POLSKA AK A DEM IA N A U K IN STY TU T G EO G R A FII I PRZESTRZEN N EG O ZA G O SPO D A RO W A N IA

im. Stanisław a Leszczyckiego

ZESZYTY IGiPZ PAN nr 58

BARBARA KRAWCZYK KRZYSZTOF BŁAŻEJCZYK

KLIMATYCZNA I BIOKLIMATYCZNA CHARAKTERYSTYKA POLSKI

PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

W ARSZAW A 1999

ZESZYTY IGiPZ PAN

Redaguje zespół w składzie:

Teresa Kozłowska-Szczęsna (redaktor)

Grzegorz W ęcławowicz (zastępca redaktora)

Jerzy Grzeszczak M arek Degórski

Barbara Jaworska (sekretarz)

Wydawca: IGiPZ PAN

Adres redakcji:00-818 Warszawa, ul. Twarda 51/55

tel.(48-22) 69 78 851 fax (48-22) 620 62 21

PL -IS SN 0867-6836 ISBN 83-87954-20-9

http://rcin.org.pl

PO LSK A A K A D E M IA N A U K

IN ST Y TU T G EO G RA FII I PR ZE ST R Z EN N EG O Z A G O SPO D A R O W A N IA

im. S tanisław a Leszczyckiego

ZESZYTY IGiPZ PAN nr 58

BARBARA KRAWCZYK KRZYSZTOF BŁAŻEJCZYK

KLIMATYCZNA I BIOKLIMATYCZNA CHARAKTERYSTYKA POLSKI

PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

W A RSZA W A 1999http://rcin.org.pl

Recenzent:Prof. dr hab. Teresa Kozłowska-Szczęsna

Abstract. The paper presents climatic and bioclimatic conditions of North-Eastern Poland. In the first part

general climatic and bioclimatic characteristic of the studied area is discussed. The second part shows local

differentiation of climatic and bioclimatic conditions. GIS procedure were used for spatial documentation of

various components o f geographical environment.

Key words: bioclimate, North-Eastern Poland.

http://rcin.org.pl

Spis treści

1. Wstęp 5

2. Metoda 6

3. Ogólna charakterystyka klimatu Polski północno-wschodniej 7

3.1. Warunki solame 7

3.2. Warunki termiczne 8

3.3. Warunki wilgotnościowe 10

3.4. Warunki wietrzne 13

4. Charakterystyka bioklimatyczna Polski północno-wschodniej 14

4.1. Odczuwalność termiczna 14

4.2. Typy pogody 14

4.3. Komfort cieplny 15

4.4. Warunki aerosanitame 16

4.5. Walory zdrowotne lasów 18

5. Zróżnicowanie przestrzenne warunków bioklimatycznych Polski północno-wschodniej 19

5.1. Wpływ środowiska geograficznego na lokalne warunki klimatyczne i bioklimatyczne 20

5.2. Przykłady zróżnicowania warunków bioklimatycznych w skali lokalnej 22

5.3. Zróżnicowanie biotopoklimatyczne w skali regionalnej 24

5.4. Ocena bioklimatyczna terenu na potrzeby rekreacji 28

6. Podsumowanie 30

Literatura 31

Climatic and bioclimatic characteristic o f North-Eastern Poland (summaryj 33

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

1. WSTĘP

Polska północno-wschodnia z uwagi na swoje walory krajobrazowe, a także na fakt,

że w wyniku antropogenicznej działalności człowieka nie dokonały się tu trwałe, negatywne

zmiany w środowisku geograficznym, jest niezwykle atrakcyjnym pod względem

przyrodniczym regionem kraju. Dlatego też zaliczenie tego obszaru do tzw. „Zielonych Płuc

Polski” znajduje swoje uzasadnienie (Proniewski red., 1997). Walory środowiska

przyrodniczego sprawiają, że teren ten powinien być wykorzystany do celów turystycznych i

rekreacyjnych, a także do lecznictwa uzdrowiskowego. Polska północno-wschodnia spełnia

również ważną rolę we współpracy transgranicznej. Część tego obszaru wchodzi w skład tzw.

Euroregionu Niemen.

Według J. Kondrackiego (1988) badany obszar należy do dwóch podprowincji:

Pojezierzy Wschodniobałtyckich i Wysoczyzn Podlasko-Białoruskich, oraz do trzech

makroregionów: Niziny Północnopodlaskiej, Pojezierza Mazurskiego (część wschodnia) oraz

Pojezierza Litewskiego (część zachodnia).

Literatura klimatologiczna dotycząca tego terenu jest raczej skromna. Informacje o

klimacie można znaleźć w opracowaniach Z. Kaczorowskiej (1958), J. L. Olszewskiego

(1973), S. J. Pióro (1973), a także w Atlasie walorów zasobów i zagrożeń środowiska

geograficznego (1994), Atlasie województwa białostockiego (1968) oraz w Atlasie

współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce (Stopa - Boryczka

i in. 1986).

Jeszcze skromniej przedstawia się literatura bioklimatyczna dotycząca Polski

północno-wschodniej. Poza opracowaniami o charakterze monografii klimatologicznych

Augustowa (Błażejczyk 1981; 1982) i Supraśla (Kozłowska-Szczęsna i in. 1995) wykonanych

w związku z podjęciem przez te miejscowości funkcji lecznictwa uzdrowiskowego,

informacje dotyczące rozkładu poszczególnych elementów i wskaźników klimatu oraz

bioklimatu można znaleźć w opracowaniu zbiorowym pt. Wyniki badań bioklimatu Polski cz.

I i II (Kozłowska-Szczęsna red. 1986) oraz w opracowaniu T. Kozłowskiej-Szczęsnej (1991).

Badania bilansu cieplnego ciała człowieka przeprowadzone przez K. Błażejczyka w

Udziejku koło Suwałk (Błażejczyk 1991; 1993, Błażejczyk, Grzybowski, 1993; 1994; 1995)

pozwoliły na opracowanie map biotopoklimatyczych w skali mezoklimatycznej.

Celem pracy jest próba syntetycznego ujęcia warunków klimatycznych i

bioklimatycznych Polski północno-wschodniej. W opracowaniu, oprócz analizy wieloletnich

wyników obserwacji meteorologicznych, zastosowano metody GIS, a także posłużono się

bilansem cieplnym człowieka do oceny terenu na potrzeby rekreacji.

Opracowanie obejmuje obszar określony granicą państwa od północy i wschodu,

korytem Bugu od południa oraz południkiem 22° od zachodu (ryc.l).

http://rcin.org.pl

6

2. METODA

Praca została oparta na danych IMG W z okresu 1961-1970 oraz na wynikach badań

terenowych przeprowadzonych przez Zakład Klimatologii IGiPZ PAN w Augustowie w

latach 1976 i 1977, w Udziejku koło Suwałk w 1988 i 1989 r. oraz w Supraślu w 1994 r.

Badania te objęły różne typy krajobrazu charakterystycznego dla Polski północno-wschodniej

takie jak: krajobraz pojezierny (Augustów), krajobraz pojezierny, pagórkowaty (Udziejek)

oraz urozmaicony krajobraz wysoczyznowy, ukształtowany w wyniku procesów

lodowcowych (Supraśl). Rozkład stacji i posterunków meteorologicznych, a także miejsc

obserwacji terenowych ilustruje rycina 1.

Praca składa się (poza wstępem) z dwóch zasadniczych części. W pierwszej (rozdział

3 i 4) przedstawiono ogólną charakterystykę warunków klimatycznych i bioklimatycznych

Polski północno-wschodniej, opartą na danych z miejscowych stacji i posterunków

meteorologicznych (tab. 1).

Tabela 1. Wykaz stacji i posterunków meteorologicznych IMGW, których dane z okresu 1961-1970 wykorzystano w pracy

Miejscowość Szerokośćgeograficzna

Długośćgeograficzna

Wysokość n.p.m.(m)

Białowieża 52°42’ N 23°5Г E 164Biebrza-Pieńczykówek

53°39’ N 22°36’ E 117

Suwałki 54°08’ N 22°57’ E 184Szepietowo 52°5Г N 22°33’ E 150Szczuczyn 53°34’ N 22°17’ E 130

Druga część pracy obejmująca rozdział 5 zawiera przeglądową, cyfrową mapę

biotopoklimatyczną tego terenu wraz z mapami cząstkowymi, opracowanymi przy użyciu

wymiany ciepła między ciałem człowieka a otoczeniem (model MENEX) oraz za pomocą

systemu informacji geograficznej (GIS). Efektem końcowym tych prac jest mapa oceny

terenu na potrzeby rekreacji.

Dziesięcioletni okres obserwacyjny przyjęty w opracowaniu jest dopuszczany przez

Światową Organizację Meteorologiczną jako najkrótszy okres podstawowy w badaniach

klimatologicznych. Dziesięciolecie 1961-1970 charakteryzowało się zróżnicowanymi

warunkami pogodowymi i obejmowało: gorące lato w 1963 r, chłodne w roku 1962 i 1965,

mroźne zimy 1962/1963 i 1969/1970 oraz łagodną zimę 1960/1961. Z tego względu, przyjęte

dziesięciolecie można uznać za reprezentatywne do oceny warunków klimatycznych i

bioklimatycznych Polski.

Podstawą pierwszej części opracowania są średnie miesięczne i roczne wartości

podstawowych elementów meteorologicznych, ujęte w zestawienia tabelaryczne.

Uwzględniono głównie dane z południowego terminu obserwacyjnego (g o d z .n 0 )̂.

http://rcin.org.pl

oGołdapUdziejék

u wałkiOlecko

AugustówBiebr^a-Pieńc2vkówek

Szczuczyn

Sokółka °

upraśl

Szepietowo

Białowieża

O stacje i posterunki meteorologiczne (meteorological stations and posts)

A miejsca badań terenowych Zakładu Klimatologii IGiPZ PAN(sites of field studies carried out by Department of Climatology,Institute of Geography and Spatial Organization)

granica obszaru badań (border of the area under investigation)

Rye. 1. Rozmieszczenie stacji i posterunków meteorologicznych oraz badań terenowych Location of meteorological stations and sites of field experiments

http://rcin.org.pl

7

Charakteryzują one bowiem warunki pogodowe pory dnia, w której człowiek wykazuje

największą aktywność. W kilku przypadkach brano także pod uwagę wartości średnie dzienne

np. usłonecznienia z uwagi na normy przyjmowane w bioklimatologii. Określano również

liczbę dni z charakterystycznymi wartościami niektórych elementów meteorologicznych

(dzień, z danym zjawiskiem to taki, w którym wystąpiło ono przynajmniej w jednym terminie

obserwacyjnym).

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA KLIMATU

POLSKI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

3.1. Warunki solarne

Promieniowanie Słońca stanowi nie tylko ważny czynnik klimatotwórczy, lecz także

odgrywa istotną rolę w kształtowaniu bioklimatu badanego terenu, wpływając na wymianę

ciepła zachodzącą między ciałem człowieka a środowiskiem zewnętrznym. Z uwagi na brak

wystarczająco gęstej sieci pomiarowej (natężenie promieniowania słonecznego mierzone jest

tylko w Suwałkach), do charakterystyki warunków solamych posłużą dane dotyczące

usłonecznienia rzeczywistego obserwowanego w Białowieży, Biebrzy-Pieńczykówku,

Suwałkach i Szepietowie (tab. 2).

Tabela 2. Sumy dzienne i roczne usłonecznienia rzeczywistego (w godz.), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Roк

Sumaroczna

Białowieża 1,4 1,7 3,4 4,9 6,1 8,1 7,8 6,6 5,5 3,0 0,9 0,7 4,2 1532,1Biebrza-Pieńczykowek

1,2 1,8 3,6 4,7 6,1 8,2 7,5 6,5 5,2 2,8 1,1 0,8 4,1 1507,5

Suwałki 1,2 1,9 3,8 5,1 6,4 8,6 7,8 6,6 5,3 2,8 1,0 1,0 4,3 1569,3Szepietowo 1,5 1,9 3,8 5,2 6,6 8,8 8,0 6,9 5,5 3,2 1,1 0,9 4,4 1631,0

Pod względem usłonecznienia (to znaczy, wyrażonego w godzinach czasu trwania

promieniowania bezpośredniego), Polska północno-wschodnia należy do lepiej

usłonecznionych regionów kraju. Na tym obszarze najwyższe sumy usłonecznienia występują

w czerwcu, a nie w lipcu jak na przeważającej części kraju, natomiast najniższa liczba godzin

ze słońcem obserwowana jest w grudniu. Sumy roczne usłonecznienia przekraczają normę dla

Europy środkowej wynoszącą 1500 godzin w roku, co wskazuje, że na całym badanym

obszarze można prowadzić zarówno lecznictwo klimatyczne, jak i wszystkie formy

wypoczynku i turystyki (Kuczmarski 1977; 1990).

Zachmurzenie stanowi uzupełnienie charakterystyki warunków solamych. Od stopnia

pokrycia nieba przez chmury zależy bowiem dopływ do powierzchni ziemi energii słonecznej

w ciągu dnia i wypromieniowanie ciepła do atmosfery nocą. Wielkość i rodzaj zachmurzenia

wpływa również na psychiczne odczucie pogody; dodatnio wpływa na człowieka pogoda

http://rcin.org.pl

bezchmurna, a ujemnie - pogoda o zachmurzeniu całkowitym. Na badanym obszarze (tab. 3)

najmniejsze zachmurzenie w godzinach okołopołudniowych (godz. 13°°) występuje od

czerwca do września (51-70% pokrycia nieba), z tym że najpogodniejszym miesiącem jest

wrzesień. Największe zachmurzenie ma miejsce w listopadzie i w grudniu (powyżej 80%).

Tabela 3. Zachmurzenie (w %) o godzinie 13°°, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 75 81 69 65 70 59 61 61 54 68 88 84 70Biebrza-Pieńczykówek

71 71 60 62 64 54 58 51 55 67 83 80 65

Suwałki 74 72 67 70 71 65 68 68 64 70 80 76 70Szepietowo 72 73 66 65 68 61 64 64 56 66 83 80 68Szczuczyn 77 77 70 73 73 64 70 69 64 74 86 82 73

3.2. Warunki termiczne

Badany obszar to (poza górami) najchłodniejszy region kraju. Średnia roczna

temperatura powietrza wynosi tu około 6,0°C. W styczniu, który jest miesiącem

najchłodniejszym, nie spada poniżej -6,0°, a w lipcu miesiącu najcieplejszym - kształtuje się

około 17,0°. Zima termiczna (określona średnią temperaturą dobową < 0°C ) pojawia się

około 30 listopada i trawa do 15 marca, zaś lato (gdy temperatura dobowa > 15°C)

rozpoczyna się w pierwszych dniach czerwca, a kończy pod koniec sierpnia (1951-1980),

(Niedźwiedź, Limanówka 1992).

Temperatura powietrza w godzinach okołopołudniowych jest niższa aniżeli na innych

obszarach Polski nizinnej. Jej wartość średnia roczna kształtuje się od 8,5°C w Suwałkach do

9,3°C w Białowieży. Najwyższa średnia temperatura w godzinach okołopołudniowych

występuje w lipcu, około 21°C, a najniższa - w styczniu od -5,0 do -5,7°C. W okresie od maja

do września warunki termiczne odpowiadają tu normom przyjmowanym dla miejscowości

uzdrowiskowych (tab. 4).

Tabela 4. Temperatura powietrza (w °C) o godzinie 13°°, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża -5,0 -3,3 2,0 10,5 16,2 20,3 21,2 20,4 17,2 11,0 3,8 -2,8 9,3Biebrza-Pieńczykówek

-5Д -3,3 1,9 10,2 15,7 20,2 20,8 20,0 17,0 10,9 3,7 -2,8 9,1

Suwałki -5,7 -4,0 0,9 9,3 15,3 19,8 20,6 19,9 16,5 10,2 2,9 -3,4 8,5Szepietowo -5,2 -3,2 1,7 10,3 15,7 20,3 20,9 20,2 17,3 11,0 3,7 -3,0 9,1Szczuczyn -5,1 -3,3 1,7 10,1 15,8 20,5 21,2 20,3 17,2 11,0 3,6 -2,9 9,2

Obliczono także częstość pojawiania się ekstremalnych warunków termicznych

wyrażoną w liczbie dni: gorących (tab. 5), upalnych (tab. 6), mroźnych (tab. 7) i bardzo

http://rcin.org.pl

9

mroźnych (tab. 8). Na ich podstawie można wnioskować o stopniu uciążliwości dla człowieka

warunków termicznych na badanym obszarze.

Tabela 5. Liczba dni gorących (z temperaturą maksymalną > 25,0°C), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 0,6 2,0 7,2 8,7 6,9 2,8 0,2 28,4Biebrza-Pieńczykówek

0,5 1,4 6,2 7,2 4,8 2,7 22,8

Suwałki 0,1 1,8 5,3 7,7 5,5 2,6 23,0Szepietowo 0,5 1,6 6,9 8,4 6,2 3,2 26,8Szczuczyn 0,4 1,9 7,6 8,5 6,4 3,3 28,1

Dni gorące (tab. 5) występują na ogół od kwietnia do września z tym, że w kwietniu

zdarzają się one sporadycznie. Występowanie dni upalnych (tab. 6) ogranicza się tylko do

miesięcy letnich, a i wtedy jest ich niewiele (średnio 2-3 w roku).

Liczba dni mroźnych zbliża się do 40 (tab.7), a dni bardzo mroźnych wynosi 7-9 w

roku (tab.8.)

Tabela 6. Liczba dni upalnych (z temperaturąmaksymalną > 30,0°C), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 1,2 0,7 0,9 2,8Biebrza-Pieńczykowek

0,5 0,3 0,7 1,5

Suwałki 0,3 0,4 0,7 1,4Szepietowo 1,3 0,9 0,9 3,1Szczuczyn 1,0 1,3 1,1 3,4

Tabela 7. Liczba dni mroźnych (z temperatura minimalną <-10,0°C) 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 14,2 11,2 6,3 0,5 7,5 39,7Biebrza-Pieńczykówek

13,4 11,9 6,2 0,1 1,1 9,0 41,7

Suwałki 11,8 9,6 5,2 0,9 7,4 34,9Szepietowo 12,9 9,6 5,7 0,6 7,6 36,4Szczuczyn 11,9 11,3 5,8 0,9 8,1 38,0

Tabela 8. Liczba dni bardzo mroźnych ( z temperaturą maksymalną < -10,0°C), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 4,6 0,9 0,1 0,2 1,7 7,5Biebrza-Pieńczykówek

3,1 1,3 0,2 1,7 6,3

Suwałki 4,8 1,8 , 2,5 9,1Szepietowo 4,1 1,2 0,1 2,0 7,4Szczuczyn 4,2 1,3 0,2 2,0 7,7

http://rcin.org.pl

10

Stopień uciążliwości warunków biotermicznych na tym terenie w półroczu ciepłym

(maj-październik), scharakteryzowany na podstawie liczby dni gorących i upalnych, można

określić jako mały, natomiast w półroczu chłodnym (listopad-kwiecień) jest on umiarkowany;

za podstawę oceny przyjęto liczbę dni bardzo mroźnych i mroźnych (Krawczyk 1988).

3.3. Warunki wilgotnościowe

Zbyt niska lub wysoka wilgotność powietrza może być czynnikiem powodującym

zakłócenia w procesie oddawania przez człowieka ciepła do otoczenia. W przebiegu rocznym

najwyższe wartości wilgotności względnej w godzinach okołopołudniowych obserwuje się w

okresie zimowym, a najniższe w lecie (tab. 9).

Tabela 9. Wilgotność względna powietrza (w %) o godz. 1300, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 84 81 71 62 58 57 56 61 63 72 85 87 70Biebrza-Pieńczykówek

88 85 76 65 60 56 59 62 64 74 86 90 72

Suwałki 86 82 74 61 57 55 55 59 62 74 85 87 70Szepietowo 84 85 76 65 62 59 58 61 62 73 87 86 71Szczuczyn 86 85 75 64 60 54 56 59 61 74 85 88 71

Opady atmosferyczne są czynnikiem ograniczającym możliwość klimatoterapii,

wypoczynku, turystyki oraz pracy na wolnym powietrzu. W bioklimatologii przyjmuje się, że

na obszarach wypoczynkowo-uzdrowiskowych nie powinno występować więcej niż 183 dni z

opadem w ciągu roku. Analizując dane zawarte w tabeli 10 można zauważyć, że badany

obszar spełnia te warunki. W przebiegu rocznym, najwięcej dni z opadem występuje w

okresie od listopada do marca oraz w maju. Korzystnie pod względem liczby dni z opadem

wyróżnia się okres lata i wczesnej jesieni.

Tabela 10. Liczba dni z opadem > 0,1 mm, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI RokBiałowieża 16 16 15 13 15 12 12 12 12 12 19 18 172Biebrza-Pieńczykówek

13 14 12 12 14 12 11 12 12 10 15 14 151

Suwałki 17 16 15 13 15 11 12 13 13 12 16 16 169Szepietowo 14 14 13 12 14 11 10 12 11 10 16 14 151Szczuczyn 18 17 16 12 16 12 12 13 13 12 17 18 176

Z opadem atmosferycznym często związane są burze, które oddziałują na człowieka

poprzez zmiany natężenia pola elektrycznego atmosfery zachodzące podczas wyładowań

elektrycznych. W ciągu roku na badanym terenie obserwuje się 12-25 dni z burzą.

Niezależnie od swej genezy (burze frontalne lub wewnątrzmasowe) pojawiają się one

http://rcin.org.pl

11

sporadycznie już w marcu (tab. 11), jednak większa ich liczba jest obserwowana od maja do

sierpnia (2-6 dni w miesiącu).

Tabela 11. Liczba dni z burzą, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża . 1,6 5,9 5,0 4,9 4,4 1,9 23,7Biebrza-Pieńczykówek

0,4 0,7 2,2 2,2 2,8 2,1 0,8 0,3 11,5

Suwałki 1,1 4,4 5,0 5,4 5,2 2,2 0,1 0,1 , 23,5Szepietowo 0,1 1,3 3,7 3,2 2,6 2,8 0,9 14,6Szczuczyn 0,2 1,2 4,6 3,9 4,6 4,9 2,1 0,3 21,8

Ważnym czynnikiem sprzyjającym uprawianiu wypoczynku czynnego w okresie

zimowym jest pokrywa śnieżna, która także tłumi hałas i odbija promieniowanie słoneczne,

wpływając tym samym korzystnie na bilans radiacyjny człowieka zimą. Pod względem liczby

dni z pokrywą śnieżną Polska północno-wschodnia należy do obszarów uprzywilejowanych.

Tabela 12. Liczba dni z pokrywą śnieżną, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 28 26 21 3 3 23 104Biebrza-Pieńczykówek

26 22 14 1 3 20 86

Suwałki 27 26 20 3 6 23 105Szepietowo 28 24 19 1 3 19 94Szczuczyn 27 23 19 2 4 21 96

Pokrywa śnieżna (tab. 12) pojawia się w listopadzie i trwa do pierwszych dni marca,

zalegając prawie cały styczeń. Jednak warunkiem niezbędnym do uprawiania narciarstwa

nizinnego, jest pokrywa śnieżna o odpowiedniej grubości. Do uprawiania turystyki

narciarskiej niezbędna jest warstwa śniegu o grubości co najmniej 10 cm. Warunki takie

występują na badanym terenie przez 50 do 80 dni w roku (tab. 13).

Tabela 13. Liczba dni z pokrywą śnieżną o grubości > 10 cm, 1961-1970 (Łobożewicz 1979)

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokGołdap 14,8 20,6 15,9 1,2 1,7 7,9 62,1Olecko 15,1 19,9 15,3 0,6 1,8 12,6 65,3Sokółka 22,8 22,4 18,1 1,3 1,2 14,4 80,2Suwałki 20,7 22,6 14,6 0,9 1,6 12,6 73,oSzepietowo 15,9 15,0 10,1 0,6 1,5 8,2 51,3

http://rcin.org.pl

12

Dni z pokrywą śnieżną o grubości > 20 cm (tab. 14), niezbędnej do uprawiania

narciarstwa zjazdowego (które można tu uprawiać z uwagi na urozmaiconą rzeźbę terenu)

obserwuje się od 13 do 42 w roku. najwięcej w lutym (około 15 dni).

Tabela 14. Liczba dni z pokrywą śnieżną o grubości > 20 cm, 1961-1970 (Łobożewicz 1979)

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokGołdap 9,9 14,2 12,0 0,6 2,7 39,4Olecko 10,7 14,6 12,4 0,6 3,7 42,0Sokółka 10,6 17,1 11,6 0,3 0,5 1,8 41,9Suwałki 12,7 15,4 10,9 0,9 0,4 4,4 44,7Szepietowo 2,4 5,6 4,7 0,5 13,2

Wśród negatywnych zjawisk pogodowych występujących na badanym terenie

wymienić należy mgły (tab. 15). Sprzyjają one bowiem utrzymywaniu się w atmosferze

zanieczyszczeń pyłowych i gazowych, ograniczają dopływ promieniowania słonecznego oraz

wpływają na pogorszenie samopoczucia człowieka przebywającego w wilgotnym powietrzu.

Rozpatrując roczny przebieg występowania mgły trzeba zauważyć, że pojawiają się one w

ciągu całego roku, z tym że najwięcej jest ich jesienią (w okresie październik - listopad). Na

tworzenie się mgły (szczególnie radiacyjnej) znaczący wpływ mają czynniki lokalne, stąd

obserwuje się duże zróżnicowanie częstości występowania tego zjawiska na badanym terenie.

Tabela 15. Liczba dni z mgłą, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 3,7 4,3 4,4 4,0 2,5 1,3 1,4 3,5 5,6 9,7 7,0 4,7 52,1Biebrza-Pieńczykówek

1,3 2,1 1,1 1,4 0,7 0,2 0,7 1,3 3,1 5,7 3,3 0,6 21,5

Suwałki 8,4 7,0 6,1 5,1 3,5 1,0 2,3 2,5 5,1 9,9 9,1 8,9 68,9Szepietowo 3,0 3,8 2,9 1,9 1,7 0,3 0,9 2,2 5,1 10,5 7,4 4,2 43,9Szczuczyn 5,7 6,6 3,9 3,8 2,2 0,4 1,1 2,8 4,1 10,6 10,5 7,8 59,5

Do uciążliwych dla człowieka sytuacji pogodowych należy pamość. Zjawisko to ma

miejsce wówczas, gdy wysokiej temperaturze powietrza towarzyszą znaczne wartości

ciśnienia pary wodnej (co najmniej 18,8 hPa). W Polsce północno-wschodniej dni parnych

obserwuje się niewiele (średnio 12-14 w roku), z maksimum w czerwcu i lipcu (tab. 16).

Tabela 16. Liczba dni parnych (e > 18,8 hPa), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 0,4 3,0 5,6 4,6 0,4 14,0Biebrza-Pieńczykówek

0,2 3,0 5,8 4,3 0,6 13,9

Szepietowo 0,3 3,0 4,8 5,0 0,9 14,0Szczuczyn 0,4 3,2 4,4 3,2 0,8 12,0

http://rcin.org.pl

13

3.4. Warunki wietrzne

Ruch powietrza decyduje nie tylko o typie pogody, ale również kształtuje odczucie

cieplne człowieka. Na badanym terenie obserwuje się dość duże jego prędkości. Prędkość

wiatru o godzinie 13°° wynosi około 4-5 m s '1 i wykazuje małą zmienność w ciągu roku

(tab. 17). Przeważają wiatry z kierunków zachodnich (W, NW, SW) - stanowiąc około 45%

przypadków w roku. Najrzadziej pojawiają się wiatry północne (N,NE) i wschodni (E) - około

15% przypadków.

Tabela 17. Prędkość wiatru ( m s'1) o godzinie 1300, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Roк

Białowieża 3,7 4,5 5,4 4,7 4,1 4,1 4,0 4,1 4,3 4,0 4,3 3,2 4,2Biebrza-Pieńczykówek

3,8 4,5 5Д 4,6 4,2 4,1 4,1 3,7 4,4 4,0 4,2 3,5 4,2

Suwałki 4,5 5,2 5,8 5,4 4,9 4,9 4,9 4,8 5,2 4,9 5,3 4,4 5,0Szepietowo 3,6 4,0 4,6 4,0 4.0 3,8 4,1 4,1 4,2 3,6 4,0 3,2 3,9Szczuczyn 4,5 5,2 5,6 5,6 4.8 5,0 5,2 4,9 5,5 5,1 5,4 4,3 5,1

Z punktu widzenia samopoczucia człowieka istotne są wiatry silne, tzn.

przekraczające prędkość 8 m s '1. Obserwowane są one tu dość często i jest to jedna z

charakterystycznych cech klimatu i bioklimatu Polski północno-wschodniej. Dni z

wiatrem silnym jest średnio 50-100 w roku, z maksimum w marcu i w listopadzie (tab. 18).

Wśród cech klimatu Polski północno-wschodniej, odróżniających ten obszar od reszty

kraju, M. Stopa-Boryczka (1986) wymienia:

- wydłużony okres zimy i skrócony czas trwania lata,

- skrócony okres wegetacyjny,

- najkrótszy w Polsce nizinnej okres bezprzymrozkowy,

- najdłuższy (poza górami) okres zalegania pokrywy śnieżnej.

Te specyficzne cechy klimatu badanego terenu są przejawem narastania wpływów

kontynentalnych w miarę przesuwania się z południo-zachodu na północo-wschód kraju.

Tabela 18. Liczba dni z wiatrem silnym (v > 8 m s'1), 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 6,4 7,5 10,0 5,8 3,6 3,6 4,3 3,5 4,6 5,7 8,7 5,2 68,9Biebrza-Pieńczykówek

4,4 5,7 6,0 4,3 2,7 2,4 2,7 2,0 4,0 3,2 5,7 2,5 45,6

Suwałki 5,5 6,9 8,9 6,8 5,4 6,6 5,0 5,0 5,0 4,8 7,0 5,8 72,7Szepietowo 4,4 6,5 6,7 3,4 3,2 1,7 2,3 3,0 4,0 3,0 5,9 2,5 46,6Szczuczyn 9,1 10.3 11.0 8,2 6,2 4,9 5,7 5,9 8,2 7,7 12,1 8,7 98,0

http://rcin.org.pl

14

4. CHARAKTERY STYKA BIOKLIMATYCZNA

POLSKI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

4.1. Odczuwalność termiczna

Na odczuwalność cieplną człowieka wpływa cały kompleks elementów i czynników

atmosferycznych. Uwzględniają je tzw. kompleksowe wskaźniki biometeorologiczne, wśród

których temperatura radiacyjno-efektywna jest dość często stosowana w praktyce.

Temperatura ta ujmuje w jeden wskaźnik liczbowy łączny wpływ na organizm człowieka

temperatury, wilgotności powietrza, prędkości wiatru, przede wszystkim zaś -

promieniowania słonecznego . Średnia roczna wartość tego wskaźnika w godzinach około

południowych jest najniższa w okolicy Suwałk (tab. 19). Średnia miesięczna temperatura

radiacyjno-efektywna przyjmuje wartości dodatnie od kwietnia do października. W

odniesieniu do skali odczucia cieplnego można zauważyć, że od listopada do marca odczucia

cieplne człowieka stojącego mogą być określone jako „bardzo zimno”, w kwietniu i

październiku „zimno” w maju i we wrześniu „chłodno”, w czerwcu, lipcu i sierpniu

„orzeźwiająco”. Trzeba tu dodać, że ocena odczuwalności cieplnej człowieka jest obarczona

błędem wynikającym z wyznaczenia temperatury radiacyjno-efektywnej na podstawie

średnich wartości elementów meteorologicznych.

Do charakterystyki warunków bioklimatycznych okresu zimowego (listopad - marzec

stosuje się wskaźnik ostrości klimatu G. Bodmcma uwzględniający temperaturę powietrza i

prędkość wiatru. W świetle wartości tego wskaźnika Polska północno-wschodnia

charakteryzuje się zimami umiarkowanie ostrymi (Kozłowska-Szczęsna i in. 1997).

Tabela 19. Temperatura radiacyjno-efektywna o godzinie 1300, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża -15,0 -13,3 -5,7 7,1 13,5 18,7 19,6 18,5 14,4 6,8 -5,2 -11,8 4,0Biebrza-Pieńczykówek

-16,2 -14,1 -6,4 5,6 13,8 18,7 19,7 18,0 13,6 5,1 -5,3 -13,2 3,3

Suwałki -18,0 -15,7 -8,1 4,2 12,0 17,8 18,3 17,0 12,2 3,7 -8,0 -15,2 1,7Szepietowo -15,3 -12,4 -5,8 6,7 14,7 19,0 19,2 18,1 14,4 6,2 -5,7 -12,7 3,8

4.2. Typy pogody

Analizę kompleksowego oddziaływania warunków meteorologicznych na organizm

ludzki można przeprowadzić również za pomocą bioklimatycznych klasyfikacji pogody. W

opracowaniu zastosowano klasyfikację pogody K. Błażejczyka (1992) wykonaną na ściśle

określone potrzeby praktyczne, takie jak: lecznictwo klimatyczne, rekreacja, turystyka i praca

na wolnym powietrzu.

http://rcin.org.pl

15

Tabela 20. Liczba dni z pogodą przydatną do terapii ruchowej, czynnego wypoczynku turystyki i pracy na wolnym powietrzu

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 13,5 9,7 13,0 21,6 27,7 24,5 23,5 24,6 27,1 25 ,i 14,2 14,5 239,0Suwałki 4,5 3,9 6,1 17,2 26,9 25,0 27,3 25,8 25,4 22,1 8.2 6.0 198,4Szepietowo 7,6 9,6 13,4 23,8 27,8 25,5 24,1 24,1 26,9 26,3 13,9 12,8 235,8Szczuczyn 5,0 5,2 9,3 18,7 27,4 24,6 24,8 25,2 25,6 21,4 8,4 6,0 201,6

Do wymienionych działań praktycznych przydatnych dni jest na badanym obszarze od

około 200 w Suwałkach i Szczuczynie do około 240 w Białowieży (w roku). Maksimum

liczby tych dni przypada na maj i wrzesień (tab. 20). Uprzywilejowanie Białowieży pod

względem liczby dni z pogodą korzystną wynika z jej położenia na polanie śródleśnej, co

pociąga za sobą zmniejszenie prędkości wiatru w stosunku do terenów odsłoniętych.

Tabela 21. Liczba dni z pogodą nieprzydatną do klimatoterapii, wypoczynku i pracy na wolnym powietrzu

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 7,6 7,1 5,1 2,6 1,3 2,4 1,9 2,4 1,2 2,0 6,0 6,4 46,0Suwałki 12.2 10,8 5,5 3,5 1,4 1,9 1,0 2,2 1,4 3,0 7,1 8,8 58,8Szepietowo 6,2 6,8 4,1 2,8 2,0 1,6 1,3 2,2 1,4 2,6 7,7 5,3 44,0Szczuczyn 10,2 7,9 5,2 3,6 1,5 2,3 1,7 1,6 1,3 3,2 8,4 8,1 55,0

Dni z pogodą nieprzydatną dla klimatoterapii, wypoczynku i turystyki oraz pracy na

wolnym powietrzu jest na badanym obszarze od około 40 (Szepietowo) do 60 (Suwałki) w

roku, najwięcej w okresie zimowym (styczeń, luty i grudzień).

4.3. Komfort cieplny

Na podstawie badań wymiany ciepła między ciałem człowieka a środowiskiem

atmosferycznym wyznaczono wskaźnik ciepłochronności odzieży, która powinna

zabezpieczyć przed nadmierną utratą ciepła i gwarantować tym samym komfort cieplny.

Wskaźnik termoizolacyjności odzieży wyznaczony został z równania bilansu cieplnego

człowieka (Krawczyk 1993). Średnie miesięczne wartości wskaźnika termoizolacyjności

odzieży o godzinie 13°° zawierają tabele 22 i 23 .

Tabela 22. Wskaźnik ciepłochronności odzieży (w clo), gwarantującej człowiekowi komfort cieplny, przy małym wysiłku fizycznym, o godz. 13°°, 1961-970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 4,50 4,30 3,50 2,40 1,90 1,30 1,21 1,30 1,70 2,60 3,50 4,30 2,71Biebrza-Pieńczykówek

4,80 4,40 3,50 2,50 2,00 1,30 1,20 1,31 1,80 2,60 3,50 4,40 2,78

Suwałki 4,80 4,40 3,70 2,60 2,10 1,40 1,35 1,40 1,90 2,70 3,70 4,40 2,87Szepietowo 4,60 4,30 3,50 2,40 1,90 1,25 1,23 1,28 1,70 2,60 3,40 4,30 2,70

http://rcin.org.pl

16

Analiza danych wskazuje, że w Polsce północno-wschodniej, do zagwarantowania

człowiekowi stojącemu komfortu termicznego niezbędna jest w okresie zimowym odzież

charakteryzująca się wysokimi wartościami ciepłochronnymi (tzw. odzież arktyczna). Są to

najwyższe (poza szczytami Tatr i Sudetów) wartości wskaźnika ciepłochronności odzieży

obserwowane w Polsce. Na przedwiośniu i przedzimiu (w listopadzie i w marcu) wystarczy w

Polsce północno-wschodniej tzw. zwykła odzież zimowa, w kwietniu, maju, wrześniu i

październiku - odzież sezonów przejściowych, w pozostałych miesiącach - zwykła odzież

letnia z dodatkami podwyższającymi jej ciepłochronność.

Wtedy gdy człowiek porusza się, stan komfortu cieplnego może być zachowany za

pomocą odzieży o znacznie mniejszej ciepłochronności (tab.23). W godzinach około

południowych miesięcy zimowych, człowiekowi pokonującemu umiarkowany wysiłek

fizyczny np., spacer z prędkością 5 km h '1, do utrzymania komfortu termicznego wystarczy

odzież sezonów przejściowych, wiosną i jesienią - zwykła odzież letnia z dodatkami

podwyższającymi jej ciepłochronność. W okresie letnim natomiast, do tego samego celu

wystarczy bardzo lekka odzież letnia o termoizolacyjności < 0,50 clo.

Tabela 23. Wskaźnik ciepłochronności odzieży (w clo) gwarantującej człowiekowi komfort cieplny przy umiarkowanym wysiłku fizycznym o godz. 13°°, 1961-1970

Miejscowość I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII RokBiałowieża 1,50 1,40 1,13 0,72 0,52 0,31 0,27 0,31 0,45 0,80 1,10 1,40 0,83Biebrza-Pieńczykówek

1,52 1,42 1,15 0,75 0,57 0,33 0,29 0,31 0,50 0,82 1,13 1,45 0,85

Suwałki 1,60 1,48 1,20 0,83 0,61 0,38 0,35 0,37 0,55 0,88 1,20 1,50 0,91Szepietowo 1,50 1,38 1,10 0,70 0,54 0,29 0,29 0,31 0,46 0,77 1,10 1,42 0,82

Biorąc pod uwagę zespół czynników atmosferycznych oddziałujących w postaci

różnorodnych bodźców na człowieka, bioklimat omawianego terenu można określić jako

słabo bodźcowy w części południowej i łagodnie bodźcowy w części północnej (Kozłowska-

Szczęsna i in. 1997)

4.4. Warunki aerosanitarne

Szkodliwe substancje emitowane do atmosfery oddziałują toksycznie na zwierzęta i

rośliny, powodują skażenie produktów spożywczych, a także wpływają niekorzystnie na

człowieka, dlatego też dobre warunki aerosanitarne, traktowane są jako pierwszorzędny walor

bioklimatyczny. Jak wiadomo, stan zanieczyszczenia powietrza zależy zarówno od stopnia

uprzemysłowienia, natężenia ruchu pojazdów, naturalnych warunków geograficznych, jak i

od napływu zanieczyszczeń z innych obszarów (zanieczyszczenia transgraniczne).

Normy sanitarne dotyczące zanieczyszczenia powietrza stanowią, że na obszarach

specjalnie chronionych, do których zalicza się uzdrowiska z obszarami ochrony

uzdrowiskowej, parki narodowe, rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe, dopuszczalne* 3 1 3 * 1stężenie pyłu zawieszonego wynosi 40 ng m' rok' , a na obszarach innych - 50jag m' rok‘ .

http://rcin.org.pl

17

W odniesieniu do dwutlenku siarki wartości te wynoszą odpowiednio - 11 i 32 jag m‘3 rok'1

(Kozłowska-Szczęsna i in. 1997).

Według danych Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska z lat 1992-1995 (tab. 24),

średnioroczne stężenie pyłu zawieszonego nie przekracza na badanym terenie norm zarówno

dla obszarów specjalnie chronionych, jak i innych (Cybulska-Witkiewicz 1995;

Zanieczyszczenie 1994; 1995; 1997).

Tabela 24. Sredniodobowe stężenie pyłu zawieszonego (|j.g m'3), (wartości średnie roczne)

Miejscowość 1992 r. 1993 r. 1994 r 1995 rAugustów 33 29 12 19Białystok 19 22 18 16Bielsk Podlaski 14 18 21 22Ełk - - 10 11Hajnówka 22 28 26 29Olecko 18 25 - -

Sokółka 20 35 20 21Supraśl 18 12 14 10Suwałki 15 10 14 16

Jedynie w odniesieniu do dwutlenku siarki (tab. 25), tylko w Augustowie w 1992 r.

została przekroczona norma dotycząca obszarów specjalnie chronionych.

Tabela 25. Sredniodobowe stężenie dwutlenku siarki (|ig m-3), (wartości średnie roczne)

Miejscowość 1992 r. 1993 r. 1994 r. 1995 r.Augustów 24 13 8 8Białystok 8 6 5 5Bielsk Podlaski 10 - 7 -

Ełk - - 10 12Hajnówka 16 16 13 7Olecko 21 10 - -

Sokółka 20 5 4 5Supraśl 11 7 4 9Suwałki 8 8 6 10

Stopień skażenia środowiska można oceniać również na podstawie zmian ilościowych

i jakościowych zachodzących w niektórych roślinach i mikroorganizmach. Badania Instytutu

Badawczego Leśnictwa prowadzone w latach (1986-1994) w kompleksach leśnych północno-

wschodniej Polski wskazują na stosunkowo małe (w skali kraju) stężenie zanieczyszczeń

gazowych i pyłu, które zmniejszyło się wyraźnie w ciągu ostatnich ośmiu lat. Jednak na

obszarach specjalnie chronionych, często jest jeszcze przekraczany poziom zanieczyszczeń

uznawany za nieszkodliwy dla środowiska, a ponadto obserwuje się tutaj wzrost udziału tzw.

kwaśnych deszczów w opadach atmosferycznych, co może być przyczyną zakwaszenia

środowiska leśnego. W szczególności dotyczy to Puszczy Białowieskiej, gdzie uszkodzenie

lasów osiągnęło w 1997 r. tzw. poziom ostrzegawczy. Ta sama sytuacja dotyczy południowo-

http://rcin.org.pl

18

wschodnich fragmentów Puszczy Knyszyńskiej i Augustowskiej - tutaj poziom uszkodzenia

lasów, oceniany na podstawie stopnia defoliacji, osiąga nawet 60% (Malzahn 1995, Stan

uszkodzenia. ...1998).

4.5. Walory zdrowotne lasów

Bardzo ważnym z bioklimatycznego punktu widzenia elementem środowiska

przyrodniczego są zbiorowiska leśne stanowiące trzy wielkie kompleksy. Są to: Puszcza

Białowieska, w której różnorodnym drzewostanie przeważają bory sosnowe, świerkowe,

sosnowo-dębowe, Puszcza Knyszyńska, w której skład wchodzą przeważnie świeże bory

świerkowe; niewielkie obszary borów świeżych sosnowych oraz mieszanych lipowo-

świerkowych lub dębowo-świerkowych. W Puszczy Augustowskiej dominują suche bory

świerkowe, lasy sosnowe i dębowo-sosnowe oraz torfowiska i bagienne lasy olchowe.

Natomiast na leżący w granicach opracowania południowy fragment Puszczy Rominckiej

składają się bory świerkowe i lasy liściaste. Walory i zasoby biologiczne tych zbiorowisk

leśnych są znaczne i powinny być wykorzystane w procesie lecznictwa uzdrowiskowego.

Jak podaje A. Krzymowska-Kostrowicka (1997) bory świerkowe odznaczają się dość

dużą produkcją tlenu (około 10 t ha'1 rok'1), dość znaczną koncentracją ozonu (około 0,012

mg rrf3). Charakteryzują się one obecnością w powietrzu fitoaerozoli tzn. lotnych związków

chemicznych w postaci terpenów i terpenoidów oraz kwasów organicznych wydzielanych w

znacznych ilościach przez świerki. Największa koncentracja tych substancji obserwowana jest

w godzinach południowych. Liczebność pyłków roślin w powietrzu jest na ogół niezbyt duża

(wiosną większa niż w innych porach roku), mało jest również bakterii (średnio 300-500 w m

powietrza), więcej jest natomiast zarodników grzybów (około 800 spor m‘3). Pewną

uciążliwością tego typu lasu może być występowanie licznych gatunków owadów. Zdolność

oczyszczania powietrza przez bory świerkowe jest duża; to zbiorowisko leśne resorbuje około

70% pyłów, słabo natomiast absorbuje metale ciężkie. W sprzyjających warunkach

pogodowych (dobre warunki solame i niska wilgotność powietrza) bory świerkowe

przyczyniają się do większej odporności organizmu, pobudzają układ nerwowy, stabilizują

ciśnienie tętnicze krwi. Bory świerkowe mogą być wykorzystywane jako tereny spacerowe,

tereny intensywnej terapii ruchowej oraz dla przyrodniczej turystyki wyspecjalizowanej.

Widne wysokopienne bory sosnowe charakteryzują się mniejszą niż w przypadku

borów świerkowych produkcją tlenu (około 5 t ha'1 rok'1, w młodnikach jest go nieco więcej,

bo około 10-12 t ha '1 ro k 1. Zawartość ozonu jest dość znaczna (około 0,015 mg m'3),

zwłaszcza w godzinach porannych. Wydzielanie substancji lotnych przez rośliny szczególnie3 •

wiosną i wczesnym latem jest bardzo duże. Zawartość bakterii ( około 200 w m ) i

zarodników grzybów (600 spor w m3) w powietrzu jest niska, co wiąże się z bakteriobójczym

i grzybobójczym oddziaływaniem fitoaerozoli i ozonu. Bór sosnowy charakteryzuje się małą

zdolnością samooczyszczania powietrza z zanieczyszczeń pyłowych (20-30% pyłów) i

chemicznych, zwłaszcza związków metali ciężkich. Jest to typ lasu oddziałujący leczniczo na

choroby układu oddechowego (aromatoterapia). Substancje lotne zawarte w powietrzu, poza

http://rcin.org.pl

19

działaniem dezynfekcyjnym, obniżają ciśnienie krwi i wpływają tonizująco na układ

nerwowy. Nie mniej jednak istnieją pewne przeciwwskazania do dłuższego przebywania w

borach sosnowych i dotyczą one osób starszych z niskim ciśnieniem tętniczym krwi i

skłonnością do migren. Bory świeże sosnowe z uwagi na ich walory estetyczne i zdrowotne

należy traktować z jednej strony jako przydatne miejsce do lokalizacji sanatoriów (na

polanach śródleśnych) z drugiej zaś - z powodu małej odporności runa leśnego - należy

ograniczać ich wykorzystanie rekreacyjne.

Bory mieszane sosnowo-debowe i świerkowo-debowe charakteryzują się średnią lub

wysoką produkcją tlenu do 20-25 t ha'1 rok'1 oraz ozonu - 0,01 mg cm'3 w borach sosnowo-

dębowych. Wydzielanie substancji lotnych przez rośliny jest we wszystkich typach borów

mieszanych duże, zaś liczebność bakterii jest w mieszanych borach świerkowych raczej niska

150-200 bakterii i 600-800 spor grzybów w m3 powietrza. Niewielkie jest również

zatrzymywanie pyłów. Zbiorowiska leśne borów mieszanych są pod względem

bioterapeutycznym uniwersalne, nadają się bowiem do wypoczynku osób w różnym wieku i

stanie zdrowia.

Lasy turzycowo-olchowe (olsy) charakteryzują się niekorzystnym warunkami

zdrowotnymi, pomimo, że drzewostany te mają znaczną (około 80%) zdolność oczyszczającą

zarówno jeśli chodzi o pyły jak i związki chemiczne. Są to lasy o minimalnej przydatności

rekreacyjnej, nie nadające się do dłuższego w nich przebywania. Stanowią one jednak dość

istotny element wzbogacający krajobraz.

Torfowiska i bory bagienne. Cechą charakterystyczną bioklimatu tego zbiorowiska

jest duża wilgotność powietrza i znaczne (okresowo) stężenie pyłków roślinnych mogących

stanowić silne alergeny, przy minimalnym stężeniu bakterii. Ogólnie można stwierdzić, że

środowisko to działa stymulująco i antyseptycznie na organizm człowieka.

5. ZRÓŻNICOWANIE PRZESTRZENNE WARUNKÓW

BIOKLIM AT Y С ZN Y CH POLSKI PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ

W poprzednich rozdziałach pracy omówiono ogólne cechy klimatu i bioklimatu

badanego obszaru. Jednakże dla pełnej charakterystyki warunków bioklimatycznych

konieczne jest także zbadanie jego zróżnicowania przestrzennego.

Obszar objęty opracowaniem cechuje bowiem dość duża różnorodność krajobrazów

naturalnych. Na południu dominują rozległe, staroglacjalne równiny morenowe i sandrowe, w

znacznej części uprawiane rolniczo, z rozległymi puszczami (Białowieska i Knyszyńska). W

środkowej części badanego terenu przebiega szeroka dolina Biebrzy, z unikatowymi bagnami,

będącymi siedliskiem licznych gatunków ptactwa. Na północ od doliny Biebrzy rozciąga się

krajobraz młodoglacjalny w przeważającej części wykorzystywany rolniczo. Na wschodzie

znajduje się Puszcza Augustowska, porastająca rozległą równinę sandrową, z malowniczymi

jeziorami (np. Wigry, Necko, Białe i inne), a na północnym zachodzie - Puszcza Romincka.

Północna część terenu charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą, z wysokimi pagórami

http://rcin.org.pl

20

moren czołowych oraz głębokimi zagłębieniami, często wypełnionymi jeziorami (Kondracki

1972).

5.1. Wpływ środowiska geograficznego na lokalne warunki klimatyczne i bioklimatyczne

Wyniki badań terenowych prowadzonych w różnych typach terenu pozwalają na

określenie wpływu różnych elementów środowiska geograficznego (rzeźby terenu, szaty

roślinnej, rodzaju podłoża i zagospodarowania terenu) na wartości podstawowych elementów

meteorologicznych i wskaźników biometeorologicznych. Wszelkie zamieszczone poniżej

porównania, odnoszą się do płaskiego, otwartego terenu, porośniętego trawą o wysokości

około 10 cm (Kozłowska-Szczęsna i in. 1997).

Rzeźba terenu. Poszczególne formy i elementy rzeźby terenu w różny sposób

modyfikują warunki klimatyczne. Promieniowanie słoneczne osiąga największe natężenie i

sumy na zboczach o ekspozycji południowej, południowo-zachodniej i południowo-

wschodniej. Zmniejszone wartości promieniowania słonecznego obserwuje się na zboczach o

wystawie północnej, północno-wschodniej i północno-zachodniej. W dolnych partiach zboczy

i w dnach wąskich, głęboko wciętych dolin, dopływ promieniowania słonecznego jest

zmniejszony na skutek dużego zakrycia horyzontu przez okoliczne wzniesienia.

Z promieniowaniem słonecznym skorelowane są wartości temperatury powietrza.

Uprzywilejowane termicznie są zbocza południowe; zbocza północne charakteryzują się

natomiast niższą temperaturą niż tereny płaskie. Badania wykonane na terenie Suwalskiego

Parku Krajobrazowego (w rejonie jeziora Udziejek) wykazały, że w godzinach południowych

na zboczu południowym temperatura gruntu była wyższa niż na zboczu północnym nawet o

15°C. Z najbardziej kontrastowymi warunkami termicznymi należy liczyć się w dnach

obniżeń. W dzień często występuje tu temperatura najwyższa, a nocą - najniższa. Amplitudy

dobowe temperatury są więc w obniżeniach terenu największe. Często obserwuje się tu

inwersje temperatury powietrza (Błażejczyk, Grzybowski 1995).

Rzeźba terenu w istotny sposób modyfikuje kierunek i prędkość wiatru. Wiatry

najsilniejsze obserwuje się w górnych partiach stoków dowietrznych i na rozległych

wysoczyznach. Na zboczach odwietrznych oraz w dnach dolin i zagłębień są one mniejsze o

około 2 m s '1. Wiatr wpływa w znacznym stopniu na wielkość ochładzającą powietrza. Jej

wartości są wprost proporcjonalne do przedstawionych wyżej zmian prędkości wiatru.

Stwierdzono, że dna dolin charakteryzują się większymi i częstszymi zmianami wielkości

ochładzającej powietrza niż partie zboczowe i grzbietowe, a w związku z tym - większą

bodźcowością warunków klimatycznych.

Szata roślinna. Standardowe pomiary meteorologiczne są prowadzone nad jednolitą

powierzchnia trawiastą. W stosunku do tej powierzchni, na obszarach zadrzewionych,

obserwuje się następujące odchylenia podstawowych elementów meteorologicznych:

- bezpośrednie promieniowanie słoneczne docierające do przy gruntowej warstwy

powietrza jest zmniejszone o około 50-90%,

http://rcin.org.pl

21

- temperatura powietrza w ciągu dnia jest niższa o 2-5°C, mniejsze są też jej

amplitudy dobowe i roczne,

- wilgotność względna powietrza jest wyższa o 5-10%,

- prędkość wiatru jest mniejsza o 40-90%,

- suma opadu pod koronami drzew zmniejsza się o około 50%,

- wielkość ochładzająca powietrza jest mniejsza o około 30-70%,

- temperatury odczuwalne są wyższe o 5-10°C.

Lasy i parki modyfikują również wymianę ciepła pomiędzy człowiekiem a

otoczeniem. W dni ciepłe i słoneczne łagodzą one obciążenia układu termoregulacyjnego. W

dniach chłodnych przebywanie w lasach może potęgować odczucie zimna, natomiast w

dniach gorących mogą wystąpić poważne zakłócenia w oddawaniu ciepła do otoczenia oraz

niebezpieczeństwo przegrzania organizmu (Błażejczyk 1993).

Rodzaj podłoża, to znaczy rodzaj gruntu i jego wilgotność, w sposób istotny

modyfikuje rozkład takich elementów meteorologicznych jak temperatura i wilgotność

powietrza. Obszary o małej wilgotności podłoża, piaszczyste i pylaste, bardzo silnie

pochłaniają ciepło w ciągu dnia, nocą natomiast oddają je szybko do atmosfery. W związku z

tym, na tych terenach, mogą występować duże kontrasty temperatury powietrza w ciągu doby,

a wilgotność powietrza przybiera wartości stosunkowo niskie. Należy się również spodziewać

dużych kontrastów dobowych temperatury odczuwalnej.

Na obszarach bardzo wilgotnych, z gruntami organicznymi i wodą podskórną lub

powierzchniową następuje powolne nagrzewanie się podłoża w ciągu dnia i wychładzanie

nocą. Amplitudy dobowe temperatury powietrza są tu niewielkie.

Oddzielnym problemem jest oddziaływanie na klimat sztucznych powierzchni w

miastach (jezdnie, chodniki, płyty betonowe). Modyfikują one klimat podobnie jak grunty

suche. Powierzchnie betonowe w znacznym stopniu odbijają promieniowanie słoneczne.

Powoduje to, że obciążenie cieplne organizmu człowieka jest na tych obszarach większe niż

na terenach wiejskich, a nawet w mniej zabudowanych częściach miasta.

Zagospodarowanie i użytkowanie terenu. Przez rodzaj zagospodarowania i

użytkowania terenu należy rozumieć z jednej strony roślinność naturalną, z drugiej zaś -

uprawy rolne i obszary silnie zurbanizowane.

W sposób specyficzny wyróżniają się strefy brzegowe morza i zbiorników wodnych.

Bioklimat tych stref charakteryzuje się przede wszystkim dużą prędkością wiatru i znaczną

wielkością ochładzającą powietrza oraz zwiększoną wilgotnością i obniżoną temperaturą

powietrza (w porównaniu z obszarami w głębi lądu).

Uprawy rolne, zależnie od ich rodzaju i fazy rozwojowej, modyfikują temperaturę

powietrza, jego wilgotność, prędkość wiatru oraz ilość promieniowania odbitego.

W obszarach zurbanizowanych obserwuje się duże kontrasty dobowe temperatury

powietrza oraz zmienną, zależną od sieci ulic, prędkość wiatru. Wiatr wiejący prostopadle do

osi ulic ulega znacznemu wytłumieniu (o około 90%), a wiejący równolegle - 2-3-krotnemu

przyspieszeniu. Ilość promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni gruntu w

miastach jest zmienna, zależnie od wysokości i zwartości zabudowy. Dodatkowo obserwuje

http://rcin.org.pl

22

się tu duże fizyczne i chemiczne zanieczyszczenie powietrza oraz znaczne natężenie poziomu

dźwięku (nadmierny hałas).

Zagospodarowanie terenu silnie oddziałuje na bilans cieplny człowieka. Najmniejsze

obciążenia cieplne człowieka są obserwowane na wyniesionych obszarach rolniczych. Na

terenach zurbanizowanych, na skutek dużego zróżnicowania przestrzennego cech fizycznych

terenu, obciążenia układu termoregulacyjnego są bardzo duże.

5.2. Przykłady zróżnicowania warunków bioklimatycznych w skali lokalnej

Jako przykład zróżnicowania warunków bioklimatycznych w skali lokalnej

zamieszczono mapy biotopoklimatyczne części Suwalskiego Parku Krajobrazowego (ryc. 2)

oraz nowego uzdrowiska Supraśl (ryc. 3). Do wydzielenia jednostek biotopoklimatycznych na

badanych terenach zastosowano bilans cieplny człowieka, analizując zyski i straty ciepła, w

celu określenia stopnia obciążenia cieplnego w różnych warunkach fizycznogeograficznych.

Pierwsza z tych map opiera się na szczegółowym zbadaniu struktury bilansu cieplnego

człowieka. W zastosowanej tu klasyfikacji występują 4 grupy, a w każdej z nich 4 typy

(łącznie więc 16 klas biotopoklimatu, tabela 26). Klasy te różnią się sposobem oddawania

ciepła z organizmu człowieka do otoczenia oraz ilością pochłoniętego promieniowania

słonecznego (z uwzględnieniem dominującego strumienia radiacji).

Na badanym obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego przeważają biotopoklimaty

konwekcyjne, to znaczy takie, w których następuje intensywne unoszenie ciepła jawnego

(konwekcja). Jest to związane ze swobodnym przepływem powietrza na rozległych

wysoczyznach. Biotopoklimaty ewaporacyjne (związane z intensywnym turbulencyjnym

unoszeniem ciepła utajonego wraz z parującym potem) występują głównie na eksponowanych

na południe, silnie nagrzewających się zboczach. Biotopoklimaty radiacyjne (tzn. takie, gdzie

oddawanie ciepła do otoczenia odbywa się w znacznej mierze poprzez wypromieniowanie

długofalowe z powierzchni ciała) obserwuje się przede wszystkim w dnach dolin i obniżeń,

co jest związane ze słabym ruchem powietrza, niesprzyjającym intensywnemu unoszeniu

ciepła.

Mapa typów bioklimatu Supraśla ma charakter mapy oceniającej i opiera się na

analizie bodźcowości (określonej na podstawie salda wymiany ciepła), odczuwalności

cieplnej oraz na ocenie ilości całkowitego promieniowania słonecznego dochodzącego do

powierzchni badanego terenu. Uzupełnieniem klasyfikacji są informacje o wielkości

dobowych wahań temperatury w przy gruntowej warstwie powietrza. (Błażejczyk i inni 1995,

Kozłowska-Szczęsna i in. 1995).

Ogólnie można stwierdzić, że na obszarze Supraśla występuje bioklimat o cechach

łagodnie bodźcowych (na terenach poza leśnych) oraz bioklimat o cechach słabo bodźcowych

(w obrębie lasów).

http://rcin.org.pl

■"»' ■■ ■ ■» ■• m « - - * • ~

- » • • • • • ,JJ. z - j *•" V"--“; * •. - _ • r_~?« • y.• ■ ■ ■ ■ • Л. S « » V]

............................ЦПj t i a i a a i a a a a »-gift.» • « « • • • ■ в r f - -

'Ш р а в а в і а в і в Г —• a a . a і a a a W

- —i t • • « • • **_>• • ( • • • • • ■

Г*|В—« •-* а 1 % а аGu/biik

• » а а а а а я і у Ц Я а * « а а а я я я \ Д f - —» . » *( А Д Ж Ч > - ? • ■ • 'а \ а a a I I « / ,* Щ ^ я а а а < 'Х Л ' , ' ч » a в Ä p j l l f - — *а • ■ Ч

• ■ 'Ä rS JK y * * " t'vv* * \ и " K n H P • ^ чХх ■ •1* • »,CV>« » ■ a “HOoCvvt"" * ■ » » ■ ■ ■ Ѵ ^М В ч ' i

J V « a «• » а а а а в Л Л у к * » ■ • • ' \ Ѵ 4' V а а в а а в a a я ^ Г * a ">w ^ j B W M jK V \ N a - - Y a • a a a • • Д Ѵ У » ■ a в a a a \ ^ X V ) a a a a a a a a a a a a a

V » ,J » 'b a a » a в в « Ѵ Ч , a в в a в a a V - r f a а а а а а а а в в в в а а И \ Ѵ —T e - ' t ' a а а а а а а в в а ^ « я я и в а а а а а в а а а а в а а а в И \ Л - " - Ш » 1С ІI н а I I I i l l I I I a i ) ) a a a a l а а а а а а а а в а а і • • « 1

У а • • • • • в а а и а в а а " ц - 1 г ^ а а а а а в а а а а а а а а а а а а а а а я * 4r~«BW» a a l a ^ J « a і а а а а а а а а а а » A « а а а в а а а в в а а в в а в а а а а а а а а а а в в a i l

• а Щ В | » ÿ > - - _ ^ и « i в м а а а в а Н н н а а а і i i i в р Л і i i J■ • I I I « Л А » < N r - n • " * < !: ■ ■ В в в в в в в а в а в а в в в і а К Л в a Ja a A ~ 4 f ■ • • » • / - _ Ѵ \ Ѵ Ѵ " _ - W ^ b p . a л Л Г А а в в а а в і і а і в а а і в а в а a a f l

a i - V j J L . - - , С ^ Г \ \ \ \ Г - a a a а а а а в а а • і а а в а і і j £ y а а ■

Ч " ѵ ч і ■ «̂ Vs1 • " ЧЧЛ а в ■ ^ Ч И Н Р ^ Ѵ \ Г Ѵ \ > і в в в і в і і в в в в в в в / Ѵ ѵ \ > в а а ■! 0 i i в а • ■ ■ ' Г л Ѵ ч ^ Ѵ Х У • • • аа а в а а а а а а і а а а a a ячЛ а а * ' й а Ѵ • b n « • а а ■ W a M f lK X )■ в а і а в а а і а а і а Д а в в « Ш Г в а в і С * . ЧЛ*-'<Ь • в X V ? я я я я я я я я я ^ И Ь - у З ^ в ^̂ В а ■ Ł' _ .•« в а в _ ~ J \ \ \ / \ ѵ в ! | а ■ ш вШ В Я А \ \ Ѵ в « • в • а а ■ і К і • / _ ~ ~ л

W-Щ ■ •

1 II III IV

а

b

с

Rye. 2. Jednostki biotopoklimatyczne na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego(Błażejczyk 1993)

I.a - ewaporacyjno-refleksowy, l.b - ewaporacyjno-insolacyjny, I.c - ewaporacyjno-dyfiizyjny, l.d - ewaporacyjny mieszany, II.a - konwekcyjno-refleksowy, II.b - konwekcyjno-insolacyjny,

11.с - konwekcyjno-dyfiizyjny, II.d - konwekcyjny mieszany, III.a - radiacyjno-refleksowy,IH.b - radiacyjno-insolacyjny, III.с - radiacyjno-dyfiizyjny, IH.d - radiacyjny mieszany,

IV.a - zmienny refleksowy, IV.b - zmienny insolacyjny, 1 V.c - zmienny dyfuzyjny, IV.d - zmiennymieszany

Biotopoclimatic units o f Suwałki Landscape Park (Błażejczyk 1993)I.a - evaporative-reflective, I b - evaporative-insolative, I.c - evaporative-diffusive,

I.d - evaporative-mixed, II.a - convective-reflective, II.b - convective-insolative,II.с - convective-diffusive, II.d - convective-mixed, III.a - radiative-reflective,

lll.b - radiative-insolative, III.с - radiative-diffusive, Hi d - radiative-mixed, IV.a - variable reflective, IV.b - variable insolative, 1 V.c - variable diffusive, IV.d - variable mixed

http://rcin.org.pl

tJOOm

Rye. 3. Typy bioklimatu Supraśla (Kozłowska-Szczęsna i in. 1995)Ai - łagodnie bodźcowy, o przeciętnych warunkach klimatu odczuwalnego (WKO) i przeciętnym

dopływie promieniowania słonecznego (DPS) oraz o umiarkowanych wahaniach dobowych temperatury' powietrza (Ta), A 2 - łagodnie bodźcowy, o przeciętnych WKO i przeciętnym DPS oraz o dużych

wahaniach Ta, B] - łagodnie bodźcowy, o umiarkowanie chłodnych WKO i przeciętnym DPS oraz o bardzo małych wahaniach Ta, B2 - łagodnie bodźcowy, o umiarkowanie chłodnych WKO i przeciętnym DPS oraz o umiarkowanych wahaniach Ta, Cj - łagodnie bodźcowy, o chłodnych WKO i przeciętnym DPS oraz o umiarkowanych wahaniach Ta, C2 - łagodnie bodźcowy, o chłodnych WKO i przeciętnym DPS oraz o dużych wahaniach Ta, Di - łagodnie bodźcowy, o umiarkowanie chłodnych WKO i małym

DPS oraz o umiarkowanych wahaniach Ta, D 2 - łagodnie bodźcowy, o umiarkowanie chłodnych WKO i małym DPS oraz o bardzo dużych wahaniach Ta, Ei - słabo bodźcowy, o chłodnych WKO i bardzo

małym DPS oraz o umiarkowanych wahaniach Ta, E2 - słabo bodźcowy, o chłodnych WKO i bardzomałym DPS oraz o dużych wahaniach Ta

Types o f bioclimate o f Supraśl (Kozłowska-Szczęsna et al. 1995)Ai - mild, with moderate thermal conditions (TC), moderate solar radiation income (SRI) and moderate daily amplitude o f air temperature (dTa), A 2 - mild, with moderate TC, moderate SRI and great dTa, Bi- mild, with slightly cool TC, moderate SRI and very small dTa, B2 - mild, with slightly cool TC, moderate SRI and moderate dTa, Ci - mild, with cool TC, moderate STI and moderate dTa, C2 - mild, with cool TC, moderate STI and great dTa, Di - mild, with slightly cool TC, small SRI and moderate dTa, D 2 - mild, with slightly cool TC, small SRI and very great dTa, Ei - very mild, with cool TC, very small SRI and moderate dTa, E2 - very mild, with cool TC, very small SRI and great dTahttp://rcin.org.pl

Tabela 26. Klasyfikacja biotopoklimatów oparta na strukturze i wielkości bilansu cieplnego człowieka (wg: Błażejczyk 1990)Classification o f biotopoclimates based on the structure and the range o f the human heat balance (by Błażejczyk 1990)

Typ

biotopoklimatu (Type o f biotopoclimate)

Grupy biotopoklimatów (Groups o f biotopoclimates)I - Ewaporacyjne

(Evaporative)

(50-80% ciepła jest tracona poprzez parowanie potu)

II - Konwekcyjne

(Convective)

(50-80% ciepła jest tracona poprzez unoszenie)

III - Radiacyjne

(Radiative)(30-60% ciepła jest tracona poprzez wypromieniowanie

długofalowe)

IV - Zmienny

(Variable)

(częste zmiany intensywności strumieni strat ciepła)

a - Refleksowy

(Reflexive)(R osiąga 120 W m2;

udział promieniowania odbitego przekracza 20%)

1.1.Biotopoklimat

evaporacyj no-refleksowy (evaporative-reflective)

2.1.Biotopoklimat

konwekcyjno-refleksowy(convective-reflective)

3.1.Biotopoklimat

radiacyjno-refleksowy(radiative-reflective)

4.1. Biotopoklimat

zmienny refleksowy (variable reflective)

b - Insolacyjny

(Insolative)(R osiąga 100 W m2;

udział promieniowania bezpośredniego - 60-80%)

1.2.Biotopoklimat

ewaporacyjno-insolacyjny(evaporative-insolative)

2.2.Biotopoklimat

konwekcyjno-insolacyjny(convective-insolative)

3..2.Biotopoklimat

radiacyjno-insolacyjny(radiative-insolative)

4.2. Biotopoklimat

zmienny insolacyjny (variable insolative))

с - Dyfuzyjny

(Diffusive)

(R osiąga 30-60 W m2; udział promieniowania rozproszonego > 80%)

1.3.Biotopoklimat

ewaporacyjno-dyfuzyjny(evaporative-diffusive)

2.3.Biotopoklimat

konwekcyjno-dyfuzyjny(convective-diffusive)

3.3.Biotopoklimat

radiacyjno-dyfuzyjny(radiative-diffusive)

4.3. Biotopoklimat

zmienny dyfuzyjny (variable diffusive)

d - Mieszany

(Mixed)

(R zmienia się od 30 do 120 W m2;

duże. przestrzenne wahania struktury R)

1.4.Biotopoklimat

ewaporacyjny mieszany (evaporative-mixed)

2.4. Biotopoklimat

konwekcyjny mieszany (convective-mixed)

3.4. Biotopoklimat

radiacyjny mieszany (radiative-mixed)

4.4. Biotopoklimat

zmienny mieszany (variable mixed)

http://rcin.org.pl

24

5.3. Zróżnicowanie biotopoklimatyczne w skaii regionalnej

Podstawą wykonania przeglądowej mapy biotopoklimatycznej Polski północno-

wschodniej była baza danych tworząca system informacji geograficznej tego obszaru (GIS).

Stworzony system opiera się na mapie przeglądowej i mapach tematycznych w skali

1:300000. Informacje o poszczególnych składnikach środowiska geograficznego zostały

przypisane do pól podstawowych o wielkości 3x3 km (jako granice opracowania przyjęto:

granicę państwową na wschodzie i północy, koryto Bugu na południu oraz linię biegnącą

wzdłuż południka 22° na zachodzie). Każde z 2589 pól podstawowych zawiera cyfrową

informację o lokalnych cechach środowiska (rzeźba terenu, rodzaj podłoża, pokrycie terenu),

które wpływają w sposób modyfikujący na wartości podstawowych elementów

meteorologicznych, tzn. temperatury powietrza, prędkości wiatru i całkowitego

promieniowania słonecznego.

Ogólny schemat i kolejne kroki postępowania przy wykonywaniu wynikowej mapy

biotopoklimatycznej i mapy bioklimatycznej oceny terenu przedstawia rycina 4. W celu

uzyskania map cyfrowych rzeźby i pokrycia terenu oraz rodzaju podłoża (ryc. 5-7) -

stanowiących podstawowe warstwy tematyczne - zdygitalizowano mapy opublikowane w

Atlasie Województwa Białostockiego (1968), uzupełnione w pewnych fragmentach

informacjami uzyskanymi z innych map źródłowych (topograficzna i geologiczna). Kolejne

etapy postępowania przedstawiają się następująco.

I - wykonanie podstawowych map topoklimatycznych, na które składają się mapy

względnych wartości:

całkowitego promieniowania słonecznego,

temperatury powietrza

prędkości wiatru,

a także mapy występowania specyficznych (z bioklimatycznego punktu widzenia), lokalnych

cech przy gruntowej warstwy powietrza: inwersji temperatury powietrza, mgieł radiacyjnych i

zanieczyszczenia powietrza oraz zawartości w nim fitoncydów.

II - wykonanie podstawowych map biotopoklimatycznych, na które składają się mapy:

pochłoniętego promieniowania słonecznego,

salda wymiany ciepła

obciążeń cieplnych organizmu

(na tym etapie posłużono się modelem wymiany ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem

MENEX).

III - wykonanie wynikowej mapy biotopoklimatycznej, zawierającej informacje o

bilansie cieplnym człowieka oraz o występowaniu specyficznych cech przygruntowej

warstwy powietrza.

IV - wykonanie mapy bioklimatycznej oceny terenu na potrzeby rekreacji.

Analizując za pomocą programu IDRISI występowanie w danym polu podstawowym

cech powodujących zmianę elementów meteorologicznych (w stosunku do wartości

http://rcin.org.pl

Podstawowe warstwy tematyczne:

rzeźba terenu

użytkowanie ziemi

rodzaj podłoża

Podstawowe warstwy topoklimatyczne:

promieniowanie słoneczne

(wartości względne),

temperatura powietrza

(wartości względne) prędkość wiatru

(wartości względne)

specyficzne bioklimatycznie cechy atmosfery:

fitoncydy, inwersje termiczne, mgły radiacyjne, zanieczyszczeń i e

Podstawowe warstwy biotopoklimatyczne:

pochłonięte promieniowanie

słoneczne

Uogólnione wyniki badań topoklimatycznych dotyczące wpływu różnych składników

środowiska geograficznego na podstawowe charakterystyki klimatu w skali lokalnej:

zmiany promieniowania słonecznego, temperatury powietrza i prędkości wiatru pod wpływem różnych składników

środowiska geograficznego

jakościowa analiza wpływu różnych składników środowiska geograficznego na występowanie

specyficznych bioklimatycznie cech atmosfery: fitoncydów, inwersji temperatury powietrza,

mgieł radiacyjnych i zanieczyszczenia powietrza

saldo wymiany ciepła

obciążenie cieplne organizmu

Analiza bilansu cieplnego człowieka:

uproszczona opcja modelu wymiany ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem

(MENEX)

, . r

Wynikowa mapa biotopoklimatyczna

>r

Mapy oceniające(dla różnych form aktywności człowieka,

np. wypoczynku, klimatoterapii, pracy na wolnym powietrzu,

mieszkalnictwa itp.)

Ryc. 4. Schemat utworzonego dla Polski Północno-wschodniej Systemu Informacji Geograficznej Scheme of Geographical Information System of North-Eastern Poland

http://rcin.org.pl

.Suwałk

:czuczyn

Ryc. 5. Mapa cyfrowa rzeźby terenu (Błażejczyk 1998)1 - równiny morenowe, 2 - wysoczyzny pagórkowate, 3 - równiny sandrowe, 4 - doliny, 5 - jeziora

Digital map of relief (Błażejczyk 1998)1 - postglacial lowlands, 2 - postglacial hill uplands, 3 - sandr lowlands, 4 - valleys, 5 - lakes

http://rcin.org.pl

.Suwałki

Olecko

Sokółka

Szepietowo

Białowież#

m Ш I ^

Ryc. 6. Mapa cyfrowa rodzaju podłoża (Błażejczyk 1998)1 - suche gliny, 2 - suche piaski, 3 - przesuszone mady, 4 - wilgotne gliny, 5 - podmokłe piaski,

6 - podmokłe mady, 7 - jeziora Digital map of soils (Błażejczyk 1998)

1 - dry claims, 2 - dry sands, 3 - dry aluvials, 4 - wet claims, 5 - wet sands, 6 - wet aluvials, 7 - lakeshttp://rcin.org.pl

Gołdap IM l'v .іЬ. іЦ Ц м П

J«*4m 'ii1. 1 1 •111 i i і

Sunałki

І е с к о

Sokółka

Szepietowo

Biąjpwieża

Rye. 7. Mapa cyfrowa pokrycia terenu (Błażejczyk 1998)1 - bory, 2 - lasy mieszane, 3 - lasy podmokłe, 4 - pola uprawne, 5 - łąki,

6 - obszary zabudowane, 7 - jeziora Digital map of land use (Błażejczyk 1998)

1 - coniferous forests, 2 - mixed forests, 3 - wet forests, 4 - rural areas, 5 - meadows,6 - urbanised areas, 7 - lakeshttp://rcin.org.pl

25

notowanych na sieci standardowych stacji meteorologicznych) wykonano mapy rozkładu

względnych wartości prędkości wiatru, temperatury powietrza i całkowitego promieniowania

słonecznego. Określając stopień modyfikacji wartości tych elementów meteorologicznych

przez lokalne cechy środowiska geograficznego oparto się na informacjach podanych w

rozdziale 5.1 oraz na wynikach własnych badań terenowych, prowadzonych na obszarze

Polski północno-wschodniej. Przyjęto następujące współczynniki - zmian temperatury

powietrza (zt), prędkości wiatru (zv) oraz całkowitego promieniowania słonecznego (zr) dla

poszczególnych elementów środowiska geograficznego:

- rzeźba terenu:

równiny morenowe: zt, zv i zr = 1,00,

wysoczyzny pagórkowate: zt = 0,95, zv i zr = 1,00,

równiny sandrowe: zt, zv i zr = 1,00,

doliny: zt i zv = 0,95, zr = 1,00,

- pokrycie terenu:

bory: zt = 0,9, zv = 0,2, zr = 0,3,

lasy mieszane: zt = 0,8, zv = 0,3, zr = 0,4,

lasy podmokłe: zt = 0,75, zv = 0,2, zr = 0,3,

pola uprawne: zt, zv i zr = 1,0,

łąki: zt = 0,95, zv = 1,0, zr = 1,1,

obszary zabudowane: zt = 1,25, zv = 0,6, zr = 0,8,

jeziora: zt = 0,85, zv = 1,2, zr = 1,2,

- rodzaj podłoża:

suche gliny i suche mady:- zt, zv i zr = 1,0,

suche piaski:- zt = 1,1, zv i zr = 1,0,

wilgotne gliny i wilgotne piaski:- zt = 0,95, zv i zr = 1,0,

podmokłe mady:- zt = 0,9, zr i zv = 1,0.

Wykonując mapy względnych wartości temperatury powietrza, prędkości wiatru i

całkowitego promieniowania słonecznego dokonano najpierw reklasyfikacji wyróżnionych

elementów środowiska geograficznego na wartości zt, zv i zr. Następnie, dla każdego piksela

obliczono średnie wartości współczynników zmian temperatury powietrza, prędkości wiatru i

całkowitego promieniowania słonecznego, równoznaczne z względnymi wartościami tych

elementów meteorologicznych (ryc. 8-10).

Informacje cyfrowe o rozkładzie temperatury powietrza i prędkości wiatru stały się

podstawą wykonania mapy salda wymiany ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem (ryc.

11). Wykorzystano w tym celu model MENEX (Błażejczyk 1993). Obliczenia wykonano dla

okresu letniego - dla zachmurzenia małego i umiarkowanego - (przyjmując, że w warunkach

standardowych na stacjach meteorologicznych temperatura powietrza wynosi 20°C, a

prędkość wiatru - 4 m s '1). Obliczenia dotyczą człowieka stojącego, ubranego w odzież o

termoizolacyjności 1 clo (koszula z długim rękawem, spodnie lub długa spódnica, marynarka,

żakiet lub sweter oraz skarpety i półbuty).

http://rcin.org.pl

26

Na wynikowej mapie biotopoklimatycznej Polski północno-wschodniej wydzielono 4

typy i 17 klas biotopoklimatu (ryc, 12), Typy biotopoklimatu scharakteryzowane są

podstawowymi składnikami wymiany ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem (tab. 26),

w szczególności zaś strukturą bilansu cieplnego i saldem wymiany ciepła (Błażejczyk 1990;

Kozłowska-Szczęsna i in. 1997). Na badanym terenie zostały wydzielone jedynie cztery z

szesnastu możliwych typów biotopoklimatu, a mianowicie:

- ewaporacyjno-insolacyjny (1.2.), w którym w stratach ciepła przeważa unoszenie

ciepła utajonego w procesie parowania potu; ilość pochłoniętego promieniowania

słonecznego osiąga latem 100 W m"2; saldo wymiany ciepła w okresie letnim odznacza się

niewielką nadwyżką jego zysków nad oddawaniem do otoczenia; podczas dni z wysoką

temperaturą powietrza należy się liczyć z bardzo uciążliwymi warunkami biotermicznymi;

- konwekcyjno-refleksowy (2.1.), w którym w stratach ciepła przeważa intensywne

unoszenie ciepła jawnego (konwekcja); ilość pochłoniętego promieniowania słonecznego

osiąga latem 120 W m'2 i jest nieco zwiększona - w stosunku do terenów otwartych - poprzez

znaczne promieniowanie odbite od podłoża; saldo wymiany ciepła w okresie letnim odznacza

się niewielką nadwyżką jego strat z organizmu nad zyskami; w dniach z dużą prędkością

wiatru warunki biotermiczne mogą byś odczuwane jako „chłodno” lub „zimno”;

- konwekcyjno-insolacyjny (2.2.), w którym w stratach ciepła przeważa intensywne

unoszenie ciepła jawnego (konwekcja); ilość pochłoniętego promieniowania słonecznego

osiąga latem 100 W m'2; saldo wymiany ciepła w okresie letnim jest zbliżone do warunków

termoneutralnych; to znaczy takich, w których zyski i straty ciepła są zrównoważone W

dniach z dużą prędkością wiatru warunki biotermiczne mogą byś odczuwane jako „zimno”;

- radiacyjno-dyfuzyjny (3.3.), w którym w stratach ciepła przeważają: długofalowe

wypromieniowanie ciepła z powierzchni ciała oraz jego unoszenie (konwekcja); ilość• • • • • -2 • • *

pochłoniętego promieniowania słonecznego wynosi zaledwie 30-60 W m‘ , a dominuje w mm

promieniowanie rozproszone; saldo wymiany ciepła w okresie letnim jest zbliżone do

warunków termoneutralnych, jedynie przy niskiej temperaturze powietrza może być na tych

obszarach odczuwane uczucie chłodu.

Klasy biotopoklimatu wydzielono analizując występowanie w każdym z pól

podstawowych tych cech środowiska atmosferycznego, które oddziałują na organizm

człowieka w sposób pozytywny lub też w sposób obciążający. Cechy te określono jako

lokalne, specyficzne cechy przy gruntowej warstwy powietrza. Są to: znaczna zawartość w

powietrzu lotnych substancji eterycznych wydzielanych przez rośliny (tzw. fitoncydów),

częste występowanie przy gruntowych inwersji temperatury, częste występowanie

przy gruntowych mgieł radiacyjnych, znaczne zanieczyszczenie powietrza. Tabela 27 zawiera

opis występowania lokalnych cech bioklimatu w poszczególnych typach biotopoklimatu. W

zapisie cyfrowym klas biotopoklimatu poszczególnym pozycjom odpowiada występowanie

(1) lub brak (0) danej cechy bioklimatu (według kolejności zamieszczonej w tabeli). Symbol

klasy biotopoklimatu znajduje się w indeksie dolnym symbolu oznaczającego jego typ. I tak,

na przykład zapis 2,l.o.o.o.o. oznacza typ 2.1. biotopoklimatu, w którym nie występuje żadna

lokalna jego cecha, zapis 1.2.o.o.o i - typ 1.2., w którym występuje znaczne zanieczyszczenie

http://rcin.org.pl

Olecko

Sokółj

Szepietowo

Białowieża

Ryc. 8. Mapa cyfrowa względnych wartości całkowitego promieniowania słonecznego (Błażejczyk 1998)

Digital map of the relative values of global solar radiation (Błażejczyk 1998)

http://rcin.org.pl

OGołdap

Olecką

Szepietowo

0,85

0,90

0,95

1,00

1,05

1,10

Ryc. 9. Mapa cyfrowa względnych wartości temperatury powietrza (Błażejczyk 1998) Digital map of the relative values of air temperature (Błażejczyk 1998)

http://rcin.org.pl

.Suwałki

Olecko

Sokółka

Szepietowo

Białowieża

Ryc. 10. Mapa cyfrowa względnych wartości prędkości wiatru (Błażejczyk 1998) Digital map of the relative values of wind speed (Błażejczyk 1998)

http://rcin.org.pl

2 OGołdap

.Suwałki

lecko

Sokółka

N ars^Szepietowo

Białowieża

Rye. 11. Mapa cyfrowa salda wymiany ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem przy temperaturzeokoło 20°, prędkości wiatru około 4 m/s

oraz zachmurzeniu małym i umiarkowanym (Błażejczyk 1998)Digital map of net heat storage at air temperature of about 20°C,

wind speed - 4 m/s as well as small and moderate cloudiness (Błażejczyk 1998)http://rcin.org.pl

• • ••

Szczuczyn

Rye. 12. Cyfrowa mapa biotopokłimatyczna Polski północno-wschodniej (Błażejczyk 1998);objaśnienia w tekście oraz tabeli 27

Digital biotopoclimatic map of North-Eastern Poland (Błażejczyk 1998); explanations in the text and in table 27

1 -2-0001

1 -2-0101

2-1-0000

2 .1.0100

2.1-0010

2 .1 . оно

2-2- oooo

2-2. 0100

2 -2 . 0010

2-2. о н о

3-3.0000

3 .3.1000

3-3-1100

3-3-1010

3-3-1110

3-3-0110

3-3-0010

http://rcin.org.pl

27

powietrza, zapis З . З . 0 1 1 0 - typ 3.3., w którym występują częste inwersje temperatury i

przy gruntowe mgły radiacyjne, itp.

T abela 27. W ystępow anie lokalnych, specyficznych cech przygruntowej w arstw y pow ietrza w

poszczególnych typach i klasach biotopoklim atu w Polsce północno-w schodniej

Typ

biotopoklim atu

K lasa

b iotopoklim atu

Lokalne cechy bioklim atu

fitoncydy zanieczyszczenie o w ietrzą

inwersjetem peratury

0.0.0 10.1.0.1o.o.o.o

0.1.0.00 .0 . .o

0 . 1 . 1 .0

o.o.o.o

; -0.1.0.00.0. .o

0 . . 1.0

o.o.o.o

1.0 . 0 0

1.1 . 0 0

1.0 1.0

1.1.1.00 . . 1.0 ----Z-0.0.1.0

Wynikowa mapa biotopoklimatyczna nawiązuje rozkładem swoich głównych

jednostek do przedstawionego na początku tej części opracowania zróżnicowania krajobrazów

naturalnych Polski północno-wschodniej. Rozległe obszary rolnicze, położone zarówno na

równinach morenowych jak i na pagórkowatych wysoczyznach morenowych, charakteryzują

się występowaniem biotopoklimatów konwekcyjno-insolacyjnych. W części północnej

badanego terenu obserwuje się jednak znaczne zróżnicowanie przestrzenne zarówno typów

jak i klas biotopoklimatu, co jest związane z pagórkowatym charakterem tamtejszego

krajobrazu (Błażejczyk i Grzybowski 1993, 1994, 1995; porównaj ryc. 5). W tej części

Pojezierza Mazurskiego spotyka się różnie eksponowane zbocza, wyniosłe pagóry i głębokie

doliny oraz zagłębienia - często podmokłe lub wypełnione jeziorami - a także małe lasy i

skupiska drzew. Powoduje to, że mimo przewagi biotopoklimatów konwekcyjno-

insolacyjnych, spotyka się tam także inne jego rodzaje, a także lokalne występowanie mgieł,

inwersje temperatury powietrza oraz fitoncydy. Daje to rzadko spotykaną w nizinnej części

Polski mozaikę biotopoklimatów, w których każdy człowiek - bez względu na wiek, kondycję

i stan zdrowia - znajdzie tereny, które będą najlepiej służyły odpoczynkowi i odnowie

organizmu. Panują tu także sprzyjające warunki do hartowania organizmu, poprzez

możliwość przebywania w terenie o różnych cechach termiczno-wilgotnościowych.

http://rcin.org.pl

28

W środkowej części badanego obszaru, wzdłuż szerokich dolin Narwi i Biebrzy,

dominują biotopoklimaty konwekcyjno-refleksowe. Zwiększona w stosunku do terenów

rolniczych ilość dochodzącego do człowieka promieniowania słonecznego jest związana z

dużym albedo podłoża, które stanowią wilgotne łąki (Grzybowski 1991 ). Są to jednak w

większości tereny, na których występują częste inwersje temperatury powietrza i mgły

radiacyjne. Przebywanie w terenie o takich cechach termiczno-wilgotnościowych wymaga

sprawnego układu termoregulacyjnego

We wschodniej części badanego terenu występują dość rozległe obszary leśne, w

obrębie których przeważają biotopoklimaty radiacyjno-dyfuzyjne. Charakteryzują się one

małym dopływem do organizmu promieniowania słonecznego, i jednocześnie małymi

stratami ciepła, wśród których dominuje promieniowanie długofalowe. Dodatkowymi

cechami bioklimatycznymi tych obszarów są małe wahania dobowe odczuwalnych warunków

termiczno-wilgotnościowych oraz występowanie w powietrzu fitoncydów, substancji o

działaniu bakteriobójczym i leczniczym. Powoduje to, że tereny te charakteryzują się

oszczędzającymi cechami bioklimatu i są szczególnie przydatne dla dzieci i osób starszych.

W obrębie większych skupisk miejskich (np. Białystok, Suwałki, Olecko, Sokółka)

przeważają typowe dla obszarów zurbanizowanych biotopoklimaty ewaporacyjno-

insolacyjne. Warunki termiczno-wilgotnościowe mają cechy obciążające, a to na skutek

intensywnej pracy układu termoregulacyjnego, dostosowującego wymianę ciepła pomiędzy

człowiekiem a otoczeniem do dużych i często zmieniających się warunków termicznych.

Dodatkowymi czynnikami stresogennymi są: zanieczyszczenie powietrza oraz hałas.

5.4. Ocena bioklimatyczna terenu na potrzeby rekreacji

Szczegółowa analiza warunków biotopoklimatycznych pozwala na dokonanie oceny

przydatności poszczególnych części badanego terenu na potrzeby rekreacji. Analiza map

cyfrowych różnych składników środowiska geograficznego oraz wynikowej mapy

biotopoklimatycznej pozwoliła na wydzielenie pięciu klas bonitacyjnych terenu:

I - tereny bardzo przydatne do wszystkich form rekreacji,

II - tereny przydatne do większości form rekreacji,

III - tereny umiarkowanie przydatne do wybranych form rekreacji,

IV - tereny mało przydatne do rekreacji,

V - tereny nieprzydatne do rekreacji.

Rozmieszczenie tych klas terenu na badanym obszarze ilustruje rycina 13.

Tereny bardzo przydatne do wszystkich form klimatoterapii charakteryzują się

oszczędzającymi warunkami biotermicznymi, niewielkimi zyskami i stratami ciepła z

organizmu oraz małymi fluktuacjami czasowymi składników bilansu cieplnego człowieka. Są

one w małym stopniu narażone na inwersje temperatury powietrza i wy stępowanie mgieł

radiacyjnych, a w powietrzu obserwuje się znaczne ilości lotnych substancji eterycznych

(fitoncydów), które działają bakteriobójczo i łagodząco w schorzeniach górnych dróg

http://rcin.org.pl

I

II

III

IV

V

Rye. 13. Bioklimatyczna ocena terenu na potrzeby rekreacji:I - bardzo przydatne, II - przydatne, III - umiarkowanie przydatne, IV - mało przydatne, V - nieprzydatne

Bioclimatic evaluation for the needs of recreation:I - very favourable, П - favourable, III - mederately favourable, IV - less favourable, V - unfavourable

http://rcin.org.pl

29

oddechowych. Tereny bardzo przydatne obejmują w przeważającej części bory i bory

mieszane porastające równiny sandrowe i wysoczyzny morenowe.

Tereny przydatne do prowadzenia różnych form klimatoterapii odznaczają się dość

dużą - ale zrównoważoną - wymianą ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz

rzadkim występowaniem mgieł radiacyjnych i inwersji temperatury powietrza. Są to obszary

wyniesione ponad dna dolin, o suchym - najczęściej piaszczystym - podłożu.

W grupie tej znalazły się także tereny o hartujących cechach bioklimatu,

charakteryzujących się intensywną wymianą ciepła z otoczeniem oraz znacznymi wahaniami

okresowymi bilansu cieplnego człowieka (toteż przebywanie tam dzieci i osób starszych

winno być ograniczone czasowo). Tereny te w dość dużym stopniu są narażone na

występowanie inwersji temperatury powietrza i mgieł radiacyjnych. Obejmują obszary

położone wokół mis jeziornych.

Tereny umiarkowanie korzystne do rekreacji wyróżniają się zrównoważonym

bilansem cieplnym człowieka przy jednoczesnym, dość dużym prawdopodobieństwie

występowania mgieł radiacyjnych bądź inwersji temperatury powietrza. Z tego też względu

przebywanie tam w godzinach porannych, wieczornych i nocnych może być uciążliwe dla

człowieka. Są to głównie tereny upraw rolniczych na równinach i pagórkowatych

wysoczyznach polodowcowych.

Tereny mało przydatne do rekreacji charakteryzują się niezrównoważoną wymianą

ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem. Oznacza to, że w krótkich przedziałach

czasowych mogą wystąpić znaczne nadwyżki lub straty ciepła. Dodatkowym obciążeniem

organizmu są tutaj częste inwersje temperatury powietrza oraz mgły radiacyjne. Aktywne

formy rekreacji mogą tam być uprawiane jedynie w czasie dnia. Są to przede wszystkim

obszary położone w dnach wilgotnych dolin porośniętych łąkami.

Tereny nieprzydatne do rekreacji odznaczają się dużym obciążeniem termicznym -

wymagającym bardzo sprawnego układu termoregulacyjnego człowieka - przy jednoczesnym

zwiększonym zanieczyszczeniu powietrza. Są to obszary miejskie głównie Białegostoku,

Suwałk, Ełku i Olecka.

W grupie tej znajdują się także tereny charakteryzujące się niezrównoważoną • • • f

wymianą ciepła pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz dużym narażeniem na bardzo

częste pojawianie się inwersji temperatury powietrza i długo utrzymujących się mgieł

radiacyjnych. Są to obszary położone w podmokłych odcinkach den dolinnych.

Ogólnie biorąc można stwierdzić, że na badanym obszarze zdecydowanie dominują

tereny umiarkowanie przydatne do rekreacji (58,3% całego obszaru). Tereny przydatne i

bardzo przydatne stanowią odpowiednio: 5,1% i 14,7%. Mało przydatnych do rekreacji

terenów jest w Polsce północno-wschodniej niewiele - 18,7%, a terenów nieprzydatnych -

jedynie 3,2%.

http://rcin.org.pl

30

6. PODSUMOWANIE

Polska północno-wschodnia ma unikatowe w skali europejskiej, walory krajobrazowe

i zasoby środowiska przyrodniczego. Zaliczają się do nich: urozmaicona rzeźba terenu,

korzystny klimat, zasoby leśne oraz 4 parki narodowe (Białowieski, Biebrzański, Narwiański

i Wigierski,) i 2 parki krajobrazowe (Puszczy Knyszyńskiej i Suwalski). Bogate są także

zasoby wodne (w tym jeziora: Hańcza, Wigry, Sajno, Selmęt, Białe, Rajgrodzkie). Takie

zasoby przyrodnicze umożliwiają rozwój wielu form turystyki i wypoczynku. Funkcje te

mogą być także czynnikiem rozwoju gospodarczego Polski północno-wschodniej.

Jak wykazano (rozdział 3 i 4), badany region, mimo iż zaliczany jest do

najchłodniejszych w kraju (poza górami), spełnia pod względem klimatycznym i

bioklimatycznym, warunki niezbędne do odnowy sił człowieka. Trzeba tu także zauważyć, że

około 80% terenu zaliczyć można do przydatnych lub umiarkowanie przydatnych do rekreacji

(rozdział 5). Pomimo iż warunki aerosanitame są korzystne, pewnym zagrożeniem dla stanu

czystości powietrza mogą być rozproszone systemy grzewcze (w chłodnym okresie roku), a

także rosnący ruch samochodowy, związany z ożywioną współpracą trans graniczną. Także

projektowana budowa trasy transeuropejskiej Via Baltica z Warszawy poprzez Białystok w

kierunku Rygi i Helsinek powinna być prowadzona z dbałością o środowisko przyrodnicze.

Jeśli chodzi o racjonalny sposób zagospodarowania turystycznego tego regionu kraju,

uwzględniający wymagania środowiska przyrodniczego, to godną polecenia jest ekoturystyka,

która stanowi jedną z najbardziej sprzyjających człowiekowi form regeneracji sił fizycznych i

psychicznych. Polega ona „na takim użytkowaniu i zagospodarowaniu środowiska

przyrodniczo-kulturowego, by nie została zakłócona sprawność funkcjonowania przyrody i

nie ulegały degradacji wartości kulturowe odwiedzanych regionów turystycznych”

(Proniewski red. 1997). Wśród form ekoturystyki wymienia się:

- turystykę specjalistyczną wędrowną (lądową i wodną), krajoznawczo-poznawczą,

przygraniczną,

- turystykę stacjonarną, skojarzoną z lecznictwem klimatycznym,

-„zielone szkoły” dla dzieci pochodzących z obszarów ekologicznego zagrożenia,

-„szkoły przetrwania” na obszarach o niewielkim ruchu turystycznym i pozbawionych

infrastruktury handlowo-usługowej.

Ważną formą odnowy sił człowieka jest lecznictwo uzdrowiskowe, które do tej pory

nie odgrywało tu znaczącej roli (Wysocka 1976). Na obszarze objętym badaniami działają

tyko dwa uzdrowiska statutowe: Augustów i Supraśl, o słabo dotychczas rozwiniętej

infrastrukturze. Przy czym lecznictwo prowadzone w tych miejscowościach może stanowić

uzupełnienie ich funkcji rekreacyjnej. Wobec ożywienia współpracy transgranicznej między

Polską i Litwą rysuje się również możliwość współpracy w dziedzinie lecznictwa

uzdrowiskowego miedzy Augustowem i Druskienikami.

Przeprowadzona w pracy analiza warunków klimatycznych i bioklimatycznych, stanu

higienicznego powietrza a także właściwości zdrowotnych lasów Polski północno-

http://rcin.org.pl

31

wschodniej, w pełni potwierdza zasadność zaliczenia tego obszaru do tzw. Zielonych Płuc

Polski.

Literatura

Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego, IGiPZ PAN 1994, Agencja Rekl.-Wyd. A. Grzegorczyk.

Atlas województwa białostockiego, 1968, Wyd. Geolog., Warszawa.

Błażejczyk K., 1981, Wstępne uwagi o klimacie i bioklimacie zbiorowisk leśnych w Augustowie, (w:) Problemy bioklimatologii uzdrowiskowej, cz. IV. Dok. Geogr., 2, 13-36.

- 1982, Warunki bioklimatyczne planowanej dzielnicy uzdrowiskowej w Augustowie, Probl. Uzdrów. 1/6,17-45.

- 1990, Podstawy wydzielenia biotopoklimatów w skali szczegółowej, Conf. Papers IGiPZ PAN, 4, 166-174.

- 1991, Heat balance of the human body in different weather conditions in North-East Poland (the problem of thermal stress), Grana, 30, 1, 277-280.

- 1992, Bioklimatyczna analiza warunków pogodowych w Polsce, Zeszyty IGiPZ PAN, 8.

- 1993, Wymiana ciepła między człowiekiem a otoczeniem w różnych warunkach środowiska geograficznego, Prace Geogr. 159.

- 1998, Application of GIS and the human heat balance in bioclimatic mapping (the case of North-EasternPoland), maszynopis.

Błażejczyk K., Grzybowski J., 1993, Climatic significance of small aquatic surfaces and characteristic of the local climate of Suwałki Landscape park (North-Eastern Poland), Ekol.Pol., 41, 1-2, 105-121.

Błażejczyk K., Grzybowski J., 1994, Znaczenie klimatotwórcze małych powierzchni wodnych oraz charakterystyka topoklimatów w krajobrazie pojeziernym Suwalskiego Parku Krajobrazowego, Zesz.Nauk. Komitetu "Człowiek i Środowisko", 7, 103-118.

Błażejczyk K., Grzybowski J., 1995, Charakterystyka topoklimatu krajobrazu pojeziernego na przykładzie Suwalskiego Parku Krajobrazowego, (w:) Problemy ekologii krajobrazu pojeziernego Polski północno- wschodniej, Ecological problems of the lakeland landscape in North-Eastern Poland, E.Dąbrowska-Prot, J.Łuczak (red.), Zesz. Nauk. Komitetu „Człowiek i Środowisko”, 12, 49-65.

Błażejczyk K., Kozłowska-Szczęsna T., Krawczyk B., 1995, Warunki bioklimatyczne Supraśla jako podstawa zagospodarowania przestrzennego, Baln. Pol. 37, 3-4, 108-114.

Cybulska-Witkiewicz R., 1995, Ocena stanu zanieczyszczenia powietrza w województwach przygranicznych Polski. Symp. Nauk. Ocena i stan środowiska przyrodniczego Polski i innych krajów, Jachranka 10-13 października 1995, streszczenia referatów, 24-27.

Grzybowski J. 1991, Modelowanie topoklimatów na podstawie analizy wybranych właściwości fizycznych warstwy czynnej, Acta Univ. Vratisl., 1213, Prace Inst. Geogr., seria A, t.5.

Kaczorowska Z., 1958, Klimat województwa białostockiego. Dok. Geogr., 6.

Kondracki J., 1972, Polska północno-wschodnia, PWN, Warszawa.

- 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa.

Kozłowska-Szczęsna T., 1991, Antropoklimat Polski, Zeszyty IGiPZ PAN, 1.

Kozłowska-Szczęsna (red.) 1986, Wyniki badań bioklimatu Polski, część I,. Dok. Geogr., 3.

http://rcin.org.pl

32

- 1991, Wyniki badań bioklimatu Polski, część II,. Dok. Geogr., 1.

Kozłowska-Szczęsna T. Krawczyk K., Błażejczyk K.- 1995, Warunki bioklimatyczne Supraśla, Zeszyty IGiPZ PAN, 33.

Kozłowska-Szczęsna T, Błażejczyk K., Krawczyk B., 1997, Bioklimatologia człowieka, Monografie, 1.

Krawczyk B. 1988, Uciążliwość warunków biotermicznych w Polsce, Probl. Uzdrów. 9/10, 83-94.

- .1993, Typologia i ocena bioklimatu Polski na podstawie bilansu cieplnego ciała człowieka, Prace Geogr 160.

Krzymowska-Kostrowicka A., 1997, Geoekologia turystyki i wypoczynku, PWN, Warszawa.

Kuczmarski M. 1977, Charakterystyka usłonecznienia północnych regionów Polski w okresie 1961-1970, Zesz. Nauk. Akad. Roln. Techn. w Olsztynie, Rolnictwo 21, 127-134.

- 1990, Usłonecznienie Polski i jego przydatność dla helioterapii. Dok. Geogr .,4.

Łobożewicz T. 1979, Warunki rozwoju turystyki i sportu narciarskiego w Polsce w świetle badań śniegowych. Inst. Turystyki, Warszawa.

Malzahn E 1995, Monitoring zanieczyszczeń powietrza w lasach północno-wschodniej Polski w latach 1986- 1993.Symp. Nauk.: Ocena i stan środowiska przyrodniczego Polski i innych krajów, Jachranka 10-13 października 1995, streszczenia referatów, 85-88.

Niedźwiedź T., Limanówka D., 1992, Termiczne pory roku w Polsce. Zesz Nauk UJ, Prace Geogr., 90, 53-69.

Olszewski J.L.,1973, Klimat północno-wschodniej Polski w ujęciu kompleksowym, Prace i Studia IG UW, 11, Klimatologia 6, 135-161.

Pióro S.J. 1973, Klimat województwa białostockiego, Woj. Biuro Geodezji, Białystok.

Proniewski M. (red.), 1997, Uwarunkowania i kierunki rozwoju obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, Białystok.

Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 1997 roku na podstawie badań monitoringowych, 1998, Państw. Insp. Ochr. Środ., Warszawa.

Stopa-Boryczka M. i in., 1986, Atlas współzależności parametrów meteorologicznych i geograficznych w Polsce. IV. Klimat północno-wschodniej Polski, Wyd. UW.

Wysocka E., 1976, Funkcje uzdrowiskowe makroregionu północno-wschodniego w świetle dotychczasowych badań i prognoz, (w:) Problemy turystyki, rekreacji i kształtowania środowiska, Biuletyn Naukowy Ośr. Bad. Nauk., Białystok, 62-72.

Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 1993 roku, 1994, Państw. Insp. Ochr. Środ., Warszawa.

Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 1994 roku, 1995, Państw. Insp. Ochr. Środ., Warszawa.

Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w 1995 roku, 1997, Państw. Insp. Ochr. Środ., Warszawa.

http://rcin.org.pl

33

Climatic and bioclimatic characteristic of North-Eastern Poland

Summary

The paper presents the results dealing with climatic and bioclimatic conditions of North-Eastern Poland.

It is the area with relatively small urbanisation and anthropogenic pressure and it is called „green lungs of

Poland” . The study presented is the complex climatic-and-bioclimatic monograph of this region made with the

use of recent, modem physioclimatological methods.

The paper consists of two main parts. In the first part (chapters: 3 and 4) general climatic and

bioclimatic characteristic of the studied area is presented. It base on multiannual meteorological data observed

on eight local stations and posts (Fig. 1).There were discussed radiative, thermal and anemological

characteristics of climate as well as bioclimatic weather types, thermal sensations and the conditions o f thermal

comfort in man. The attention was also paid on air quality and therapeutic features o f the forests.

The second part (chapter 5) presents local differentiation of climatic and bioclimatic conditions. In this

purpose the area was divided into almost 2600 grids with resolution of 3x3 km. GIS procedures were used for

spatial documentation of various components of geographical environment (relief, type of soil, land use).

Generalised topoclimatic information dealing with spatial variability o f meteorological elements were the base

for reclassification o f initial, environmental maps to achieve digital maps of global solar radiation, air

temperature and wind speed. Digital biotopoclimatic map contains both, the human heat balance parameters

(Table 26), calculated with the use of man-environment heat exchange model (MENEX), as well as air quality

characteristics. On the final, evaluation map (Fig. 13) the areas with various usefulness for the needs of

recreation were distinguished.

Generally speaking climatic and bioclimatic conditions of North-Eastern Poland are very useful for the

needs of recreation. More then 80% of the territory has favourable and very favourable bioclimatic conditions.

Good air quality and small anthropogenic changes in geographical environment are additional values of this area.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

Informacje dla autorów i czytelników

„Zeszyty IGiPZ PAN” ukazują się w standardowym nakładzie 100 egzemplarzy (w tym 10 autorskich).

Sprzedaż publikacji IGiPZ PAN prowadza, księgarnie:- ORWN-BIS, ul.Twarda 51/55, 00-818 Warszawa, tel. 69 78 835, czynna od poniedziałku do piątku w godz. od 10 do 18.

- ORWN, Pałac Kultury i Nauki, Warszawa.

Wymagania techniczne stawiane pracom składanym do druku w serii „Zeszyty IGiPZ PAN”

Tekst i tabele należy przygotować na dyskietce (3,5” Microdisks) w programie WORD 7.0 lub 6.0, podpisy pod ryciny w języku polskim i angielskim powinny być umieszczone w oddzielnym pliku, ryciny (opracowane komputerowo lub na kalce) w postaci czystorysów' gotowych do druku.Do każdej pracy w języku polskim należy dołączyć streszczenie angielskie (1-2 strony) oraz abstrakt ( 3 - 4 zdania) i słowa kluczowe (3 - 4), również w języku angielskim.

http://rcin.org.pl

1996

37. ANNA BEATA ADAMCZYK - Charakterystyka wiatrów silnych i bardzo silnych w Polsce;JAROSŁAW BARANOWSKI - Wielkość zachmurzenia w Warszawie w zależności od cyrkulacji atmosferycznej.

38. HALINA POWĘSKA, TOMASZ KOMORNICKI - Przejścia graniczne: Kostrzyn, Słubice, Świecko, Gubin - podstawowe funkcje i strefa oddziaływania na terenie Polski i Niemiec;JOANNA PAPIS, TOMASZ KOMORNICKI - Miasto Duszniki Zdrój jako gmina przygraniczna.

39. LESZEK KOLENDOWICZ - Burze na obszarze Polski Północno-Zachodniej w świetle częstości występowania różnych typów cyrkulacji atmosfery.

40. ROMAN SZCZĘSNY - Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w okresie restrukturyzacji 1989-1994.

41. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: I.

42. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: II.

1997

43. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: III.

44. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: IV.

45. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: V.

46. PIOTR KORCELLI (red.) - Aglomeracje miejskie w procesie transformacji: VI.

47. PIOTR EBERHARDT - Problematyka narodowościowa Estonii.

48. WŁODZIMIERZ ZGLIŃSKI - Przekształcenia państwowego rolnictwa- skutki społeczne, ekonomiczne i przestrzenne.

49. BOŻENNA GRABIŃSKA - Geografia płazów na tle świata.Regionalizacja zoogeograficzna kręgowców Europy.Powierzchnia jednostki a bogactwo taksonomiczne ssaków.

50. ROMAN SZCZĘSNY - Struktura przestrzenna rolnictwa Polski w 1995 roku.

1998

51. KRZYSZTOF BŁAŻEJCZYK - Promieniowanie słoneczne a gospodarka cieplna organizmu człowieka.

52. ZYGMUNT BABIŃSKI (red.) - „Mongolia 96” - Niektóre zagadnienia badawcze ekspedycji - Raport.

53. ANDRZEJ GAWRYSZEWSKI, PIOTR KORCELLI, EWA NOWOSIELSKA - Funkcje metropolitalne Warszawy.

54. PIOTR EBERHARDT - Problematyka narodowościowa Łotwy.

55. JERZY GRZESZCZAK - Przesunięcie „miasto-wieś” w przemyśle krajów Unii Europejskiej.

56. WŁADYSŁAWA STOLA - Ludność wiejska Polski. Przemiany struktury demograficznej i społeczno- zawodowej.

57. BOŻENNA GRABIŃSKA - Geografia gadów Europy na tle świata.

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

PL - ISSN 0867-6836 ISBN 83-87954-20-9

http://rcin.org.pl