Prof. Dr. Vecihe HATİBOGLU

TÜRK DİLİNDE

İKİLEME

GENİŞLETİLMİŞ İKiNCİ BASKI

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ. ANKARA -1981

TDK TANITMA YAYINLARI D 1 L KONU LA R 1 DİZ 1 S I 18

TÜRK DİL KURUMU YAYINLARI 328

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖN SÖZ 9

ikilemelerin Genel Özellikleri 13

İkilemelerde Ses Benzerliği . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • . . . . . • • . • • 13 lkilemelerdeki Sözcükler Arasında Ünlü Kuralları 14 İkilemelerde Kalıplaşma 15 İkilemelerde Sıra Kalıplaşması 15 İkilemelerde Kalıplaşmanın Sürdürülmesi 16 İkilemelerde Kalıplaşmayı Perçinleyen Etkenler 16

Sözcük Yapısı Bakımından İkileme Türleri 18

Türkçe Sözcüklerden İkileme . . . . • . . • . . . . . . . . . . . • • . • . . . • . . . • 18 Türkçe ve Yabancı Sözcüklerden İkileme 19 Yabancı Sözcüklerden İkileme 19 Sayılardan ikileme 20 Tamlamadan İkileme 20 m-'li ikileme 21

Aralıklı İkilemeler 22

Bağlaçlı İkileme 22 Sorulu İkileme • . . . • • • • • • . . . • • • • . • • . . • • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • • 22 İkileme Etkisiyle Üçleme 23 Ayrı İkileme • . . . . . • . . . • . . • . • • . . . . . . • . • • • • • . . • • • . • • • • • . • . • • 23 Sayı Adlarından Aralıklı ikileme 25 İkileme ve Yineleme • . . • . • • • • • . . • • • • • • . • . • • • • • • , • • • • • • . . • • 25 İkileme ve Bağlaçlı Tamlama • . . . . . . . • . . . . . • • • . . • • • • • • • • . . • . • 26

Sözcük Türü Bakımından İkilemeler 28

Adlardan İkileme 28 Adıllardan İkileme 29 Sıfatlardan İkileme . . • • • . • • . • • • . . . . . . • . • • • . . . . . , • . • • • . • • • • • 30 Belirteçlerden ve Belirteç Görevindeki Sözcüklerden İkileme 31 Ünlemlerden ikileme 32 Bağlaçlardan İkileme 33 Eylemlerden İkileme 33

6 İÇİNDEKİLER

Ya1>1 ve Kuruluş Bakımından İkilemeler Sayfa

35

Ad Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

Yalın Durumdaki İkileme Yansımalardan Kurulan İkileme

35

35 35

Yönelmeli İkileme 37 Çıkmalı İkileme ,38

Kalmalı ikileme 39 Yüklemeli İkileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . 39 Araç Durumundaki İkileme • • . . . . . • . . . . . . • . . . • • • . . . . . . . • • . . • 40 İyelikli İkileme • . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . 40 Ba:zı Yaı;ım Ekleriyle Kurulan İkilemeler 42

Eylem Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler 44

Ulaçlardan Kurulan İkileme • • . . . . . . . • • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . • 44 Ortaçlardan Kurulan İkileme 45 Eylemliklerden Kurulan İkileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • • . . . 46 Eylemden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkileme 47 Çekimli Eylemlerden Kurulan ikileme . . . . . . • . . . . . . . • • . . . . • . . 48 Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İklleme 49 Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme 49

Görev Bakımından İkilemeler 51

ikilemeden Ö:zne 52

İkilemeden Nesne 52 İkilemeden Tümleç • • . . . . . . • • • . . . . . • . . . • . . . . • . . . . . . • . • . . . . . 53 İkilemeden Dü:z Tümleç 53 İkilemeden Dolaylı Tümleç 53 İkilemeden Yüklem 53

Anlam Bakımından İkilemeler 55

Anlamı Pekiştirme 55 Anlamı Güçlendirme 56 Anlamı Abartma 56 Anlamı Çoğaltma 56 Anlatımı Kolaylaştırma 57

Anlam Bakımından İkilemeyi Kuran Sö:zcükler 57

İki Sö:zcüğü de Anlamlı İkileme • . . . • . . . . . • . . . . . . • • . . . . . • . . • 58 Aynı Anlamlı Sô:zcüklerden Kurulan İkileme 58 Anlamları Yakın Sözcüklerden Kurulan İkileme • . . . . • • . . • • • . • • 58.

İÇİNDEKİLER

Anlamları Karşıt Sözcüklerden Kurulan İkileme Bir sözcüğü Anlamlı İkileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . İki Sözcüğü de Yarı Anlamlı İkileme İkilemeyle Resim Çizme

7

Sayfa

59 59 59 60

Tarih Boyunca Türkçede İkileme 61

Orhun Yazıtlarında İkileme '61 Uygurcada İkileme 61

Türkiye Türkçesinde İkileme 62

Şiirde İkileme 62

Düzyazıda İkileme 78 Deyimlerde İkileme 79 Atasözlerinde İkileme 81

İkileme Sözlüğü... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . • . . . . . . 83

ÖN SÖZ

İkileme, anlat ım gücünü artırmak, anlamı pek iştirmek, kav­ram ı zenginleştirmek amacıyle, ayn ı sözcüğün tekrar edilmesi veya anlamları b irbirine yakın yahut karşıt olan ya da sesleri b ir­birini and ıran ik i sözcüğün yan yana kullan ılmasıd ır.

İki leme, Osmanlıcada "atf-ı tefsiri"; Fransızcada "redoub­lement, hend iadyoin"; İngi l izcede "redu plication d ual, hend ia­dyoin"; Almancada "Verdoppelung, Zwillingsformen, Hendia­dyoin" terimleriyle karş ı lanır.'

İkileme, Türkçenin bil inenden çok daha önemli bir özel­l iğid ir. İkileme, ün lü uyumları. ünsüz benzeşmeleri g ib i Türkçe­nin kuralları arasında yer almalıd ır. Türkçe, i kileme konusu ele al ınmadan yapı bak ımından ayd ınlatı lamaz. Türkçede, i kileme o kadar yaygın , örnekleri o kadar çoktur k i, başka d illere bakarak, olayın ayrıca ele alınmasından, i nceden i nceye bütün örnekleriy­le saptanmasından vazgeçilemez. Çünkü ik i leme olayı , ya.pı bakı­mından , Türkçenin temellerine kadar inen b ir özelliktir. Türkçenin yapısı , başlı başına ele alın ınca, ik i leme olayın ın önemi ortaya çıkar. İkileme, Türkçenin zenginliğidir, yaratma gücüdür. Türk düşüncesindeki anlam bolluğunu kavr:ı-m incel iği n i karşıla­mak üzere, sözcük kurar gibi , türlü yön

-lerden birbiriyle ilgi l i iki

sözcük yanyana getirilir ve yen i bir anlat ım yolu yaratıl ır.

İkileme, Türkçenin yüzyıl lar boyunca, evre evre i lgi l i bulun­duğu sanskritçe, Farsça, Arapça, Fransızca g ib i d i llerde az kullan ı lan bir özelli ktir. Bu bak ımdan d i l im izde yabancı d il-

1 İkileme olayı için "ikizleme" veya "söz koşması" gibi terimler kul­lanılmı�sa da, olayın türlü yönleri, özellikle, çekimli değişik eylemlerde de meydana gelişi dikkate alınarak "ikileme" terimi yeğlenmiştir.

10 ÖNSÖZ

!erin etkisi arttıkça ikilemenin kullanılış alanı daralmış ve ikileme daha çok halk dilinde geçerli sayılmıştır.

İkileme olayı, gen�likle, "çoluk çocuk, ana baba, çanak çöm­

lek, ev bark, kapı baca, şaka maka, eğri büğrü, allak bullak" gibi örneklerden ibaret sanılmış, bu dil olayının Türkçedeki yaygın­lığı, önemi çok defa dikkatleri çekmemiş, gücü, değeri küçüm­

senmiştir.

Türkçedeki ikileme olayı daha önceleri, bazı yazarlarca ele alınmış, birkaç örneği de bir ik i sayfalık dizin hal inde yayınlan­mıştır. Bu konuda, ilk olarak 19. yüzyı l ın sonlarında, Kari Foy'un bir incelemesinin yayınlandığını, daha sonra da bu yayını başka­larının izlediğini görüyoruz.2

Kaşgarlı Mahmut, XI. yüzyılda Türkçedeki ikileme ,olayına önemle eğilmiştir: "Bi l inmel idir ki, Oğuzların d i l i inced ir, Türk­lerin, birisi ası l ve kök öbürüsü takıntı olmak üzere çift o larak ku l land ı kları her b i r ismin ve fiilin Oğuz lar takıntı olanını ku l-

2 Kari Foy; Studien zur Osmanischen Syntax, Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba Mittheilungen des Seminars für Orientalische Sprac­

hen (MSOS), c;lt: il, s. 105-136, 1899 Berlin. Saadet Çağatay: Uygurcada Hendiadyoinler, Türk Dili ve Edebiyatı Araş­

.tırmaları, s. 97-145, 1940-1941 İstanbul. A. C. Emre; Türk Dilbilgisi; Yineleme, İkizleme, Katmerleme; s. 541-

548; 1945 İstanbul. Osman Nedim Tuna; Türkçede Tekrarlar, İstanbul Üniversitesi Edebi­

yat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, cilt: 111, s. 429-447, 1948 !stanbul. Hasan Eren; İkiz Kelimelerin Tarihine Dair, Dil ve Tarih-Coğrafya Fa­

kültesi Dergisi, Cilt: Vll, sayı: 2, s. 283-286, 1949 Ankara. H. Marchand; Alliteration, Ablaut und Reim in der Türkischen Zwill­

ingsformen, Oriens Dergisi, cilt: V, s. 60-69, 1952 Leiden. M. A. Ağakay; İkizlemeler Üzerine, Türk Dili, Cilt: I!, sayı 16; s.189-

191, 1953 Ankara. M. A. Ağakay; İkizlemeler Üzerine, Türk Dili , Cilt: il, sayı 17, s. 268-

271, 1953 Ankara. M. A. Ağakay; Türkçede Kelime Koşmaları; Türk Dili Araştırmaları

Yıllığı, s. 97-104, 1954 Ankara.

ÖN SÖZ ll

lanırlar. Halbuki, öbür Türkler, bunu tek olarak söylemezler. söz gelimi: Türkler bir şeyi bir şeye kattıkları zaman -��j ':?::ı 0 J:; kattı kardı derler. Burada kök olan -� kattı' dır.

':?::ı";J kardı kelimesi takıntıdır. Oğuzlar, bir şeyi bir şeyle

karıştırdıkları zaman ':?::ı J:; kardı deyip, asıl olanı bırakırlar.

Yine böyle, Türkler �)·�-1 °J'J\.ıi� edh�ü yawlak derler,

iyi kötü demektir. �)·�-1 edhgü =iyi, 0J'J\L_ yaw/ak =yavuz,

kötü anlamındadır. Bu ikisini birlikte kullanırlar. Tek olarak bi­risini kullanmazlar. Oğuzlar ise bunları tek, yalnız olarak tanır­lar.3

Görülüyor ki Kaşgarlı, kendi lehçesinde kullanılan ikile­me örneklerini yeğliyor, Oğuzcadaki tek Ye doğru sözcük­leri benimsemiyor.

Son yüzyılda Türkçeye verilen büyük önemle ilgili ve oran­tılı olarak, dilimizdeki ikileme olaylarının değeri belirmiş ve ikileme yazı dilinde de etkisini göstermeğe başlamıştır.

İkileme, aslında anlam gücü sağlamak için yaratılan bir psikoloji ve müzik oiayıdır. Türkçede ikileme, şiire, düzyazıya, anlam, aydınlık katan, güzellik, ahenk sağlayan ve arııcak başa­rılı ozanlarca, yazarlarca sezilmiş bir sırdır.

Aslında, yöntemine göre kullanılan uyak (kafiye), önuyak (alliteration), içuyak (seci'), redif, ayak ve nakaratlar, ses ve söz benzerliğine ya da tekrarına dayandıkları için bir çeşit ikileme sayılırlar. Çürikü kafiye, redif gibi edebi sanatlar da ses ve söz benzerliğine ya da tekrarına dayanmaktadır. İkileme de ses ve söz benzerliğine ya da tekrarına dayanır. Aradaki fark kafiye, redif gibi edebi sanatların başka başka satırlarda alt alta sıralan­ması, ikilemede ise benzer seslerin ya da sözcük tekrarlarının yan yana aynı satırlarda kullanılmasıdır. Buna göre, kafiye ve redif gibi edebi sanatlarda sıralanış dikeydir, ikilemedeki sıralanış ise yatay sayılır.

3 Divanü LOgat-it Türk Tercümesi, Besim Atalay, cilt: I, s. 432.

12 ÖNSÖZ

Kafiye, redif gib i edebi sanatlara çok yer veren halk ozan­ları İkilemeyi de çok k uilanırlar. Bu bakımlardan Türkçede halk şiiri katmerli bir güzel l ik kazanır. Nitek im halk ş i irine deyiş özelliği ve güzelliği veren kafiye ve red ifle bir l ikte i ki lemed ir. Hemen hemen her h<.>lk ozanı bol bol ik i leme ku l lanır.

Atasözlerinin, deyimlerin, hafızalarda yer etmesine yard ım eden özell iklerin başında ikileme gelir. Türkçedeki deyimlerin hemen hepsinde ik ileme türlerinden birine rastlanır. Deyimleri, uz:un anlatımlardan çok daha etkili kı lan yapılarındaki iki lemedlr.

İkilemeyi d illerinde az kullanan batı l ı lar da, son yıl larda, bu d il olayının önem ini, toplum üzerindeki etkisini göz önünde tutarak, reklamlarda, propagandasını yapmak isted ikleri sanat­çının özel adında ve soyadında aynı sesin tekrarıyle, ikilemeye benzer b ir özelliğ i yeğlemekted irler.

Öğrenim ve öğret im i kolaylaştı ran, güçlü k ılan yöntemlerin başında tekrarlama gelir. Anlaşılması istenen bir konu, bir söz­cük en az iki kez tekrarlanır; böylece sağlam, güçlü b i r anlat ım veya anlayış e lde ed i lmek isteni r. Aslında, psikolojinin akılda tutma ku ralları arasında en etk i l isi, tekrarlama ve çağrışım yön­temlerid i r.

Türkçedeki iki lemenin varlığı da, insanların öteden beri denedikleri böyle psikoloj ik olaylara ve bir çeşit müzik özelliği­ne dayanı r. Gerçekten de iyi kullanılan i ki lemenin anlatıma kattığı güç, başka yollarla kolayca sağlanamaz.

Dilin en güzel ü rünü, muhakkak ki ş i i rd ir. Ş i i r in en güzeli de, anlam gücü ile ses güzelliğini b i r l ikte yansıtand ır. Ses güzel­l iğinde de, yan yana kullanılan sözcüklerin uygun ve benzer ses­lerinin etkisi büyüktür.

İk ileme olayında, bu ik i etkenin, ses güzel l iğ in in, tekrardan doğan anlam gücünün, b i rl ikte, yan yana kul lanıldığı görülür. Bu bakımlardan i ki leme, ses uygunluğu i le, ezgi ile yoğunlaştırı lm ış b i r anlam gücüdür.

5 mayıs 1981 Prof. Dr. Vecihe Hatiboğlu

İKİLEMELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Türkçedeki ikilemelerin hiç bir dilde görülmeyen zengin örnekleri metinlerle belirtilmeden önce, genel özelliklerinin açıklanması, sonra da dilbilim açısından çok degişik deger­ler gösteren yönlerinin incelenmesi gerekmektedir.

İkilemeyi kuran sözcüklerin genel özelliklerinin ba­şında ses benzerliği daha dogrusu ses uygunluğu, ses gü­zelliği, gelir. Ses benzerliği, anlatım zorunluğu ile birlikte, ikilemeyi kuran en büyük etkendir.

İkilemelerde Ses Benzerliği

İkilemelerin kurulmasında, ses benzerliğinin ses güzel­liğinin önemi ve etkisi büyüktür. İkilemeleri kuran sözcük­lerin çoğunda, önseste veya sonseste ses benzerliği vardır. Kısaca. Türk düşüncesi, ikilemeleri kurarken bir çeşit kafiye arar. Ünşlü uyumları, ünsüz benzeşmeleri gibi, ikilemede de ses benzerliği, ses uygunluğu kuralı vardır. Anlatımı güçlendirmek için, ikileme kurulurken ya aynı sesi veren aynı sözcük tekrar edilir yahut sesleri birbirine yakın o­

lan, birbirini andıran sözcükler yan yana kullanılır.

A. Önseste Benzerlik

Önseste benzerlik, ikilemeyi kuran sözcüklerin ba­şındaki ünsüzlerin benzeşmesiyle sağlanır : "cümbür ce­maat, çul çaput, çerden çöpten, çekip çevirmek, bağ bahçe, bet beniz, kış kıyamet, döl döş, düğün dernek, kız kızan, kol kanal, kör kütük, sağ salim, selam sabah, soy sop,

VECİHE HATİBOÖLU

sürü sepet, kul kurban, yarım yamalak, yalan yanlış, yam­ru yumru, zar zor, -saçma sapan, toz toprak" vb.

B. Sonseste Benzerlik

Sonsesteki ünsüz ya da ünlülerin ses bakımından ben­zerliği bir çeşit kafiye sayılır : "kırık dökük, yırtık pırtık, eciş bücüş, az buz, tuz buz, süklüm püklüm, selam kelam, haşır neşir, hesap kitap, yaza boza. dur otur, durmuş otur-, muş, giyim kuşam, dirlik düzenlik, aç biilaç, halim selim akça pakça, ayrı gayrı" vb.

İkilemelerde sonses benzerliği, genellikle sonek ben­zerliği ile de sağlanır: "kırık dökük, gelen giden, arama ta­rama, yorgun argın, durmuş oturinuş, sarmaş dolaş, sıkış' tıkış,' değiş tokuş, allak bullak, dirlik düzenlik, belli başb, evli barklı, irili ufak�ı, küçüklü büyüklü, anlı şanlı, tatsız tuzsuz, anasız babasız" vb.

İkilemel�rdeki Sözcükler Arasında Ünlü Kuralları

Ayrı sözcüklerden kurulan ikilemelerin çoğunda, ö­zellikle yansımalarda, birinci sözcüğün ilk hecesinde "a" sesi varsa, ikinci sözcüğün ilk hecesinde "u" sesi bulu­nur: "çarpık çurpuk, şartlı şurtlu, takas tukas, tak tuk, çat çut, fart furt, cart curt, zart zurt, katır kutur, abur cu­bur, çatır çutur, şakır şukur, takır tukur, hatır hutur, haşır huşur, gacır gucur, şapır şupur, allak bullak" gibi. Bu ku­ral ince sıralı ünlülerde de yürütülür : "eski püskü, eğri büğrü, ters türs4, tek tük, kem küm, efil üfül" vb-'

İkilemeyi kurarı ayrı sözcüklerden birincisinin ilk hecesinde, özellikle kalın, düz, dar ünlü varsa bütün he-

4 "ters tiirs" ikilemesinin, bir başka kurala göre meydana gelmiş "ters pers" biçimi de vardır (bkz. s. 18, mad. Ç).

İKJLEME 15

celerde ve öteki sözcükte de kalın,düz, dar ünlü bulunur : "Sıkı fıkı, kıvır zıvır, ıvır zıvır, mlnn kırın, pllı pırtı" gibi.

İkilemelerde Kalıplaşma

İkilemeler, uzun yüzyıllar birlikte kullanılan birkaç bakımdan kalıplaşmış sözcüklerdir. Kalıplaşma, o ka­dar kesindir ki, ikilemelerde kullanılan bazı sözcüklerin sırası değiştirilemez, bazıları da tek başlarına yaşaya­mazlar, kullanılamazlar.

Genel olarak, Türkçede, hemen hemen her tür söz­cük, belli bir kavram için, yan yana ya da bir iki sözcük aralıkla sıralanarak ikileme kurulabilir. Fakat çok defa ikileme, yan yana sıralanmış kalıplaşmış iki sözcükle ku­rulur. İkilemeyi kuran sözcükler arasmdaki kalıplaşma, kenetlenme o kadar kesindir ki, sözcüklerden biri ya da ikisi tek başına kullanılamaz, yaşayamaz. "Tek tük'', "eski püskü", "çoluk çocuk", "eğri büğrü", "yamru yumru'', "yırtık pırtık" gibi ikilemelerde "tük, püskü, çoluk, büğ­rü, yamru, pırtık" sözcükleri, zorlanmadan, tek başına kullanılamaz. Bunların arasında, birlikte kullanılmaları­nı gerektiren görünmez bir bağ, bir zorunluk vardır ; bu bir kalıplaşmadır. Bunlardan başka, her iki sözcüğü de tek başına kullanılmayan ikilemeler de vardır:. "didik di­dik, buram buram, tıklım tıklım, allak bullak, karman çorman, mırın kırın, zırıl zırıl, gürül gürül, fokur fokur, ti­ril tiril" vb.

İkilemelerde Sıra Kahplaşması

İkilemeyi kuran iki sözcük arasında sıra bakımından da kesin bir kalıplaşma vardır. Önce kullanılan sözcük sonra, sonra kullanılan sözcük önce kullanılamaz; kulla­nılırsa kalıplaşma bozulur, dolayısıyle ikileme de ortadan

16 VECİHE HATİBOGLU

kalkar. "Karı koca, eninde sortunda, kış kıyamet, kol ka­nat, kör kütük, kıt kanaat" gibi ikilemelerin arasındaki kalıplaşma o kadar kesindir ki, birinci sözcük, ikinci söz­cük olarak kullanılamaz. Böylece ikilemelerdeki sözcük­lerin sırası, kalıplaşma ile kendiliğinden saptanmıştır. Çok az ikileme bu kuralın dışında kalır : "büyüklü küçüklü veya küçüklü büyüklü", "döşeli dayalı veya dayalı döşeli" gibi5•

İkilemelerde Kalıplaşmanın Sürdürülmesi

İkilemelerin önemli bir bölüğü kalıplaşmıştır, bir bö­lüğü de kalıplaşma yolundadır. Bunların önce kullanılan sözcükleri sona alınabilir ama, zorlama derhal kendini gösterir : "özene bezene" yerine "bezene özene", "yalvar yakar" yerine "yakar yalvar", "sıkış tıkış" yerine "tıkış sıkış'', "delik deşik" yerine "deşik delik'', belki denebilir ama Türkçenin gidişine, sözdizimine uygun düşmez.

İkilemede Kalıplaşmayı Perçinleyen Etkenler

İkilemeyi kalıplaşmaya zorlayan, perçinleyen belli başlı birkaç etken vardır. Bir ikilemede birkaç etkenin birlikte bulunduğu da görülebilir.

A. İkilemede Az Heceli Sözcüğün :önce Gelişi

İkilemeyi kalıplaştıran, perçinleyen etkenlerin başın­da, tek heceli ya da az heceli sözcüğün, çok heceli sözcük­ten önce gelmesidir. Çok heceli bir sözcüğün öne alınma­sıyla ikileme kurulamaz: "çul çaput, don gömlek, kör to-

5 Bu tür örneklere dikkat edilecek olursa her iki sözcüğün de aynı özelliği taşıdığı görülür. Bunlardan biri tek heceli olsaydı yahut ünlü ile başlamış bulunsaydı , ikileme sırası bozulamayacak kadar k.alıplaşnuş o­

lacaktı.

İKİLEME 17

pal, din iman, çekip çevirmek, kul köle, kul kurban, kol ka­nat, kış kıyamet, dirlik düzenlik, bağ bahçe, kör kütük, da! budak, bıkmak usanmak" vb.

B. Ikilemede Ünlü ile Başlayan Sözcüğün Önce. Gelişi

İkilemede, genellikle ünlüyle başlayan sözcük, ünsüz­le başlayan sözcükten önce kullanılır : "ara sıra, az buz, açık saçık, el ayak, el pençe, eksik fazla, eninde sonunda, ekip biçmek, it k6pek, o gün bu giin, akça pakça, er geç, içeri dışarı" vb.

İkilemelerde, özellikle ünlüyle başlayan sözcüklerin çoğunda geniş, kalın, düz ünlünün başta bulunduğu gö­rülür : "az buz, ara sıra, açık saçık, ana baba, anası danası, ar namus, aslı faslı, aslı astarı, ayan beyan, aç biilaç" vb.

C. İkilemede Türkçe Sözcüklerin Önce Gelişi

İkilemelerde genellikle önce Türkçe, sonra yabancı sözcükler kullanılır : "kul kurban, kış kıyamet, eksik fazla, güçlü kuvvetli, akça pakça, aç biilaç" vb. Yukarıda açık­lanan B . ve C. kurallarına göre iki etken arasında kala­rak "akıllı uslu" veya "uslu akıllı" biçimlerinde iki türlü kullanılabilen ikileme de vardır. "Gönül hatır" veya "ha­tır gönül" ikileme biçimleri de aynı nedenlerin etkisiyle iki türlü kullanılmaktadır.

Bazı ikilemelerde de önceki olaydan sonraki olaya doğru bir sıralanış görülür : "alım satım, alışveriş ' (alış+ veriş)" gibi.

18 VECİHE HATİBOÖLU

Ç. İkilemede "b-" veya "p-" ile Başlayan Sözcüklerin Sonra Gelişi

İkilemelerin bazılarında "b-" veya "p-" ile başlayan sözcüklerin ikinci sözcük olarak kullanıldığı görülür : "eğri büğrü, orda hurda, ondan bundan, oram buram, eski püskü, yırtık pırtık, bölük pörçük, süs püs, süklüm püklüm, ters pers" vb. Özellikle "p-" sesinin ikilemenin, hatta pekkş­tirmenin kuruluşunda etkili olduğu görülüyor : "pıll pırtı" gibi ikilemedeki sözcüklerin önsesinde bulunan "p-" sesi, "eski püskü, yırtık pırtık, ters pers, bölük pörçük, süs püs, süklüm püklüm, ekli püklü" gib ikilemelerde de yalnız ba­şına kullanılmayan püskü, pırtık, pers, pörçük, püs, pük­lüm, püklü gibi sözcüklerin önsesine getirilmektedir. Tek sözcük pekiştirmelerinde, özellikle, ünlü ile başlayan sözcüklerin pekiştirilmesinde, yine "p" sesi kullanıldığı da dikkate alınmalıdır : "ap-ayrı, up- uzun, ip-ince" gibi.

Sözcük Yapısı Baklmından İkileme Türleri

Türkçede anlamı açıklamak, kavramı pekiştirmek i­çin hemen hemen her tür sözcükten ikileme kurulabilir6• Bunların .önemli bir bölüğü kalıplaşmıştır, bir bölüğü de kalıplaşma yolundadır (bkz. İkilemelerde Kalıplaşma, s. 15.)

İkilemeyi kuran sözcüklerin her ikisi de Türkçe ola­bilir, yahut'biri Türkçe, biri yabancı ya da her ikisi de ya­bancı olur.

A. Türkçe Sözcüklerden İkileme

Türkçe sözcüklerden kurulan ikilemelerin önemli bir bölüğü yansımalardır. Yansımalar doğanın verdiği sesi

6 Aynı kökten değişik biçimde--kurulan iki sözcüğün yan yana kul­lanılması kavramda ayrıca bir güç, bir pekiştirme sağlamadığından ikile­me sayılmaz; bunlara kökteşleme denir. "Örtü örtmek, ütü ütülemek, yazı yazmak, yemek yemek" ve benzerleri ikileme değil, kökteşlemedir.

İKİLEME 19

yansıtmaya çalışan sözcüklerdir. Su sesını andıran çeşitli yansımalar olduğu gibi, tahta, taş ya da yağmur ve benzeri tabiat olaylarını ve seslerini yansıtmaya çalışan sözcükleri­miz ç�ktur ve çok defa da ikileme biçiminde kullanılırlar: "şakır şakır sular akıyor", "şıkır şıkır oynuyor", "tak tak kapı çalındı", "yağmur yağar çisi/ çisi!", "kedi mırı mırıl uyuyor" vb.

Yine yansımaya benzer pek çok sözcüğün, Türkçede ancak i�ileme biçiminde kullanıldığını görmekteyiz. Bun­ların, doğa seslerini yansıtma olayı ile ilgileri varsa da bu ilgi kolayca sezilemez: "mı;ın kırın etmek", "vıcık vıcık yemek", "kımıl kımıl böcekler" vb.

Türkçe sözcüklerden kurulan ikilemelerin bir bölüğü de kullanılmakta olan bir Türkçe sözcükle, eskiden kulla­nılmış olduğu sanılan bir başka Türkçe sözcükten kuru­lur. Bu tür Türkçe sözcükler, genellikle, ikilemelerde ikin­ci sözcük olarak kullanılır : "yorgun argın çalışıyorum", "yarım yamalak bir iş'', "eğri büğrü bir yol", "soyu sopu belli" vb.

B. Türkçe ve Yabancı Sözcüklerden İkileme

Bir başka tür ikileme de bir Türkçe sözcükle, aynı ya da yakın anlamdaki bir yabancı sözcükten kurulur. Bu tür ikilemelerde Türkçe sözcük önce kullanılır: "güçlü kuvvetli bir adam", "kılığı kıyafeti yerinde bir kadın", "aç biilaç gezmek", "yüz surat gerek" vb. (bkz. s. 17, mad. C).

C. Yabancı Sözcüklerden İkileme

İkilemelerin bir bölüğü de, Osmanlıca döneminde, yalnız yabancı sözcüklerden kurulmuştur : "rica minnet etmek"' "hal hatır sormak"' "ayan beyan olmak"' "ecir

20 VECİHE HATİBOÖLU

sabır vermek", "hayır hasenat sahibi", "haraç mezat sat­mak"; "hak hukuk aramak", "hısım akraba saymak", "şan şöhret sahibi olmak", "şen şatır görünmek", "zarar ziyan etmek" vb.

Sayılardan İkileme

Sayı bildiren sözcüklerin bazıları, küçük sayıdan bü­yük sayıya doğru sıralanarak ikileme kurarlar : "bir iki el­bise", "üç beş kuruş'', "sekiz on kişi" vb. Bunların bir bö­lüğü de aynı sayı adından kurulur : "bir bir anlatmak", "üçer üçer yerleştirmek", "on on dağıtmak" vb.

Tamlamadan İkileme

Aynı sözcükten kurulu belirtisiz tamlama biçiminde­ki ikilemeler, anlamı en son sınırına kadar pekiştirerek ar­tırırlar, güçlendirirler : "büyükler büyüğü Atatürk", "kah­ramanlar kahramanı Fatih", "arslanlar arslanı Ali," "gü­zeller güzeli bir kız", "Hey gidinin efesi, efesi, efelerin efe­"tövbeler tövbesi" vb.

Zaman bildiren sözcüklerden kurulan ikilemeli belir­tisiz tamlamalar da anlamı pekiştirirler : "Yıllar yılı bir­likte oturduğu evden çıkmıştı", "Seneler senesi bu günü bekledi'", "şaatlar saati" vb.

Bu tür ikilemelerin bir bölümü de belirtili tamlama biçiminde kurularak, özellikle kötülemede kullanılır : "ap­talın aptalı bir kadın", "sersemin sersemi bir çocuk", "kö­tünün kötüsü bir adam", "beterin beteri biri ş" vb.

Bir de "ne" sözünden belirtili tamlama biçiminde ku­rulan ikileme vardır : "neyin nesi" veya "nenin nesi"

"oğul" sözcüğü ile de belirtisiz tamlama biçiminde ikileme kurulur. Bu tür tamlamalarda da anlam kuvvet-

İKİLEME 21

lendidirilir, pekiştirilir : "hayvan oğlu hayvan, it oğlu it, köpek oğlu köpek, eşek' oğlu eşek" vb.

"üst" sözcüğü ile başka sözcüklerden iki türlü ikileme kurulabilir : "sigara üstüne sigara, kavga üstüne kavga, ü­züntü üstüne üzüntü" veya "sigara sigara üstüne, kavga kav­ga üstüne, üzüntü üzüntü üstüne, kazak kazak üstüne" vb. Bazen de "üst" sözcüğü, tamlama k urmadan da ikileme biçiminde kullanılır : "Üst üste sigara içiyor; Çocuklar üst üste düştüler, Bu yıl üst üste üzüntüye uğradılar,, gibi.

m-' li İkileme

Türkiye Türkçesinin bir özelliği de, m-'li ikileme ku­rabilmesidir. Türkiye Türkçesinde aslında Türkçe olan sözcükler "m-" sesiyle başlamaz. Buna göre Türkçede, "m-" i le başlayan bir sözcük bulunmadığından, ikileme­de sözcükler arasında herhangi bir karışma söz konusu olamaz. Türkçenin bu özelliği bir yaratma gücüdür. "m.....:" ile başlamayan her türlü Türkçe ya da yabancı sözcüğün bir ikilemesi "m-" sesiyle kurulabilir ; bunun için ünlüyle başlayan sözcüğün başına ya da ünsüzle başlayan sözcü� ğün başındaki ünsüz kaldırılarak yerine "m-" sesi getiri­lir, geriye kalan kısım olduğu gibi tekrarlanır: "örtü mör­tü bulmak" "elim melim yandı" "şaka maka derken sahi oldu'', "sandalye manda/ye istemez", "çocuk mocuk gel­mesin", "para mara lazım'' , "ekmek mekmek yok mu?'', "kız mız bulsun'', "defter mefter, kalem malem alacak" "perde merde yıkanacak" vb7

Bu tür ikilemelerde de anlamda, bir pekiştirme, güç­lendirme görülür. Bu güçlendirme, bu pekiştirme, fazla sözcük kullanmadan "ve saire, benzer, ilgili şeyler" kavra­mını verir.

7 Çok az sayıda bazı ikilemelerin m'den başka ünsüzlerle başlatıldığı da görülür: "kambur zumbıır, bakkal çakkal, sıkı fıkı" gibi.

22 VECİHE HATiBOGLU

ARALIKLI İKİLEMELER

Aralıklı ikilemelerin bazıları kalıplaşmış, bazıları ka-' lıplaşmamıştır. Aralıklı ikilemeler en az üç sözcükten, (ara­da "mi" eki gibi ayrı yazılan ek de olabilir), en çok da birkaç sözcük arayla kurulabilir. Bunların hepsinde amaç, anlamı pekiştiqnek, güçlendirmektir.

Bağlaçlı İkileme

Anlamı pekiştirmek için "ve" bağlacıyle aynı sözcük­ten ikileme kurulabiJirı : "yıllarca ve yıllarca beklemesi ge­rekti'', "günlerce ve günlerce durdu kimse almadı", "yal­nız ve yalnızs'', "ancak ve ancak" gibi.

Bağlaçlı ikilemenin bir türü de "de" bağlacıyla kuru­lur : "bebek de bebek diye tutturdu'', "şeker de şeker iste­rim diye ağlıyordu", "ev de ev diye ısrar etti" vb. Bu tür ikilemelerin bazıları da eylemlerden kurulabilir : "Sanatçı coştu da coştu", "Çocuk ağladı da ağladı", "Kadın güldü de güldü'', "Kızcağız isterim de isterim diye tutturdu" vb.

Sorulu İkileme

Anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirmek 1çın aynı söz­cüğün arasına "mi" ya da ünlü uyumuna göre değişimleri getirilerek, ikileme kurulmaktadır : "ev mi ev", "iş mi. iş (ev'in ya da iş'in iyi olmadığı pekiştirilerek anlatılmak is-

8 Aynı sözcükten kurulmayan bağlaçlı yabancı anlatımlar ikileme sayılmaz: «Sıdk-u selamet, ilm-ü irfan, din-ü iman, sulh-u sal.ah, _servet-ü samap. izzet-Ü ikbal, seyr-ü sefer» gibi.

İKİLEME 23

tenir). Aynı kuruluş, sorulu-cevaplı olarak eylemlerde de kullanılır : "gider mi gider, yapar mı yapar, olur mu olur, ölür mü ölür, oldu mu oldu" vb.

Aynı ikileme biçimi belirteç ve sıfatlarla kurulduğun­da, kavramda, "çok" sözcüğünün yerini tutar : "hiç mi hiç düşünct yok,fakir mi fakir (çok fakir), zengin mi zengin, uslu mu uslu, güzel mi güzel, temiz mi temiz, aptal mı aptal" vb.

Sorulu ikilemelerin bazıları da "ne" i le kurulabilir : "ne adam ne adam", "ne ev ne ev", "ne çocuk ne çocuk" vb. Eylemlerden de sorulu ikileme yapılabilir : "ne oldu ne oldu?" gibi.

Sorulu ikilemenin çoğul biçimi bağlaçlı olarak da kul­lanılır : "neler de neler" gibi.

İkileme Etkisiyle Üçleme

İkileme olayı Türkçede o kadar yaygın, o kadar etkili olmuştur ki bu yolla üçlemeye de gidilmiştir.

Aynı kökten veya gövdeden kurulan bir ikilemeyle aynı kökün veya gövdenin eylem biçiminin, birlikte kulla­nılmasına üçleme denebilir : "sürüm sürüm sürünmek, inim inim inlemek, ezim ezim ezilmek, didik didik didiklemek kıpır kıpır kıpırdamak, çın çın çınlamak, çafır çatır çatır­dam(lk, zıp zıp zıplamak, parıl parıl panldamak, fosur fosur fosurdatmak, zonk zonk zonklamak, kurum kurum kurul­mak" vb.

Ayrı İkileme

İkilemenin etkisi Türkçede o kadar yaygındır ki, ara­ya başka sözcükler de girse ikileme sürdürülür ve anlamı kuvvetlendirmek, pekiştirm.;:k için, aradaki sözlerden de

24 VECİHE HATİBOGLU

yardım görerek ikilemeye devam edilir. Yalnız bu tür iki­lemeler kalıplaşmamış sayılır.

Namık Kemal'de ayrı ikilemenin güzel örneklerine rastlanır:

Arş ileri arş; bizimdir felah Arş yiğitler vatan imdadına!

Aç vatan göğsünü ilahına aç Şühedanı çıkar da ortaya saç

Günümüz şiirlerinde, anlatım gucunun önemli özel­liklerinin başında, ikileme, ayrı ikileme ve tekrarlar gel­mektedir.

Bir mutluluk coşkusuna katılmış akar her şey \

Toprak sel, ışık sel, güneş sel, ay sel Sel orman ve deniz; sel. sel. sel ...

(Tahsin Saraç ; Güneş Kavgası, s. 24).

Divan ve halk şiirinde, türkülerde yığınlarca ayrı ikilemeye rastlanır. Hatta bunlar bütün dizeler boyunca sürüp gider.

Fuzuli' de ayrı ikileme :

Beni candan usandırdı cefadan yar usanmaz mı Felekler yandı ahımdan muradım şem'i yanmaz mı

Bir türküden :

"Seni bilir bizim sokak taşları Beni bilir sizin köşe başları" gibi.

İKİLEME 25.

Deyimlerde ayrı ikileme çok kullanılır : "gel zaman git zaman; ne in var ne cin var; gün ola harman ola; dilim seni dilim dilim edeyim" vb.

Sayı Adlarından Aralıklı İkileme

Sayı adlarından da aralıklı ikileme kurulabilir: "üç aşağı beş yukarı", "beş aşağı beş yukarı", "bir deri bir ke­mik'', "bir ferahladı bir ferahladı", "yedi iklim dört bucak'', gibi . (bkz. Sayılardan ikileme, s. 20).

İkileme ve Yineleme

İkileme, anlamı güçlendirmek, pekiştirmek için, çağ­rışıma dayanan psikolojik olayın dilimizdeki görüntüsü­dür. Anlamı güçlendirmek, pekiştirmek, kavramı genişlet­mek, zenginleştirmek amacıyle her yerde, her türlü tek­rara ya da yineleme sanatına (Osm. tekrir ; Fr. repetition) baş vurulur. Örneğin "Bu kadronun en sevimli, sevimli ol­duğu kadar da en_ korkunç adamı odur" tümcesinde de, anlamı güçlendirmek, pekiştirmek için türlü tekrarlarla. bir ç,eşit ikileme kurulmuştur9• Namık Kemal'in şiirlerin­de, anlamı güçlendirmek, pekiştirmek için bu tür yinele­melere başvurulmuştur ki, bunlar ,da bir çeşit ikileme sa­yılır10 :

Gül değil arkasında kanlı kefen Sen misin, sen misin garib vatan

9 "Yineleme" terımıne karşılık bazı kaynaklarda "geneleme" de kı.llanılmıştır. Bazı' yazarlara göre de yineleme konuşmanın, yazınm, telifin kusuru sayılmıştır-,...Anlamı zayıflatıcı bu tür yinele_meler konumuz dışındadır.

10 Bilmecelerde, çocuk oyunlarında, genellikle halk ürünü oldukları için. tekrarlara bu arada ikilemelere çok rastlanır, bir iki bilmece örneği :

26 VECİHE HATİBOGLU

Sen oldun cevrine ey dil-şiken mahzun ben mahzun Felek gülsün sevinsin şimdi sen mahzun ben mahzun Ölürsem görmeden �nillette ümmid ettiğim feyzi Yazılsın seng-i kabrimde vatan mahzun ben mahzun

Genç kuşak şairlerinde de ikilemeye benzer, etkili biçimde kullanılmış yinelemelere rastlanır:

Bir gün herkes ölecektir ölecektir Tanrı kalacaktır. Ocak yanacaktır.

Her kapıda söyleniyor rüzgar Kar kar

(Gülten Akın ; Kırmızı Karanfil, s. 23, 25; 1971 Ts­tanbul).

İkileme ve Bağlaçh Tamlama

İkilemelerin, görünürde, bağlaçlı, tamlamalara benzer yönleri vardır ama, asla bağlaçlı tamlamalar ile bir tutu-

Biz biz idik, biz idik Otuz iki kız idik Ezildik büzüldük İki duvara dizildik (dişler)

Fini fini fincan, içi dolu mercan (Nar).

"Uzun uzun ak sakallı babalar Gelir gider duramaz Gece gündüz çabalar (dalgalar).

(Şükrü - I;lçin; Türk Bilmeceleri, Istanbul 1970)

Çocuk oyunlarının başlıca özelliği, bol bol tekrarlara, ikilemelere yer verilmesidir: "Uçlu uçtu kuş uçtu", "Üşüdüm üşüdüm a benim canım, üşüdüm, kürkünü giy, kürkünü giy a beııiın camın kürkünü giy" vb.

İKİLEME 27

lamaz. Anlam bakımından, bağlaçlı tamlama belirlidir, sınırlıdır, ikileme ise geniş sınırlı, esnek anlam verir. Şöy­leki, Türkçede "ağzı burnu yerinde bir kız", denildiği za­man, "ağzı burnu, gözü kaşı hatta saçı başı düzgün bir kız" tablosu çizilmiş olur. Aynı sözcükler bağlaçlı tamlama bi­çiminde kullanılır da "ağzı ve burnu yerinde bir kız" de­nilirse, anlam bakımından durum hemen değişir. Böyle bir tümceden yalnız "ağzı ve burnu düzgünce bir kız" anlatı­mı elde edilir ki, bildirilmek istenen kavramın, anlamın sı­nırları belli olmuş ve çok daralmıştır.

Durum, bu tür ölçülerle incelenirse ikilemelerin özel­liği daha açık olarak ortaya çıkar. Bu durumu birkaç yön­den inceleyebiliriz :

A) Kimi sözcüklerden kurulan ikilemelerden bağlaçlı tamlama, yapılamaz : "açık açık, baka baka, adlı adınca, ağız ağıza, baş başa" vb. Bu tür ikilemeleri "ve" bağlacı ile kullanma olanağı yoktur. (bkz-Bağlaçlı ikileme s. 22)

B) Ayrı sözcüklerden kurulan ikilemelerin çoğu da "ve" bağlacı ile kullanılamaz ; kullanılırsa anlam derhal değişir: "belli başlı" yerine "belli ve başlı", "katır kutur" yerine "katır ve kutur", "saçma sapan" yerine "saçma ve sapan" denilemez, denilirse bambaşka anlamlar ortaya çıkar.

C) Ayrı sözcüklerden kurulmuş bazı ikilemelerin "ve" ile bağlaçlı tamlama biçimine girebileceği sanılır; "Aç susuz kalmış" yerine "aç ve susuz kalmış" denebilir, ancak Türkçede bu iki tümce arasındaki anlam inceliğini, ayrıntısını, ölçüsünü de belirtmek gerekir. "Aç susuz kal­mış" tümcesinde daha başka "perişanlıklar" da belirtil­mek istenir. "Aç ve susuz kalmış" tümcesinde ise yalnız "açlık ve susuzluk" çektiği anlatılmıştır. Kısaca birinci tümcede, anlam güçlüdür, geniş sınırlıdır, sonsuzluğa git-

28 VECİHE HATİBOÔLU

mektedir ; ikinci tümcede, yani "ve" bağlacı ile kurulan anlatımda, sözci.iklerin anlamı içinde kalan sınırlı bir kav­ram belirtilmiştir . Bunun gibi "Tasını tarağını topladı, git,ti" tümcesinden "bütün eşyalarını topladı, gitti" anla­mı çıkar ; hatta bu tür anlatımlarda, araya "ve" girerse ikileme dolayısıyle deyim bozulduğu için, tümce de olduk­ça sarsılmıştır, bir bakıma bu tümce anlamsız da sayılır. Bu bakımlardan- "ve" bağlacı, çok defa ikilemeleri, kesin­likle bağlaçlı tamlamalardan ayıran anlam gücünü veya anlamsızlığı be.lirten iyi bir kontrol anahtarı görevini ya­pabilir. Örneğin "çift çubuk sahibi" yerine "çift ve çubuk sahibi'', "çekip gitmek" yerine "çekip ve gitmek'', "satıp savmak" yerine "satıp ve savmak", "atıp tutmak" yerine "atıp ve tutmak" denilemez ; denilirse Türkçenin kullanı­lışı bakımından anlatım doğru sayılmaz. Öyle ikilemeler vardır ki bağlaçlı tamlama biçiminde kullanıldığı zaman gerçekle de bağdaşamaz. "Sazı sözü ye�inde bir adam" örneğinin, "Sazı ve sözü yerinde bir adam" olarak kulla­nılması olanağı yoktur, belki de adam saz çalinamaktadıt. "Saz" ve "söz" sözcükleri, kalıplaşma gereğince, bu biçim­de kullanılmaktadır.

Sözcük Türü Bakımından İkilemeler

Türkçedeki sekiz sözcük türünün (kelime sınıfını�) hemen hepsinden ikileme yapılabilir.

Adlardan İkileme

Türkçede adların hemen her çeşidinden ikileme kurl!-­labilir.

İKİLEME 29

A. Özel Adlardan İkileme

Özel adlardan, seslenmeler dışında (hitap dışında) çok az ikileme kullanılır : "Çin'den Maçin'den, Hanya'yı Konya'yı ; Ali Veli, Hasan Hüseyin, Ahmet Mehmet" gibi.

Seslenmelerde de anlam pekiştirilmek istenir, hitapta ısrar edilir. Bu bakımdan hitaplar veya seslenmelerdeki tekrarlar bir çeşit ikileme sayılır : "Ali! Ali! buraya bak", "Murat! Murat! diye bağırdı", "Kubilay! Kubilay! ses­leriyle ortalık çınladı" vb.

B. Cins Adlarından İkileme

Cins adından pek çok ikileme kurulur : "öbek öbek çiçekler, demet demet güller, sıra sıra serviler, dizi dizi bon­cuklar, salkım sallam üzümler, kapı kapı, sokak sokak dolaşmak, ev ev aramak, yıldan yıla yaşlanmak, elden ele gezmek, başa baş gelmek, dere tepe,' dağ taş dolaşmak" vb. Cins bildiren, adların, birleşik sözcük olarak kullanı­lanlarından bazıları da ikilemelerden kurulmuştur11•

Adıllardan İkileme

Adıllardan kurulan ikilemeler az kullanılır : "Sen sen ol başkalarına uyma; sen sen, ben ben"; "sen seni bil sen seni" "şu bu söylemiş"; "şunu bunu dert etme"; "şun-

1 1 Türlü sözcüklerle kurulup, uzun yüzyıllar boyunca, yan yana, birlikte kullanıla kullanıla kalıplaşan ikilemelerden bazıları, yazımda (im­lilda) bir tek sözcük olarak saptanmıştır: "ela/em, senlibenli, olupbitti, var­gel, sılrgir, çerçöp, gerisingeri, dedikodu, kapkaç, kaçgöç, günbegün, anbean, kellifelli, de/idolıı, karmakarışık" vb. Bunlar gibi birleşik sözcük olmuş yansımalar da vardır: "şakşak, mızmız, şipşak, zıpzıp, cızbız, çıtçıt, pisipisi, dırdır, fırfır, gırgır" gibi. İkilemeli birleşik sözcüklerden bazıları da terim

' niteliğindedir: "biçerbağlar, biçerdöğer, emmebasıncl' Vb.

30 VECİHE HATİBOGLU

dan bundan konuşuldu" gibi . Adıllardan, ikilemelerde en

çok kullanılan özlük adılıdır : "Kendi kendime kızıyorum" ; "Kendi kendine oynuyor" ; "Kendi kendine karar versin" ; "Kendim ettim kendim buldum" vb. Soru adıllarından da ikileme kurulur: "Ne? ne?", "Kim? kim?" vb. Araya gi­ren gösterme sıfatı ile de kurulan ikilemeler vardır. "gidiş o gidiş, geliş o geliş'', kaçış o- kaçış gibi. (bkz. s. 47.)

Sıfatlardan İkileme

Türkçede sıfatlardan kurulan ikilemeler çok kullanı­lır. Bunların bazıları aynı sıfatın tekrarı ile, bazıları da ayrı sıfatlardan kurulur.

A. Aynı Sıfattan Kurulan İkileme

Aynı sıfat, bir adın önünde tekrar edilerek ikileme ku­rulur : "güzel güzel kızlar ; mavi mavi gözler ; kara kara saç­lar ; şirin şirin çocuklar ; beyaz beyaz evler ; küçük küçük bahçeler ; büyük büyük ayaklar ; mfnik minik, yumuk yumuk eller ; dolu dolu gözler ; iri iri erikler; renkli renkli taşlar ; kırmızı kırmızı elmalar" vb.

B. Ayrı Sıfatlardan Kurulan İkileme

Anlatımı güçlendirmek için, çok defa anlamları veya sesleri birbirine yakın, bazen de başlı başına anlamı olma­dığı halde ses yakınlığı dolayısıyle kullanılan sözcüklerin kurduğu ikilemeler de sıfat görevinde kullanılır: "anlı şan­

-Lı tarih, eğri büğrü sokak, abuk sabuk yazı, yarım yamalak iş, ufak tefek adam, doğru dürüst lakırdı, solgun sarı beniz, kara kuru oğlan, yorgun argın kadınlar, tatsız tuzsuz ye­mek, güçlü kuvvetli delikanlı, delik deşik elbise, yarım yamalak iş, yalan yanlış söz" vb.

İKİLEME 31

Belirteçlerden ve Belirteç Görevindeki Sözcüklerden İkileme

Belirteçlerden ve belirteç görevinde kullanılan sözcük­lerden kurulmuş ikilemelere çok rastlanır. Bunların bir bölüğü aslında belirteç olan sözcüklerden, bir bölüğü be­lirteç görevinde kullanılan ad, sıfat ve ulaçlardan kurulur:

A. Aslı Belirteç Olan Sözcüklerden İkileme

Aslı belirteç olan sözcüklerden kurulan ikilemeler, çok defa oldukları gibi tekrar edilirler : "peki peki gitsin", "evet evet olur", "hayır hayır olmaz' ', "şimdi şimdi anlı­yorum", "orda orda gezme' ' , "orda hurda konuşma", "böy­le böyle öğreneceksin" vb.

B. Aslı Ad Olan Sözcüklerden İkileme

Asılları ad olan bazı sözcüklerden ikileme kuruhrak belirteç görevinde kullanılır: "sabah sabah söylenme'', "akşam akşam gitme", "akşam sabah gezer", "zaman za­man ağlar", "vakit vakit gelir", "gece gündüz, yaz kış ça­,lışır" vb. Yansımalardan kurulan ikilemeler de bu bölüm­den sayılır : "şangır şungur kırılmak", "tangır tungur _yu­varlanmak", "mışıl mışıl uyumak'', "şakır şakır akmak", "zml zırıl ağlamak" vb.

C. Aslı Sıfat Olan Sözcüklerden İkileme

Sıfatların çoğu belirteç görevinde kullanılabilir. Türk­çede "çok yavaş git" yerine "yavaş yavaş git" anlatımı yeğ­lendiğinden, hemen hemen her sıfat tekrarlanarak belirteç görevinde kullanılmaktadır : "güzel güzel anlatmak, küçük

32 VECİHE HATiBOÖLU

küçük doğramak, büyük büyük konuşmak, sıcak sıcak ye­mek, soğuk soğuk içmek, hızlı hızlı yürümek" vb.

Bazen de iki ayn sıfattan ikileme kurularak belirteç görevinde kullanılır : "doğru dürüst düşünmek, iyi kötü kabul etmek, saçma sapan konuşmak" vb.

ç. Aslı Ulaç Olan Sözcüklerden İkileme

Dönüşlü, edilgen, ettirgen, _ işteş ve olumsuzları yapı­labilen ulaç biçimindeki eylemsilerin yan yana kullanılma­sıyle ikilemeli belirteçler kurulabilir : "ağlaya ağlaya an­latmak ; güle güle gitmek ; alıştıra alıştıra öğretmek ; baka baka usanmak ; göre göre öğrenmek ; söylene söylene git­mek ; koşa koşa yorulmak ; dura dura, düşüne düşüne ko­nuşmak ; sallana sallana dolaşmak ; salına salına gezmek ; söylemeye söylemeye unutmak" vb12•

İkileme biçiminde kullanılan bu ulaçların sağladığı anlam gücü, bir tek ulaçla sağlanamaz : "koşa koşa gitmek" yerine "koşarak gitmek" anlatımı, anlam bakımından daha zayıftır.

Bu tür belirteçler bazen de iki ayrı ulaçtan kurulur : "araya taraya bulmak, güle oynaya gitmek, düşe kalka büyümek, öle bayıla almak, gide gele usanmak, gidip gelip bakmak" vb.

• • • 1 Unlemlerden ikileme

Ünlemlerin belirttikleri duyguları, coşkuları, düşün­celeri pekiştirmek, güçlendirmek için hemen hemen her

12 Bu tür ulaçlar bazen kendi köklerinden kurulan eylemlere belir­teç olurlar : "Çökü çöküvermek, bası basıvermek. gülü gülüvermek" gibi. Bazen de yardımcı eylemle birlikte kullanılır : "biıhsede ede bitiremiyor" gibi (bkz. Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme, s. 49).

İKİLEME 33

dilde ünlemler tekrar edilir, ikilenir, hatta üçlenir : "vah vah ! , eyvah eyvah ! , hele hele ! , haydi haydi ! , hay hay ! , of of!, öf öf! , ah alı ! , yazık yazık ! , oh oh !", ta yoruluncaya ka­dar" "ta uyuyuncaya kadar, vb.

Bağlaçlardan İkileme

Bağlaçlardan ikilemeler çok az kullanılır. Bir zorlama olmadıkça her bağlaçtan ikileme yapılamaz. Bağlaçların çoğu yabancı sözcükler olduğu için aslında ikilemeye uy­gun sayılmazlar. Bununla birlikte, bazı konuşmalarda "fa­kat fakat" ya da "ancak ancak" gibi, tekrarlara rastlana­bilir. Bağlaçlar gibi ilgeçlerden de ikileme kurulamaz13•

Eylemlerden İkileme

Eylemlerden ikilemeler türlü biçimlerde kurulur. Ba­zıları çekimli eylemin tekrarıdır, bazıları da eylemsilerin tekrarıdır yahut aralıklı ikileme biçiminde kurulmuştur :, "gitti gitti durdu", "koştu koştu yoruldu'', "olmaz olmaz'', "yeter yeter'', "bırak bırak", "buyur buyur", "gel gel", durur durur", "oldum olası", "oldu olacak", "düştü düşecek", "düştü düşeli", "görüp görecegi", "orıalık ağarmadı", sokağa çıktı", "yemeği yedi yemedi, dışarı fırla dı", "sarıp sarmaladı", "sordu soruşturdu", "buldu buluş­turdu", "verip veriştirdi", "ne derse desin'', "'idare etsin

yor: 13 Bazı bağlaçların, yeni yeni, ikileme biçiminde kullanıldıit görülü-

"Zonklayan saç uçlarımda böğürtlen böğürtlen Dökük köprüler gibi çatırdayan bir yalnızlık Ve tütün ve içki ve sonra, ve ve işte kanlı gözlerini oğuşturdu kum kum

Devrilen dul bir sabaha uyanan uykusuzluğum" (Tahsin Saraç : Güneş Kavgası, s. 20)

34 VECİHE HATİBOÖLU

etsin bir ay etsin", "olsa olsa kırk yıl sonra olur", "gelse gelse bugün gelir", "durup dururken bayıldı", "koşarken koşarken düştü", "yerse yer, yemezse yemez" vb. (bkz. Eylem Kök · veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler, s. 44).

YAPI VE KURULUŞ BAKIMINDAN İKİLEMELER

İkilemeler, sözdizimine göre, kullanılırken ya ad kök veya gövdelerinden ya da eylem kök veya gövdelerinden kurulur. Bu bakımdan ikilemeler, başlıca iki bölüme ayrı­lır :

ler

1. Ad Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

II. Eylem KÖk veya Gövdelerinden Kurul.an İkileme-

1. Ad Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

Ad kökünden veya gövdesinden kurulan ikilemeler, sözdizimine göre kullanılırken ya yalın durumda bulu­nurlar ya da ad durum eklerinden birini veya ikisini alırlar.

Yalın Durumdaki İkileme

Ad kökü veya gövdesinden kurulmuş yalın durumda­ki sözcüklerin başında yansımalar gelir.

Yansımalardan Kurulan İkileme

Yansımalar, doğa olaylarının seslerini yartsıtrnağa çalışan sözcüklerdir. Bunlar, Türkçede sözcük türetimi bakımından ad gibi kullanıldığından, bir çeşit ad sayılır­lar.

Doğanın seslerini taklit eden, yansıtan ve çok defa yalın durumda kullanılan yansımalar ya aynı sözcükten ya da ses ve yapı bakımından birbirlerini andıran sözcuk­lerden kurulur.

36 VECİHE HATİBOÖLU

A. Aynı Yansımadan Kurulan İkileme

Doğanın seslerini yansıtan aynı sözcükler yalın du­rumda i kilenir : ''fokur fokur veya fıkır fıkır kaynamak ; horul horul veya mışıl mışıl ya da mırıl mırıl uyumak ; şa­kır şakır, şırıl şırıl akmak ; tıkır tıkır yürümek ; kıkır kıkır gülmek" vb.

B. Ayrı Yansımalardan Kurulan İkileme

Yapı ve ses bakımından birbirini andıran ayrı biçim­deki yansımalar yalın durumda ikilenir : "takır tukur gü­rültü etmek ; şapır şupur, hapır hupur yemek ; şangır şungur kırılmak ; tıngır mıngır yuvarlanmak" vb. (bkz'. Aslı Ad Olan Sözcüklerden İkileme, s. 3 1 , mad. B.)

Yalm Durumdaki Adlarla Kurulan İkileme

Ad kökünden veya gövdesinden türetilmiş yalın du­rumdaki adlarla kurulan ikilemelerde .de -sö,zcüklerin ya aynı ya da ayrı olduğu görülür.

A. Yalın Durumdaki Aynı Adla Kurulan İkileme

Ad kök veya gövdelerinden türetilen ve yalın durum­da kullanılan sözcüklerin bir bölümü de şunlardır : "top top kumaş, demet demet gül, deste deste para, öbek öbek çiçek, büklüm büklüm yol, bukle bukle saç, saçak saçak örtü, çanak çanak yoğurt" vb.

B. Yalın Durumdaki Ayrı Adlarla Kurulan İkileme

Yalın durumda kullanılan ve iki ayrı addan ku­rulan ikilemeler çeşitli görevlerde kullanılabilir : "kavga döğüş bir yaşam, tarla tapan gerek, iş güç sahih;,

İKİLEME 37

yol yordam bilmek, el pençe divan durmak, saç sakal bırakmak" vb.

Yönelmeli İkileme

İkilemeyi kuran adlar,dan biri ya da ikisi yönelme du­rumunda olabilir. Bunlar da ya aynı sözcüklerden ya da ayrı sözcüklerden kurularak yönelme durumuna girmişler­dir.

A. Aym Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme

Bu tür ikilemelerde ya birinci sözcük ya da ikinci söz­cük yönelme durumuna girer : "göze göz, dişe diş, kana kan, mücadele ; başa baş gelmek ; dara dar yetişmek ; yüz yüze gelmek ; saç saça clöğüşmek ; baş başa, ağız ağıza, o­muz omuza, sırt sırta vermek ; göz göze, burun buruna gel­mek ; diz dize, kucak kucağa oturmak ; el ele, kol kola do­laşmak ; yan yana sıralamak ; soluk soluğa, nefes . nefese koşmak ; üst üste, alt alta, iç içe yerleştirmek ; kiıru kuruya yemek ; yarı yarıya bölüşmek ; arka arkaya, geri geriye gitmek" vb.

B. Ayrı Sözcüklerden Kurulan Yönelmeli İkileme

Ayrı sözcüklerden kurulan yönelmeli ikilemelerde genellikle her iki sözcüğun de yönelme durumunda bulun­duğu görülürt4: "vara yoğa üzülmek ; sağa sola çatmak; eşe dosta güvenmek ; paraya pula aldanmak ; sele suya ka­rışmak ; ele kola gelmek ; yalana dolana sapmak; kurda kuşa yem olmak ; çoluğa çocuğa karışmak ; üste başa dik­kat etmek" vb.

14 Çok az ikilemede de yalnız ikinci sözcük yönelme durumunda bulunur: "İğne ipliğe veya bir deri bir kemiğe dönmek gibi.

38 VECİHE HATİBOGLU

İki sözcüğü de yönelme durumunda bulunan ikileme­lerin bazıları, çok defa olumsuz eylemlerle kullanılır : "ipe sapa gelmemek ; etliye sütlüye karışmamak ; üçe beşe bak­mamak ; yere göğe sığmamak ; eve barka uğramamak; suya sabuna dokunmamak" vb.

Çıkmalı İkileme

İkilemeyi kuran aynı ya da ayrı sözcüklerden ikisi ya da biri çıkma durumunda bulunabilir :

A. Aym Sözcükten Kurulan Çıkmalı İkileme

Aynı sözcükten kurulan çıkmalı ikilemelerin bazıla­rında, iki sözcük de çıkma durumunda olabilir. Bunların örnekleri azdır : "kıyıdan kıyıdan, kenardan kenardan git­mek ; ordan ordan okumak ; arkadan arkadan konuşmak ; içten içten yanmak" gibi .

İkilemeyi kuran aynı sözcüklerden birincisi çıkma, ikincisi yönelme durumunda olabilir. Bu çeşit ikilemelerin çok kullanıldığı görülür : "baştan başa dolaşmak, kulaktan kulağa fısıldamak, dağdan dağa kaçmak, elden ele, dilden dile dolaşmak, evden eve taşınmak, inceden inceye düşün­mek, uzaktan uzağa tanışmak, derinden derine çağlamak" vb.

B. Ayrı Sözcüklerle Kurulan Çık.malı İkileme

İkilemeyi kuran ayrı sözcüklerin her ikisi de çıkma durumuna girmiş olabilir : "dereden tepeden konuşmak, havadan sudan bahsetmek, şundan bundan tatmak, ordan hurdan derlemek, sağdan soldan toplamak, üstten baştan vazgeçmek, içten dıştan kaplamak, elden ayaktan düşmek,

İKİLEME 39

elinden dilinden kurtulmak, dilden zikirden düşürmemek, evden barktan ayrılmak" vb.

İkilemeyi kuran ayrı sözcüklerden birincisi çıkma, ikincisi yönelme durumunda olabilir : "tepeden, tırnağa giyinmek, iğneden ipliğe hazırlanmak, baştan ayağa donan­mak, baştan aşağa= aşağıya onarmak" vb .

. Kalmalı İkileme

İkilemeyi kuran aynı ya da ayrı sözcüklerden ikisi veya biri kalma durumunda olabilir.

A. Aynı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme

Aynı sözcükten kurulan kalmalı ikilemelerde her iki sözcük de kalma durumuna girmiş olabilir. Bunların da örnekleri pek azdır: "ayda ayda ödemek, arda arda dolaş­mak" vb.

B. Ayrı Sözcüklerden Kurulan Kalmalı İkileme

İkilemeyi kuran ayrı sözcüklerden her ikisi de kalma durumunda olabilir: "ayda yılda görüşmek, arda hurda dolaşmak, arada sırada uğramak, ötede beride konuşmak, elde avuçta kalmamak, kıyıda köşede saklamak" vb.

Yüklemeli İkileme

İkilemelerin pek ,azı da yükleme durumuyle kalıplaş­mıştır : "yaşını başını almak ; elini eteğini çekmek" gibi (bkz. İkilemeden Nesne, s. 52).

4(1 VECİHE HATİBOGLU

Araç Durumundaki (lnstrumentalis) İkileme

İkilemeyi kuran sözcükler araç durumu ekini almış olabilirler. Bunlar aynı sözcükten kurulan ve az kullanılan ikilemelerdir : "için için yanmak, ardın ardın gitmek, ucun ucun bitirmek" gibi. _

"ile" ilgeciyle kurulan ikilemeler de bu bölüme .girer : '"canla başla çalışmak" gibi .

·

İyelikli İkileme

İyelik ekleri, ad durum ekleri gibi, ikilemelerin kuru­luşunda etkili olurlar. .Pek çok ikilemenin iyelik ekiyle kurulduğu görülür.

İkilemeyi kuran aynı ya da ayrı sözcüklerin her ikisi pe iyelik eki alabilirler.

A. Aynı Sözcükten Kurulan· İyelikli İkileme

Aynı sözcükten kurulan ve iki sözcüğü de iyelik eki aldıktan sonra yalın durumda kullanılan ikilemeler çok azdır : "Topu topu bir ev, hepsi hepsi yüz lira" gibi.

Aynı sözcükten kurulan ve iki sözcüğü de iyelik eki aldıktan sonra, ikinci sözcüğü yönelme durumunda bul�­nan ikilemeler çok kullanılır "boyu boyuna; huyu huyuna uymak; lafı lafına, sözü sözüne uymamak ; kıtı kıtma yetiş­mek; elifi elifine, harfi harfine tekrarlamak ; dengi dengine rastlamak ; alı alına, moru moruna koşmak; boşu boşuna yanmak; pisi pisine gitmek ; ucu ucuna yetişmek ; günü gü­nüne� saatı saatına yetiştirmek ;- kelimesi kelimesine ezber­lemek ; tıpı tıpına, tıpkısı tıpkısına benzemek" vb.

İKİLEME 41

İkilemeyi kuran aynı sözcüklerden birincisi iyeliksiz, yalın, ikincisi iyelik ekiyle birlikte yönelme durumuna girmiş olabilir : "aç acına gitmek, tam tamına uymak" vb1�.

Aynı sözcükten kurulan iyelikli ikilemelerin bir tü­ründe de yalnız birinci sözcük iyelik ekiyle birlikte yönel­me durumuna girmiş olabilir : "güzelliğine güzel, fakirliği­ne fakir, zenginliğine zengin" gibi.

İyelikli ikilemelerin bir türünde de birinci sözcük sa­dece iyelik eki alır : "işi iş, gözü göz, sözü söz değil" vb. (bkz. Görev Bakımından İkilemeler, s. 5 1) .

İkilemeyi kuran aynı sözcükler, iyelik eki aldıktan sonra, her ikisi de yönelme durumuna girmiş olabilir : "başına başına, eline eline vurmak ; gözüne gözüne sokmak ; dikine dikine gitmek ; tersine tersine davranmak ; üstüne üstüne gitmek" vb.

B. Ayrı Sözcüklerden Kurulan İyelikli İkileme

İkilemeyi kuran ayrı sözcükler, yalın durumda yalnız iyelik ekiyle kurulabilir : "kolu kanadı kırılmak (kolum kanadım kırıldı) ; ağzı dili kurumak ; yüzü gözü morarmak ; beti benzi uçmak ; sağı solu belli olmamak ; eli ayağı düz­gün olmak ; soyu sopu belli olmak ; eskisi yenisi karışmak ; yaşı başı uygun olmak ; taşı toprağı altın olmak ; hali vakti yerinde olmak ; aslı faslı, aslı astarı yok ; eli ayağı çekilmek ; sözü sazı dinlenmek ; evi barkı yıkılmak" vb16•

İkilemeyi kuran ayn sözcükler, iyelik ekinden sonra her ikisi de yönelme durumuna girmiş olabilir : "eline ayağı­na çabuk olmak veya kapanmak ; üstüne başına dikkatli

15 Kendi kendine (kendisine) karar vermek biçiminde kullanılan iki­lemenin durumu'da bir sözcüğü iyelik eki almış ikileme biçimine uymakta­dır.

16 İyelik eki almış ikilemelerin bir bölüğü de eylem kök veya gövde­lerinden türetilmiş olabilir : "Alacuğı vereceği kalmamak ; girdisi çıktısı belli olmamak" gibi (bkz. Çekimli Eylemlerden Kurulan İkileme, s. 48).

1.2 VECİHE HATİBOGLU

olmak ; diline eline sahip olmak ; etine buduna dolgun ol­mak ; yüzüne gözüne bulaştırmak ; saçına başına bakmak ; saçına sakalına bakmamak" vb.

İkilemeyi kuran ayrı sözcükler iyelik eki aldıktan son­ra, yalnız ikincisi yönelme durumuna girebilir : "eli ayağı­na dolaşmak ; saçı sakalına karışmak ; dili damağına, derisi kemiğine yapışmak" vb. (bkz. Görev Bakımından İkileme­ler, s. 5 1 ve İkilemeden Özne, s. 52).

İyelikli ikilemelerin bir bölüğü de yükleme durumuyle kullanılabilir : "varını yoğunu harcamak ; malını mülkünü kaybetmek ; çoluğunu çocuğunu düşünmek ; evini barkını _terketmek ; üstünü başını temiz tutmak ; saçını sakalını ağartmak ; yaşını başını almak" vb. (bkz. Görev Bakımın­dan İkilemeler, s. 5 1 ve İkilemeden Nesne, s. 52).

Bazı Yapını Ekleriyle Kurulan İkilemeler

Bazı ikileme türleri, özellikle yapım eklerinden "-li" ya da "-siz" ekiyle kurulur. Bu eklerle kurulan ikilemelerin bazıları aynı kök veya gövdeden bazıları da ayrı kök veya gövdeden türetilir.

A. Aynı Kök veya Gövdeden "-li" Ekiyle Kurulan İki­leme

Aynı kök veya gövdeden "-li" ekiyle türetilen ikile­melerin çoğu sıfat veya belirteç görevinde kullanılır : "akıl­lı akıllı çocuklar ; pullu pullu kumaşlar ; boyalı boyalı yüz­ler ; tatlı tatlı anlatmak ; uslu uslu oturmak ; sesli sesli ko­nuşmak" vb.

Aynı sözcükten kurulan bazı ikilemelerde, sözcük­lerden birincisi "-li" ekini alır, ikincisi iyelik ekinden son­ra yönelme durumuna girebilir : "yerli yerine koymak;

İKİLEME 43

başlı başma bir iş ; evli evine, köylü köyüne gitmek" vb. (bkz. Görev Bakımından İkilemeler, s. 5 1 ve İkilemeden Tümleç, s. 53).

Aynı kök veya gövdeden "-li" ve "-siz" ekiyle birlikte türetilmiş sözcüklerden ikilemeler de kurulur : "vakitli vakitsiz gelmek ; yerli yersiz konuşmak ; zamanlı zamansız yemek yemek ; belli belirsiz bir leke" vb.

B. Ayrı Kök veya Gövdelerden " -li" Ekiyle Kurulan İkileme

Ayrı kök veya gövdelerden "-li" ekiyle türetilip ku­rulan ikilemeler çok kullanılmaktadır: "analı babalı büyü­mek ; mallı mülklü adam ; irili ufaklı, büyüklü küçüklü elma ; allı yeşilli veya allı pullu elbise ; güçlü kuvvetli adam ; evli barklı kadın ; akıllı uslu çocuk ; döşeli da talı veya da­yalı döşeli ev ; derli toplu oda" vb.

Bunlardan başka, "-lik" yapım ekiyle ayrı kök veya gövdelerden türetilerek ikileme biçiminde kullanılan söz­ler de vardır : "günlük güneşlik bir yer ; güllük gülistanlık bir dünya ; dirlik düzenhk yaratmak" vb.

"-siz" ekiyle kurulan ikilemelerin de bazıları aynı kök veya gövdeden, bazıları da ayrı kök veya gövdeden türe­tilmiş olarak kullanılır.

A. Aynı Kök veya Gövdeden "-siz" Ekiyle Kurulan İkileme

Aynı kök veya gövdeden "-siz" ekiyle türetilmiş iki­lemelerin bazıları da şunlardır : "sessiz sessiz ağlamak; tatsız tatsız olaylar veya konuşmak ; yüzsüz yüzsüz gül­mek ; arsız arsız yılışmak" vb.

44 VECİHE HAT,İBOÖLU

B. Ayrı Kök veya Gövdeden "-siz" Ekiyle Kurulan İkileme

Ayrı kök veya gövdeden "-siz" ekiyle kurulan iki­lemelerin bazıları da şunlardır : "sessiz sedasız ağlamak ; tatsız tuzsuz yemek ; ipsiz sapsız veya yersiz yurtsuz adam ; parasız pulsuz· kadın ; borçsuz harçsız yaşamak" vb.

Bir tür ikileme de "-cik" ekiyle kurulur, bunlar sayı­lıdır : · "hanım hanımcık oturmak ; kadm kadıncık iş gör­mek ; kargacık burgacık yazmak" gibi.

il. Eylem Kök veya Gövdelerinden Kurulan İkilemeler

İJ<:ilemelerin pek çoğu, yapı bakımından, eylem kök veya gövdesinden kurulur. Ad kökünden veya gövdesin­den türetilmiş sözcüklerden kurulu ikilemeler gibi, bunla­rın da bazıları aynı eylem kök veya gövdesinden bazıları da ayrı eylem kök veya gövdesinden türetilmiş sözcükler olabilir.

Eylem kök veya gövdesinden türetilmiş ikilemelerin önemli bir bölüğü · ulaç biçimindedir.

Ulaçlardan Kurulan İkileme

Ulaçlar, eylem kök veya gövdelerinden türetilmiş eylem soylu sözcüklerdir. Ulaçların olumsuzları, edilgen, ettiııgen, işteş biçimleri de ikilemelerde kullanılır.

A. Aynı Ulaçtan .Kurulan İkileme

Aynı eylem kökünden veya gövdesinden "-e" ekiyle türetilmiş ulaçların tekrarıyle kurulan ikilemeler çok kul­lanılmaktadır. Bunların olumsuzları da yapılabilir : "koşa

İKİLEME 45

koşa gitmek ; koşmaya koşmaya ayakları durmak ; baka baka veya göre göre öğrenmek ; güle güle gitmek ; sevine sevine yapmak ; ağlaya ağlaya uyumak ; salma salma yürü­mek17 vb.

İkileme biçiminde kullanılan aynı kök veya gövdeden türetilmiş ulaçlarınlbir bölüğü de "-ip" veya "-ken" ekiyle kurulur : "dönüp dönüp bakmak, düşüp düşüp bayılmak, kalkıp kalkıp oturmak, koşup koşup terlemek veya yorul­mak, giderken giderken yuvarlandı" vb.

B. Ayrı Ulaçlardan Kurulan İkileme

Ayrı eylem kök veya gövdelerinden kurulan ulaç bi­çimindeki ikilemeler de belirteç görevinde kullanılır : "dü­şe kalka yürümek ; bata çıka veya dala çıka i lerlemek ; yana yakıla anlatmak ; sere serpe uzanmak" vb.

Ayn eylem kök veya gövdelerinden "-ip" ekiyle türe­tilerek kullanılan, ulaç biçimindeki ikilemelerden bazıları ' da şunlardır : "yatıp kalkıp dua etmek, sorup soruşturup anlamak ; yiyip içip yan gelmek ; satıp savıp gitmek ; çalıp çırpıp veya çalıp çığmp oynamak" vb.

Ortaçlardan Kurulan İkileme

Eylem kök veya gövdelerinden türetilen ortaçlarla kurulan ikilemelerin de bazıları aynı sözcükten bazıları da ayrı sözcüklerden kurulur.

1 7 Halk dilinde dar ünlü ile türetilmiş ulaçların da ikileme olarak

kullanıldığı görülür : "Salını salını yürümek" gibi. Halk şiirinde de bu tür

ulaçlara rastlanır: "Güzel ne güzel olmuşsan görülmeyi görülmeyi, Siyah zülfün halkalanmış örü/meyi örü/meyi" gibi.

Mi VECİHE HATiBOGLU

A. Aynı Ortaçtan Kurulan İkileme

Aynı kök veya gövdeden türetilen ve ikileme kuran ortaçlarıri bazıları "-miş", bazıları "-en", bazıları da "-ir, -mez", çok azı da "-dik" ekiyle kurulabilir : "sararmış sararmış yüzler, kurumuş kurumuş yapraklar, bilmiş bil­miş konuşmak" vb.

"-en" ortaç ekiyle, aynı eylem kök veya gövdesinden türetilen ikilemelerdeki ikinci sözcük yönelme durumuna girer : "giden gidene, gelen gelene, kaçan kaçana, koşan koşana, kıran kırana" gibi .

"-ir" ve "-mez" ortaç ekleriyle türetilmiş sözcükler­den kurulan bazı ikilemeler de şunlardır : "bilir bilmez; olur olmaz ; der demz ; gelir gelmez" gibi.

Aynı kök veya gövdeden "-dik" ekiyle türetilmiş or­taçtan kurulmuş pek az ikileme de kullanılır: "tanıdık ta­nıdık simalar" gibi .

B. Ayrı Ortaçtan Kurulan İkileme

Ayrı eylem veya gövdelerden türetilen ve ikileme kuran ortaçların bazıları "-miş" ekiyle, bazıları "-en", bazıları da "-ir, -er, -mez" ekleriyle kurulmuş olabilirler : "sararmış solmuş yüzler ; yazan çizen insanlar ; gelen geçen arabalar ; yenir yutulur şey değil ; düşmez kalkmaz bir Al­lah ; bitmez tükenmez yol ; yemez içmez soyundan veya yenmez içilmez şey" vb.

Eylemliklerden Kurulan İkileme

ikilemelerin bazıları da kalıplaşmış eylemliklerden kurulur. Bunların da bir bölüğü aynı kökten, bir bölüğü de ayrı kökten türetilmiş olabilir.

İKİLEME 47

A. Aynı Eylemlikten Kurulan İkileme

Aynı kök veya gövdeden türetilen eylemlik biçimin­deki ikilemelerden bazıları da şunlardır: "ek etmek tek etmek denkleştirmek" ; "burma burma bıyıklar, oyma oyma dolap, saçma saçma işler", "gidiş o gidiş, geliş o geliş, ,ka­çış o kaçış" (bkz. s. 30.)

B. Ayrı Eylemliklerden Kurulan İkileme

Ayrı kök veya gövdelerden türetilen eylemlik biçimin­deki ikilemeler de vardır : "derme çatma bir ev ; arama tarama yapmak ; okuma yazma bilenler ; bitmek tükenmek, bıkmak usanmak, yalvarmak yakarmak, değiş tokuş, barış görüş" vb.

Bazı ikilemelerde de eylemlikle birlikte ortaç veya sı­fat kuJlanılır : "saçma sapan söz veya karmakarışık (kar­ma + karışık) iş" gibi .

Eylemden Türetilmiş Stfatlardan Kurulan İkileme

İkilemelerin bazılar� eylem kök veya gövdesinden türe­tilmiş sıfatlarla kurulur. Bu tür eylemden türetilmiş sıfat­ların ortaçlardan farkı, olumsuzlularının yapılamayışıdır.

Eylemden türetilmiş sıfatların da bir bölüğü aynı ey­lemden bir bölüğü de ayrı eylemlerden kurularak ikile­meleri meydana getirirler.

A. Aynı Eylemden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkilemeler

Aynı eylem kök veya gövdesinden türetilmiş sıfat­larla kurulan ikilemelerin bazıları şunlardır : "baygın bay­gın gözler, dalgm dalgın bakışlar, şaşkın şaşkın çocuklar

VECİHE HATİBOÖLU

kesik kesik saçlar, kmk kınk camlar, yırtık yırtık elbise­ler" vb.

B. Ayrı Eylemlerden Türetilmiş Sıfatlardan Kurulan İkilemeler

Ayrı eylem kök veya gövdelerinden türetilmiş sıfat­larla kurulan ikilemeler de şunlardır : "aygın baygın mani­ler ; açık saçık resimler ; kırıl} dökük eşya ; delik deşik du­var ; abuk sabuk konuşmalar" vb.

Çekimli Eylemlerden Kurulan İkileme

Türlü kişi kavramlarına göre çekime girmiş eylem­lerden de ikileme kurulur. Bunların da bazıları aynı kök veya gövdeden bazıları da ayrı kök veya gövdeden türetil­miş çekimli eylemlerle kurulan ikilemelerdir.

A. Aym Çekimli Eylemden Kurulan İkileme

Aynı kök veya gövdeden türetilerek her tür kişi kav­ramına göre çekime giren eylemlerden kurulan ikilemelerin bazıları 3. Kişi çekimine göre şöyledir : "koştu koştu düş­tü ; ağladı ağladı sustu ; yapmadık yapmadık da ne oldu ; yiyor yiyor doymuyor ; durmuş durmuş turnayı gözünden vurmuş ; bağırmış bağırmış duyuramamış ; olsa olsa o olur ; gelse gelse bugün gelir, bilse bilse o bilir" vb.

Bu tür ikilemelerin ikinci ve birinci kişi kavramına göre kullanıldığı da görülür : "buldun buldun bunu mu bul­dun", "koştum koştum yoruldum" vb.

Aynı iki sözcükten birincisi, ekeylemle çekimlenerek; ikileme kurulmaktadır : "paraysa para - veya para ise para- ;

İKİLEME 49

elbiseyse elbise - veya elbise ise elbise- ; güzelse güze/­veya güzel ise güzel -" vb.

B. Ayrı Çekimli Eylemlerden Kurulan İk�leme

Ayrı kök veya gövdelerden türetilmiş çekimli eylem­lerden de ikilemeler kurulabilir : "düşündü taşındı kararını verdi ; aradı taradı buldu ; bir bir saydı, döktü ; ezildi büzül­dü anlatmaya başladı ; ağladı sızladı kendini affettirdi" vb.

Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İkileme

Çekimli eylemle birlikte çok defa "-e" ya da "-ip" ekleriyle türetilen ulaçlar kullanılarak ikileme kurulabi­lir. Bunların da bir bölüğü aynı eylemden, bir bölüğü de ayrı eylemden türetilir.

A. Aym Çekimli Eylemle Birlikte Ulaçtan Kurulan İkileme

Bir çekimli eylemle aynı kök veya gövdeden türetilen ulaç, birlikte kullanılarak ikileme kurulabilir : "kala +

kaldım" (doğru yazımı : kalakaldlm) ; dura + dursun (doğru yazımı : duradursun) ; veri + versin (doğru yazı­mı : veriversin) vb'8 •

Yardımcı Eylemlerle Kurulan İkileme

"etmek" ve "olmak" ve bazen de "eylemek" yardımcı eylemleriyle, bazı ikilemeler birlikte kullanılabilir : "mı-

18 Bu çeşit ikilemeler birleşik sözcük durumuna girdikleri için, tek sözcük gibi bitişik yazılırlar. Bu tür eylem kökleri "kalmak, durmak, '<er­mek ve yazmak", ulaçlı birleşik eylemleri (tasviri fiiller) kurarlar : "baka­

kalmak, gided11rmak, yapn'ermek, verivermek" gibi.

50 VECİHE HATİBOGLU

rın kırın etmek ;· kaş göz etmek ; al al olmak; mor mor ol­mak ; toz toprak olmak" vb.

Bazı ikilemeler de hem "etmek" !\em de "olmak" yardımcı eylemleriyle kullanılabilir : "alt üst etmek veya olmak ; tiftik tiftik etmek veya olmak ; didik didik etmek veya olmak; parça parça etmek veya olmak" vb.

Bazı yabancı sözcüklerle birlikte kullanılan "etmek", "olmak veya "eylemek" gibi yardımcı eylemlerin ulaç bi­çimlerinde, yabancı sözcük ikilenmez : "bahsede ede biti­remiyorlar, redede ede bir hal oldu ; iyi olacak zanede ede bu hale geldik ; rica ede ede yardım sağladık ; perişan ola ola akıllandı ; pişman ola ola uslana bilir ; niyaz eyleye eyle­ye muradına erdi" vb.

GÖREV BAKIMINDAN İKİLEMELER

İkilemeler tümce içinde her türlü görevde kullanıla­bilir. D<ı-ha önce açıklanan sözcük türlerinden adların çe­şitli biçimlerde ikileme kurduğu incelenmişti. Tümcelerde, adlardan genellikle özne, nesne, tümleç ve bazen de eylem kurulduğuna göre, bunların ikileme biçiminde kullanıla­bilmesi de Türk sözdimine uygundur. Kısaca,. tümce için­de, özne, nesne, tümleç, yüklem olarak kullanılan sözcük­ler ikileme kurmuş olabilirler. Çünkü ikileme, anlamı pe­kiştirmek için hafızadan, çağrışımdan yardım gören bir psikolojik olayın dildeki görüntüsüdür. Bu duruma göre her türlü tekrar ikileme alanına girer. İkilemenin varlığı­nı belirtmek için tekrar edilen sözcüklere dikkat çekilir. Bu sözcüklerden biri, aynı anlamdaki başka bir sözcükle değiştirilirse ikileme bozulur. Bu bakımdan, özne, nesne, tümleç veya yüklem olarak kullanılan aynı sözcükler de ikileme kapsamına girer. Örneğin "üzüm üzüme baka baka kararır" atasözü, "koruk üzüme baka baka kararır" bi­çimine girerse anlatım gücünü hemen kaybeder, atasözü­nün değeri düşer. Halbuki gerçekte "kararan, olgunlaşan", üzüm değil "koruk"tur, ama "üzüm" sözünün tekrarı, gerçeğe rağmen, atasözünün anlatımına bir güç, bir açık­lık, bir güzellik katmıştır. Bu duruma göre bu atasözünde özne ile birlikte dolaylı tümleç olan, "üzüm üzüme" söz­cülderi, ikileme kurmuşlardır. Bunun gibi "dağ dağa ka­vuşmaz, insan insana kavuşur" atasözünde de aynı durum vardır. Bu sıralı tümcelerde de; "dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur" yerine "dağ dağa kavuşmaz, insan sevdi-

52 VECİHE HATİBOÖLU

ğine kavuşur" biçiminde bir değişiklik yapılsa, anlatımın gücü hemen düşer.

İkilemeden Özne

İkileme, tek bir sözcük gibi özne görevini üzerine alır : "çoluk çocuk gitti, yalnız kaldım", "ana baba çok defa çocukları için tartışır" ; "kız erkek, karışık otursun" vb.

Bazen de özne olarak kullanıl.an sözcük, ikileme etki­siyle meydana gelmiş bir tekrar sayılabilir ama aslında bir çeşit ikilemedir. Çünkü bu tür kullanışlarda da anlam pe­kiştirilmek, güçlendirilmek istenir. Dadaloğlu'nun ünlü "Ölen, ölür, kalan sağlar bizimdir" sözü böyle bir anlatım­la kurulmuş, özne-yuklein tekrarı, ikilemesidir. "Söyleyen söylesin sen aldırma" sözünde özne-yüklem ikilemesi kul­lanılmıştır. "İş işten geçti", "yer yerinden oynadı" sözle­rinde de özne-dolaylı tümleç ikilemesi kullanılmıştır ve bunlar birlikte güç, etki yaratmaktadırlar. "El elden üstündür" atasözünde de, özne-dolaylı tümleç, "söz, sözü açar" atasözünde ise, özne-nesne ikilemesi vardır. Bunun gibi "Acı acıyı bastırır, su sancıyı" atasözünde de özne­nesne ikilemesi kafiye gibi kullanılmıştır.

İkilemeden Nesne

İkilemelerden belirtili ya da belirtisiz nesne yapılabi­lir. "Tası tarağı, pılıyı pırtıyı topladı" ; "evi barkı terketti, çoluğu çocuğu perişan etti" gibi örneklerde belirtili nesne, "çanak çömlek satıyor ; defter mefter almalı" gibi örnek­lerde de belirtisiz nesne olarak kullanılan ikilemelere rast­lanır.

İKİLEME 53

İkilemeden Tümleç .

İkilemelerden kurulan tümleçlerin bir bölüğü düz tüm-leç, bir bölüğü de dolaylı tümleçtir.

İkilemeden Düz Tümleç

"Ali sokak sokak dolaştı", "seni kapı kapı aradık", "babası oğlunu vilayet vilayet arıyor", "Fuzuli, şiirlerinde yer yer platonik aşkı terennüm eder" vb.

Karacaoğlan'ın ünlü dizeleri de ikilemeli düz tümlecin güzel bir örneğidir :

İncecikten bir kar yağar Tozar Elif Elif diye

İkilemeden Dolaylı Tümleç

Türlü ad durum eklerini almış bulunan ikilemeler, dolaylı tümleç olarak kullanılabilir : "Kent baştan başa donanmıştı" ; "Dedikodu, dilden dile, ağızdan ağıza, ku­laktan kulağa, yürekten yüreğe bir yel gibi, bir jet gibi hız­lanır, yayılır" ; "Laftan lafa geçildi", "Ortalık birdenbire karıştı, "kaçan kaçana; herkes evine koştu" ; "Ali, kılı­ğına kıyafetine çok dikkat ediyordu" ; "Eninde sonunda o buraya gelecek" ; "Gözüne dizine dursun" ; "Ele güne karşı, üstüne başına dikkat etmelisin" ; "Dişinden tırna­ğından arttırdığıyle bu evi aldı" vb. (bkz. Ad Kök veya Gövdesinden Kurulan İkilemeler, s. 35).

İkilemeden Yükl_em

Türlü ikileme biçimleri yüklem olabilir. Yahya Ke­mal Beyatlı bir şiirinde ikilemeyi yüklem olarak kullan­maktadır :

54 VECİHE HATİBOGLU

Ben o rüzgarla şimdi baş başayım ; Galiba yol göründü sevdaya ; Kendi gönlümce bir saat yaşayım ; Girmesin başka bir hayal araya ; Ben o rüzgarla şimdi baş başayım.

Yahya Kemal Beyatlı başka bir şiirinde ise şöyle de­mektedir :

Yine bir sofrada şen şakraktık, Gün denizlerde sönerken baktık Ve çobanlar gibi dallar yaktık.

Bir başka yazıda, "Büyük tehlikelerle karşı karşıya­yız", "Sessizlik içinde duyulan, saatm tik tak/arıydı" ör­neklerine rastlıyoruz ki, yüklemler ikilemelerden kurul­muştur.

ANLAM BAKIMINDAN İKİLEMELER

Türkçede ikilemenin ortaya çıkmasındaki etken an­lamdır. Türk düşüncesindeki durmadan gelişen anlamlara yeni kalıplar bulmak, kavramları belirtmek için, sözcük­leri yan yana getirip bir tek sözcük gibi kullanma yoluna gidilmiştir. Böylece, anlamı belirtmek, pekiştirmek, güç­lendirmek amacıyle yeni bir sözcük yaratır gibi, iki sözcük yan yana getirilir ve bu birlikten ortaklaşa yeni bir anlam, güçlü bir kavram elde edilir.

Yan yana kullanılarak ikileme kuran sözcükler, an­lam bakımından birkaç yönde incelenebilir.

Anlamı Pekiştirme

İkilemenin başlıca amacı anlamı pekiştirmektir. "Çok, pek, fazla, gayet" gibi sözcüklerin belirttikleri kavramla ikilemenin anlamda sağladığı güç, pekiştirme bakımından ölçülemez. "Öbek öbek çiçekler, demet demet güller, salkım salkım üzümler, deste deste para yahut güzel mi güzel, temiz mi temiz" gibi ikilemelerle sağlanan kavramlar "çok" ve benzeri sözcüklerle sağlanamaz19•

19 Sözcüklerdeki pekiştirme olayı da bir çeşit ikileme sayılır. Bir tür ikilemede iki ayrı sözcük yerine. bir sözcüğün ilk hecesi ikilenir. Bir sözcü­ğün ilk hecesinde mevdana getirilen ikilemenin de amacı, sözcük ikileme­sinde olduğu gibi, anlamı güçlendirmek, pekiştirmektir : "up - uzun, ap­açık, kıp-kısa, yem-yeşil, mas-mavi, ter-temiz, tor-top, çep-çevre, sırıl-sık­lam, çırıl-çıplak" gibi pekiştirmeli sözcükler, çerden çöpten, ters pers, eski püskü, ekli pük/ü, estek köstek ikilemeleri gibi , aıilarnı pekiştirirler.

56 VECİHE HATİBOÖLU

Anlamı Güçlendirme

İkilemenin bir amacı da anlamı güçlendirme, kuvvet­lendirmedir. Sözsük tekrar etmekle anlam tekrar edilir ve böylece anlamda pekiştirme, güç sağlanır, kavramın da değeri genişler, artar. "Güle güle bir hal olduk ; ağlaya ağ­ıaya başından geçenleri anlattı ; dönüp dönüp bizi süz­dü ; gide geıe usandık ; yaıvara yakara ikna ettik" gibi iki­lemelerin, anlamda gösterdiği kuvvet, kullanılabilecek bir tek sözcükle kolay kolay sağlanamaz. Bu bakımdan, dikkat edilecek olursa, çok kullanılan atasözlerinde, deyimlerde, eski ve yeni çağ ozanlarının ünlü dizelerinin çoğunda, an­lam gücü ve ses güzelliğini sağlayan sır, çok defa ikilerri.e­dir. İkileme, tek sözcüklerin anlam sınırlarını zorlayarak, anlatıma esneklik verir.

Anlamı Abartma

İkilemenin bir amacı da, anlamın sağladığı gübü, de­ğeri artırmak, abartmaktır. Buna göre ikilemede az çok bir mübalağa vardır, denebilir. "Seve seve yapmak", "severek yapmak" anlatımından değer bakımından çok fazla abartılmıştır. Bunun gibi "söylene söylene gitmek", "söylenerek gitmek"ten daha mübalağalı sayılır, "kosa kosa yorulmak" anlatımı, hiç bir zaman "koşarak yorulmak", anlatımıyle bir tutulamaz. Birinci anlatımlar, ikinci anlatım­lara göre, daima daha güçlü sayılırlar.

Anlamı Çoğaltma

ikilemede, anlamı pekiştirme, güçlendirme, abartma ile birlikte bolluk, çoğulluk kavramı da vardır. Çok defa "-ler" çoğul ekiyle kullanılmalarının bir nedeni de içlerin­deki çoğulluk kavramıdır. "Öbek öbek çiçek, demet demet

İKİLEME 57

gül, deste deste para" gibi ikilemeler bazen de "-ler" ço­ğul ekiyle bazen de eksiz kullanılır. Yalnız sıfatlardan ku­rulan ikileınelere çoğul eki getirmek zorunluğu vardır : "güzel güzel kızlar, kırmızı kırmızı güller, yumuk yumuk eller" vb.

Yine adlardan kurulan ikilemelerin tümleç olarak da çoğul kavramı verdiklerini görüyoruz : "ev ev dolaşmak", "çok ev dolaşmak"tan daha başka bir çoğulluk belirt­mektedir. Bunun gibi "sokak sokak aramak", "şehir şehir taramak" ikilemelerlndeki çoğulluk kavramı, ancak "her", "bütün" sözcüklerinin de katılmasıyla sağlanabilecek bi­çimde, bir başka yönden de pekiştirilmektedir.

Anlatımı Kolaylaştırma

İkileme ile anlam, öteki anlatımlardan çok daha ko­laylıkla, çok daha yalın, esnek ve açık olarak anlaşılır. "Gayet temiz bir kadın" yerine "temiz mi temiz bir kadın" ; "çok fakir bir adam" yerine, ''fakir mi fakir bir adam" anlatımı, durumu çok daha kolay açıklar.

Anlam Bakımından İkilemeyi Kuran Sözcükler

Yan yana kullanılan sözcüklerden kurulan ikilemeler, anlam bakımından, bir tek sözcükmüş gibi sıkı sıkıya bir­birlerine perçinli, bağlıdırlar. Öyle ki yazım zorluğu ol­masa, birleşik sözcükler gibi bitişik yazılabilecek kadar anlam bakımından aralarında kesin birlik vardır. Hatta bazı iki lemelerde sözcüklerden biri ayn yaşayamaz, bazıla­rında da iki sözcük de ayrı ayrı kullanılamaz durumdadır ama ikilemede ortaklaşa, pekiştirmeli, güçlü anlamı bir­likte belirtirler.

58 VECİHE HA TİBOGLU

İki Sözcüğü de Anlamlı İkileme

Bu tür ikilemelerde, iki sözcük de başlı başına anlam­lıdır ve çok defa yalnız olarak kullanılırlar : "doğru dürüst, sağ salim, uslu akıllı, yalan yanlış, aşağı yukarı" vb.

iki sözcüğü de anlamlı olan ikilemeler başlıca üç tür­lü olabilir :

1) Aynı anlamlı sözcüklerden kurulan ikileme

2) Yakın 3) Karşıt

Aynı Anlamlı Sözcüklerden Kurulan İkileme

Bu tür ikilemelerde, sözcükler görünürde aynı anlamlı

sayılırlarsa da, her yerde birbirlerinin yerine kullanılama­dıkları için, gerçekte aynı anlamlı değillerdir : "it köpek, yüz surat, sorgu sual, kılık kıyafet, deli diva_ne, ses seda, bet beniz, köşe bucak" vb.

Gerçekten anlamı aynı olan sözı:;üklerden kurulan iki­lemelere en iyi örnek, aynı sözcüğün tekrarıyla kullanılan ikilemelerdir : "güle güle gitmek, uslu uslu oturmak, yavaş yavaş ilerlemek, ağlaya ağlaya anlatmak, seve seve yapmak, güzel güzel_ kızlar, demet demet çiçekler" vb.

Anlamları Yakın Sözcüklerden Kurulan İkileme

Bu tür ikilemelerde de, her iki sözcüğün kendi anla­mında başlı başına kullanıldığı göri)lür. Fakat yakın an­

lamlı sözcüklerden kurulan ikilemelerdeki sözcüklerin ba­zılarında anlamdan başka, ses ve biçim yakınlıkları da var-

İKİLEME 59

dır : "delik deşik, eş dost, dünya alem, doğru dürüst, saçma sapan, açık saçık, derme çatma, derlemek toparlamak, der­

mek devşirmek, ağrı sızı, ak pak, akıl fikir, ar namus, ayan beyan, mal mülk, yol yordam" vb.

Anlamları Karşıt Sözcüklerden Kurulan İkileme

Karşıt anlamlı sözcüklerin, yan yana ikileme biçimin­de kullanılması, çok defa açıklanması istenilen kavramın sınırlarını belirtir : "irili ufaklı elmalar ; büyüklü küçüklü çocuklar ; eninde sonunda, er geç olacak bir 'iş ; eksik fazla

ziyanı yok ; dosta düşmana karşı ; iyi kötü bir akraba ; talı tatsız anılar ; yerli yersiz, iferi geri konuşmalar" vb.

Bir Sözcüğü Anlamlı İkileme

Bu tür ikilemelerde, ya birinci sözcük ya da ikinci söz­cük tam anlamlıdır, öteki sözcükler, anlamlı sözcüğün göl­gesidir ama anlamı güçlendirmede yardımcıdırlar. Bu ba­kıından, gölge sözcüklere de "yarı anlamlı" denebilir : "eğ­

ri büğrü, eski püskü, ufak tefek, yamru yumru, yırtik pırt1k,

ters pers, estek köstek, evirmek çevirmek, süklüm püklüm,

incik boncuk, ekli püklü" gibi.

İki Sözcüğü de Yarı Anlamlı İkileme

Yarı anlamlı sözcük, zorlama olmazsa, tek başına kul­lanılamaz. Bununla birlikte anlama katkıları olduğu için büsbütün anlamsız da sayılmazlar. Bu tür sözcüklerden kurulan ikilemelerde de güçlü bir anlam, bir pekiştirme apaçık ortadadır : "eciş bücüş bir adam, kıvır zıvır eşya, ıcığını cıcığını çıkarmak, çatra patra konuşmak, abur cubur

60 VECİHE HATİBOGLU

yemek, yalap şalap temizlik" gibi. Bu tür ikilemelerin önemli bir bölüğü yansımalardır. Yansımalar çok defa tek başına yaşayamazlar20 : "şakır şakır, tTkır tıkır, hüngür hün­gür, fildtr .fıldır, hapır hupur, katır kutur, şarıl şarıl, tiril

tiril" vb. Görülüyor ki bu tür iki lemelerdeki sözcüklerin, başka bir ek almadan, başlı başlarına yaşama yetenekleri yoktur ama birlikte anlam bakımından güç sağlarlar21 •

İkilemeyle Resim Çizme

Bir olay, bir görüntü, bir hayal, bir düşünce sözle, yazıyla ana çizgileri bakımından resim gibi aktarılablıir. İkilemede, iki sözcükle küçük bir tablo çizilir ki etkisi kolayca silinemez. Ünlü şairlerin bazılarından alınan di­zelerde resim çizer gibi ikilemeler kullanılmıştır. :

Karlı dağların başında Salkım salkım olan bulut Saçın çözüm benim için Yaşın yaşın ağlar mısın

Ağtr ağır çıkacaksın bu merdivenlerden

Sen çiçek çiçek elma

Ceylanlar sürü sürü, kuzular ağıl ağıl

Irmaklar gürül gürül, dereler çağil çağTI

Ben böcek böcek umu sessizliklerinde Sen insan insan kemik

20 Bazen de birleşerek tek sözcük kurarlar : "çıtçıt, gırgır, dırdır, hırgür" gibi.

21 Osmanlıcada bu tür sözcükler, "anlamsız, ihmal edilmiş" sayıla· rak "mühmelat" terimiyle karşılanmıştır.

TARİH BOYUNCA TÜRKÇEDE İKİLEME

Bütün Türk lehçelerinde, ilk yazıtlardan başlayarak ikileme olayına bol bol rastlanır.

Orhun Yazıtlarında İkileme

İ lk Türk metinlerinden, ünl ü Orhun Yazıtları, ikileme ile başlar: " Tengri teg tengride bolmış Türk bilge kagan . . . ", "bilig bilmez kişi . "yugçı sıgıtçı tutıp . " , "içre aşsız, taşra tonsız, yabız yablak budunda üze olurt�m22"

Uygurcada İkileme

İkileme, Uygurcanın başlıca özelliklerinden biridir. Uygurca döneminde, yabancı dillerin Türkçeye etkisi art­maya başlamıştır. lkilemeden vazgeçmeyen Türkler, bu dönemde, Uygurca sözcüklerle birlikte aynı ya da yakın anlamlı yabancı sözcükleri de yan yana getirerek ikileme biçiminde kullanmaya başlamışlardır : Çin kirtü "doğru hakiki" ; hua çeçek "çiçek" ; kalp öd "zaman, vakit, devir, çağ" gibi Uygurcada Türkçe sözcüklerden kurulmuş yı­ğınlarca ik ilemeye rastlanır : körk mengiz "beniz, görü­nüş, yüz, endam" ; köngül köküz "gönül, kalp" ; ·ağı barım "servet, varlık" ; öküş telim "çok " ; köz karak "göz" ; küç

22 Orhun Yazıtları, Hüseyin Namık Orkun, 1 936 İstanbul, s. 22, sat : 1 ; s. 24, sat. 27 ; s. 30, sat. 9 ; s. 42, sat. 2.

62 VECİHE HATİBOGLU

erdem "güç, kuvvet, fazilet, e,rdem" ; san sakış "sayı, hesap, adet" ; yolçı yerçi "kılavuz" ; otaçı emçi "doktor, tabip" ; sevgüsiiz taplagusuz "sevgisiz, sadakatsız" vb.23

Türkiye Türkçesinde İkileme

Türkiye Türkçesinde ikileme türleri o kadar çok kul­lanılır ki, hemen hemen her yazıda ve konuşmada birine ya da birkaçına rastlanır. Yerinde kullanılan ikilemeli bir anlatım, ses uygunluğuna, ses benzerliğine dayandığı için Türkiye Türkçesine bir anlam gücü, anlatım zenginliği ile pirlikte bir müzik esintisi, ahenk sağlar. Bu bakımdan Türk dili şiirle konuşur gibidir.

Eski Osmanlıcadan başlayarak, günümüze kadar, her çağda, halk ve divan edebiyatı yazarları, ozanları, ikileme türlerini bol bol kullanmışlardır.

Şiirde İkileme

Sultan Veled'in Manzumeleri'nde İkileme

Eski Osmanlıca döneminde, özellikle Sultan Veled, Türkçe manzumelerinde, ikileme ve ikilemeye benzer tek­rarlara çok yer vermiştir. Hatta Sultan Veled'in Tü_rkçe Divanı'nın başlıca özelliklerinden biri de ikileme ve ikile­meye benzer tekrarlardır, denebilir.

Ol, kim ekdi, delim delim götüre24 Uçmak içre sevünüben otura

23 Ahmet Caferoğlu; Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul 1 968. 24 Sultan Vcled'in Türkçe Manzumeleri, Yayınlayan ve İşleyen

Mecdut Mansuroğlu, Istanbul 1958, s. 1 1 . 13 , 3? "d.elim = çok"

İKİLE�E

Canlarun canı sıdk u imandur, kişi bu nur ile Müselmandur

63

Sultan Veled'in manzumelerinde, ikilemelere benzer tekrarlara da çok rastlanır (bkz. Aralıklı ikilemeler, s . 22).

Bakma bana, bakma bana bu göz ile,. bu göz ile ; Can gözini ger aça sen, sen nola sen sen nola

Rahmetünle diini gün eyleye sen (eyleyesin) Kudretünle giini dün eyleye sen

* * *

Yunus Emre'de İkileme

İkilemeyi en iyi kullanan - ozanların başında Yunus Emre gelir. Halk diline dayanan Yunus Emre, Türkçede ikilemenin anlatımdaki gücünü, etkisini kavramıştır. He­men hemen her şiirinde, bir veya birkaç ikileme türünü , ustalıkla kullanır.

Aşkın aldı benden beni, Bana seni gerek seni Ben yanarım dünü giinü, Bana seni gerek seni25

Beni bende demen, bende değilim Bir ben vardır bende, benden içerü

Şol cennetin ırmakları Akar Allah deyii deyü Çıkmış İslam bülbülleri Öter Allah deyü deyii

* * *

25 Burhan Toprak, Yunus Emre Divanı, Aukara, 1 966, bkz. Adıl­lardan İkileme, s : 29.

VECİHE HATİBOGLU

Necati'de İkileme

On beşinci yüzyılda Necati, ikilemeyi en sevimli, en etkili biçimde kullanan bir Divan edebiyatı ozanıdır.

Çıkalı göklere ahım şereri döne döne Yandı kandil-i sipihrin ciğeri döne döne

Sen olasın deyü yer yer asılıp ayineler Gelene gidene eyler nazarı döne döne

* * *

Fuzuli'de İkileme

On altıncı yüzyılda, ikileme ve türlerini ustalıkla kul­lananlardan biri de Fuzuli'dir.

Lahza lahza gönlüm odından 1 şererlerdür çıhan Katre katr(\ göz töken sanman sirişküm kanıdur

Zerre zerre hak-i dergahına ister sala nur Dönmez ol dergahdan ger olsa pare par� su

* * *

Baki'de İkileme

On altıncı yüzyılda ikilemyi en etkili biçimde kulla­nanlardan biri de Baki'dir. Ünlü beyiti güçlü bir ikileme ile bitmektedir.

Kadrini seng-i musallada bilüp ey Baki Durup el bağlayalar karşına yaran saf saf

İKİLEME

Şemşir gibi ruy-i zemine taraf taraf Saldın demir kuşaklu cihan pehlivanları

Nedir bu piç piç ü çin çin ü ham-be ham

65

Nedir bu turralar bu halka halka zülf-i müşgasa kaküı

* * *

Nailii Kadim'de İkileme

On yedinci yüzyılda ikilemeyi başarılı bir biçimde kul­lanan Divan ozanlarından biri de Naili'dir.

Kadem kadem gece teşrifi Naili o mehin Cihan cihan elem-i intizara değmez mi

Zerre zerre hak-i guristanı pamal etme kim Tude tude Husrev-i zerrin külehdür her biri

* * *

Karacaoğlan 'da İkileme

On yedinci yüzyılda ikilemeyi etkili, sevimli, başarılı biçimde kullanan halk edebiyatı ozanı �aracaoğlan'dır.

Ilgıt ılgıt esen seher yelleri Esip esip yare değmeli değil Ak elleri elvan elvan kınalı Karadır gözleri sürmeli değil

Ala gözlüm ben bu ilden gidersem Zülfü perişanım kal meli! meli/

VECİHE HATİBOÖLU

Karlı karlı dağlarından aştığım Soğuk soğuk sularını içtiğim Elvan elvan düğmelerin çözdüğüm Şimdi ince bele kol ister gönül26

Nedim'de İkileme

İkilemeyi başarıyla kullanan halk ozanlarından biri de Emrah'tır ;

Tutam yar elinden tutam Çıkanı dağlara dağlara Olanı bir yaralı bülbül İnem bağlara bağlara

Birin bilir birin bilmez Bu dünya kimseye kalmaz Yar ismini desem olmaz Düşer dillere dillere

Emrah eydür bu günümdür Arşa çıkan tütünümdür Yare gidecek günümdür Düşem yollara yollara

* * *

Nedim'de İkileme

18 . yüzyılda, Nedim' İri şiirlerinde ikilemelerin değişik, renkli örneklerine rastlanır.

Sırma kakül sim gerden zülf tel tel ince bel Gül yanaklı gülgüli kerrakeli mor hareli

Fikr ü gani. canıma kar eyledi bilmem bilmem Ah hercai koçuldun mı ki ağyara aceb

26 Karacaoğlan, Bütün Şiirleri, Hazırlayan. Cahit Öztelli, lstanbul 1 970, s. 108, 1 1 1 , 1 1 3 .

İKİLEME 67

Sen açıl gül gibi zar ile hezar olsun Nedim Bend bend olsun ham-i zülfün şikar olsun Nedim

* * *

Şeyh Galip'te İkileme

On sekizinci yüzyılda, Şeyh Galip, edebiyatta "icadı elfaz" denen bir tür ikilemeyi yabancı sözcüklerle bol bol kullanmış, arada da Türkçe sözcüklerden ikilemeye güzel örnekler vermiştir.

Ketmetme yegan yegan söyle Gam defterinin tamamı yok mu

Gehi ziri serde desti gehi ayağı koltuğunda Düşe kalka hastei gam der-i lütf-i yare düştü

Dergah-ı mevlevide niyaz ile hak olan Eflake naz ederse yeridir yeri yeri

** *

Tanzimatçılar da yazılarında halk ve konuşma diline yer verdiklerinden, ikileme türlerini kullanmışlardır.

Şinasi'de İkileme

Yaseminden bile naziktir o boy pos anda Sarmaşık-vari sarılsam eğilir ol anda

* * *

Namık Kemal'de İkileme

Gına geldi cihanda şöhretin sıytin kemallnden Kemal'i gah gah etsin bilenler yad lazımsa

Çok ak göremezsen de saçında sakalında El minnetü lillah yüzü ak alnı açıktır.

* * *

68 VEC�HE HATİBOÖLU

Ziya Paşa'da İkileme

Çünkü mevlam kul eyledi sana ozumu Bastığın yerlere sürsem yüzüm gözümü

Akşam olur, güneş batar şimdi buradan Garip garip kaval çalar çoban dereden Pek körpesin esirgesin seni Yaradan

** *

Abdüllıak Hamit Tarhan'da İkileme

Niçin ağlar hazin hazin Ne temennası var bu dünyada Gezdiğim demde gül-sitanlarda Beni yadındır eyleyen taltif Duyarım ıiefhanı hafif haİif' Rüzigar estiği zamanlarda

Geliyor naleleri gOşuma sağdan soldan Dalgalar, bende olan derde ölümdür çare

* * *

Mehmet Emin Yurdakul'da İkileme

Mehmet Emin Yurdakul Türkçeye çok önem verdiği için değişik ikilemeler kullanmıştır.

Ninesini çılgın gibi sokaklara uğrattı. Ona köy köy hekim hoca ilaç şifa arattı.

Bu kitaptır, her insana için dışın öğreten, Gökte yerde, tende canda bir Yaradan sezdiren

* * *

İKİLEME 69

Mehmet Akif Ersoy'da İkileme

Mehmet Akif, halk dilini ustalıkla kullandığı için, hal-kın dilinde kalıplaşmış, ikilemeleri yeğlemiştir.

Zavallı ben . çamaşır, tahta, her gün uğraş da, Sonunda bir paralar yok, el elde, baş başta ; ..

O her sabah okuyordu gürül gürül cüzünü ; Ayırmıyordu kitaptan ne olsa hiç gözünü.

Sönük sönük yanıyor rafta isli bir lamba . Önünde bir küme : fes, takke, hırka, salta, aba

Canım sıkıldı dün akşam, sokak sokak gezdim ; Sonunda bir yere saptım ki, önce bilmezdim.

Fenerim başladı etrafını tek tük hisse Vakıa ben de yoruldum, o fakat, pek yorgun . . .

Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya ; Ayol, nedir bu senin yaptığın ? Utan azcık . .

Kınk dökük şişeler, bir de çinko tepsiyle Beş on kadeh, iki üç testi sonra tezgahlık

* * *

Ahmet Haşim' de İkileme

İkilemeyi ses ve anlam gücüne göre, yerinde ve etkili kullananlardan biri de Haşim' dir.

Ağır ağır çıkacaksın bu' merdivenlerden, Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak

70 VECİHE HATİBOÖLU

Sular karardı Yüzün perde perde solmakta, Kızıl havnaları seyret ki akşam olmakta . . .

Akşam, yine akşam, yine akşam Bir sırma kemerdir suya baksam

* * *

Tevfik Fikret'de İkileme

Tevfik Fikret de, kalıplaşmış ya da kalıplaşmamış ikilemeleri, tekrarları, ara sıra kullanmıştır.

Tırnaklarıyle bir yed-i kahrın, didik didik, Yükseldi gavr-i cevve bacak, kelle, kan, kemik .

Meali, şi'ri, sünfıhatı, ruhu, lafzı sizin Sizin, ne varsa hepsi hepsi hepsi sizin ;

Ey şanlı avcı, damını bihude kurmadın ; Attın . Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın !

* * *

Yahya Kemal Beyatlı'da İkileme

İkilemeyi güzel ve bol bol kullananlardan biri de Yah-ya Kemal Beyatlı'dır.

Eslaf kapıldıkça güzelden güzele Fer vermiş o neşve'yle gazelden gazele Sönmez seher-i haşre kadar şi'r-i kadim Bir meş'aledir devredilir elden ele

Her rengi istemez gözümüz şimdi aldadır ; İspanya dalga dalga bu akşam bu şaldadır Alnında halka halkadır aşufte kakülü Göğsünde yosma Gırnata'nın en güzel gülü .

İKİLEME

Allaha şükredip duruyorlar ve kol kola, Sessiz, yavaş yavaş dalıyorlardı bir yola

71

Güııforce n.. gördüm ne de bir kimseye sordum Yarab hele kalb ağrılarım durdu diyordum.

Dağ dağ o güzel ses bütün etrafı gezindi ; Görmüş ve geçirmiş denizin kalbine sindi.

Sesler denizin ufkunu uç(an uca sardı. Benzim, ölümün şi'ri yayıldıkça sarardı

Mehtap . . . iri güller . . ve senin en güzel aksin . . . Velhasıl o rü'ya duruyor yerli yerinde !

* * *

Çağımızın ozanları, şiirin sırlarından, gizli güçlerin­den birini bulmuşlardır. Divan ozanlarının, ara sua, çekine çekine kullandıkları ikilemelerden çok daha değişik, güzel, etkili olanları, bu günün şiirinde, bol bol görülür. Günü­müzün ozanlarının renkli, çekici, etkili ikileme ve yinele­melerinden seçme örnekler aşağıda sıralanmıştır.

Birinden birinde bahÇenin Şöyle bir baktı sağına soluna Oturdu Ondan sonra artık deme gitsin

Ta akşamlara kadar Bir türkü bir türkü bir türkü

.O eski yorgunluğum yok Güne güneşe karşı

72 VECİHE HATİBOGLU

Bir kız geçer arkadaki yoldan Bir eda bir çalım akça pakça Ağzı yüzü bir delice türkü Vurur kokusu uzaklaştıkça

(Sabahattin Kudret Aksal)

* * *

Baktım donanmış tepeden tırnağa Sen çiçek çiçek elma

Benden Istanbul diye diye ölmesi Bakarsın diye diye sözüm lstanbul olur Bir yanım Sarayburnu bir yanım Kızkulesi .Arada gider gelir arabalı bir vapur Sularda aşık gözlerim pul pul

Tek tek açılan fakir pencereleri Boyunca kıyı .kıyı sokak sokak

Çayır çimen dağlara yürü Telli kavaklarla göklerde gerin Dalgalan başak başak ovalarda

Kaldırımların dibinden dibinden Mutludur denize doğru giden

Arada rıhtım var deniz var vapurlar Denizi vapurları koşa koşa geçiyorum. Ay altında kalkan uçaklara yetişip itiş kakış bilekler eller ayaklar Her gece sana doğru geliyorum tekrar tekrar

İKİLEME

Nerenin kırları bunlar Nerenin yoncaları İnsan durur durur hatırım-

Günün yorgunlukları Uc uca uykusuzluklarla Yıktıkça çarşı pazara Işıl ışıl elma Baştan başa elma

El ele yan yana omuz omuza Uğultulu sesli bir kalabalıkta Bu kalp bu dudak susa susa Ölür her gün bir daha ölür

73

(Necati Cumalı) * * *

Ceylanlar sürü sürü kuzular ağıl ağıl Irmaklar gürül gürül dereler çağıl çağıl

Dallarda kandil kandil yanar satı meyvalar Bakarsın döşemede çakıl çakıl kilim var.

Ateşinden yolculuğu Deniz gözler buğu buğu

Keyfim uçsun arı arı Taşın petekten ballarını

Dudak değsin ayak basmasın yere Göğüs göğüs tepe mum mum minare

(Behçet Kemal Çağlar) * * *

74 VECİHE HATİBOGLU

Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya, Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya

Yanında damla damla· bittiğimi duyarım Yoklarım, yerinde mi yüzüm, alnım, saçlarım ?

Sen anlayan bir gözle süzersin uzun uzun Yabancı bir şehirde bir kadın heykelini

Ateşten kızaran bir gül arar da Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Ben böcek böcek umu sessizliklerde, Sen insan insan kemik

Geceler geceler almış giderim, Kara taş uyudun mu ?

Denem altın tarlalar üzre· Dalgalanır dalgalanır Tanrıma karşı.

Ben bir böceğim O yıllarla yıllarla uzak.

Üstümde Yenilmişin yenilmişin türküsü.

(Fazıl Hüsnü Dağlarca)

* * *

İstanbul'u dinliyorum gözlerim kapalı Kuşlar geçiyor, derken Yükseklerden, sürü sürü, çığlık çığlık

İKİLEME

Serin serin kapalı çarşı ; Cıvıl cıvıl Mahmut Paşa ;

Sabah akşam gider gider geliriz. Denizlerimizle ağaçlarımız arasında

Oymuş diyorum, zavallı şairin Görüp göreceği

Ne hoş deniz deniz dolaşmak Düşüceler gibi başı boş

Versem kendimi bütün bütün Bir yelkenli olup engine

75

(Orhan Veli Kanık)

* * *

-İnsanlar yüzyıllar yılı evler yaptılar İrili ufaklı, birbirinden farklı Ahşap evler, kagir evler yaptılar. Doğup ölenleri oldu, gelip gidenleri oldu, Evlerin içi devir devir değişti Evlerin dışı pencere, duvar.

(Behçet Necatigil)

* * *

O yerde ben gökte, el ele göz göze Ağır ağır kayıp giden bulutlan Döküyordu akçıl, gümrah saçlarını Denize, o yerde ben gökte, el ele ;

76 VECİHE HATİBOGLU

Geri kalmak, gömülü dinsel kovuklarda, Eli böğründe, aç açına sele karşı

Sevgimin arkasına gizleniyorum ; , İçim dışım kımıl kımıl hiyeroglif!

Yolcuyu uğurladık. Sürekli Bir yağmur, vıcık vıcıktı toprak

Bulutlar geçiyor, çığlık çığlığa, üstten, Denizle gök çiftleşiyor homurdanarak.

(Oktay Rıfat) * * *

Yal varmak yakarmak nafile bugün Gözün ün yaşına bakmadan gider

Neden böyle düşman görünürsünüz, Yıllar yılı dost bildiğim aynalar ?

Hayal meyal şeylerden i lk aşkımız ; Hatırası bile yabancı gelir Hayata beraber başladığımız Dostlarla da yollar ayrıldı bir bir ; Gittikçe artıyor yalnızlığımız.

(Cahit Sıtkı Tarancı) * * *

Küsmüş yemeğine yavru, bakışları buğu buğu Kanar sol böğründen al al bir güneş delikanlı

Ekmeğin ortasında bir çöl ve ıssızlık Boşluğa bıçak bıçak saplanan çığlık

İKİLEME

Ama ıssız dudaklarda, bakışlarda çöl çöl Yine yılgın yığınların o taş dilsizliği

77

Ama göz göz, yürek yürek ve kan sıcaklığında Açar, binbir fırtınanın demir parmaklığından

Han yüreği ve bir çift kömür köpkömür Erir öylece kanında suskun suskun Gecesi gecesine karşı

Kutsanır ekmek ekmek, yıl yıl, çiçek çiçek Özlenir yaşantıya bir engin yığınların

Zonklayan saç uçlarımda böğürtlen böğürtlen Dökük köprüler gibi çatırdayan bir yalnızlık

(Tahsin Saraç) * * *

Her millete birer yüzden göründün Kendini sakladın sardın sarmdın

İki kapılı bir handa Gidiyorum gündüz gece

(Aşık Veysel Şatırqğlu) * * *

DÜZYAZIDA İKİLEME

Eski Osmanlıca döneminde, özellikle düzyazıda, iki­lemelerin çoğunun ya yabancı sözcükten ya da bir Türkçe ve bir yabancı sözcükten kurulduğu görülür, çok defa .da araya "ve" bağlacı getirilir.

Kabusname'de, "af kıl yarlıga" gibi ikilemeye benzer biçimlerle birlikte, "düzenin ve tertibin", "nizam ve düz­gün", "öğütten ve nasihatten" gibi bağlaçlı tamlamalara daha çok rastlanmaktadır.

Dede Korkut'ta İkileme

On beşinci yüzyılda, özellikle Dede Korkut kitabında, ikilemelerin değişik, etkili, renkli biçimlerine bol bol rast­lanır. Dede K orkut kitabının çekiciliğini sağlayan özellik­lerin başında ikileme gelir21 : "Ol zamanda biglerün alkışı alkış, karkışı karkış idi ;", " Tavla tavla şahbaz atlarına bin­diler katar katar kızıl develerini yetdiler" ; "Ünüm anlan bigler, sözüm dinlen bigler, yata yata yanumuz ağrıdı, tura tura bilümüz kurıdı, yorıyalum a bigler, av avlayalım, kuş kuşlayalum, sığın geyik yıkalum, kayıdalum otağımıza düşelüm, yiyelüm içelüm hoş kiçelüm."

* * *

Dede Korkut kitabı dışında, Eski Osmanlıca dönemi düzyazı yapıtlarında, Arapça ve Farsçanın etkisiyle, ikile­me türleri az kullanılmıştır.

27 Dede Korkut Kitabı, Yayınlayan : Dr. Muharrem Ergin, Cilt I. s. 95, 96, 1 1 7, Ankara 1958, "sığın = geyik".

İKİLEME 79

Kelile ve Dimne gibi bir yapıtta da, bugüıı bazı yazı­larda görüldüğü biçimde, sözcüklerin eskisi ve yenisi iki­leme özentisi gibi kullanılmaktadır : "otı ve ilacı", "firak ve ayrılmak" gibi . Bugün de, bazı yazılarda ve konuşma larda "ilim bilim", "şartlar koşullar' ' , "hürriyet özgürlük" gibi biçimler kullanılmaktadır. Bu tür örnekler, gerçek iki­leme sayılmaz. Yirminci yüzyılda, Türkçeye verilen büyük değerle birlikte, dilimizin önemli bir özelliği olan ikileme, şiirde olduğu gibi düzyazıda da bol bol kullanılır olmuştur. Çünkü yirminci yüzyılda, konuşma dili, düzyazıya büyük lçüde yansıtılmıştır. İkileme olayının da konuşma dilinde

ve ağızlarda eskiden beri yaşadığı, yaygın biçimde kulla­mldığı bilinmekte-dir.

Bu bakımlardan, ikileme örneklerini en iyi belirten düzyazılar, daha çok, son yüzyılda yazılmış olanlardır.

20. yüzyıla geçiş dönemindeki Türkçeyi, en iyi kul­lananlardan biri olan Refik Halit Karay'ın yazılarında iki leme türlerine çok rastlanır : " yanakları pençe pençe, al al olarak susuyordu" ; "Ağızlarında beyazımsı bir kö­pük çiğneyerek dalgın ve küskün arka arkaya, ağır ağır, yumuşak yumuşak, iz bırakmadan ve toz çıkarmadan gidi­yorlardı" ; "Durmadan dinlenmeden, nefes almadan, ya­nakları sevincinden pembe pembe, dudakları titreyerek taze, gevrek, billur sesiyle biteviye konuşuyordu" ; "Bunu işiten çocuk, hıçkıra hıçkıra, katıla katıla ağlamaktadır28".

* * *

Deyimlerde İkileme

Deyimlerde, etkinliği, anlatımda kolaylığı sağlayan başlıca özelliklerden biri de ikilemelerdir. Pek çok deyimde ikileme türlerinin bol bol kullanıldığını görmekteyiz : "Boyu

28 Refik Halit Karay; Gurbet Hikayeleri, Istanbul 1 965, s. 8 ve de-vamı.

80 VECİHE HATİBOGLU

boyuna, huyu huyuna uyuyor" ; "Çocuklar al.t alta, üst üste boğuşuyorlar", "göze göz, dişe diş mücadele", "O kadar ka­labalık vardı ki kim kime, dum duma", "Sıfıra sıfır elde var sıfır", "Alı al, moru mor - alı alına, moru moruna - içeri girdi'', "Analar taş yesin, yarım yarım beş yesin'', "Ayak­ları geri geri gidiyordu'', "Ayda yılda bir olan toplantıya gidilmeli'', "Az buz değil", "başa baş geldi", "bile bile la­des", "Bire bir berabere kaldılar", "bucak bucak kaçmak", "Bugüne bugün zengin sayılır", "Bulup buluşturup ödemek gerek'', "fitil fitil burnundan getirmek'', "çan çan etmek", "dediği dedik, çaldığı düdük'', "dereden tepeden konuşmak" "Durdu durdu turnayı gözünden vurdu", "direk direk ba­ğırmak", "dik dik bakmak", "el elde, baş başta kalmak', "elini kolunu sallaya sallaya gezmek", "Evli evine, köylü köyüne", "fellik fellik aramak", "Görüp göreceği rahmet bu", "huyuna suyuna gitmek", "ıcığını cıcığını çıkarmak", "ipe sapa gelmemek", "kafa kafaya vermek", "kalıptan kalıba girmek", "Kör kör parmağım gözüne", "körü kö­rüne inanmak", "ne yapıp yapıp başarmak", "Pisi pisine gitti", "s�cağı sıcağına söylemek'', "taş taş üstünde bırak­mamak'' , "tepe tepe kullanmak", "topu topu bir ev'', "to­run torba sahibi olmak", "tüyleri diken dik(;!n olmak", "u­zun uzadıya konuşmak", "vakitli vakitsiz gelmek", "yan yan bakmak", "yarı yarıya bölüşmek", "yüze yüze kuyru­ğuna gelmek'', "zoru zoruna -zor zoruna- başarmak" vb.

Deyimlerde, ses ve biçim benzerliğinden yararlanarak, aralıklı ikileme türleri bol bol kullanılır : "astığı astık, kestiği kestik'', "evet efendim, sepet efendim", "har vurup harman savurmak", "tamtakır kuru bakır ' ' , "yel yeperek yelken kürek", "aç değil açık değil" vb. (bkz. · vecihe Ha­tiboğlu ; Kelime Grupları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, Ankara 1963).

İkilemeyi yerli yerinde, tam değerinde kullanan, yüz­yıllar boyunca hafızalara işleyen atasözlerimiz ve deyi-

İKİLEME 81

lerimizdir. Hemen hemen, iki atasözünün ya da iki deyimin birinde, güzel bir ikileme vardır. İkilemenin psikolojik değerini, öğretme, anlatma, hafızalarda etkisini sürdürme gücünü, atasözlerimiz ve deyimlerimiz en açık biçimde belirtmektedir.

Atasözlerinde İkileme

Atasözlerimiz öğüt ve yargılarını en iyi biçimde iki­leme ile anlatırlar : "damlaya damlaya göl olur", "bal bal demekle ağız tatlanmaz", "bol bol yiyen, bel bel bakar", "ödünç güle güle gider, ağlaya ağlaya gelir", "şık şık eden nalçadır, iş bitiren akçadır", "üzüm üzüme baka baka ka­rarır'', "dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur", "yer 'damar damar, insan soy soydur", "dağ dağ üstüne olur, ev ev üstüne olmaz", "erken kalkan yol alır, erken evlenen döl alır", "komşu komşunun külüne muhtaç olur.29

29 Ömer Asım Aksoy, Atasözleri ve Deyimler, Türk Dil Kurumu Yayınlan, 1965 Ankara.

İKİLEME SÖZLÜÖÜ

İKİLEME SÖZLÜGÜ VE

BİRKAÇ AÇIKLAMA

İ kilemelerle çok defa birl i kte kullanı lan sözcükler ayraç içinde, yanlarına konulmuştur. Bazı örnekler de ya aral ı kl ı ik i­leme ya da üçlemed ir veya kal ı plaşma yolunda olan iki lemelerd ir. İk i lemelerin hepsi bu kadar deği ld ir. Hemen her tür sıfattan ya da addan ik i leme kuru labi l i r. Bu Sözlük'te, daha çok kal ı plaşmış ve kal ı plaşmakta olan ik i lemelerin başlıcaları_ açıklamalarla ge­l işti r i lmiş b içimde toplanmış bulunmaktadır. Asl ında b u tür iki lemelerin hemen hepsi Türkçe Sözlüklerde bu lunmalıdır ve madde başı olarak açıklanmalıdır. El inizdeki Sözlük'te de ör­neklerin yanına çok yaygın olan biçimdeki açıklamaları veri l­m işti r. Kimi örnekler de gerçek anlamında ku l lanı ldığı için açıklamasız b ı rakılm ıştır. Di l imizdeki iki lemeler, Türkçe,;-in vazgeçilemeyecek, çok kul lanılan varl ıklar ı , anlat ım gücü ve zenginl iğidir .

A abur cubur (yemek vb.) abuk sabuk (konuşmak vb.) acele acele {gitmek vb.) aç acına veya aç açına (gitmek

vb.) aça aça (göstermek vb.) aç aç (çalışılmaz vb.) aç açık (deği l vb.) açar açmaz (kapatmak vb.) aç biilaç (perişan vb.) açık açık (konuşmak vb.) açık saçık ,, ,, açık seçik (göstermek vb.) açıktan açığa (alay etmek vb.) aç.ıla açıla (uzaklara gitmek vb.) açıla saçıla (dolaşmak vb.) açılıp saçılmak açılmak saçılmak açıp açıp (kapamak vb.) açlık tokluk (sorunu vb.) a: susuz (kalmak vb.) adım adım (izlemek vb.) adı sanı (yok vb.) adlı adınca (konuşmak vb.) ad san (kazanmak vb.) afal afal (bakmak vb.) afı küfü (yemek vb.) afiyet şeker (olmak vb.)

afur tafur (savurmak vb,) ağır ağır (çıkmak vb.) ağır aksak {gitmek vb.) ağız ağıza (vermek veya dol-

durmak) ağızdan ağıza (dolaşmak vb.) ağlamak sızlamak (yakınmak vb.) ağladı da ağladı ağlaya ağlaya (gitmek vb.) ağlayıp sızlanmak ağrı sızı (içinde kalmak vb.) ağzı ağzına (doldurmak vb.) ağzı burnu (yerinde vb.) ağzı dili (kurumak veya bağlan-

mak) ağzına yüzüne (bulaştırmak vb.) ağzı n ı burnunu (dağıtmak vb.) ağzı var d i l i yok ah ah 1 aheste aheste (yürümek vb.) aheste beste (çalışmak vb.) ahım şahım (bir şey deği l vb.) ahlamak oflamak ahlamak puflamak ahlaya vahlaya ah oh ! ah vah !

88 İKİLEME SÖZLÜGÜ

akarı kokarr (yok vb.) akça pakça {bi r kız vb.) akı l f ikir (gerek vb.) akıllı akı l l ı (oturmak vb.) akı l l ı usl u (bkz. uslu akı l l ı) akıl sır (ermek, erd irmek) akın akın (gitmek vb.) akla kara,yı (seçmek) aklı f ikri (b irinde olmak vb.) ak pak (teriı iz vb.) aksırmak öksü rmek aksırmak tıksırmak akşam akşam (sinirlenmemekvb.) akşama sabaha (gelmek vb.) akşam sabah (gitmek vb.) alaca bu laca (bi r kumaş vb.) alacak verecek (kalmamak vb.) alacalı bu lacalı al af (olmak vb.) alan alana (alan çok vb.) alan talan (etmek vb.) alavere dalavere alay alay alet edevat al gü l üm ver gü lüm a l ı af, moru mor al ı alına, moru moruna al ıcı verici a l ık sal ık (budala vb.) al ım sat ım alı p a l ıp (götürmek vb.) al ıp vermek al ıştıra al ıştıra Allah Allah !

allak bullak (olmak vb.) ai lem etmek kal lem etmek ai lem kal lem al l ı gü l lü a l l ı pu l l u a l l ı yeşi l l i al ma alma (yanaklar) alt alta (dizmek vb.) alt alta, üst üste (g�lmek vb.) altını üstüne (gertirmek vb.) altlı üstlü (oturmak vb.) alttan alta (iş karışt ı rmak vb .) alttan alttan alttan üstten (gitmek vb.) ama çok ama az aman zaman (dinlememek vb.) ana baba (sevgisi vb.) ana kız analı babal ı (büyümek vb.) anal ı danal ı ana oğu l anası danası anasız babasız ancca beraber kanca beraber ancak ve ancak anha minha (öyle böyle vb.) anlamak d inlemek anl ı şanlı apar topar aptal ın aptalı (çok aptal vb.) aptestinde namazında apul apul (yürümek vb.) arada s ırada aramak; sormak aramak taramak

İ KİLEME SÖZLÜÖÜ 89

arama tarama ara sıra araya t2raya arayıp sormak ard ı arası ardı ardına ardı arkası ardın ard ın (yürümek vb.) arı si l i (tertemiz) arka arkaya arkadan arkadan (konuşmak vb.) arkadan arkaya ar namus arsız arsız arsız yüzsüz art arda

artık eksik asırdan asıra aslanlar aslanı aslı astarı (yok vb.) aslı fasl ı aslı nesli asmak kesmek astığı astık, kestiği kestik aşağıdan yukarıya aşağı l ı yukarı l ı aşağı yukarı aşna fişne

ata ana at araba atılmaz satılmaz atıp tutmak atik tetik aval aval {bakmak vb .) avaz avaz (bağırmak \tb.) avuç avuç (para vb.) avurt zavurt (etmek) ayaktan ayağa (geçirmek vb.) ayan beyan ay ayd ın (açık seçik vb.) ayda ayda (ödemek vb.) aydan aya ayda yılda aygın baygın ayıl ı p bayılmak aylar ayı ayrı ayrı ayrı gayrı (yok vb.) ayrı seçi (bilmemek vb .) ayrısı gayrısı (olmamak vb.) azar azar az az (koymak vb.) az buçuk az buz (az deği l

. vb.)

az çok az <:>z az uz

B baba kız (gezmeye gitmek vb.) baba oğu l (gezmeye gitmek vb.)

bacak bacak (üstüne atmak) bad i bad i (yürümek vb.)

90 İKİLEME SÖZLÜGÜ

bağ bahçe (sahibi olmak vb.) bağ büyü (yapmak vb.) bağıra çağıra bağırıp çağırmak bağırmak çağırmak bağırmış bağırmış (duyurama­mış vb.) bağırış çağırış bağırış çığırış bağlık bahçelik baka baka bak bak bakına bakına (yürümek vb. ) bakıp bakıp bakkal çakkal baklava börek baldır bacak bangır bangır (bağırmak) bar bar (bağırmak) bardak bardak (içmek vb.) bardak çanak barış görüş basa basa (konuşmak vb. ) bas bas (bağırmak) basıp basıp (ezmek vb.) başa baş (gelmek vb.) baş başa (vermek vb.) baş göz (etmek) başa baş başı beyni (uğuldamak vb.) başına başına (vu rmalt) başka başka başlar başlamaz başlı başına

baştan aşağı (geyd irmek vb.) baştan ayağa baştan başa (donatmak vb.) bata çıka (yürümek vb.) batıp çıkmak baygın baygın (bakmak vb.) bayılıp ayılmak bayılıp bayılıp (ayılmak) bayım bayım (bayılmak) bazı bazı bel bel (bakmak) belirli belirsiz beli i başlı belli belirsiz belli belli besbelli belli besli beş aşağı beş yukarı beşer onar beş on bet ben iz bet bereket beterin beteri beyaz beyaz (evler vb.) beyazlı karalı bı bı.çkı (bıçak vb.) bıcı bıcı (yıkanmak) b ıcır bıcır (konuşmak vb.) bıdık bıdık bıkıp usanmak. bıkmak usanmak bıllık bıllık (et vb.) bırak bırak (bu konuyu vb.) bıngıl bıngıl bicil b icil (konuşmak vb.)

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 91

bi ld im bi leli (böyledir vb.) b i le b i le (yapmak vb.) b i len b i lmeyen b i l i r b i lmez bi l irse b i lsin b i lmiş b i lmiş (bakmak vb.) bi lse bilse biraz b i raz bir baştan bir başa b ir b ir (anlatmak, saymak vb.) bir deri b i r kem ik birer b irer bir günden bir güne bir iki (elbise vb.) b irinden bir i b irinden birine bir l ik beraber l ik b itmek tükenmek bitmez tükenmez biz bize bol bol (yemek vb.) bol bolamat (kul lanmak vb.) boğaz boğaza (gelmek vb.) boğuk boğuk boğum boğum (eller vb.) boncuk boncuk (terlemek vb.) boncuk cıncık (ku l lanmak vb.) borç harç (etmek vb .) borçsuz harçsız boşu başuna boşu dolusu boyalı boyalı boy boy boydan boya

boylu boyunca (uyan mak vb .) boylu poslu boy pos boyu boyuna (uymak) boyu boyun� huyu huyuna

(uymak vb .) böbü rlene böbürlene

(konuşmak vb-) böcül böcül (bakmak vb.) bölük bölük bölük bölük bölünmek bölük pörçük (veya pü rçük) bölü m böl üm bön bön (bakmak vb .) börek çörek börtü böcek (dolmak vb.) böyle böyle bucak bucak (kaçmak vb.) bugüne bugün bugün yarın bµket buket bukle bukle (saç vb.) bu la bu la (bunu mu buldun) buldun buldun (da bunu mu

bu ldun) bu lgur b ulgur (terlemek vb.) bu lgur bu lamaaç bu lmak tapmak (butmak) b u l up buluşturmak bu lup bunamak buram buram (terlemek vb.) burcu burcu (kokmak vb.) burma burma (bıyık vb.) burum burum buru lmak burun b uruna (gelmek vb.)

92 İKİLEME SÖZLÜGÜ

buruş buruş buruş kırış buyur buyur büklüm büklüm (yollar vb.) bütün bütün (şaşırmak, bı rak-

mak vb.)

büyüğü küçüğü büyüğünü küçüğünü (bilmemek) büyük büyük (konuşmak vb.) büyük küçük büyükler büyüğü büyüklü küçüklü

c cak cuk (çiğnemek) cakur cukur (çiğnemek) cambul cumbul

(su içinde kalmak vb.) cam çerçeve (ind irmek vb.) cana can (katmak vt .) can cana, baş başa (oturmak·vb.) can ciğer (olmak vb.) cangıl cungu l canı ciğeri (can ım ciğerim) canı gönülden (dilemek vb.) canla başla (çalışmak vb.) canlı cansız can mal (güvenliği) car car (ötmek) cart cart (sökmek vb.) cart cu rt (etmek) cayır cayır (yanmak) cayır cayır cayırdamak cazır cazır (yanmak)

cazır cazır cazırdamak cıncık boncuk cır cır (ötmek, cırlamak) cırt cırt (yırtmak) cıvıl cıvıl (ötmek, kaynaşmak vb.) cıvı l cıvıl cıvıldamak cıyak cıyak (bağırmak) cıyak cıyak cıyaklamak cızır cızır (yanmak) cızır cızır c ızı rdamak c ici bici cicili bicili cici cici combul combul coştu da çoştu cumbul cumbul cümbür cemaat (cumhur camaat) cümle cümle (açıklamak vb.) cümlesi cümlesine (söylemek

veya ezberlemek)

ç çabalaya ç;.ıbalaya (bu hale

gelmek vb.) çabu k çabuk (gitmek vb.) çağı l çağıl (akmak)

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 93

çağı l çağ ı l çağı ldamak çala çırpa (bu hale ge lmek vb .) çal ı ç ırpı çal ı n ı n çıkmazın ( iç inde kalmak) çal ıp ç ığ ırmak çal ı p çırpmak çal ıp söylemek çal ış ı p çabalamak çalışmak çabalamak çanak çanak (yoğu rt vb .) çanak çöm lek çan çan (etmek vb.) çar çur (etmek, olmak vb.) çangı l çungu l çangır çungur (yuvarlanmak vb.) çarkı çakı ldağı (değirmen in) çarp ık çurpuk çarşı pazar (gezmek vb .) çatal b ıçak çatal çatal (o l mak)

çatal kaş ık çat çat (vurmak vb.) çat çut (kırmak vb.) çatır çat ır (yanmak, a lmak vb .) çat ır çat ı r çatı rdamak çat ı r çutur (kırmak vh .) çat orda çat b u rda çat pat ( konuşmak vb.) çatra patra (konuşmak) çayır ç imen çeke çeke (görütmek vb.) çek ip çekişt i rmek çek ip çevirmek çekip gitmek

çekiş çekiş çekişmek çerden çöpten çeşit çeşit çeyiz çimen çığ l ık çığl ığa ç ıkar ç ıkmaz ç ık ıp g itmek ç ı ld ır ç ı ld ı r ç ın çın (ötmek) çın çın ç ın lamak çıng ı l ç ıngı l ç ıng ır çıngır çıngır m ı ngır ç ıpı çıpı (Yıkan mak) çır ç ı r (akmak) çıtı pıtı (b ir k ız vb.) ç ıt ır ç ıt ır (yemek vb .) çıt ır pıt ır (konuşmak vb.) çift ç ubuk (sah ib i o lmak vb . ) çifter çifter çlğ çiğ (yemek vb .) ç i l ç i l (alt ı n lar) ç im çim çis i l ç is i l (yağmur yağmak vb.) çizg is i çizgis ine (get irmek vb.) çizik çizi k (ol mak veya yapmak) çok ço k (ik i ay sürer vb.) çol u k çocuk çöker çökmez çu l çaput çu ldan çaputtan çuval çuval çürüğü sağlamı çürük çarı k

çürük sağlam

94 İKİLEME SÖZLÜÔÜ

D dağ bayır (dolaşmak v b.) dağ dağ (gezmek vb .} dağ dere dağlara taşlara dağ taş daha daha dakikadan dakikaya dakikası dakikasına dala bata dala ç ıka dala dala dal b udak (sal mak vb .) daldan dala (kon mak vb.) dalga dalga (saçlar v b.) dalgın d algın {bakmak, yürü­mek vb.) dal lan mak budaklan mak dalland ırmak b udak land ırmak damdan dama (atlamak \(b.) damla damla dam laya damlaya (göl o lur vb .) dand i n i dand i n i (dasdana) dan d u n (kon uşmak vb� dangıl d u ngul (bir adam veya

konuşmak) dara dar (yetişmek vb.) dar dar (yol lar vb .} darı dar ına (yetişmek v b.) davu l zurna dayak değnek (gi r işmek vb .) dayal ı döşel i (ev vb.)

d ayansın dayansın ( ik i yı l da-yansı n)

dede nene (sayg ısı vb .) dediğ im ded i k değiş i k değişik değiş tokuş del i d ivane (ol mak vb.) del i dolu del iği del iğ ine del i k deş ik demet de met (çiçek v b.) dengi dengine den iz derya denk düzen der demez derde deva (ol mak vb.) derdi günü (çocukları vb .) derece derece (yükse lme k vb.) dereden tepeden (kon uşmak) dere tepe (dolaşmak vb .) derinden derine derin derin (d üşün mek vb.) deris i kem iğine {yapışmak) derlemek toparlamak derlemek toplamak der l i top lu (b ir ev vb.) derme çatma dermek devşirmek derse desin (ald ı rma vb.) dertl i "dert l i dertsiz gamsız

İKİLEME SÖZLÜGÜ 95

dertsiz tasasız (bi r yaşam vb .) deste deste (para, kağıt vb.) d ı r d ı r (etmek) d ı rd ı r d ı rlan mak d ızd ığ ın ın d ızdığı (b ir akraba

vb.) d id i k d id i k (etmek) d id ik d id i k d id iklemek d id iş d id iş d id işl mek d i k d i k (bakmak vb.) d i ken d i,ken (ol mak vb.) d ik ine d ik ine (gitmek vb.) d i kişi d i k iş ine (gelmek vb.) d i lden d i le (d olaşmak vb.) d i lden zi k irden (d üşürmemek) d i l i damağı (ku r u mak vb.) d i l i damağına (yapışmak) d i l im d i l im (d i l mek, kesmek) d i l l i d i ş l i d in i imanı (para vb.) din iman d in i mezhebi d insiz imansız d ip l i kökl ü (aile vb.) d i rek d i rek (bağ ırmak) d irhem d irhem (satmak) d i ri d i ri (göm mek vb.) d i rl ik düzen l i k d i rsek d i rseğe (otu rmak vb.) d iş d iş (sarı msa

'k vb.)

d işe d iş d iş inden t ı rnağından (artırmak

vb .) d iyar d iyar (gezmek v b . )

d iye d iye d iz d ize d izi d iz i ( inci ler vb.) dobra dobra (kon uşmak) doğar doğmaz doğrudan doğruya doğru doğru doğru doğru dosdoğru doğru dü rüst doğru d üzgü n doğru yan l ış doğurup doku mak dolana dolana dol u dol u dol usu dol usuna don göm lek don paça don u k don u k (bakmak vb.) dorma dolaş dosta dost, d üşmana d üşman dosta d üş mana (karşı) dost düşman dost u n u düşman ı n ı (bi l mek vb.) doya doya dökük saçık dökülüp saçıl mak

döl döş döne döne dön üp dolaş ıp (gelmek) dönüp dönüp (bakmak) döşel i dayal ı (bkz. dayal ı döşel i) d u ra du ra 'd urak d in lence (yok)

96 İKİLEME SÖZLÜGÜ

durmak d in lenmek d urdu d u rd u (turnayı gözün-

den vurdu) du r du rak (yok) durmuş oturmuş d u r otur durup d uru rken durur durur d uya duya duyduk duymad ık (demeyin)' düğün bayram d üğün dernek dün ya ahret (kardeş o l mak)

d ünya alem d ü rüm dürüm (d ürmek) d üşe kalka d üşmez kalkmaz (bir Al lah) d üştü d üşecek d üşü ne d üşüne d üşüne taşına

d üşün mek taş ın mak d üşün üp taşın mak d üşüp düşüp (b<ty ı l mak) düşüp kalkmak d üzen l i d üzensiz d üzgü düzen

E ecir sab ır eciş bücüş edepl i edep l i (ot u rmak vb.) edep l i edepsiz efend i efend i (oturmak vb .) efi l efil (esmek) efi l efi l efi ldemek efi l üfü l (esmek) eften püften eği l ip bükü l mek eğlenceden eğlenceye (kcşm2k

vb.) eğri büğrü eğri doğru eğriye eğr i , doğruya doğru eke toka (b i r adam vb.) ekip b içmek

ekl i p ükl ü eksik fazla eks ik ged ik eksik ziyade el avuç el ayak (çek i l mek) el bebek gü l bebek elde avuçta (kalmamak) elden ayaktan (d üşmek) elden ele (do laşmak) ele avuca (sığmamak) ele güne (karşı vb .) ele kola (ge l mek) · el ele (vermek vb. ) e l ense (çekmek vb.) el etek (öpmek vb.) e l gün

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 97

eli ayağı (düzgün dolaşmak) eli ayağına (dolaşmak) elifi elifine eli kolu (dolu , bağlı) elinde avucunda (bir şey kal-

mamak) el inden dil inden (kurtulmak) eline ayağına (çabuk vb.) eline diline (salı ip olmak) el ine eline (vurmak) el ini eteğini (çekmek) el i yüzü (düzgün vb.) eller ellerde elma arm ut (alma armut) el pençe (divan durmak) eme seme (yaramamak) eninde son unda (bkz. önünde

sonunda) eni�e boyuna (bir adam, çek­mek vb.) ense kulak (yerinde) envayı çeşit er geç erim erim erimek erinde gecinde erip yetişmek erişip yet işmek erkek dişi erkek erkeğe (konuşmak vb.) erkekli dişili erkekli kad ın l ı erken erken (kalkmak vb.) eselemek beselemek (şaşırmak

vb.)

eski eski eski püskü eski yeni eskis i yenis i estek köstek eş dost eşek oğlu eşek etek etek eti budu etine buduna (dolgun) eti ne, budu ne etli butlu etli canlı etliye sütlüye (karışmamak) etme b ulma (dünyası) etme eyleme etmek eylemek etten kemikten ev bark ev de ev evden eve evefeyip gevelemek ev ev (gezmek, dolaşmak !b.) evet evet ! evirip çevirmek evirmek çevirmek evli barklı evli evine, köylü köyüne eyvalı eyvalı ! eze eze ezik büzük ezile büzüle ezilip büzülmek ezim e�;m ezilmek

98 İKİLEME SÖZLÜGÜ

fakir fukara falan festek iz falan feşmekan falan fıstık falan filan fart furt (etmek) fasa fiso faşır faşır faşı r fuşur fellik fellik (aramak) fıkır fıkır fıkır fık ır fıkırmdamak fıldır fıld ır (bakmak) fınd ık fıstık fır fır (dönmek) fırıl fırıl

gacır gacır gacır gacır gacırdamak gacır gucur gam kasavet garç garç (etmek) garç gurç (etmek) garip garip (oturmak vb.) gece gündüz geceli gündüzlü ged iği gediğine (uygun) gelenek görenek

F fıs fıs (konuşmak vb.) fıs fıs fısıldamak fıs ı l fı sıl (konuşmak) fısıl fısıl fıs ı ldamak fıs ır fısır (kabarmak) fış fış fışırdamak fışır fış ı r fışırdamak fingir fingir fingir fingir fingirdemek fitne ficur fokur fokur (kaynamak) fokur fokur fokurdamak fos fos fosur fosur (sigara içmek) fosur fosur fosurdatmak

G gelen geçen gelen gelene gelen giden geleni gideni (çok olmak vb.) gel gelelim gel imli gid imli (d ünya) gelin görümce gelin güvey gelin kaynana gelip geçen gel ip geçici

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 99

gel ip gel ip (çatmak veya git-mek)

gel i p gitmek gel ir gelmez geılirse gels in gel iş gelmek (bir ge liş geldi) geliş o geliş gelmesine gelir gelse gelse (bir ki lo gelir veya 1 bugün gel ir) gel zaman git zaman genci i htiyarı genç ihtiyar geniş gen iş (odalar bv.) gere gere (göğsünü gere gere) gerekli gereksiz· geriden geriden (konuşmak vb.) geriden geriye geri geri (gitmek vb.) geri geriye (gitmek) gerine gerine gezip dolaşmak gezip tozmak gıcır gıcır gıcır gıcır gıcırdamak gıldır g ıld ır gır gır gırtlak gırtlağa (gelmek vb.) gıt gıt (gıdaklamak) gıt gıt gıdak gıv ı l gıvı l gide gele (usanmak vb.) gide gide giden gidene

giderken giderken (yuvarlan-mak vb.)

g iderse gitsin (ald ırma vb.) gid ip gel i p (bakmak) g id ip gelmek gidiş gitmek (b ir gidiş gitti vb.) gidiş o gid iş gid i gid·i (yaramazlar vb.) gird isi çıktısı girinti çıkıntı girintili çıkıntlılı git gel git gide gitmiş gitmiş (bir arpa boyu) ... gitsen b i r türlü, gitmesen bir

türlü g itsin gitsin (bir ay gitsin) gitti gider gitti gitti giy.im kuşam giyinmek kuşanmak g izliden gizliye gizli gizli gizli kapaklı gizlisi saklısı (yok) göğüs bağır göğüs göğüse (gelmek) gönülden gönüle gönül hatır (saymak veya say-

mamak vb.) . göre göre (göz göre göre gitti) görmemiş görmem iş (bakmak

vb.) görmüş geçirm iş görünür görünmez

100 İKİLEME SÖZLÜÖÜ

görüp geçirmek görüp göreceği görürse görsün göze göz göz göz (olmak vb.) göz göze (gelmek vb.) göz gözü (görmemek) göz ku lak (olmak) gözü gön lü (açılmak) gözü kaşı (oynamak) gözüne d izine (durmak) gözüne gözüne (sokmak) gurk gurk gurklamak gücü gücüne (yetene) güçlü kuvvetl i güldü de güldü güle güle (gitmek vb.) gü len gülene güle oynaya güle söyleye güle yala (gü lerek aydın l ık bir

yüzle) gül lük gül istan l ık gü lünç gülünç (h ikayeler) gülüp gülüp (geçmek) gülüp oynamak gülüşe oynaşa

gümbür gümbür gümbürde-mek

güm güm (etmek veya ötmek) gümp gümp (atlamak) gün be gün gün bu gün , saat bu saat günden güne (gel işmek veya fena olmak vb.) gün gün (kötülemek v�ya be-

ter o lmak) gün günden (beter olmak) günlerce ve günlerce gün ler günü (yatmak vb.) gün ola harman ola günlük güneşl ik günü dünü günü güne (eklemek vb.) günü gününe

(yetiştirmek vb.) gününü gün (etmek) gür gür gürle�ek gürü l gü rül (akmak) gürül gürül gürüldemek gürültü patırtı güzel güzel (an latmak veya ev­ler) güzeller güzeli (b ir kız vb·)

H hacı hoca haddi hesabı (yok) haftadan haftaya

haftası haftasına hakime hekime (düşmek veya düşmemek)

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 1 0 1

hak hukuk haklı haksız haldır haldır haldır huldur ( iş yapmak, yü-

rümek vb .) hale yola (koymak, gelmek vb.) hal hatır (sormak) hal im sel im hal is muh l is hal i vakti (yerinde) hal l i halince hal l i vakitl i ham h u m (şaralop) hammal cammal han hamam han ım han ım (oturmak vb.) hanım ·hanımcık han ım lı beyl i hap ır hapır (yemek vb.) hapır hupur ( " " ) hapır küpür ( " ) haraç mezat (satmak vb.) harfi harfine harıl gürül (yanmak) harıl harı l (çalışmak vb.) harıltı gürü ltü hart hart (kaşınmak vb.) hart hurt (ıs ı rmak) haşır haşır haşır huşu r (kumaş) haşır neşir (olmak vb.) hatır gönü l (bkz. gönül hatır) hatır hatır (kaşınmak) hatır hutur (yenıek)

havadan sudan (bahsetmek) havas ı suyu liyi veya yaramak) hayal meyal (hatırlama k vb.) haydi haydi !

hay hay ! hayır hasenat (işlemek veya

sahibi) hay ı r hay ı r !

hayvan cığ lu hayvan hekim hakim (bkz. hakime

hekime) hekim hoca hele hele ! hemen hemen hem ileri hem geri hem nalına hem mıh ına hem suçlu hem güçlü hepsi hepsi hesap kitap hıÇkıra hıçkıra (ağlamak vb.) hık mık (etmek) h ım h ım (etmek) h ı r gür (çıkmak vb .) h ırl ı h ı rsız hırsız uğursuz h ırtı pırtı (eşya vb .) hısım akraba hış ır hış ır h ızlı h ız l ı (gitmek vb.) hiç mi h iç h i le huda hom u r homur homurdanmak hop hop (hoplamak) hoplaya zıplaya hoplayıp zıplamak

102 İKİLEME SÖZLÜGÜ

hop otu rup hop kalkmak hor hor horlamak horu l horu l (uyu mak) hot hot (söylemek) höl lüm höl lüm (yürümek) huylu huyunca

ıcığın ı cıcığı n ı (çıkarmak) ığıl ığ ı l (akmak vb.) ı k ı laya sıkı laya ıkı l ıkı l (akmak vb.) ıkına sıkına ı kın ıp sıkı n ıp

içeri d ışarı (çıkmak gi rme.k vb.) iç içe (yerleşt irmek vb.) içi dışı (bir vb.) içi dışına (çıkmak) içi içine (sığmamak) içi iç in i (yemek) içinden içinden için için (yanmak) içli dış l ı (olmak) içten içe (yan mak vb. ) içten içten iğneden ip l iğe (kadar) iğne ip l ik iğne ip l iğe (dönmek)

1

i

huyu h usu (bel l i o lmamak) h uyu huyuna, boyu boyuna

(uygun olmak vb.) huyuna suyuna (gi tmek vb.) huyu suyu (bel l i o lmamak) hüngür h üngür (ağlamak)

ı kın ı p s ıkınmak ık l ım tıkl ım ısıt ıp ıs ıt ıp (sürmek vb .) ış ı l ış ı l (parlamak) ışıl ışı l ışı ldamak ıvır zıv ır (bkz. k ıv ır zıvır)

ikide b irde (ikide bir) ik işer ik işer i lden i le i leri geri (konuşmak) i leriye i leriye i ler tutar (yeri yok vb.)

i l i m i l im i l im irfan incecik incecik (beller vb.) inceden inceye ince ince (d ilimler vb.) ince l i kal ı n l ı (sesler vb.) i ncik boncuk

İKİLEME SÖZLÜGÜ 1 03

in cin (top oynamak veya top atmak)

inim inim inlemek inip ç ı kmak inişli yokuşlu ipe sapa (ge lmemek) i p l i k ip l i k (o l mak vb.) ips iz sapsız ipten ka7ı ktan (ku rtu l mak) i r i i r i i ri l i ufak l ı ism i cism i (yok) istek!.iz isteksiz (yem ek vb .) ister istemez iş güç (sah ibi o lmak) iş işten (geçmek) işsiz güçsüz

iştahsız iştahsız (yemek v b.) işte kayıtta (olmak vb.) iş yumuş ite kaka it i l ip kakılmak i t ip kakmak itişe kakışa it iş ip kakışmak itiş itiş it işmek itiş kakış it köpek it oğl u it

iyiden iy iden

iy iden iyiye iyi iy i iy i kötü iyiye iyi, kötüye kötü

K kaba kaba (şakalaşmak veya

adam lar) kaba saba kaç kaç kaçan kaçana kademe kademe (yükse l mek) kader kısmet kadın erkek kadıı:ı kad ına kadın kad ınc ık kad ı n l ı erkekl i kad i r k ıymet (bi l mek veya b i�

memek vb.)

kafa kafaya (vermek) kahramanlar kahramanı kala kala (ona mı kalm ış) kalal ım kalal ım (akşama kadar kalal ım) kalem defter kalem kağıt kalem kalem (eşya) kal ı p k ıyafet kal ı ptan kalıba (g irme k) ka lkar kalkmaz kalkıp kalk ıp (oturmak) kalp kalbe (karş ı)

1 04 iKiLEME SÖZLÜGÜ

kalpten kalbe kam bur kam bur (üstüne vb.) kambur kumbur kambur zambur kana kan kana kana (içmek) kan ı can ı (kalmamak) kanı kan la (yu mak, y ıkamak vb.) kan can kan kuvvet (olsu n) kan l ı bıçakl ı kan l ı can l ı kan revan (içinde kalmak) kan ter (içinde kal mak) kapı baca kapıdan bacadan kapıdan kapıya kapı kapı (dolaşmak) kap ıp koyuvermek kapış kapış kap kacak kara kara (düşünmek veya göz-

ler) kara kuru karda b uzda karda kışta kardeş kardeş (oyn�mak vb.) kargacık bu rgac ık karı koca kar ıp katmak karışan ı görüşen i (yok veya var) karış karış karl ı kış l ı (bir gün)

karman çorman karşıdan karşıya (geçmek) karşı karşı karşı karşıya kasıla kası la kas ım kas ım (kas ı lmak) kas ıp kavurmak kas kas (kas ı l mak) kasmak kavurmak kaş göz (etmek) kaşı gözü (yer.i nde) kaşık kaş ık (yemek vb.) kaşla göz (arasında) kaş l ı gözlü katı katı katıla katıla (gü l mek) kat ır kutur katısı y u m uşağı kat kat kavga üstüne kavga kavun karpuz kayadan kayaya kayıtsız şartsız kazmaylcı kürekle kazma kürek ked i köpek kel ime kel ime (açıklamak) ke l imesi ke l imes ine kel le ku lak kem kötü kem kü m (etmek) kenarda köşede (kal mak veya

saklamak) kenardan kenardan (gitmek)

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 1 05

kenarı kenarına ken d i kend ine kend i kend i n i (yetiştir mek vb .) kentten kente kertiği kertiğine (uygun) kes ik k�sik (öksürmek veya

saçlar) kesi n kes in (kori uş.mak) kesin kes (kon uşmak vb.) kesip atmak kıç ın k ıç ın (gitmek) k ık ı r k ık ı r (gü l mek) k ık ı r k ık ır k ık ı rdamak k ı l ı k ı l ı na (yetişmek) k ı l ık kıyafet k ım ı l k ım ı l k ım ı l k ım ı l kı m ı ldamak kım kım (k ı ı ıtmak) k ıp ır k ıp ır k ıp ı r k ıp ır k ıp ı rdamak kıran k ırana k ırda bay ırda k ır ık dökük k ır ık k ır ık (cam lar vb.) k ır ı la döküle k ı rı la k ı rı la k ır ı l ıp dökülmek kır ım k ır ım (kırıtmak)' klr ıp geç irmek k ı r ı ş k ır ış k ı rıta k ı rıta (gitmek veya yü rü­

mek) k ırm ızı k ırm ızı (el malar vb .)

kıs k ıs (gü lmek) kış kıyamet kışta kıyamette k ıt ı kıtına kıt ır k ıt ır (ekmek vb.) kıt kanaat kıv ır k ıv ır k ıv ı l k ıv ı l k ıv ı r zıvır kıvram kıvram k ıvran mak kıvrım k ıvrım k ıvr ım kıvr ım kıvr ı lmak kıy ıda köşede (kalmak veya

saklamak) kıyıdan kıyıdan (gitmek vb.) kıyı köşe kıy ım kıyım kıyı lmak kızarmak bozarmak kız erkek kızı kısrağı k ız kızan k ik i r k ik i r (gü lmek) k ikir k ikir k ik i rdemek kimi k i msesi (olmarrıak) kim k im ? k im k ime, d u m d u ma ki mse k im kolay kolay kol kanat (germek) kol kola (gezmek) kolu kanadı (kırı lmak)

106 İKİLEME SÖZLÜÖÜ

kona göçe konar göçer konudan kon uya (atlamak) konu komşu kon uşup görüşmek kopara kopara koşa koşa (gitmek veya gel mek) koşan koşana koştu koştu koşup koşup (yoru lmak) koyu koyu koyun koyuna (yatmak) koyun kuzu köpek oğl u köpek köpüre köpüre (akmak) kör kütük kör topal körü körüne kös kös (gitmek) köşe bucak (kaçmak) kötü kötü (d üş ü n mek vb.) kötünün kötüsü köyden köye köy köy (dolaşmak veya tara-

mak) köy lü kent l i köyl ü köyüne kucak kucağa kucak kuc.ak kucaktan kucağa kuçu kuçu ku laktan ku lağa ku l lıalayık

ku l köle ku l ku rban ku l u köpeği (ol mak) kurda kuşa (yem o l mak) kur kuşak ku rnaz ku rnaz (gü l mek vb.) kurt kuş kurt kuzu kurtu lur kurtu l maz ku ru kuru (yemek vb.) kuru ku ruya kuruş kuruş (sarfetmek vb.) ku rula kuru la (yü rümek) kurum kurum kuru lmak kurumuş kuru muş (dallar vb.) k uşaktan kuşağa kuş kuzgun kutu kutu (şekerler veya boya­

lar) kuvvet kudret (sah ib i o lmak

vb.) kuzu kuzu (geçin mek) küçücük küçücük (elmalar vb.) küçüğü büyüğü küçük küçü k küçük lü büyük lü küfü r küfür (esmek) küme küme küskün küskün (bakmak vb.) küt küt (kalb i çarpmak vb.} k,ütür kütür (meyveler vb.) kütür kütür kütürdemek

İKİLEME SÖZLÜGÜ 107

L laf lafı (açmak) l i me l ime ıafı ıafına (uymamak) lafı lafı n ı (tutmamak) laftan lafa (geçmek) lamı c im i (yok)

lokma lokma (yemek veya doğ-

langır l ungur (yuvarlan mak) lapa lapa (yağmak) lap lap (yürü mek) l ık ı r l ı kı r (içmek) l if l if (olmuş kumaş vb .)

madde madde (açı k lamak vb.) mal l ı m ü lk lü ma l maşat mal menal mal mü l k mavi mavi maviş maviş mektep med rese melü l me lü l mem leket mem leket (gezmek

vb .) mevsim l i mevsimsiz mevs im mevs im

ramak) ıokur lokur (içmek) lop lop (y.utmak vb.) löp löp löpür löpür (et vb.) l ukur t ukur (içmek) l ü le l ü le (saçlar vb.) l üpür l üpür (et vb . )

m ıncı k m ınc ık mınc ık m ınc ık m ıncık lamak m ı r ı l m ı r ı l m ır ı l m ır ı l m ı rı ldan mak m ır ın k ı r ın (etmek) m ı r m ı r m ırlamak m ışı l m ış ı l (uyumak) m ız ık m ız ık m ızıklanmak m i n ic ik m in ic ik m i n i k m in i k m in i m i n i m in nac ık münasebet l i münasebetsiz

N namazında n iyazında (olmak

vb.) namaz n iyaz (hak geti re) ne adam ne adam

lOB İKİLEME SÖZLÜÖÜ

ne b i r ses, ne b i r nefes nefes nefese (koşmak v b.) ne in var ne cin var ne gecem gece ne gündüzüm gündüz neler de neler neler neler (ol mak vb . ) ne ne ? (d iye sormak vb .) nen in nes i ne o ldu ne o ldu ne o l u r ne olmaz (ted b i rl i

o b u oda oda (dolaşmak vb.) od ocak (kalmamak vb.) odun la sopayla

(g i r işmemek v b.) oflamak puflamak oflaya puflaya (çıkmak vb.) of of! o gid iş bu gidiş o gün bu gün oğlan kız oğlan uşak oğu l uşak oh oh ! oku oku (bitmez vb.) okuma yazma okur yazar okuyu p üflemek olan old u

ol mak vb . ) nerede nerede ? nereden nereye (ge lmek vb.) nesi var nesi yok ne yapıp ı yapmak neyin nesi (bi l inmez vb .) neyse ne n ice n ice noktası noktas ına nöbet nöbet n u r u p iri (gitmek vb .)

o oldu m olası ( beğen mek v b . ) o ldu olacak olsa da o lmasa da o lsa o lsa (böyİe o l u r vb,) olsun olsun (üç ay olsun) o l up b iten (olaylar vb.) ol u p b itmek o l u rd u o lmazdı o lur o lmaz (şeylere

üzülmek vb . ) o lu rsa o lsu n o l u rı.ı o lanağı (yok vb .) o m uz omuza (vermek vb .) ondan bu ndan on on (ver,mek vb.) on u b u n u (b i lmemek) o nun b u n u n (sözü vb.) orada b urada (konuşmak

vb .)

İKİLEME SÖZLÜGÜ 109

oradan oraya oram buram (orası bu rası vb .) orda burda (kon uşmak vb .) ordan bu rdan orda orda (dolaşmak vb.) o yana bu yana (koşmak vb.)

oy,l u m oyl u m (k<>ranfi l i n kenar-ları ve benzeri biçim ler)

oyma oyma oynaya güle (gitmek vb.) oynaya oynaya oyum oyu m oyu lmak !

ö öbek öbek (çiçekler vb.) öcü böcü öfke l i öfke l i öf öf! öf pöf! öğle akşam ölçüp b içmek öldü öldü (d ir i ld i vb.) öle bayı la (al mak vb.) ölen ölene ö l üm d ir im ö lüm kal ım ö l üm l ük d ir im l ik ölüp gebermek ölüp ölü p (d ir i lmek vb.) ölür m üsün , öldü rü r müsü n ? ö l ü r ölmez ölüsü d irisi ön art ön öne

pahal ı pahal ı (satmak vb.) palas pandı ras (gitmek vb.) pald ır küldü r (d üşmek vb.)

Önü ardı önünde son unda (bkz. en inde son unda} önüne önüne (bakmak vb.) öte beri (al mak vb.) ötede beride (kon uşmak vb.) öteki berik i ötekin i berikin i ötekin in berikin in (sözleri vb.) ötesine ,berisine öteye beriye öyle böyle öyle öyle özene bezene özene özene özen ile bezen i le özenip bezen ip özenip bezenmek özü özüne (uymak vb.) özü sözü (doğru ".b.)

p paragraf paragraf (incelemek

vb.) para parayı (çeker vb.)

ıio İKİLEME SÖZLÜGÜ

para pu l parasız pu lsuz parçak purçak parça parça parıl parı l (parlamak vb.) parı l parıl parıldamak par par parlamak patır kütür pat ır pat ı r patırtı gürültü patırtı kütürtü pat küt pat pat paytak paytak (yürümek vb.) pek çok peki peki pek pek pençe pençe (kızarmak vb.) perde perde peşin peşin (ödemek vb.)

peşi peşine peş peşe pı l ı p ı rtı pılısın ı pırtısın ı (toplamak) pı l ıy ı pırtıyı (toplamak) p ır ı l p ır ı l (parlamak vb.) p ır ı l p ır ı l p ır ı ldamak pır pır p ıt ır pıtı r pıt pıt pisi pisi pisi pisine pis pis (düşün mek vb.) poz poz (resi m vb.) puf puf puflamak pu l tu pu l lu pu l pu l püfür p üfür (esmek) pürtük pürtük pütür pütür (olmak)

R rahat huzur rahat rahat rap rap (yürümek) rengi rengine renkl i renkl i

saat bu saat saatı saatına saatlar saatı

ren k pas (içinde olmak vb.) renk ren k (kumaşlar vb.) renkten renge (girmek vb.) rezil rüzsva (olmak vb.) rica m innet (yalvarmak vb.)

s saatl ı saatsız saattan saata sabah akşam

İKİLEME SÖZLÜGÜ 1 1 1

sabah sabah ·(söylen mek vb.) saçak saçak (buz veya örtü) saç baş (dağ ı n ı k vb .) saçı baş ı (ağarmak vb.) saçı n ı baş ı n ı (yolmak veya top -

lamak) saçıp savurmak saçı sakal ına (kar ışmak vb.) saç l ı saka l l ı saçma saçma (sözler vb.) saçma sapan ( ,, , , ) saç saça (ge lmek vb.) saç saça, baş başa (kavga

etmek vb .) saçı sakalı (ağarmak veya b i r­

b ir ine karışmak) saç sakal (kestirmek vb.) saf saf (konuşmak,

dizi l mek v b,) sağa sola (bakmak vb.) sağdan sola sağdan soldan sağda solda (konuşmak vb.) sağ esen (kal mak vb .) sağı sol u (be l l i o lmamak) sağ l ı sol l u (ağaç l ık l ı yol vb.) sağ sal i m sağ selamet salak salak (bakmak vb.) sal ı na sal ı na (yürümek vb .) salk ım saçak (bi r e l bise vb.) salk ım salk ım (üzü m vb.) sallana sallana (yürümek vb.) sand ık sepet (toplamak vb.)

san iyesi san iyes ine (yetişmek vb.)

sapır sap ı r (dökülmek vb.) sap ır supur (dökü lmek vb.) sap saman (toplamak vb.) sararıp so lmak sararmak so l mak sararmış sararm ış (yapraklar vb.) sar ı n ıp sarmalan mak

(sık ı sıkı sar ı nmak vb .) sarı p sarmalamak sarı sarı (saçlar vb.) sarmak sarmalamak sarmaş dolaş (ol mak vb.) sarpa sarmak (işlerin

güçleşmesi vb .) sarsak sarsak (yürümek vb.) sarsak sursak ( ,, ,, ) sars ı la sarsı la (ağlamak vb.) satıp savmak (kurtu lmak vb.) S<'tırı sat ır ına (ezberlemek vb.) sayfası sayfasına (ayn ı vb.) say ım suyum (yok) sayıp dökmek (sı ralamak vb.) say ıp sövmek ( ,, ,, ) sayısın ı hesab ı n ı (b i l memek vb.) sazı sözü (çek i lmek, yerinde

ol mak vb) saz l ı söz lü (eğ lence vb.) saz söz seç seç (al vb.) sefi l sergerdan (serseri ler vb.) seke seke (yürümek vb.) sekiz on (t<' ne, adam vb.) selam kelam (etmek vb.)

1 1 2 İKİLEME SÖZLÜGÜ

selam sabah selamı sabahı (kesmek vb.) sele suya (karışmak vb.) sel i suyu (kalmamak vb.)

. sellem sepe� (dolaşmak vb.) semt semt (dolaşmak vb.) seneden seneye seneler senersi senesi senesine senetli sepet l i (iş vb.) senet sepet senetriz sepetsiz sen i gid i sen i sen i sen i sen sen , ben ben sen sen i (bi lmek vb.) sepet sepet (el malar vb.) sere serpe ·(uzan mak vb.) ser in serin (ot urmak vb.) sersemin sersemi sersem salak sersem sepelek sersem sepet sersem sersem servet saman (sahibi olmak vb.) sesi soluğu (kesi lmek vb.) sesl i sesli (ok u mak vb.)

·

ses seda (kes i lmek, yok vb.) ses selen sessiz sedasız (otu rmak vb.) sessiz sessiz (ağlamak vb.) seve oynaya (vermek vb.) seve seve sevine sevine

sevip okşamak seyrek sepelek tseperek) sıcağı sıcağına (davranmak vb.) sıcak sıcak (içmek vb.) sıfra sıfı r elde var s ıfı r sıkı fıkı (olmak vb.) sıkına ık ın� {taşı mak vb.) sıkına s ık ına s ıkı s ıkı sıkı sıkıya (tutmak vb.) sıkış -tıkış (yolcu luk vb.) s ık sık (hasta ol mak vb.) sıral ı s ı rasız {kon uşmak,

gitmek vb.) sıra saygı (göstermek vb.) sıra sıra s ı ra yol (bilmek, tan ımak vb.) sırt sırta (vermek vb.) sızım sızım sızlamak sigara . üstüne s igara silip süpürmek silkip atmak s irkeyi sarmısağı (d üşün mek vb.) sivri sivri (d işler vb.) sizli b izli (kon uşmak vb.) soğan sarmısak soğuk soğuk (ter dökmek vb.) sokak sokak (dolaşmak vb.) soldan sağa solu k sol uğa sora sora sora soruştura sorgu sual sorup soruştu rmak

İKİLEME SÖZLÜGÜ 1 t 3

soylu sop lu (b i r adam vb.) soy sop (saymak vb.) soyun u p dökün mek soyu sopu (be l l i vb.) sövüp saymak söylemeye söylemeye söylene söylene (gitmek vb.) söyleşe söyleşe (an laşmak vb.) söz sohbet sözü sazı (d in len mek vb.) sözü sohbeti (çeki lmek vb.) sözü sözüne (uymamak) sözü sözün ü (tutmamak vb.) suya sabuna (dokunmamak vb.) suyu n u n suyu (tavşan ın)

şahrem şahrem (yar ı lmak vb.) şaka maka şakır şakır şakır şukur şak şak (vu rmak vb.) şallak mallak (dolaşmak v b.) şangı r şangır (kır , ımak vb.) şangır şungur ( " " ) şan l ı şerefli lb i r adam vb.) şanl ı şöhreti i şan şöh ret şap ır şapır (öpmek vb.) şapır şupur (öpüşmek vb.) şap şap (yürümek vb.) şap şu p (öpmek vb.)

suyu sel i (kalmamak vb.) sük lüm pük l üm (olmak vb.) sürmek sü rüştürmek

(boyan mak vb .) sürüm sürüm sürünmek sürüp sürüştürmek sürü sepet (dolaşmak v b.) sürü sürü sü rüye sürüye (çekmek vb.) süslenmek püslenmek (hazırlanmak vb.) süslü püs lü (dolaşmak vb.) süs püs süt lü süm üklü (çocuk vb.) süzüm süzüm , süzfflmek

ş şarıl şarıl (akmak vb.) şarı l şarıl şarıldamak şar şar (su lar akmak vb.) şartlı şurt lu (an laşma vb.) şaş ıp şaş ıp (kalmak vb.) şaşkın şaşkın (bakmak vb.) şeh i rden şehire (dolaşmak vb.) şeh i r şeh i r (dolaşmak vb.) şeker bal (olsun) şekli şemail i (be l l i ol mamak vb.) şen şakrak (bir kad ı n vb.) şen şat ı r (b i r kad ı n vb.) ş ıkır şıkır (oynamak vb.) şıkır şıkır ş ıkı rdamak şık şık (etme vb.) şıngır ş ıngır (kapı açmak vb.)

1 1 4 İKİLEME SÖZLÜGÜ

şıngır şıngır şıngırdamak şıpır ş ıp ı r (dam lamak vb.) şıp ş ıp (damlamak vb.J ş ır ı l ş ır ı l (akmak vb.) ş ır ı l ş ı r ı l ş ı r ı ldatrnak şır ş ı r (akmak vb.) ş imd i ş imd i (an lamak vb.)

r ş ir in ş ir in (çocu klar vb.) şişire ş iş ire (an latmak vb.) şiş şiş (gözler vb.) şöyle böyle (bi r iş vb.) şu bu (laf etmek vb .)

şuna b u na (bakmak vb.) şu ndan bundan (söz etmek vb.) şun lar bun lar (gerek l i vb.) şun u b u n u lbeğenmemek vb.) ş unun bunun (maskarası

ol mak vb.) ş unun şu rası (bir ad ım l ı k yol vb.) ş unun şuras'ında (ne kaldı vb.) şura bu ra (dey ip aramak vb.) şu rada bu rada (konuşmak vb.) şu radan şuraya (gitmemek vb.) ş u ral ı b u ralı { insan lar vb.)

T tabak tabak (yemekler vb .) taban tabana (zıt) tabur tabu r (asker vb .) tacın ı taht ın ı (kaybetmek vb.) tad ı tuzu (yok) takas tukas (etmek vb.) takım tak ım (elb iseler vb.) tak ım taklavat takıp takıştırmak takır takır takır tuk ur takış tukuş takmak takışt ı rmak tak tak (çalmak vb .) tak tıuk (etmek vb.) tamı tamına tam tamına tanı tekm i l (b i r yemek vb.) tane tane (ay ı rmak vb.)

tangı r tangır (yuvarlan nıak vb.) tangır tu ngur ( ,, ,, ) tan ıd ık b i ld ik(si malar, y üzler vb.) tan ıd ık tan ıd ık (bakmak vb.) ta� ış b i l i ş (o lmak vb.) tan t u n (etmek vb.) tarla tapan (sahib i olmak vb.) tası tarağı (toplamak vb.) taşı toprağı (alt ın , bereketl i vb .) taştan taşa (sıçramak vb.) taş taş (üstünde kal mamak vb.) taş tokmak taş toprak tat l ı acı (gü n ler vb.) tatl ısıyle tuzlusuyle

(bir ziyafet v b.) tatl ı tatlı (esc;!nemek vb.) tat l ı tats ız (an ı lar vb.) tatsız tats ız (olaylar vb.)

İKİLEME SÖZLÜÖÜ 1 1 5

tatsız t uzsuz (b i r yemek vb.) tay tay (d u rmak vb.) teker meker (yuvarlan mak vb.) teker teker (gitmek, gelmek vb.) teke tek (çarpışmak vb.) tek l if tekel lüf (kal mamak vb.) tekme tokat (girişmek vb.) tekrar tekrar (oku mak vb.) tek tek (söylemek vb.) tek tük (konuşmak vb.) tel l eyi p pu l lamak tel l i d uvakl ı (gel in) te l tel (ol m ak vb.) tem iz pak t�ncere tava teneke teneke (yağ vb.) tepeden tepeye tepeden tırnağ:ı tepeleme tepeleme (doldu r-

mak vb.) tepe tepe (kullan mak vb.) terbiye l i terbiyel i (oturmak vb.) terbiye l i terbiyesiz terl i ter l i (oturmak vb.) ters ine tersine (davran mak vb.) ters pers (davranışlar vb.) ters ters (bakmak vb.) ters türs (işler vb.) ter ter (tep inmek) tertip d üzen (kal mamak vb.) tıka basa (doymak vb.) tıkır t ık ır (işlemek vb.) t ıkış s ıkış (oturma!< vb.) t ıkış fıkış (yolcu l u k vb.)

t ık l ım tıkl ı m (dol mak vb.) tık tık (vu rmak vb.) t ıngır m ıngır (yL.varlan mak vb.) tıngır tıngır ( ,, ,, ) t ın t ın (ötmek vb .) t ıp ır t ıp ır (yürü mek, dökülmek

vb.) tı pış t ı pış (yü rü mek vb.) t ıpı tıpına (uymak vb.) tı pkısı t ıpkıs ına tıp t ıp (da mlamak vb.) tırık t ırak (saatın çcıl m<'�ı) t ır ı l t ır ı l (gömlek vb.) tırıs tırıs (gitmek vb.) t ı rmık t ı rmık (iç'inde e l ler vb.) t ı rmık t ı rm ık t ı rmıklamak tırtık tırtık (tırtık lamak

kesmek vb .) t ıs tıs tıslamak tiftik tiftik (olmak veya et­mek) t ik tak (ses vermek vb.) tin tin (ötmek vb.) t ir i l t ir i l (göm lek vb.) t ir tir titremek tomar tomar (kağıt vb.) tombu l tombu l (el ler vb.) topak topak (hamur vb.) toprak toprak (kokmak vb.) top top (ku maş vb.) top tüfek (atmak vb.) topu topu (yüz l i ra vb.) tMun torba (sahibi o lmak vb .) tornn tosun (sah ib i o lmak vb.)

1 1 6 İKİLEME SÖZLÜGÜ

toz d u man (içinde kal mak vb.) toz talaz tkald ı rmak vb.) toz toprak tiçinde kalmak vb.) tozu d u mana (katmak vb.) tövbeler tövbesi (olsun vb.) tövbe tövbe tdemek vb.) trik trak tr ink tr ink (saymak vb.), tuhaf tuhaf (bakmak v b.) · tundan tuna (at mak, uzaklaş-

t ı rmak vb.)

tutam tutam (saç vb.) tuz buz (ol mak veya etm7k) tuz ekmek (hakkı) tuzla buz (ol mak veya etmek) tümen tümen (askerler vb:) tür lü tür lü (söylenti ler vb.) tüylü tüslü (b"ir palto vb.) tüylü tüylü (ked i ler vb.) tüy tüs (d üzmek vb.)

u ucu bucağı (yok vb.) ucun ucun (sarfetmek vb.) ucu ortası (bu l unmam ak vb.) ucu ucuna (yetişmek vb.) ucuz pahal ı (a lmak vb.) ucuz ucuz (satmak vb.) uçsuz bucaksız (toprakiar vb.) uçta bucakta (küflen mek vb.) uçtan uca (yetişmek vb.) uç uca ( , , ) ufacık tefecik (insan lar vb.) ufak tefek ufak ufak (doğramak vb.) uflamak puflamak uğu rl u kademl i (ol mak vb.) ulam u lam (takım takı m)

·un ufak (etmek veya ol mak) usl u akıll ı (otu rmak vb. bkz.

akı l l ı uslu) usl u uslu (otu rmak vb.) usul usul (kon uşmak v b.) utana s ık ı la (içeri g irmek vb.) utana utana (kon uşmak vb.) utan mak s ık ı l mak utan maz arlan maz (insanlar vb.) uyku d u rak (yok vb.) uyku d ü nek ( , , ,, ) uyku l u uyk u l u (gözler vb.) uyur uyan ı k (konuşmak vb.) uzaktan uzağa (akraba ol mak vb.) uzun u kısası (ol mamıık vb.) ı.ızun uzadıya (anlatmak vb.) uzun uzun (açık lamalar vb.)

Ü üç beş (kalem vb.) üçe beşe (bakmamak vb.)

üçer beşer tdağıtmak vb.) üçer üçer ( ,, )

İKİLEME SÖZLÜGÜ 1 1 7

üflemek püflemek (sık ı lmak vb .) üfleye püfleye üfleye üfleye ( içmek v b.)

üfüre t ü k ü re (ko n u ş m a k vb.) üfüre üfüre ( içmek vb.) ü l keden ü l keye (kaçmak vb.) ü n ü t ünü (d ünyayı tutmak vb.) üst baş (değ işti rmek vb .)

üstü baş ı (dökü lmek vb.) üstüne baş ına (bakmamak vb.) üstün·e üstüne (gitmek vi).) üstünü baş ın ı (tem iz tutmak vb.) üst üste (kaıa g�çirmek vb.) üzüm üzüm üzü lmek üzüntü s ık ınt ı (çekmek vb.) üzüntü üstüne üzüntü

(geçirm ek vb.)

v vah vah ! vak itl i vakit l i (git m e k vb.) vakit l i vakitsiz ( ) vak it saat (ge l mek vb.) vakit vakit (ge l mek v b.)

vakti saati (d üşü n mek vb.) val lah i b i l lah i val lahi ta l lah i

vara vara (nerelere varmak vb.) vara yoğ;ı (üzü l mek vb.) vardan yoktan (an lamaz vb.) varı n ı yoğ un u (kaybetmek vb.) var mı yok nı u para varsa yoksa (o vb.) vars ı l yoks u l ( insan lar vb.)

var yok (tan ıma ma k vb.) vek i l vükela (::afrası v b .)

verip verişt irmek verse verse (yarısın ı verir vb.) vezir vüzera (soyu vb .)

vıcık v ıc ık (çamur vb.) vıd ı - v ıd ı (etmek vb.) v ık v ık v ıklamak v ırt z ı rt (gitmek vb .) vır v ı r (ötmek) v ır v ı r v ı rlamak vızık v ızık (ötmek vb.) vızık vızık vızı klamak vızır vızır (geçmek vb .) vızır vızır v ız ırdan mak vlz v ız (geçmek vb .) vız v ız v ızlamak v irgü l ü yi rgü lüne (kopye

etmek vb .) viyak v iyak (ağlamak vb.) v iyak viyak viyaklamak vuran vurana vura v u ra (öld ürmek vb .) vur k ı r lôlayları vb.) vuruş vurmak (bir vu ruş vurdu

vb.)

1 1 8 İKİLEME SÖZLÜÖÜ

y ya bu gün ya yarın yağ bal (ol mak vb.) yağlayı p ballamak yağ l ı bal l ı yağ m u r çamu r( içinde kal mak vb.) yaka paça (götürmek vb.) yakı p y ıkmak yakmak yıkmak yalana dolana (sapmak vb .) yalan dolan (uyd u rmak vb.) yalan yan l ı ş yalap şalap yalap yalap (temiz l ik vb.) ya ln ız ve yaln ız yalvara yakara yalvarmak yakarmak yalvar yakar yampir i yam piri (yü r ü mek vb.) \ yam ru yumru (kavun l a r vb.) yam uk y u m u k (ku maş lar vb.) yanak yanağa (dans etmek vb.) yana yak ı la yana yana (kül o lmak vb.) yan ı p yakı lmak y:ı.n lış yan l ı ş (üstüne vb.) yan yan (bakmak vb.) yan yana (otu rmak vb.) yapı p yak ıştı rmak yapış yapış (çatal lar vb.) yapsa yapsa (o yapar vb.) yara bere (içinde kalmak vb.)

yaran yoldaş \dostlar vb.) yarı aç yarı tok (dolaşmak vb.) yarı buçuk (kon uşmak vb.) yar ı m buçuk (vermek vb.) yar ı m pürçük ( , , , , ) yar ım yamalak (b i r iş vb.) yar ım yar ım (kon uşmak vb.) yarı m yar ım yar ı lmak yarım y u r u m (dağıtmak vb.) yarın öbür gün yarı yariya ( i nd i rme k vb.) yaş;: var ol ! (sesleri vb.) yaş baş (so r u n u vb.) yaşı başı (uygun olmak "1 b.) yaşı ne başı ne (daha küçük vb.) yaş ın ı baş ın ı (al mak vb.) yaşl ı başl ı ( insan lar vb.) yata kal ka (yoru l mak vb.) yatak döşek (sermek vb.) yatak yorgan (çı karmak vb.) yat ı p kalkmak yavaş yavaş (yürü mek vb.) yayan yapı ldak (,, ,, ) yayı k yayık (kon uşmak vb.) yayı la ya) ı la (otu rmak vb.) yaza boza (öğren mek) yazar bozar yazar çizer yaz boz (tahtası) yazık yazık (on lara vb.) yazıp çizmek

İ KİLEME SÖZLÜGÜ 1 19

yaz kış ( ince geymek vb . ) yazlı k ış i ı (otu rmak vb . ) yaz yaz (b itmez vb.) yel yeperek yelken kürek yemek içmek yemez içmez yen i l i p içi len yen i r yutu l u r (şey değ i l vb .) yen i yen i (an lamak vb . ) yen mez içi 1 mez yen mez yutu l maz (şeyler vb .) yerden göğe (kadar hak l ı vb .) yerden yere (vurmak vb.) yere göğe (koymamak vb.) yer gök yeri yurdu (be l l i ol mamak vb .) yerl i yabancı yer l i yerince yarl i yerinde yerı i yer ine yer l i yer-s iz (kon u şmak vb.) yersiz yurtsuz yer yemez yer ye r (doymaz, o lay la vb . ) yer yerinden (oynamak) yer yurt (sah i b i vb . ) yeşi l yeş i l (gözler vb .) y ığ ın y ığ ı n (kağ ıt lar vb . ) yı lan çıyan y ı ldan yı la y ı l ı k y ı l ık y ı l ış ık y ı l ış ık

y ı l larca ve y ı l larca y ı l lar y ı l ı y ırtık pırtık yırt ık y ı rt ık (e lb iseler vb.) y iy ip iç ip (yan gel mek vb.) yiyip içme k yiyor yiyor (doymuyor vb .) yok öyle, yok böyle yok yok (her şey var vb.) yok yoksu l ( insan lar vb.) yol iz (b i lmemek vb .) yol l u yol unca ( kon uşmak vb.) yol yolak (b i lmek vb .) yol sokak (sormak vb.) yol u k yol u k (saçlar vb .) yolu yol una (getirmek vb.) yol yol (y ı rt ı l mak v b .) yol yordam (b i lmek vb.) yol yöntem ( , , ) yorgan döşek (h<ısta o lmak vb .) yorgun argın tdolaşmak vb .) yorgun yorgun ( ,, ) yud u m yudu m yukardan aşağı yumruk yum ruğa (döğüşmek

vb.) yumuk yumuk (gözler vb .) y unmuş y ıkan mış (çocuklar vb .) yurdu yuvası (ol mamak vb.) yurt yuva (sah i b i olmak vb.) yuvarlak yuvarlak \tepsi ler vb .) yuvarJana yuvarlana lbüyümek

vb .) yüce lerden yüce

1 20 İKİLEME SÖZLÜÖÜ

yürekten yu rege y ürüye yürüye (gelmek vb.) yüzde yüz ldoğru vb .) yüze yüze (kuyr uğuna ge lmek

vb.) yüz göz (olmak vb;) yüz su rat tgerek vb.)

y üzsüz yüzsüz (insan lar vb.) yüzü gözü (açı l mak v b.) yüzüne gözüne (bu laşt ı rmak vb.) yüzü n ü gözün ü (açmak vb.) yüzyı ldan yüzyı la yüz y üzden (utanır vb.) yüz yüze (ge lmek vb.)

z zaman l ı zamansız lgel mek vb.) zamar: zaman (u n utmak vb ) zangır zangır (titremek vb.) zangır zangır zangırdamak zarar ziyan (davası vb .) zari zari (ağlamak vb .) zart zurt (etmek vb .) zar zor (yetişmek vb.) zeh ir zemberek {bir yemek vb.) zeh ir zı kkı m (olsun vb.) zengin fak ir zıdd ına zıdd ına lg itmek vb .) zıngıl zıng ı l l5a l lar. rnak vb .) zıngır zıngır ( )

z ıp z ıp zıplamak zırı l zır ı l (ağ lamak, zır lamak) zırt fırt (çık ıp ge lmek vb.) zırt pırt (,, " ) 1 ırt zı rt (, , ,, ) ı ı r zır (ağlamak vb.) zır zır zır lamak ziyan zeb i l (veya sebi l o lmak

vb.) zon k zonk zonklamak zoru zoru na (söyletmek vb .) zor zar (ytt işmek vb .) zor zoru na ( )