach istniej rz czowniki i czasowniki, wikszo jzykw ma take przymiotniki, i pozostae klasy nie musz mie odrbnych wykadnikw. Tak przykad jzyk angielski - podobnie jak jzyki romaskie i sowie skie sygnalizuje rnic midzy przymiotnikami i przyswkar natomiast zjawisko to nie zachodzi w innych jzykach germaskie (22) a. przymiotnik: She is beautiful - Jest pikna - Si ist schn b. przyswek: She sings beautifully - Piknie piewa - Si singt schon Klasa partyku przyswkowych odgrywa istotn rol w jzyku angielskim, natomiast nie wystpuje ona w jzykach romaskich. Na przykad jzyk francuski uywa jednego wyrazu na okrelenie akcji brania" i miejsca, w ktrym zabierany przedmiot znajduje si w efekcie tego dziaania, natomiast w jzyku angielskim wyraeniu tych dwch poj su dwa wyrazy - czasownik i partykua przyswkowa, a w jzyku polskim - czasownik i umieszczony przed nii przedrostek: (23) a. II ramassait le Journal. b. H picked up the paper. c. Podnis gazet. Jak wida z powyszego krtkiego omwienia, kategorie gramatyczne nie maj tak wyranie okrelonych granic, jak dawniej sdzono. Ponadto mog si one znacznie rni w poszczeglnych jzykach. 1.4. Podsumowanie Wszelka komunikacja - zarwno midzy zwierztami, jak i midzy ludmi - odbywa si za porednictwem znakw. Badaniem znal 4. podsumowanie^________________ zajmuje si semiotyka. Znak zawsze zastpuje co innego, co nowi jego znaczenie. Midzy znakiem i jego znaczeniem zachodz trzy typy relacji. Znaki indeksowe, czyli indeksy, wskazuj" na to co oznaczaj; znaki ikoniczne, czyli ikony, dostarczaj wyobrae te--"or-7.aia; znaki symboliczne, czyli symbole - wyraaj czysto r-~~ "nakuiiego znaczeniem. Taki i. ____^ lwy -j * co oznaczaj; znaki iKomc*..^, ._ go, co oznaczaj; znaki symboliczne, czyli symbole - \vyia^UJ^ ._ konwencjonaln relacj midzy form znaku i jego znaczeniem. Taki wanie zbir znakw jest wynikiem dziaania zasad rzdzcych procesami ludzkiego poznania, dziki ktrym umys porzdkuje swoje wiaty i swoje dowiadczenia w kontakcie z tymi wiatami. W obrbie systemu znakw zwanego jzykiem rozrniamy pewne zasady, ktre przypominaj poszczeglne typy znakw: zasada in-deksowoci dziaa, gdy mwicy uywa sw wskazujcych", ktre czsto stanowi odbicie egocentrycznego i antropocentrycznego sposobu patrzenia na wiat. Ego (,ja") stanowi centralny punkt odniesienia dla wyrae

deiktycznych i dla deiktycznej orientacji przedmiotw w przestrzeni. Naley jednak pamita, e niektre przedmioty - na przykad krzesa czy samochody - maj swoj wasn (waciw) orientacj. Zasada ikonicznoci przejawia si w podobiestwie midzy kolejnoci zdarze i szykiem wyrazw w zdaniach, ktrych uywamy opisujc te zdarzenia. Moe ona przybiera posta zasady porza.dku sekwencyjnego, zasady dystansu lub zasady iloci. Zasada symbolicznoci ley u podstaw czysto konwencjonalnej zalenoci midzy form i znaczeniem znakw. Wskazujc na ten zwizek, jzykoznawcy mwi o arbitralnym charakterze znakw symbolicznych lub o arbitralnoci jzyka. Arbitralne znaki jzykowe wystpuj bardzo licznie, nie powinno to jednak umniejsza roli, jak odgrywaj w jzyku znaki niesymboliczne - zwaszcza indeksowe i ikoniczne. W szczeglnoci trzeba tu zwrci uwag na fakt, e wikszo zoonych form - zoe, zwrotw lub zda - ma (jak zobaczymy w dalszych rozdziaach) charakter niearbitralny: s one semantycznie przezroczyste, czyli motywowane. Znak* jzykowe s czci wiata poj ludzkiego umysu. Poj i myltjeat o wiele wicej ni wyrae jzykowych. Natomiast te pojcia, ktre utrwaliy si w jzyku, skadaj si na sum znacze tego jzyka. Pojcia, ktre nadaj struktur wiatu naszych myli, tworz kategorie pojciowe, czyli odnosz si do caych zbiorw. Kategorie pojciowe mog by take wyraane w postaci kategorii grama42 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK I M tycznych. Wikszo znakw jzykowych denotuje szczegowe ci semantyczne, ukazujc nam sposb, w jaki ludzki umys kons uje owe treci. Treci semantyczne przyjmuj ksztat kategorii ^ ksykalnych, podczas gdy mniej liczne kategorie gramatyczne nadav jzykowi ramy strukturalne. Elementy danej kategorii maj na og niejednakowy status: niektre s elementami prototypowymi, in" za - peryferyjnymi dla danej kategorii. Im bardziej oddalamy si centrum kategorii w kierunku jej peryferii, tym bardziej kategoria nabiera charakteru zbioru rozmytego. 1.5. Zalecana lektura Oglne informacje o psychologicznych podstawach kategoryzac i o kategoriach prototypowych znale mona w pracy E. Tabakom skiej (1995). Wnikliwe analizy dotyczce zwizkw midzy kat goriami pojciowymi i jzykowymi a kultur przynosz artyku^ A. Wierzbickiej (1999) oraz prace polskich badaczy, zamieszczon| w tomie Jzykowa kategoryzacja wiata (1996). Na temat ksztat wania si prototypw kategorii jzykowych, patrz P. ozowski (1994| 1.6. wiczenia i zadania 1. Okrel typ, ktry reprezentuj ponisze znaki: a. znak drogowy w ksztacie odwrconego trjkta b. znak ukazujcy spadajce z gry kamienie c. znaki alfabetu Morse'a d. zamarznite szyby samochodu e. wskazania szybkociomierza w samochodzie f. syrena alarmu przeciwwamaniowego g. pacz niemowlcia h. pies machajcy ogonem i. prehistoryczne wizerunki zwierzt na cianach jaski j. lubna obrczka k. potrzsanie w powietrzu zacinit pici 1. srebrne keczko w nosie (u dziewczyny) a

2. V\JM"- eniach'. w jzyku Krio: shaky-shaky (trzsienie ziemi": ang. shake = trz (si)") , 2, nami moesz mwi, mwi i mwi" (reklama telefonw komrkowych) c ^o bitki i do wypitki" (w wierszu Mickiewicza o dobrym kompanie) d. w jzyku japoskim: ie (dom"), ieie (domy") e. Zobaczy Neapol i umrze" f. Przysigam, e bd mwi prawd, ca prawd i tylko prawd" 3. Wyjanij rol zasad ikonicznoci, egocenfcycznoci i antropo-centryzmu w ustaleniu si sztywnego szyku w nastpujcych parach wyrazw: a. tu i tam, to i tamto, bylo minlo b. ludzie i miejsca, kobiety i piew, za krla i ojczyzn c. ludzie i zwierzta, kobiety i dzieci d. wz albo przewz, kochaj albo rzu, zwyciy lub zgin 4. W poniszej parze zda (a) jest bardziej prawdopodobne ni (b), ktre na pierwszy rzut oka ma niewielki sens.Ktra z zasad ikonicznoci zostaa pogwacona w zdaniu (b)? Gdyby mwicy jednak postanowi wybra zdanie (b), jakie byoby jego snaczenie? a. Wyniki przeprowadzonych bada nie zgadzaj si z naszymi oczekiwaniami. b.?Nasze oczekiwania nie zgadzaj si z wynikami przeprowadzonych bada. 5. Wyraenia wyrnione tustym drukiem s peryferyjnymi elementami swoich kategorii. Dlaczego? a. Czyta w ku jest przyjemnie. b. Syty godnego nigdy nie zrozumie. c. (pot.) Trzeba ten kamie std wytentegoma. 6. Ta sama forma moe nalee do kilku rnych klas wyrazw. Zjawisko to wystpuje powszechnie w jzyku angielskim, pojawia si 44 KOGNITYWNE PODSTAWY JZYKA: JZYK If jednak - cho rzadko - take w jzyku polskim. Sprbuj wyjani; wody tej rnicy czstotliwoci, a nastpnie podaj, do jakich klas i le wyrnione tustym drukiem wyrazy w poniszych parach zda 1. a. Potrzeba jest matk wynalazkw. b. Na realizacj tego projektu potrzeba o wiele wicej czasu. 2. a. To byo na krtko po zrwnaniu dnia z noc. b. Najbardziej lubi podrowa noc. Rozdzia 2 Co zawieraj sowa: leksykologia W tym rozdziale zajmiemy si badaniem znacze i struktury wyrazw. Jest to przedmiot leksykologii, czyli systematycznej analizy relacji, jakie zachodz midzy znaczeniami stw oraz midzy sowami i obiektami naszego wiata poj. Przyjmujc takie stanowisko, moemy przechodzi od formy wyrazu do jego rozmaitych znacze. Ale moemy take pj w przeciwnym kierunku i wychodzc od danego pojcia okreli synonimiczne rodki jzykowe, jakimi dysponujemy odnoszc si do obiektw w naszym wiecie poj. Kade z tych podej zakada t sam ogln procedur metodologiczn. Na pocztku przyjrzymy si centralnym elementom kategorii i efektom prototypowym; potem zajmiemy si relacjami pomidzy elementami w obrbie kategorii, aby w kocu zbada jej elementy peryferyjne i ich nieostro, poniewa kategorie maj wyranie okrelone centrum, lecz rozmyte granice. 2.1. Wprowadzenie: sowa, znaczenia i pojcia W rozdziale l ustalilimy, e jzyk pomaga nam kategoryzowa dowiadczanie wiata. Z tego te powodu odpowied na pytanie postawione "w tytule rozdziau, co zawieraj sowa, wydaje si do pro-

46 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOL sta: zawieraj cay wiat, lub przynajmniej cae nasze dowiadcz zdobywane poprzez obcowanie ze wiatem, ktre zostao zakoda, ne w jzyku. S to prawdopodobnie dowiadczenia majce szczeg nie istotne znaczenie dla danej spoecznoci kulturowej. Mogoby si wydawa, i kada kategoria pojciowa repr. towana jest przez jedn kategori jzykow - jedno sowo, a k sowo reprezentuje jedn kategori pojciow -jedno znaczenie, jzyk tak nie dziaa. Wyrazy posiadaj zwykle wicej ni jedno z czenie. Wyraz majcy kilka rnych powizanych ze sob znacz zwany jest wyrazem polisemicznym (od greckich sw poly wie oraz sema znak", znaczenie"). Dobry sownik z reguy podaje kil znacze danej jednostki leksykalnej. Ilustracj niech bdzie wj polisemiczny opisany poniej. (1) owoc a. Jadalna, zwykle soczysta i sodka cz roliny", np. jabko, t banan, mandarynka, liwka: kosz jabek, pestkowa liwki; f b. cz roliny zawierajca nasiona": owoce kasztanowca; c. (zwykle w l.mn.) pody drzew lub krzeww owocowych": pora zbioru owocw; d. rezultat, wynik czyjej pracy, wysiku": owoc dugoletnich wysikw; e. owoc maestwa, mioci: dziecko". l Jak wynika z tego przykadu, w definicji sownikowej gwn miejsce zajmuje forma wyrazowa, ktrej przypisane s jej rne zna| czenia; ten sposb prezentacji ilustruje semazjologiczne podejcie di semantyki wyrazu. Semazjologia (z greckiego semasia oznaczenie oraz logos nauka") to nauka o formie wyrazu badajca jego polis*! mi i zwizki zachodzce pomidzy jego rnymi znaczeniami. czenia dosowne ((l)a, b, c) s podawane przed znaczeniami przenc_ nymi ((l)d, e). Znaczenia wystpujce bardziej powszechnie ((l)a, b, c, d.) kontrastuj z rzadkimi ((l)e). Czasami ta sama forma w rzeczywistoci reprezentuje dwa zupenie odmienne sowa, jak na przykad mors oznaczajcy duego ssaka morskiego (odobenus) oraz mors oznaczajcy rodzaj alfabetu, czj bal, reprezentujcy dwa odmienne znaczenia: huczna zabawa tan. czna" lub obrobiony z czterech stron pie grubego drzewa". Pierwj 47 v wyraz pochodzi z jzyka francuskiego, drugi - z niemieckiego. Zjawi-ko to nazywamy homonimi, czyli wystpowaniem jednej formy graficz- reprezentujcej dwa lub wicej mespokrewmonych ze sob sw. Analizujc sowa moemy te przyj inn metod, a mianowicie metod onomazjologiczn (z greckiego noma nazwa" oraz logos nauka"). Onomazjologia wychodzi od poj, takich jak owoc", i szuka synonimicznych wyrazw lub wyrae, ktre su okrelaniu danego pojcia lub poj podobnych. Taki opis sownictwa znajdujemy w sowniku typu tezaurus. Tezaurus to sownik, w ktrym wyrazy zebrane s w grupy z innymi wyrazami o pokrewnych znaczeniach. Dla sowa owoc moemy przytoczy nastpujce wyrazy o pokrewnym znaczeniu, pochodzce od jego znaczenia dosownego ((l)a-c) i przenonego ((l)d-e): (2) oiuoc a. cytrus, jagoda, orzech, strk, warzywo, ziarno, plon, pody, niwo b. p/on, niwo, pokosie, rezultat, wynik, efekt. Przy podejciu onomazjologicznym przyjtym w tezaurusie, punkt wyjcia stanowi pojcie lub znaczenie, do ktrego nastpnie dopasowane s wyrazy lub wyraenia suce jego opisywaniu. Onomazjologia zajmuje si wic formami posiadajcymi podobne znaczenia, np. bogaty i zamony, czyli zjawiskiem synonimu, formami posiadajcymi znaczenia przeciwstawne, np. bogaty oraz ubogi, czyli antonimi, oraz zwizkami znaczeniowymi pomidzy wyrazami, takimi jak bieda, bogactwo, majtno, ubstwo, zamono, ktre tworz pole leksykalne. Podsumowanie podejcia semazjologicznego i onomazjologicznego przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Forma wyrazu a znaczenia i pojcia Onomazjologia pojcie (np. owoc") a, b w przykadzie (2) synonimia, antonimia Semazjologia Forma wyrazu (np. owoc) znaczenia a, polisemia, homonimi 48 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKO! Poniej podano definicje czterech terminw uytych w tabeli 1; Polisemia: wyraz posiada dwa lub wicej powizanych ze sob znacze, co ilustruje przykad (1); moe si zdarzy tak, e sowo p0. siada a siedem rnych znacze, czego przykadem jest wyraz 606-ka. (por. zadanie 2 na kocu tego rozdziau). Homonimia: dwa wyrazy o odmiennym rdosowie posiadaj t sam form, np. mors w znaczeniu duy ssak morski - odobenu. oraz mors rodzaj alfabetu". Synonimia: dwa wyrazy posiadaj takie samo lub prawie takie samo znaczenie, np. atmosfera, klimat, nastrj. Antonimia: dwa wyrazy posiadaj przeciwstawne lub niemal przeciwstawne znaczenia, np. duy i maty, gruby i cienki, ywy i martwy. Tak wic, przy takiej strukturze sownika, przy okrelaniu isto| naszych dowiadcze moemy zastosowa podejcie semazjologic ne, koncentrujc si na wielu rnych znaczeniach sw, lub te _ dejcie onomazjologiczne, koncentrujc si na tym, co czy i co dzie rne sowa. Te dwa podejcia zostan dokadniej omwione w _ rozdziaach 2.2. i 2.3. W podrozdziale 2.4 natomiast przyjrzymy wspzalenociom midzy semazjologi i onomazjologi. 2.2. Od sw do znacze: semazjologi Zamy, i chcemy zakomunikowa komu, e widzimy jabko.' W rozdziale l omwilimy trzy semiotyczne sposoby przekazywania takiej informacji. Moemy wic wskaza na jabko (znak indeksowy), moemy przedstawi ten owoc na rysunku (znak ikoniczny) lub te wypowiedzie sowo jabko, ktre jest znakiem symbolicznym. Jak si to dzieje, e wymawiane przez nas sowo odnosi si do rzeczy, ktr widzimy? Wyraz nie jest oczywicie samym przedmiotem, lecz go tylko symbolizuje. Znak symboliczny to okrelona forma, ktra symbolizuje lub zastpuje pojcie (lub znaczenie), a to pojcie odnosi si z kolei do caej kategorii elementw w wiecie pojciowym i dowiadczanym. Relacje pomidzy tymi trzema jednostkami (form, pojciem lub znaczeniem, oraz elementem pojciowego i dowiadczanego wiata) zostay przedstawione na rysunku 2 w rozdziale 1. Odpoi fragment tego rysunku powtarzamy ponie dla przypomnie. Trjkt semiotyczny pojcie lub znaczenie B A/-----symboKforma) element wiata pojciowego i dowiadczanego (desygnat, odniesienie) iQ9S roku przez Ogdena i Ri^s^^-s zaiieg"- ^owiadczanego mentemwiata^--^ wiatapoJS^0 ^ przerywana dzy A (form) a C (fe redni. co symbolizuj ? cj wiata) nie jest natorn^t bezp semiotyczny 3^J^ kto.

.zapisywabdztemygoku^^ ^ okrelenie ka.dego ^5=^=^322^^^^ przykad wyraz (forma wyr podrozdziale S?.=5"-="S=-

^&

50 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOL zwykle sodka cz roliny ((l)a), ukazanego na rys. 2a, kilkaf nych jego znacze. W swoim specjalistycznym znaczeniu cz ra ny zawierajca nasiona" (d)b), ukazanym na rys. 2b, sowo owe nosi si do przedmiotw, ktre na og nie wystpuj w codzieij komunikacji. Omawiane sowo posiada jeszcze bardziej oglne ; czenie pody" ((l)c) i odnosi si do wszystkiego, co wydaje natu| cznie np. z ziarnem i warzywami. Oprcz znacze dosownych! dujemy znaczenia przenone, tzn. znaczenie rezultat, wynik < pracy, wysiku" (d)d) oraz nieco przestarzae znaczenie dzii w wyraeniu owoc maestwa, mioci ((1) e). Rys. 2. Desygnaty wyrazu owoc" a. przekrojona pomaracza b. pestki arbuza W kadym uyciu tego wyrazu reprezentowane jest inne jego zr czenie. Z kolei, kade znaczenie mona traktowa jako odnoszce si do innej grupy przedmiotw w wiecie, czyli do innego zbioru desyg-natw. Na przykad, jeli uywamy sowa owoc w jego podstawowym znaczeniu sodka, mikka, jadalna cz roliny", opisujemy nim zbir desygnatw, w skad ktrego wchodz jabka, pomaracze, banany i wiele innych sodkich, mikkich i jadalnych rzeczy. Jeli natomiast uywamy sowa owoc w znaczeniu drugim, czyli cz roliny zawierajca nasiona", przywoujemy na myl funkcj owocu, jak jest rozsiewanie nasion, czyli na przykad pestki, ktre znajduj si wewntrz arbuza. Jednake nasienn cz moe stanowi cay owoc, jak w przypadku orzecha woskiego, ktry - ujmujc rzecz z techniczego punkrye' semazjologia^___. ^^^-^~ -wdopodob--^^ ,w drugim znaczeniu), al\dku orzecha ia _ jest -OC^o:ny; rojeniu. W prz, calos. ndSt owocem w potowym ^.^ t ig. Sg desygnatem^jest ^ ^y arfeuz (w dr ^^ ;kl6g0 kolejny f^l^gnatem bdzie raczej ^czeniu po-znacZeniu), jego desygn st w swol] ^tem 3dku wraz z ^^ mizsz. Upraszcza ; t przywo. arbuz to rac2 Ste jego fragment, k^du.e repre-t0rmy nazwaprzedmiotlub ^^ ^ ^^ kategom s OD czynnosci, a w przyp . .e istniec w swie { nieistme-wszystkie rzec, a sowo n|WniK.uv "- ' >chy przedmiotw. ' Elementy ka^eg^.pra w sobie wszyst^- '-przywoi^ Kategoria ^woc zaw-ra^ ^ k^e ir?^^el ice realnie jabka czy P krasnoiudek suy ieistniec. ioc. W ten sam sposb sowo rzeczyw relacjom za-S kategorii, ktre ^^ przyjrzymy si^^^tantw W nastpnych podrozdz limy, ktoi iste (2.2.1), l,acvm wewntrz kategon centralne IV ^^ kategorn chodzcym wewntr jakie zwi: (2.2.2), w jakim jak trudno je czasem 2.2.1. bywaj ic zdefiniowa (2 0^ v

i kategoru . wobec tego orototypowe ,. l*^!** kategorii desygnaty wykazalimy na ] czyli centralne W Podrozdziale ^ Ynty protot' widowosc ocV st", i ^tegone posiadaj marginB80W? ^ P do rzny h oraz elementy P6^^^ caej kategon^ nie: skdwie-nosi si nie tylko do de^ zku Z^J znaczeniem znacze jednego dowa-Po^ np,^J ^ sposoby my, ktre ze ^a^0^Tlstniejtrzypo^u^^^ centralnym, prot ^^powe znaczenie. ^znaczenie, ktre przy pozwalajce ^^y wzi pod uwag ^y statystycznie stoci znaczenia, moz^ierwszej kolejnoci"1 chodzi nam na mysi wpierw 54 . 3. Siec'radialna g. lderunekwsZtuce,IiteraturZe, filozofii" sposb dziaania" - uczniowie/ nauczyciele" f- rodzaj kursu" i-zmuszanie kogo do wysiku"

^

7 2 Od stw do znacze: semazjologia 55 kcvinych, takich jak czas czy przyczyna, o ktrych bdzie mowa w podrozdziale 3.3. Kolejne znaczenia sowa szkoa powizane s z centrum dziki procesom zawenia i rozszerzenia znaczenia. Pierwszy z tych procesw uwidocznia si w znaczeniu instytucja ksztacenia wyszego" ((3)e) i rodzaj kursu" ((3)f). Natomiast w procesie zawenia znaczenie podstawowe sowa ulega uszczegowieniu, tak aby suyo okrelaniu mniejszego zbioru szczeglnych desygnatw. Tak wic, podstawowe znaczenie sowa szkoa - instytucja ksztacenia" - zostao tak zawone i uszczegowione, aby wyraz ten mg odnosi si do instytucji specjalistycznego ksztacenia ((3)e - szkoa biznesu") lub specjalistycznych kursw ((3)f - szkoa rodzenia"). Przykadw zawenia znaczenia znajdujemy w jzykach bardzo wiele. W jzyku angielskim sowo corn oznaczao w przeszoci kady rodzaj ziarna, pniej jego znaczenie ulego uszczegowieniu i obecnie odnosi si w zalenoci od wariantu jzyka angielskiego do pszenicy (Anglia), owsa (Szkocja) lub kukurydzy (USA). Do procesu zawania si znaczenia angielskiego sowa corn moemy porwna analogiczny proces, ktremu podlegaa semantyka polskiego sowa yto. Oznaczao ono kiedy zboe"; stopniowo to znaczenie zostao zawone do wspczesnego znaczenia gatunek zboa - secale". Sowo ona odnosio si kiedy do kobiety, a z czasem zostao zawone do znaczenia kobieta zamna". Sowo gueen w angielskim ulego podobnej ewolucji: pocztkowo oznaczao kobiet lub on, we wspczesnej angielszczynie za ma specjalistyczne znaczenie ona krla" lub koronowana wadczyni". Podobnie rzecz si ma z angielskimi leksemami deer (Jele"), ktre -jak wspczesne sowa niemieckie Tier (zwierz") i niderlandzkie dier (zwierz") oznaczao kiedy zwierz", oraz fowl (ptactwo domowe"), oznaczajcym dawniej ptaka"; znaczenie to zachoway do dzi niemieckie i niderlandzkie sowa Yogel i vogel (por. podrozdzia 9.3.1). Odwrotnoci procesu zawenia jest proces rozszerzenia, ktrego przykadem s znaczenia kierunek w sztuce, literaturze, filozofii itp." ((3)g) oraz opinia, sposb dziaania" ((3)h). W tym wypadku podstawowe znaczenie instytucja owiatowa"((3)a) zostao rozszerzone, tak aby oznaczao kierunek w sztuce, literaturze, filozofii itp." ((3)g) oraz opinia, sposb dziaania" ((3)h). Innym przykadem

CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKO tego procesu jest polskie sowo pienidz, oznaczajce kiedy dr monet, obecnie za posiadajce znaczenie rozszerzone: mo i banknoty kadego rodzaju". Analizujc odpowiednik sowa szkol w jzyku angielskim, ^ wyraz school, napotykamy jeszcze inne zjawisko. Sowo school ml ce znaczenia identyczne jak polskie szkoa jest homonimem s| school w znaczeniu awica ryb". To ostatnie znaczenie nie jest rilszerzeniem znaczenia sowa school, ktre jest sowem pochodze!; aciskiego (schola), lecz wywodzi si ze staroangielskiego sowa sco lu znaczcego grupa". Obecnie uytkownicy jzyka angielskiego mo g jednak postrzega znaczenie sowa school 2 jako rozszerzenie zna czenia instytucja owiatowa". Na podstawie etymologii ludowe: mona wic okreli to znaczenie mianem school 2 i potraktowa je jako jedno ze znacze school 1. Procesem odpowiedzialnym za stworzenie poczenia radialnego z centrum semantycznym kategorii school jest proces metaforyzacji. Metafora (z greckiego metapherein przenosi") opiera si na postrzeganym podobiestwie midzy dwiema rzeczami. Tak na przykad opisywanie gazi drzewa jako jego korony opiera si na postrzeganiu podobiestwa miedzy ozdob gowy monarchy a ksztatem grnej czci drzewa, co pozwala przenie element terminologii atrybutw monarszych na zjawiska ze wiata rolin. W podobny sposb mona wyjani wyczuwaln obecnie relacj semantyczn midzy znaczeniami homonimw school l i school 2 w jzyku angielskim. Jest ona motywowana podobiestwem midzy grup uczniw Pod kierunkiem nauczyciela a awic ryb pyncych za przewodnikiem. Podobiestwo jest wynikiem subiektywnego postrzegania rzeczywistoci; podobiestwa wystpuj tam, gdzie je dostrzegaj uytkownicy jzyka. Zwizek ten nie jest dany obiektywnie, jak w przypadku metonimii, gdzie relacja przylegoci konstytuowana jest na bazie obiektywnego zwizku midzy desygnatami. Metafora posuguje si domen rdow, czyli podstawowym znaczeniem jakiego sowa, np. korona, w celu opisywania domeny docelowej, czyli znaczenia sw z innej dziedziny, np. odnoszcych si do czci drzewa. Analogiczny zwizek podobiestwa wystpuje midzy podstawowym znaczeniem polskiego sowa szkol ((3)a) a desygnatem sowa szkol w znaczeniu (3)i. Tutaj jednak proces przeniesienia nie opiera slw do znacze: semazjologia 57 a fizycznym podobiestwie desygnatw, lecz na asocjacjach ze koa Zostay uwypuklone raczej negatywne cechy tej instytucji: . jca praca, wysiek umysowy lub fizyczny, dyscyplina, zmczenie ., Dostrzegany zwizek podobiestwa midzy szko kojarzon negatywnie a dowiadczeniami o podobnych cechach pozwoli przenie na te ostatnie nazw szkol. Dla podsumowania na rys. 4 przedstawiono zbir znacze sowa szkol poczonych rnymi relacjami: metonimii, semantycznego zawenia, semantycznego rozszerzenia i metafory. Znaczenia wyrazu powizane s ze sob nawzajem sieci pocze. Wszystkie one tworz kategori radialn z centrum semantycznym i odchodzcymi od niego w rnych kierunkach promieniami. Rys. 4. Mechanizmy rozszerzenia znaczenia sowa szkol METONIMIA a. instytucja owiatowa" b. t d. lekcje" UOGLNIENIE

g. kierunek w sztuce, literaturze, filozofii" h. opinia, sposb dziaania" c. uczniowie/ nauczyciele" USZCZEGOWIENIE e. instytucja ksztacenia wyszego" f. rodzaj kursu" METAFORA i. zmuszanie kogo do wysiku" 2.2.3. Nieostro kategorii pojciowych i znacze wyrazw Do tej pory traktowalimy znaczenia sowa, jak gdyby byy one precyzyjnie od siebie oddzielone. W rozdziale l zwrcilimy jednak 58 CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLg uwag na fakt, i znaczenia odwzorowuj kategorie pojciowe. Ka gorie mog mie wyranie okrelone centrum, ale ich granice bywfl rozmyte; kategorie mog take w czci na siebie zachodzi. Zjaw sko to, wspomniane w podrozdziale 1.3.1, nazywa si nieostroci?, tzn. granice kategorii mog by niewyrane, nieostre. Poniewa zna czenia symbolizuj kategorie pojciowe, nie naley si dziwi, e t ostatnie nie mog by definiowane w taki sposb, aby zawiera} wszystkie desygnaty, ktre powinny zosta do kategorii wczone a jednoczenie wyczay te elementy, ktre do tej kategorii nie nale . Ilustracj zjawiska nieostroci niech bdzie prba precyzyjnegi wydzielenia centrum znaczeniowego sowa owoc. To centrum znacz niowe mogoby by okrelone, zgodnie z klasyczn definicj znaczenia, za pomoc cech koniecznych i wystarczajcych, decydujcych o tym, czy dany obiekt moe by elementem danej kategorii, czy tq nie. Klasyczne definicje sprawdzaj si np. w przypadku kategori matematycznych. Jest to widoczne na przykad przy definiowaniu znaczenia sowa trjkt, odnoszcego si do wielokta majcegd trzy boki i trzy kty, ktrych suma rwna si 180". Zawarty w te definicji warunek jest konieczny, gdy okrela cech wspln wszysfr, kich trjktw, jak rwnie odrnia figury nazywane trjktami od innych, takich jak np. figura, ktra posiada tylko jeden kt i dwa boki. Tak wic cecha majcy trzy boki i trzy kty" jest w definicji trj-j kta konieczna i zarazem wystarczajca figura z trzema bokami i trzema ktami jest zawsze trjktem. Jednak w przypadku kategorii naturalnych najczciej dzieje si inaczej. Jeli sprbujemy okreli warunki konieczne lub cechy kategorii owoc, wybr cech sodko", mikko", posiadanie nasion" jako wyrazistych wydaje si uzasadniony. Jednak nie s one konieczne, gdy na przykad cytryna nie jest sodka, owoce awokado nie zawsze musz by mikkie, a banan nie posiada atwo dostrzegalnych nasion. Istnieje jednak pewna liczba cech koniecznych. Wszystkie owoce rosn nad ziemi, na drzewach lub rolinach", a nie w ziemi. Musz dojrze, aby nadaway si do konsumpcji. Przygotowujc je do innego spoycia ni na surowo, uyjemy przede wszystkim cukru. Mog te posuy jako dodatek do potraw, w ktrych sodki smak jest dominujcy. Cechy te potraktowane jako zbir nie s jednak wystar;do sw: onomazjologia 59 oo p-dv nie eliminuj migdaw, orzechw czy te rabarbaru, czajLt;> B J, , ktry zazwyczaj przygotowuje si z cukrem. podsumowujc, naley stwierdzi, i nie jest moliwe okrelenie ntralnego znaczenia sowa owoc w klasycznym rozumieniu defini-ii leksykalnej, ktra obejmowaaby cechy konieczne i wystarczajce oraz oddawaa wszystkie moliwoci rozumienia sowa owoc przez

uytkownikw jzyka. Nie znaczy to jednak, e nasze pojcie owocu, nasz mentalny jego obraz, czyli to, co tworzymy w umyle mylc o owocach, musi by koniecznie nieostre czy niedefiniowalne. Moe si zdarzy, e nasz mentalny obraz owocu jest bardzo precyzyjnie okrelony i e uytkownicy jzyka pytani o wymienienie owocw podadz t sam list desygnatw. Musimy jednak pogodzi si z tym, e tak stworzony obraz owocu nie bdzie pasowa w rwnym stopniu do kadego elementu kategorii. 2.3. Od poj do sw: onomazjologia Podczas gdy analiza semazjologiczna za punkt wyjcia przyjmuje sowo, ktrego rne znaczenia odkrywane s podczas bada, w analizie onomazjologicznej rozpoczynamy od danego pojcia, aby potem okreli, ktre sowa su jego wyraaniu. Jaki jest cel analizy onomazjologicznej? Przede wszystkim pozwala ona ustali, jak powstaj (nowe) jednostki leksykalne oraz jakie mechanizmy rzdz wprowadzaniem do jzyka nowych sw sucych opisywaniu jednego i tego samego pojcia. Gwnym celem analizy onomazjologicznej jest ustalenie modeli relacji w grupie sw powizanych ze sob pojciowo, ktr nazywamy polem leksykalnym. Pole leksykalne to zbir sw nazywajcych rzeczy nalece do jednej domeny pojciowej. Zgodnie z t definicj takie sowa, jak niadanie, drugie niadanie, obiad, podwieczorek czy kolacja moemy uzna za znaczeniowo powizane i zaklasyfikowa je do jednego pola leksykalnego, gdy opisuj rzeczy nalece do domeny pojciowej posiki", Domena pojciowa to z kolei kady wewntrznie spjny fragment przestrzeffrpof jciowejr taki jak ^posiki", ^zapach", barwa", ubranie", ciao ludzkie", przepisy ruchu drogowego" itp. l CO ZAWIERAJ SOWA: LEKSYKOLOGl W zwizku z tym nasuwa si pytanie o miejsce i status pojedyn. czych sw w polu leksykalnym, ktrego granice wytycza znaczenie sowa posiek. Inne typowe przykady pola leksykalnego reprezentu- i j takie domeny pojciowe, jak .choroba", podr", szybko", gr1**^ wiedza" itp. Celem nastpnego podrozdziau jest wykazanie, i rej cje midzy elementami pola leksykalnego s analogiczne do relad ktre cechuj znaczenia poszczeglnych sw: efekty wyrazisto poczenia i nieostro. 2.3.1. Wyrazisto w obrbie domeny pojciowej: terminy poziomu podstawowego Znane w semazjologii zjawisko efektw wyrazistoci, pozwalaj! ce ustali, ktre ze znacze danego sowa lub ktre z jego desygnJ tw s najwczeniej przywoywane na myl lub najczciej uywani obserwowane jest rwnie w ono-mazjologii. Na przykad porzdei sw w grupie: zwierz, czworong, pies oddaje hierarchiczny ukal sw od terminu najoglniejszego do szczegowego. Nazywajc co co na nas szczeka, z pewnoci uyjemy sowa pies, jako przychodz! cego nam na myl najszybciej. Wybr tego terminu ilustruje efektl wyrazistoci. Efekt ten moe zadziaa rwnie w grupie sw posia- dajcych ten sam status w hierarchii, jak na przykad chart, owcza-m rek, wilczur, wyet. Niektre rasy psw pojawia si mog czciej od i innych. Poniej omwimy wyrnione wczeniej dwa typy wyra-1 zistoci. Potoczna klasyfikacja domen biologicznych zazwyczaj odpowiada oglnej zasadzie organizacji rzeczywistoci przez ludzki umys. System klasyfikacyjny skada si z co najmniej trzech poziomw, od najbardziej oglnego do najbardziej konkretnego. W domenie pojciowej (zob. tabela 2) majcej kilka poziomw najoglniejsza katego-WSnstanowi poziom najwyszypa kategoria maksymalnie szczegowa - poziom najniszy. Termin poziomu podstawowego jest sow