Drejtor: Paolo CHIOZZIBotues: Thoma JANÇEE shtunë, 28 shtator 2013Viti i I i botimit, Nr. 30 Kryeredaktor: Mirton RESULI Çmimi 100 lekë/ 1 Euro

Kemi humbur shumë kohë...SHQIPËRIA DUHET BËRË

Intervistë e ndërsjelltë midis

Shpend Sollaku Noé dhe Thoma Jançe

Dordolecët e korrupsionit

Vargje nga FERIK FERRA

Pellazgët, origjina jonë e mohuar?Intervistë me shkrimtarin

Ardian-Christian Kyçyku

PAGI

NE IT

ALIA

NE (3

0-37

)

ervin qafmolla

mathieu aref

Viti I i botimit, Nr. 30përmbajtja

BotuesTHOMA JANÇE

Drejtor Prof. PAOLO CHIOZZI

KryeredaktorMIRTON RESULI

k.redaktor@gazetafenix.com

REDAKSIAFatos Dingo

Egi ShalziErgys MërtiriJorida Pasku

Learsa ElmazajFabio Cappellini (Itali)

REALIZIMI GRAFIKIndrit Isufi

SHTYPSHKRONJAMarin Barleti, Tiranë

KONTAKTITel. 067 38 72 924

E-mail: revista.fenix@yahoo.it

ADRESARr. Fatmir Haxhiu, Pll.

2, Shk. II, kati 4, Tiranë (Pas Piramidës)

030608

222018

2426282930

34

36

38

32

14

PA KUFIJ

TEMA E JAVES

INTERVISTE

LETERSIFOKUS

SOCIALE

TREGIM

RREFIM

KRITIKE LETRARE

VARGJE

PAGINE ITALIANE

PAGINE ITALIANE

PAGINE ITALIANE

RELAKS

PAGINE ITALIANE

KUNDER RRYMES

Ergys MërtiriErvin Qafmolla

Elis Buba

Ardian-Christian Kyçyku

Gazmend Krasniqi

Mehmet Elezi

Ahmet Isufi

Ilir Çardaku

Ferik Ferra

Francesca A.M.Caruso

Yulia Natarova

Ander Gondora

Claudia Pace

Kronikë zgjedhjesh nga vendi i Vikinkëve

DORDOLECËT E KORRUPSIONITKemi humbur shumë kohë... Shqipëria duhet bërë

Bonarizëm për flamuj dhe ngjyresatë tjera të identitetit

Ardian Kyçyku: Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbj

GJUHA SHQIPE DHE SFIDAT E LIRISE

16 HISTORI Mathieu ArefPellazgët, origjina jonë e mohuar?

Krimi, si dhe pse ai interpretohet politikisht?

SI NËN QIELL

Gruaja e Shën GJON GOJARTIT

“Pallati i Ëndrrave” një metaforë universale...

VARGJE NGA FERIK FERRA

LA PAURA DEI PICCOLI NUMERI

Ci sono russi e russi: viaggio nelle etnie della federazione

Riflessioni sulla cittadinanza: un equilibrio tra identità, cambiamento e alterità

Horoskopi & Fjalëkryqi

Panico collettivo: prolegomeni per un’analisi sociologica

SHTATOR 2013

“Duhet të rikompozohet E tëra” (Marcel Mauss)

uke filluar nga ky numër i 30-ti i FENIX-it mendova t’i dedikoj disa prej faqeve ital-iane një ballafaqimi idesh mbi një temë specifike, të zgjedhur bashkarisht me antarët e grupit të studimit dhe kërkimit të mbiquajtur “Ata të Pallaio-s” nga emri i Bujtinës fiorentine ku zakonisht mblid-hemi për të ndarë eksperienca dhe prob-leme që i përkasin njerëzve, shoqërive dhe jetëve të tyre. Një herë në muaj, ju Lexues mund të merrni pjesë në këto “tavolinat tona të rrumbullakëta” virtuale, dhe të dërgoni në redaksi vëzhgime të ndryshme, kritika, sygjerime. Nëse kjo nismë do t’ju pëlqente do të nxiteshim ta propozonim të njëjtë edhe në rubri-kat në gjuhën shqipe, në mënyrë që të favorizohet gjithmonë e më shumë një dialog trans-adriatik. Përse po e nisim me këtë argument të veçantë? Sipas Edgar Morin, kalimi nga shekulli i XX në të XXI-tin ishte (dhe është ende) i karakterizuar nga “një luftë botërore shumëformëshe midis forcave të bashkimit dhe forcave të

konceptimit tradicional të “nënshtetësisë” (që në thelb na kujton një status poli-tiko-administrativ) dhe nocionit të “kom-bësisë” që në kontekste shumë-etnike dhe/ose shumë-kulturore është themeli i kuptimit të identitetit, është sot një fakt pothuaj universal. Për këtë arsye e kemi konsideruar të rëndësishme të nisim reflektimet tona tamam nga këtu, duke paraqitur dy raste krejt të ndryshëm të një procesi, që do të ishte urgjent të dish ta qeverisësh për të shmangur zhvillimet e tij patologjike- siç do të ishte ngjallja e konf-likteve të reja etniko-kulturore. Nxitjet sepa-ratiste pak a shumë agresive janë të shumta në Evropë dhe jo vetëm. Ndoshta për një gjaknxehtësi të tepruar që shfaqet mbi ndërlidhjen identitet-territor… dhe një inter-pretimi tepër të ngurtë të “nënshtetësisë”.

shpërbërjes”. Një përgjigje e arsyeshme dhe e mundshme mund të vijë nga gux-imi për t’u përballur me një kontradiktë të dukshme, duke lidhur mbrojtjen nga veçantitë kulturore dhe promovimin e hibrideve dhe përzierjeve kulturore. Përzierja - siç pohonin disa mendimtarë iluministë të shek. XIX- nuk çon në një njëhsim tërësor, por favorizon lindjen e diversiteteve të reja, dhe ndoshta i hap rrugën interkomunikimit midis të ndrysh-meve. Dhe mbi bazën e këtyre supozi-meve sociologu francez 20 vjet më parë i lëshoi sfidën shoqërisë bashkëkohore me nocionin e tij të Terre-Patrie (Toka-Atdhe). Veçantitë etniko-kulturore dhe identitetet e ngulitura nëpër territore duken sikur triumfojnë gjithnjë e më shumë. I njëjti mospajtim në dukje midis

NËNSHTETËSIA, KOMBËSIA, ETNICITETI

PAOLO CHIOZZI

Identiteti dhe Territori

E DITORIAL

NËNSHTETËSIA, KOMBËSIA, ETNICITETI

A KUFIJ

Kronikë zgjedhjesh nga vendi i Vikinkëve

as tre javësh qendrimi në Norvegji, mora vesh ras-tësisht se ndërkohë vendi

ishte duke zhvilluar një fush-atë elektorale. Këtë e mësova në një qendër tregtare, ku, në hyrje ishte vendosur një stendë, në të cilën simpantizantët e partisë laburiste në pushtet u dhuronin kalimatrëve broshura informative bashkë me një trëndafil të kuq, simboli i kësaj partie.U çudita sesi nuk kisha mundur ta vërej këtë më parë. Mosnjohja e gjuhës, natyrisht ishte një pengesë, por sidoqoftë, asgjë nuk të tërhiqte vëmendjen për të treguar se ka diçka ndryshe. Asnjë organizim manifestiv, asnjë shfaqje elektorale, asnjë miting, asnjë banderolë, flamuj, fishek-zjarre, militantë... Fushata nor-vegjeze më dukej diçka krejt e ftohtë dhe thuajse pa asnjë ndry-shim nga çdo ditë e zakonshme.

FUSHATË E HESHTURNë Gjøvik, qytetin ku po qendro-ja nuk kishte thuajse asnjë shen-jë që të tregonte se atë javë do të zhvilloheshin zgjedhjet elek-torale. Vetëm në Oslo, mund të ndeshje ndokund ndonjë ekran reklamash që, së bash-ku me produkte të ndryshme marketingu, shfaqte herë pas here edhe ndonjë ndonjë por-tret politikani në foto, nësh-kruar me mesazhet përkatëse për votuesit. Edhe debatet televizive ishin të rralla dhe, akoma edhe më të rralla spotet publicitare. Këto të fundit mad-je, siç mësova më vonë, deri para katër vitesh (zgjedhjet e kaluara), kanë qenë të ndaluara fare në televizione. Sipas kodit elektoral të mëparshëm, tele-vizionet mund të transmetonin

debate, intervista, por jo spote elektorale. Kur sjell ndërmend e tërë hister-inë shqiptare të militantizmit që shpërthen në çdo metër katror të hapësirës publike, boritë e makinave, brohoritjet, miting-jet e sforcuara e trukuara për t’u dukur sa më madhështorë, retorikën agresive dhe krekosjet fodulle të politikanëve... të duket sikur ke zbritur në një planet tjetër. Ngazëllimi elektoral shqip-tar mund të jetë një shpjegues i mirë për të kuptuar arsyet pse

(siç të paktën kemi dëshirë të besojmë) raca ilire ka prodhuar aq shumë figura historike që kanë drejtuar perandoritë, ndry-she nga vikingët që nuk kanë ditur të përfitojnë sa duhet nga pushtimet. Këtu gara të duket si një ndeshje futbolli miqësore midis artistëve dhe gazetarëve. Asgjë për t’u shënuar. E në fakt, pikërisht kjo është një mbresë vërtetë që ia vlen për t’u shënuar.E tillë ishte edhe dita e zgjed-hjeve. Nëse nuk do ta dije këtë fakt nuk do të mund ta kuptoje

kurrë. Mungonin krejtësisht rradhat nëpër qendrat e votim-it, policët, mediat e militantët të mbledhur rreth tyre, e natyrisht as që bëhet fjalë për bandat e kandidatëve që «ruajnë» proces-in nga kthetrat e kundërshtarit, duke përhapur kudo atmosferë tensioni. Egërsia e fytyrave të mvrenjtura të nizamëve rekrutë të kandidatëve për deputetë, që shpërndajnë përreth armiqësi, nuk duket gjëkundi dhe as që perceptohen nga vendasit këtu. Interesante ish se, dita e votimit

Kur sjell ndërmend e tërë hister-inë shqiptare të militantizmit që shpërthen në çdo metër katror të hapësirës publike, boritë e makinave, brohoritjet, mitingjet e sforcuara e trukuara për t’u dukur sa më madhështorë, retorikën agresive dhe krekosjet fodulle të politikanëve... të duket sikur ke zbritur në një planet tjetër. Ngazëllimi elektoral shqip-tar mund të jetë një shpjegues i mirë për të kuptuar arsyet pse (siç të paktën kemi dëshirë të besojmë) raca ilire ka prodhuar aq shumë figura historike që kanë drejtuar perandoritë, ndryshe nga vikingët që nuk kanë ditur të përfitojnë sa duhet nga pushtimet

P

P A KUFIJ

ishte e hënë, ditë pune. Së pari këtu nuk është nevoja që zgjed-hjet të mbahen në ditë pushimi, sepse ato nuk paralizojnë çdo aktivitet publik siç ndodh në Ballkanin tonë të nxehtë, dhe së dyti, norvegjezët nuk mund të sakrifikojnë fundjavat e tyre, për t’u dhënë votën politikanëve. Votimi bëhet duke paraqitur një fletë që përmban identitetin e votuesit dhe qendrën e votimit ku ai duhet të votojë, e cila i vinte çdo qytetari me postë në shtëpi. Përveç kësaj, për të gjithë ata që nuk kishin mundësi apo nge të votonin ditën e caktuar, mund ta bënin këtë disa ditë më parë, kur mund t’u vinte më përshtat. Për këtë, ishin hapur disa qen-dra votimi, që qendronin prej më shumë se një jave në pritje të votuesve të parakohshëm. Në një të tillë, të ngritur në qendrën tregtare më të madhe të qytetit, dy vajza të reja, me nga një kompjut-er mbi tavolinë ku mund të gjenin emrin e çdo votuesi në listë, qen-dronin të gatshme për t’u shër-byer qytetarëve në çdo moment të ditës. Fleta e votimit, ruhej në kutitë përkatëse për t’iu bash-kangjitur më pas kutive të përg-jithshme të datës së zgjedhjeve. Dy miqte e mi, Edi dhe Nora, një çift shqiptarësh nga Kosova që jetojnë prej 23 vitesh në Norvegji dhe tashmë gëzojnë statusin e shtetasit në këtë vend, më treguan se norvegjezët nuk kanë ndonjë ekzaltim për politikën dhe se, përgjithsësisht ndry-shimet midis partive janë fare të vogla. Gjërat shkojnë mirë dhe nuk ka arsye për të shpresuar diçka të re. Siç më shpjegoi Edi, përgjithsësisht forcat politike nuk bëjnë premtime të mëdha sepse norvegjezët nuk e kanë qef këtë. Gjithçka që ata duan prej kandiduesve është raciona-liteti dhe serioziteti në atë çfarë i paraqesin publikut. Në këtë mënyrë, partitë garuese thjesht paraqesin programet, të cilat mbetet në disa terma ekono-mikë që kanë të bëjnë me niv-elin e taksave dhe përdorimin e parave të buxhetit, projektet për mbrojtjen e mjedisit (megjithëse

nuk pashë askund ndonjë ndot-je) apo me zgjidhjen e një sërë problemeve sociale si psh. ato të emigrantëve etj. Kushdo që do të hynte në fushatë duke premtuar vepra të mëdha, ndryshime rrën-jësore nuk do të fitonte asgjë.

MIRËQENIE PËR TË GJITHËNë fakt, nuk ka arsye për të premtuar ndryshime, në një vend ku gjërat ecin mbroth, ku ka një rritje ekonomike që e ka vendo-sur shtetin në vështirësi për të gjetur mënyra sesi t’i shpenzojë paratë e ku t’i investojë ato. Por nuk është vetëm kaq. Ata janë një popull skeptik, jo thjesht ndaj politikës, por në përgjithësi ndaj ndryshimeve të mëdha dhe kjo i bën që të ecin me ritme të shpej-ta, por të matura. Fundja përse të ndryshosh kur gjërat ecin mirë?!Në fakt, si një ballkanas i pan-dreqshëm, më irriton indifer-enca e tyre, ndaj një shteti që, ndonëse i ka bërë të jetojnë kaq mirë, i vjedh çdo ditë me politi-kat fiskale. Shteti norvegjez të mbyt në taksa, të cilat, vetëm në tatimin mbi të ardhurat shkojnë në 36-40 përqind. Po të lloga-risësh edhe TVSH-në, e një mori taksash të tjera si ato vendore, ambjentale, rrugore etj. rezulton që ky shtet të jetë biznesi me marzhin më të lartë të fitimit në botë. Bie fjala, për të mbajtur një makinë familjare, qytetarit i duhet

ta paguajë disa fish. Çmimi i një autoveture është gati dyfish më i lartë nga i me të cilin e njëjta makinë do të shitej, p.sh. në Gjermani. Kjo vjen pikërisht për shkak të taksave që qytetarit i duhet të paguajë për ta sjellë atë në Norvegji. Përveç kësaj, atij i duhet të paguajë taksë për mbajtjen e makinës, taksë për ndotjen, taksë për rrjetin rrugor, e si të kenë mos mjaftojnë këto, do të paguajë përsëri për çdo përdorim të rrugëve nacionale, të cilat kanë nga një psotobllok në hyrje dhe në dalje. Për të mos folur pastaj për gjobat, mjaft të rralla në një vend ku ligji respek-tohet masivisht, por aq të majme sa mos të të shkojë mendja kur-rë të ngasësh në kundërvajtje. Një mik tjetër nga Kosova kish paguar njëherë një gjobë prej 800 euro, vetëm për tejkalim shpejtësie. Gjithashtu një breshëri taksash të tjera paguhen për çdo gjë në përdorim. Koncepti i pronës private këtu është disi ndryshe nga ai me të cilin jemi mësuar. Bie fjala, shteti këtu nuk të lë të banosh në një shtëpi jashtë normave të termoizolimit të për-caktuara me ligj. Nëse shtëpia vjetërohet dhe bie nën standar-din e kërkuar, autoritetet loka-le, të cilat kryejnë kontrolle të rregullta njëherë në disa vjet, të detyrojnë ta riparosh atë.

Votimi bëhet duke paraqitur një fletë që përmban identitetin e votuesit dhe qendrën e votimit ku ai duhet

të votojë, e cila i vinte çdo qytetari me postë

në shtëpi. Përveç kësaj, për të gjithë ata që nuk kishin mundësi

apo nge të votonin ditën e caktuar, mund ta bënin këtë disa ditë më parë, kur mund t’u

vinte më përshtat

PA KUFIJTë gjitha këto, bëjnë që, meg-jithëse të ardhurat janë si askund tjetër, shpenzimet të jenë gjithashtu marramendëse. Rroga minimale e parashikuar me ligj është jo më pak se 2300 euro, të cilën e merr punëtori më i fundit i piramidës së strukturës së punësimit. Rrogat prej 5000-6000 euro janë krejtësisht nor-male, por një pjesë e madhe e tyre shkojnë për taksa, ndërkohë që çmimet janë si askund tjetër. Një udhëtim me autobuz nga Oslo në Gjøvik, një rrugë prej rreth 120 km, më kushtoi rreth 40 euro, ndërsa për një kafe, jo dhe aq të mirë e në mjedise jo aq luk-soze sa ato që frekuentojmë disa herë në ditë në Tiranë, të kush-ton të paktën 5 euro. Megjithatë norvegjezët ia dalin mirë. Mundësi punësi-mi ka boll dhe mënyra e tyre e jetesës, pa shpenzimet e qefit tonë të përditshëm ballkan-ik, iu mundëson që të ardhu-rat t’u dalin e t’u teprojnë. Për këtë arsye nuk duan ndryshim. Filozofia e tyre është: Për sa kohë, sistemi funksionon, përse ta ndryshojmë?! Në fakt, ky sistem mund të funksionojë vetëm në vende si Norvegjia. Mënyra e jetesës, natyra indiferente, ftohtësia, mos-shoqërizimi dhe natyrisht, respektimi i ligjit, së bashku me resurset e jashtëzakonshme natyrore, të favorizuara edhe nga një denduri shumë e ulët popullsie ku ka fare pak banorë e shumë tokë, bëjnë që gjithç-ka të funksionojë si sahat. Në kushte të tjera, Norvegjia do të ishte Ballkan.

TË PASUR E TË PALUMTURMegjithatë natyrisht Norvegjia ka probleme të tjera, tepër të mëdha sigurisht, por të një natyre jopolitike dhe joekono-mike. Duke qenë një popull i ftohtë, njerëzit nuk shoqërohen me njëri-tjetrin dhe nuk vizito-jnë as të afërmit e tyre. Shtëpitë i kanë të bollshme, dhe ata shpenzojnë pjesën më të mad-he të kohës brenda, gjë që i bën njerëz tmerrësisht të vetmuar. Rrugët janë bosh, sikur të jetë

gjendje e jashtëzakonshme, gjë që i bën qytetet të duken të shkreta. Qytetet janë të vogla, me nga pak banorë dhe të hes-htura, pasojë ndoshta e faktit që ky vend ka marrë zhvillim më vonë se të tjerët, pavarë-sisht se ua kaluar në ritme, duke kapërcyer kështu periud-hën e urbanizimit, që ka krijuar në Europë qytetet e mëdha. Vetëm Oslo ka gjallëri me shët-itoren e saj të këndshme buzë detit e cila, edhe ajo, popullo-het më shumë nga të huajt dhe ekstrakomunitarët.Autoritetet shqetësohen për nivele të larta problemesh psikologjike, numër të lartë vetëvrasjesh, nivel të lartë të individëve narkomanë, përhapje të pedofilisë si dhe probleme me familjen. Martesa në Norvegji është standardizuar tashmë si diçka e përkoshme dhe është

normale që shumica e popullsisë të ketë pasur disa të tilla gjatë jetës së vet. Siç e pohojnë vetë, për ta është normale që shumë familje të kenë tre lloj fëmijësh: fëmijët e burrit, të gruas dhe fëmijët e përbashkët. Të gjitha këto janë në mospërputhje me natyrën e një populli përgjithë-sisht familjar, që i do fëmijët dhe që pjesën më të madhe të kohës e kalon në shtëpi. Moderniteti, duket edhe më i fortë në një vend ku atomizmi shoqëror përputhet me natyrën asociale të sho-qërisë, e aq më tepër ku e maj-ta dhe liberalizmi shqetësohen më shumë për subvensionimin e operacioneve mjekësore të ndër-rimit të gjinisë sesa për krizën në familje.Dukuri interesante që tregojnë shpesh dhe vanitetin e jetës, në një vend ku nuk ndodh thuajse asgjë është edhe ajo e faktit që

shumë njerëz u rikthehen trilleve të adoleshencës në moshë mad-hore. Vendasit tregojnë shumë historira me personazhe nga jeta e tyre, tek të cilët romantizmi shpërthen befas furishëm në moshë të pleqërisë. Po kështu, mund të vëresh shpesh rrugëve, grupe motoristësh, veshur me krejtësisht me lëkurë, hipur nëpër motorë Harley Davidson, që ndërmarrin tripe udhëtimesh në grup kryq e tërthor Europës. Kur ndalojnë në ndonjë vend dhe heqin kasketat e motorëve, teksa ti pret të shohësh ndonjë gango flokëgjatë me mjekër ala ZZ TOP, të shfaqet befas një plak babaxhan 60-70 vjeç, zhubravi-tur tërësisht nga rrudhat moshës e shpupurisur nga leshërat e rrallë që u zbardhëllojnë mbi krye. Kjo dukuri është tashmë trend i përhapur i adoleshencës pleqërore këtyre anëve. Jeta e vërtetë në Norvegji nuk fillon 40 vjeç, por 60 e përmbi!

***Në darkë, zgjedhjet mbaruan më së miri. Gjithçka ishte numëru-ar dhe procesi kish përfunduar me sukses. Rezultatet tregonin fitoren e së djathtës mbi të majtën në pushtet, duke i hapur rrugë bisedimeve për një koalicion të mundshëm qeveritar. Askund nuk u ndje ndonjë gjest revan-shi dhe humbësit nuk dukeshin aspak të shpartalluar. Liderja e opozitës, Kryetarja e Partisë së Djathtë Erna Solberg, pasi falen-deroi votuesit për besimin, nuk ngurroi njëkohësisht falenderojë edhe qeverinë paraardhëse për sukseset që kish arritur në menax-himin e një realiteti kur e gjithë Europa ish në krizë. Fjala e saj aq e prëzemërt të vinte në dyshim po fliste për rivalët apo për partinë e saj. Duke parë lajmet Edin u kujtua që kish harruar të shkonte për të votuar. Kish qenë i zënë me ca punë dhe nuk i kish rënë ndërmend. Kjo mu duk kaq e natyrshme, sa nuk do të isha habitur fare edhe sikur të mësoja që edhe vetë zonja Solberg, të kish harruar të votonte. A pati manipulime? Këtë nuk e di, por e sigurtë është që nuk pati asnjë kontestim.

ë fillim me lajmet e mira. Sipas Indeksit Global të Korrupsionit nga Transparency International, situata e perceptimit të

korrupsionit në Shqipëri është përmirësuar ndjeshëm që nga viti 2006, kohë kur qeveria e Partisë Demokratike erdhi në pushtet pas zgjedhjeve të qershorit 2005. Që nga ky moment e mbrapa, perceptimi nga qytetarët shqip-tarë, duket se ka pasur një prirje pozitive. Në këtë indeks, sa më e lartë të jetë nota, aq më mirë shkojnë punët (sipas percepti-mit të publikut dhe anasjelltas).Për shembull, pika kulmore e qeverisë socialiste numëronte gjithsej 2.5 në periudhën e saj më të mirë (2002-2005), ndërsa ajo e qeverisë demokratike numëronte 3.4 në vitin e saj më të mirë, 2008.Në fakt, 2008-a nuk ka qenë viti më i mirë. Ky vit shënoi shpërthimin e një depoje muni-cioni në fshatin Gërdec, si pasojë e të cilit humbën jetën 26 perso-na, u plagosën me qindra, ndërsa dëmet në pronësi ende sot janë të paditura. Më pak fjalë, një fshat i tërë u fshi nga harta e botës, të paktën përkohësisht, por pikër-isht këtë vit të tmerrshëm, qeve-ria demokrate mori notën më të lartë në historinë e Shqipërisë në këtë indeks, në një skandal që përfshiu një larmi shkeljesh ligjore, korrupsion të zyrtarëve të lartë dhe përfshirjen kokë e këm-bë të ekzekutivit.Logjika është shumë e thjeshtë: Dëshmitarë të kësaj tragjedie, shqiptarët vendosën se qeveria kishte bërë një punë të shkëlqyer kundër korrupsionit dhe si rrjed-hojë e shprehën këtë percep-tim në shifrat e Transparency International (TI), të cilat kër-cyen nga 2.9 në 2007-n në 3.4 një vit më vonë. Në faqen e saj zyrtare, TI thotë se bazuar në metodologjinë e përdorur, ekzis-ton një bindje për saktësinë e të dhënave në nivelin 90%.Pas tragjedisë së vitit 2008, qytet-arët shqiptarë e panë të arsyeshme që me suksesin e anëtarësimit të vendit në NATO, t’i zbrisnin Shqipërisë, notën lehtas, duke e

T EMA E JAVES

ulur atë nga 3.4 në 3.2. Këto luhat-je mund të jenë shtyrë edhe nga faktorë të tjerë, por nuk ka dyshim se me ardhjen në pushtet të qeverisë demokratike, perceptimi i qytetarëve shqiptarë për nivelin e korrupsionit në vend u përmirësua ndjeshëm dhe nuk lëvizi. Diçka e tillë nuk ndodhi as pas përkeqë-simit të situatës ekonomike dhe shtimit të përmendjes së korrup-sionit në vend pothuajse në çdo media dhe raport të institucione-ve ndërkombëtare, pavarësisht tematikës së tyre, qofshin të lidhura me ekonominë, ligjin, mjedisin, arsimin, kulturën apo fluturat në pyll.Mesataret e viteve në qeverisje të kampeve përkatëse politike janë po ashtu interesante. Mesatarja e 4 viteve të qeverisë socialiste të përfshira në indeks (2002-2005) është 2.47, ndërsa ajo e katër viteve të qeverisë demokrate (2009-2012), duke evituar vitin e shkëlqyer 2008, rezulton 3.22. E vërtetë, me gjithë përmirë-simin, këto shifra e rendisin

vendin, sërish krahas një sërë vendesh të botës së tretë në kushte luftërash civile spora-dike. Por, këto të dhëna mund të mos thonë shumë, duke qenë se përveçse bazohen mbi percepti-min, nuk qasen as me realitetin faktik në terren. Një hipotezë është se me vënien nën kontroll të disa mediave, qeveria e Sali Berishës arriti të ndryshojë perceptimin publik. Diçka e tillë vlen edhe përmes spekulimit se dikush në zonat rurale mund të mos jetë aq syçelë dhe analitik sesa një tjetër më i mirinformuar në zonat urbane, fjala që bie. Por, çka vlen për njërën palë duhet të vlejë edhe për tjetrën. Të mos harrohet se gjatë qëndrimit të saj në opozitë, qeveria e djathtë kishte me vete gjithsej 2-3 media kioska, ndërsa qeveria e asaj kohe merrte kriti-ka nga një sërë mediash. Ndërsa në epokën e qeverisë së fundit, shumica e medias së shkru-ar dhe televizive nuk reshtte së radhituri raste keqmenaxhimi

e korrupsioni. E thënë me pak fjalë, indekset duhet lënë mën-janë, e veçanërisht ky indeks i përveçëm, i cili për fat të mirë nuk çon dëm pyje për t’u bërë letër por shpërndahet gjerësisht në format elektronik.Në fund të fundit, nuk është e domosdoshme që dikush të shi-het në pasqyrë për të kuptuar se është qeros. Sfidat e qeverisë së re, e cila ka premtuar Rilindje, rendisin ndër prioritetet e tyre edhe luftën kundër korrupsion-it. Kjo e fundit nuk është një nevojë estetike e as thjesht një kërkesë e faktorit ndërkombëtar, a më specifikisht, e Bashkimit Europian që Shqipëria të mar-rë statusin e vendit kandidat si dhuratë nga Babagjyshi në Krizë me rastin e Vitit të Ri. Është një problem real që prek jetët e qytetarëve të thjeshtë, cilësinë tërësore të tyre, nga gjendja ekonomike, infrastruktu-ra, sundimi i ligjit, kriminaliteti. Korrupsioni prek kurdoherë për keq jetët dhe vdekjet.

DORDOLECËT E KORRUPSIONITPavarësisht të gjithë logjikës

ultra-pragmatiste të mësuar në

çdo institucion e aspekt të jetës në

Shqipëri, pasja e një ndërgjegjeje është e detyrueshme, sikundër veprimi në respekt të saj

DORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONIT

T EMA E JAVES

Historia e dekadës së fundit provoi se as formula “vjedh por edhe punon” nuk është një pro-dukt efikas në fund të fundit. Vjedhja dhe përfitimi i padre-jtë në kurriz të interesit publik do të triumfojnë kurdoherë mbi punën nëse pranohet si “dina-mikë normale e një shoqërie në tranzicion”, duke qenë se në këto kushte, tranzicioni mund të vazhdojë përgjithmonë (apo dhe mundet?). Ekzistojnë sot

shqiptarë të ndërgjegjshëm dhe që kanë formuar sakaq familje, të cilët kanë lindur e janë rritur në tranzicion. Të tillët shpresojnë të mos vdesin në një sistem të tillë, apo të paktën brenda këtij emër-timi të një epoke banale. Të një-jtët, por dhe të tjerët, dëshirojnë të jetojnë në një vend normal ku zhvatja e publikes dhe privates nuk janë në rend të ditës.Lufta kundër korrupsionit nuk mund të mbetet thjesht një

slogan, aq më tepër i inflacionuar. Që ajo të jetë reale, duhen për-dorur armët e vëna në dispozicion nga ligji dhe morali. Ekziston një shprehje ndër ushtarakët se “kur arma del nga këllëfi kërkon mish”. Nëse po, atëherë kjo është shenjë se armët institucionale, por edhe ato individuale (morale) nuk janë vënë ndonjëherë në punë. Sot, për shembull, është thuajse e pamundur të gjesh një gjykatës në Republikën e Shqipërisë që të

disponojë më pak se dy shtëpi, ndërkohë që pjesa dërrmuese e tyre përfitojnë një pagë ndjeshëm më të ulët mujore nga sa ky autor ka marrë gjatë të paktën 5 vitet e fundit. Kjo është tërësisht anor-male, por dhe më anormale është se asnjë gjykatës nuk ka hasur në përndjekje ligjore për këtë pasuri të vendosur mbi padrejtësinë e institucionalizuar. Edhe më anormal se kjo është fakti që asnjë nga kjo kategori kriminelësh të qarqeve të lar-ta nuk ka gjetur për shembull, Porsche Cayenne-in e tij të dje-gur një mëngjes të bukur, jo se i ka shkelur dikujt në kallo, por thjesht sepse e ka atë makinë.Nga këtu, faji nuk është më thjesht i politikës apo i klasës sunduese në tërësi, por i mbarë popullit.Ka qenë një kohë kur ky vend ka pasur heronj të vërtetë, të cilët nuk kanë qenë banditët e kohës që pikturohen sot me nota romantike nga një histori formale gjysmë-na-cionaliste, por thjesht qytetarë të ndërgjegjshëm, emrat te të cilëve nuk do t’i mësojmë kurrë.Ndoshta, sot ky vend nuk ka nev-ojë as për të tillët, por për qytet-arë që i mbajnë lart pritshmëritë e tyre, përgjegjësitë dhe një ndjen-jë minimale sakrifice ndaj tjetrit dhe ndaj ndërgjegjes personale. Ndoshta është koha të pranojmë se pavarësisht të gjithë logjikës ultra-pragmatiste të mësuar në çdo institucion e aspekt të jetës në Shqipëri, pasja e një ndërgjegjeje është e detyrueshme, sikundër veprimi në respekt të saj. Dhe ndërsa një këshillë e mirë do të ishte për të mos lexuar indekse korrupsioni, përveçse për kërshëri sportive, gjithashtu do të ishte një ngjarje e lumtur, ndëshkimi që vjen nga institucio-net – me fjalë të tjera zyrtarë që ndëshkohen ligjërisht – por pse jo edhe makina të shtrenjta që digjen vetvetiu nga “shkaqe teknolog-jike”, siç ishte edhe motivacioni për tragjedinë e Gërdecit në vitin 2008, kur shqiptarët ndjenë sikur korrupsioni ishte zvogëlu-ar, gjithmonë sipas indeksit të Transparency International.

DORDOLECËT E KORRUPSIONIT

Renditja e Shqipërisë në Indeksin Global të Korrupsionit

DORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONITDORDOLECËT E KORRUPSIONITEkzistojnë sot shqiptarë të ndërgjegjshëm dhe që

kanë formuar sakaq familje, të cilët kanë lindur e janë

rritur në tranzicion. Të tillët shpresojnë të mos vdesin

në një sistem të tillë, apo të paktën brenda këtij emër-timi të një epoke banale. Të

njëjtët, por dhe të tjerët, dëshirojnë të jetojnë në një vend normal ku zhvatja e publikes dhe privates nuk

janë në rend të ditës

I NTERVISTA

Th.Jançe: Pas vizitës tuaj të fun-dit në Shqipëri ju ftoj virtualisht të vini sërisht. Asaj ç’ka patë herën e fundit tani mund t’i shtoni ripër-typjen që ka bërë ndërgjegjja juaj intelektuale, për të pasur një pan-oramë të plotë shumëdimensio-nale. Mund të na e ritregoni me pak fjalë për lexuesit tanë? Sh.S.Noé: T’u përgjigjesh pyet-jeve për gjendjen e Shqipërisë kur je atje është e rrezikshme për gjithë ata që e ëndërrojnë ndryshe vendin e tyre. Gjaku i nxehur për ç’ka sheh përreth mund edhe të të çojë në përgjigje ekstreme e të shtrembëruara. Ndoshta është më mirë kështu, pasi e ke ripër-typur atë realitet për ca kohë. Por fatkeqësisht vë re që, edhe pas një periudhe ftohjeje të gja-kut, zemërimi që kishe mbetet në të njëjtin nivel, sidomos kur vë përballë përshtypjeve të tua lexi-min e mëpastajmë të shtypit të manipuluar në dy polet kryesore politike me të vërtetat lakuriqe që shqiptarët jashtë klaneve sjellin nëpërmjet rrjetës botërore të meri-mangës www.

Th.Jançe: Më konkretisht? Sh.S.Noé: Rrjedhja e kohës nuk mund të të zbehë ndierjen keq për-ballë një shteti që duhet të jetë krah e nxitje për qytetarin e tij por që është vetëtrasformuar në një lopë për t’u mjelë nga kopera të paaftësh dhe të korruptuarish. Mbushja e fryrja e administratës shtetërore në

Intervistë e ndërsjelltë midis Shpend Sollaku Noé e Thoma Jançe

Kemi humbur shumë kohë...“Me këtë lloj administrate në Shqipëri nuk zgjidhen më problemet në zyra, por kafeneve. Nëse ke ndonjë problem, edhe fare të thjeshtë, takimi nuk lihet në zyrë, por në klub. Sidomos me zarfën e fryrë në xhep. Sa më i madh problemi, aq më e fryrë zarfa. Blihet e shitet gjithçka: edhe vendi i punës edhe nderi, edhe dinjiteti. Në këtë aspekt është arritur pika më e ulët e mundshme.”

Sh.S.Noé: Ish politikan? Pak para dhe pak pas viteve ‘90 u mora me politikë aktive, pasi dikush duhej të rrezikonte. Duheshin tërhequr intelektualët në politikë dhe kjo doemos do të sillte edhe përfshirjen e vetvetes. Administrata diktatori-ale e athershme ishte ngopur me militantë injorantë e si rrjedhim të paaftë. Pikërisht intelektualët e përndjekur apo të mënjanuar nga ajo administratë duhej të hid-heshin të parët në vorbullën e rebelimit. Shembulli i Havelit në rrëzimin e komunizmit çekosllovak ishte i freskët dhe shpresëdhënës. Përdreq tek ne ajo eksperiencë rezultoi, të paktën deri tani, një utopi, duke vënë në llogari faktin që niveli i injorancës në politikën tonë u trashëgua tek administara-ta e re, nëpërmjet devotshmërisë për partinë në pushtet. Përsa më përket, politikës nuk i jam ndarë ndonjëherë edhe në këto njëzet

vjet të ekzilit. Ajo ka qenë pjesë e natyrshme e shkrimeve të mia jo vetëm në publiçistikë, por edhe në kusurin e krijimtarisë. Duke qenë vazhdimisht i angazhuar në mbro-jtjen e të drejtave të njeriut, sido-mos të të përndjekurve për arësye politike, kjo më ka bërë të ndjek me vëmendje të vazhdueshme edhe zhvillimet në Shqipëri.

Th.Jançe: Ndërkohë patëm zgjedhjet. Prej tyre doli një rezul-tat i bujshëm. Si e lexoni këtë pro-ces, tronditës për humbësit dhe të frikshëm për nga përgjegjesia për fituesit? Sh.S.Noé: Mjerë kush ka një maxhorancë të tillë. Është me të vërtetë një mundësi që i fut tmer-rin vetvetes, pasi, në fund të leg-jislaturës nuk të lë vend për asnjë alibi. Humbësit? Vetëm krerët e tyre ndoshta nuk e parashikonin një kërbaç të tillë. Tashmë ai pushtet, i brerë prej korrupsonit, nepotizmit e militantizmit mbahej akoma në këmbë me paterica të kalbura, që u thërmuan vetvetiu. Dyshimi im i parë pas zgjedhjeve të fun-dit ishte nëse fitorja plebishitare e kundërshtarëve ishte meritë e programeve të tyre apo më shumë e kalbësimit të koalizionit të mëpar-shëm qeverisës.

Th.Jançe: A mund të paragjyko-het një qeveri për shkak të orig-jinës së Partisë kryesore që e ka pjellë? Sh.S.Noé: Këtu është mirë të ndahen paragjykimet prej realite-tit. Paragjykimi i parë që peshon, edhe jo pak, në sytë e shqiptareve që e vuajtën më tepër se të tjerët diktaturën enveriane është ky: këta që kanë fituar zgjedhjet janë vazhdim i natyrshëm i Partisë së Punës. Shumë janë ata që përdorin rëndom emërimin «komunistët» në vend të fjalës «socialistët». Realiteti është ky: Edhe partia që

SHQIPËRIA DUHET BËRË

propocion me votat që të punësuarit u japin partive është shembulli më i shëmtuar, më i papranueshëm dhe më i dënueshëm me ligj në të gjithë botën progresiste. Votëblerja e vret demokracinë, vret përfshirjen e të aftëve e të të pastërve në admin-istratë - kusht ky i domosdoshëm që një shtet të funksionojë. Me këtë lloj administrate në Shqipëri nuk zgjidhen më problemet në zyra, por kafeneve. Nëse ke ndonjë problem,

edhe fare të thjeshtë, takimi nuk lihet në zyrë, por në klub. Sidomos me zarfën e fryrë në xhep. Sa më i madh problemi, aq më e fryrë zarfa. Blihet e shitet gjithçka: edhe vendi i punës edhe nderi, edhe dinjiteti. Në këtë aspekt është arritur pika më e ulët e mundshme.

Th.Jançe: Si ish-politikan si e keni ndjekur zhvillimin e mëvon-shëm të politikës në Shqipëri?

INTERVSITA

sapo humbi zgjedhjet, që në fillim, ricikloi shumë komunistë (duke fil-luar nga lideri) dhe sidomos bijtë e tyre të privilegjuar. Më pas asaj iu bashkangjitën edhe shumica e ish të përndjekurve, duke e votuar, mbështetur, shpresuar. Një pakicë e tyre, që unë e quaj «aristokracia e ish të të persekutuarve», gëzoi vazhdimisht privilegje në vitet e PD-së, ndërsa shumica e tyre, edhe sot e kasaj dite, sheh t’i mohohen të drejtat më elementare për mbi-jetesë. Lideri i socialistëve ndërkaq nuk ka qenë ndonjëherë anëtar i PP-së, por në gjirin e partisë së tij krahu i ish-ëve, ai më konservatori, që ka patur teserën e partisë mëmë, por që trashëgoi prej saj edhe men-talitetin, është akoma i fortë dhe në numër të konsiderueshëm. Druhem se reformat që mund të kërkojë të bëjë Edi Rama mund të ndeshin në rezistencën e këtyre të fundit.

Th.Jançe: Cilat mendoni ju se janë problemet e menjëhershme që duhen zgjidhur? Sh.S.Noé: E para është politika që duhet të ndryshojë vetveten. Komunizmin e bëri të dështojë politikisht mungesa e lirive, por ekonomikisht qenë militantizmi që shtynte drejt karrieres paaftësinë, bashkangjitur me korrupsinin e pashmangshëm. Edhe PD-ja u fundos në rërërat e lëvizshme prej militantizmit e korrupsionit. Prandaj lufta kundër klientelizmit, shirblerjes politike të votës dhe në kash të ven-dit të punës, është e para në rendin e ditës, me të cilën duhet të merren seriozisht qeraxhinjtë e tanishëm të parlamentit. Kur them që politika duhet të ndryshojë vetveten, kam parasysh edhe që kjo duhet të fillojë që nga mënyra sesi duhet të bëhet politikë. Reforma duhet të fillojë që me zgjedhjen e kandidatit të mund-shëm për udhëheqës të qeverisë, që duhen bërë nëpërmjet të ash-tuquajturave primarie. Secila nga partitë kryesore duhet ta zgjedhë atë me multikandidaturë, me votim kombëtar të fshehtë, në kuti votimi të vendosura jashtë degëve të par-tisë, me numërim të votave prej komisionesh të përbërë nga njerëzit më të ndershëm. Fituesi përfaqëson koalicionin apo partinë në fjalë për postin e kryeministrit. Nuk duhet të

jetë ligj që kryetari i partisë fituese në zgjedhje të jetë patjetër edhe drejtuesi i qeverisë së ardhshme. Pak a shumë kështu bëhen zgjed-hjet edhe në SHBA. Sfidoj lex-uesin jo specilist të më thotë në këtë moment cili ishte kryetari i Democratic Party kur u zgjodh Obama kandidat për president. Pas zgjedhjes së një udhëheqësi të tillë të qeverisë, është e domos-doshme të vihen ligje në lidhje me jetëgjatësinë në pushtet të një lideri, që nuk duhet të zgjatë më shumë se dy legjislatura. Tetë apo dhjetë vjet janë të mjaftueshëm për real-izimin e një programi politik real. Pas Enver Hoxhës, Berisha është më jetëgjati në pushtet. Aq sa u bë edhe viktimë e vetes. Ai mund të qëndrojë udhëheqës partie për sa kohë të dojë, nëse të tijtë e mbajnë në krye të PD-së, por jo në krye te shtetit. Kjo duhet të vlejë edhe për Ramën; pas dy legjislaturash ai, edhe në pastë sukses, duhet me ligj t’ia lëshojë vendin e kryeministrit një tjetri, dhe sikur PS të ketë fitu-ar zgjedhjet. Mendoj gjithashtu se është thelbësore të njësohet figura e kryeministrit me atë të presidentit.

e administrata të tepërta me paratë e popullit?

Th.Jançe: Është e udhës të bash-këpunohet edhe me sugjerimet e intelektualëve jashtë vendit? Angazhimi i tyre dhe i profesion-istëve të tjerë në qeverisje a do të ndihmonte për një hop cilësor të një administrate tashmë me shumë probleme? Sh.S.Noé: Është e domosdoshme, nevojë jetike. Nga kjo pikëpamje Shqipëria duhet të fillojë të impor-tojë veteveten, trurin e saj të emi-gruar. Për këtë duhen formuluar ligje që ua lehtësojnë kthimin, që u krijojnë kushte atyre për integ-rim jo traumatik në jetën e vendit. Hapi i parë mund të jetë shpallja e konkurimit të hapur për një vend pune të rëndësishëm, qoftë edhe në qeveri, ku ata mund të vihen në garë të ndershme me intelek-tualët që jetojnë në Shqipëri, dhe të hiqet dorë përfundimisht prej emërimeve «nga lart». Nuk di nëse në qeverinë që sapo filloi punë të ketë njerëz që kanë vënë në konkurim aftësitë e tyre me kandidatë të tjerë.

Vendet më të errëta në ferr

janë të rezervuar për ata që ruajnë

neutralitetin e tyre në kohë krize morale.

Dante Aligieri

Sipas modelit amerikan. Mund edhe të kalohet gradualisht gjer atje – nëse kihet frikë prej rënies nën një diktaturë tjetër – edhe nëpërmjet gjysmëpresidencialismit francez, në të cilin pushteti është i ndarë mëdysh midis kryeminstrit e presidentit, të kontrolluar rigorozisht prej parlamen-tit. Në kushtet e sotme presidentit shqiptar i ka mbetur vetëm dhënia e dekoratave, pasi, praktikisht, figura më e rëndësishme është ajo e kryem-inistrit. Atëherë përse duhet të mba-het presidenca, për të paguar kukulla

INTERVSITA

Th.Jançe: Po politikisht a ka mundësi dhe si mund të ndiko-jë diaspora në përmirësimin e jetës politike tepër konfliktuale në Shqipëri? Sh.S.Noé: Kjo arrihet vetëm me të drejtën e votës për diasporën, duke i lënë asaj një numër të arësyeshëm deputetësh, që zgjidhen nga vetë diaspora, duke votuar në vendet ku jetojnë. Në kushtet e sotme, nëpërmjet votimit on line, kjo është plotësisht e realizueshme. Ambasadat tona janë të gjitha të paisura me internet. Mjafton vetëm vullneti i mirë dhe shumë pak shpenzime.

Th.Jançe: Situata politike mid-is kampeve është tepër konf-liktuale dhe niveli mjaft banal. A mendoni se një terheqje e intelektualëve me peshë në politikë mund të jepte më tepër cilësi ? Si mund të joshen ata? Sh.S.Noé: Sigurisht, pëfshirja e intelektualëve me peshë në politikë jo vetëm do të sillte më shumë kompetencë dhe mençu-ri në atë fushë, por edhe do të ndikonte në edukimin e asaj pjese

të parlamentit me burra – qenër të Sharrit e gra yorkshire që dinë avetëm t’i ulërijnë kundërshtarit. Vipat e inteligjencies tonë mund të merren me politikë edhe duke qenë jashtë partive. Eksperienca e vendeve politikisht të përparu-ara tregon se kjo mund të bëhet edhe me dekrete të Parlamentit, sipas propozimit të presidentit, apo të një komisioni të paanshëm. Kjo arrihet vetëm duke krijuar me ligj figurën parlamntare të «depu-tetit për jetë». Ai nuk zgjidhet nga populli, por me mënyrat që për-menda më lart. Ai shndërrohet në prani të përhershme në parlament. «Deputetët për jetë» do jenë një farë kryepleqësie e pavarur e par-lamentit (ku jo domosdoshmërisht pjesëmarrsit duhet të jenë të mosh-uar), që në fakt nuk është larg traditës shqiptare të zgjidhjes së problemeve.

`Th.Jançe: Juve personalisht cilat probleme të shoqërisë dhe të politikës shqiptare ju interesojnë më nga afër? Sh.S.Noé: Kam patur dhe kam gjith-monë për zemër zgjidhjen e proble-meve – edhe pas kaq vitesh të lëna

njëjta gjë vlen edhe për intelektualët në mërgim të detyruar.

Th.Jançe: Si e shikon shkrimtari Shpend Sollaku Noé momentin aktual të kulturës dhe letrave shqiptare? Sh.S.Noé: Në evoluzion, por tepër të politizuar. Një pjesë e mirë e njerëzve të letrave dhe të kusurit të kulturës shqiptare kaloi lehtësisht prej demon-izimit të Berishës tek dashuria pothu-aj mishtore për Ramën, nisur vetëm prej pozicionit politik të secilit. Cilësia e letrave dhe artit shqiptar varet edhe nga pavaresia e tyre nga politika. I vetmi shërbim politik që artistët dhe shkrimtarët mund t’i bëjnë Shqipërisë është qëndrimi i përher-shëm pranë problemeve të pop-ullit, pasqurimi i jetës së tij nga një këndvështrim i pavarur. Shpresa që ndërrimi i forcave politike në qeveri mund të ndryshojë gjëndjen e tyre është e gënjeshtërt, po aq sa edhe tendenza e ndokujt për të harruar se shkrimtarët e vërtetë janë gjithmonë në opozitë me fuqitë politike.

Th.Jançe:A besoni në një Shqipëri normale? Cilat janë dëshirat tuaja ndaj vetes dhe vendit? Sh.S.Noé: Sigurisht që besoj. Besoj tek aftësitë krjuese të shqiptarit, në dhuntinë e tij për t’u ambientuar e për të mbijetuar edhe në kushte ekstreme, besoj tek truri i saj kudo që ndodhet, besoj tek rinia e saj që nuk është vetëm ajo që ka blerë diplomat, por sidomos ajo që është shkolluar me djersë e konkurencë të ndershme, brenda e jashtë vendit. Dëshira më e madhe? Të kthehem në Shqipëri sapo të më krijohen kushtet. Lista e dëshirave të tjera është e gjatë, por unë do të veçoja ëndrrën që të shoh një ditë brigjet e detit dhe ato të liqeneve të mbro-jtura prej spekullimeve të paskru-pullta që po i shpërfytyrojnë. Nuk dua të shoh më gërryerje ishujsh si ato në Ksamil, rrënime peizazhi prej shitësve të karburanteve në rrugën për Pogradec, ndërtime përbind-shash prej çimentoje në buzë të liqenit, ndotjen e Shkumbinit e të Osumit… e, për ta mbyllur, po shpreh atë më sublimen e dëshi-rave: shqiptarët të bashkuar në një shtet ku mbizotërojnë kombi, famil-ja, morali i pastër dhe merita.

Kam patur dhe kam gjithmonë për zemër

zgjidhjen e problemeve të ish të përndjekurve politikë.

Qeveria e Ramës do t’i ketë si gjyle lidhur nëpër këmbë, por edhe si bankë prove çështjet e tyre. Ajo ka rastin t’u thotë atyre që origjina politike e

partisë kryesore që e mbështet nuk e paragjykon zgjidhjen

e këtyre problemeve

pezull – të ish të përndjekurve poli-tikë. Qeveria e Ramës do t’i ketë si gjyle lidhur nëpër këmbë, por edhe si bankë prove çështjet e tyre. Ajo ka rastin t’u thotë atyre që origji-na politike e partisë kryesore që e mbështet nuk e paragjykon zgjidh-jen e këtyre problemeve, që pjesa konservatore e saj është vetëm një minorancë brenda PS-së, etj, etj. Nëse në fund të kësaj legjislature ish-të përndjekurit do të kenë ndër-ruar opinon rreth partisë së Ramës, kjo varet vetëm prej qeverisë së tij. E

INTERVSITA

INTERVSITA* * *

Tani, besoj se është momenti, që edhe unë t’ju drejtoj disa pyetje, zoti Thoma Jançe. Dhe po e fil-loj prej njërës që më duket më e arsyeshmja: Ju bëni pjesë tek botuesit që së fundi po përpiqen të krijojnë polin e shtypit të pavarur prej partive. Çfarë u është dashur të përballoni?

Th.Jançe: Të flasësh për pol është pak shpejt, por po mundohemi të krijojmë një hapësirë të lirë shpreh-jeje. Ne nuk arrijmë të informohemi saktë si shoqëri sepse lajmi është bërë pronë, dhe më keq, mall. E drejta e informimit është një e drejtë themelore në një vend demokratik dhe nëse nuk funksionon kjo kemi si rezultat një manipulim shoqëror me përmasa të frikshme dhe pasoja të rrezikshme, që jo rrallë i kemi parë në Shqipëri. Që shtypi dhe mediat në përgjithësi të jenë një shërbim qytetar i pavarur duhet të kenë mundësi financimi alternative, që nuk varen nga interesat apo humori i mirë apo i keq i partive. Paraja ka bërë deri më sot fuqinë e medias në Shqipëri dhe kjo para nuk vjen nga tregu si shkëmbim të mallit informacion, por vjen nga interesi i përpunimit të manipuluar të këtij malli informacion. Shpesh për-punimi i manipuluar i informacionit krijon përfitime apo konflikte të sti-sura sipas nevojës së interesave të caktuara. Ne kemi një vizion tejet demokratik mbi shërbimin mediatik sepse besojmë në vlerat e vërteta demokratike. Ne besojmë se një media e lirë dhe korrekte sjell dobi shumë herë më të mëdha edhe se vet një parti politike. Ne i besojmë trios, informacion, kulturë, zhvillim.

Sot rruga nëpër të cilën kalon eman-cipimi i një kombi nuk është vetëm shkollimi, por filtri i medias. Pra, ajo që është dashur të përballojmë është së pari burimi i pastër finan-ciar i pavarur. Së dyti presionet nga konkurrenca e mediave të tjera, por edhe nga segmente të veçanta administrative apo partiake për të të vënë në shërbim të tyre. Përveç këtyre na duhet të formojmë gaze-tarë me mentalitet të emancipuar, të aftë e të guximshëm, të mprehtë në kapjen e problemeve dhe kënd-vështrimeve origjinale. Na duhet më shumë se kurrë ndershmëri profesio-nale. Nuk është e lehtë. Edhe nderi ka filluar të shitet dhe shtrenjtë madje në Shqipëri. Faik Konica na jep shpesh frymëzim në punën tonë.

Sh.S.Noé: Si investitor si ia keni arritur të mos përkuleni? Th.Jançe: Eshtë e pamundur të mos përkulesh sot në Shqipëri në fushën e sipërmarrjes private. Pa humbur dinjitetin. Bie dhe ringri-hesh përsëri. E them me dhimbje se shpesh jemi gjendur përballë situa-tash të pakëndshme. Nuk ka barazi trajtimi nga elementë të adminis-tratës shtetërore, që shpesh sillen si xhandarë të cilët nuk e shikojnë biz-nesin si partner, por si lopë të inte-resave personale. Ti je viktimë dhe nuk ke ku të ankohesh. Kjo pengon zhvillimin e vendit.

Sh.S.Noé: Dhe si shkrimtar? Th.Jançe: Ah, si shkrimtar!

Kam ëndërruar gjithmonë të jem shkrimtar. Nuk mbaj mend qëkur kam nisur të shkruaj e s’kam

rreshtur kurrë. Madje them se jam. Jam një shkrimtar virtual, pa vepra. Kam botuar diçka në Itali. Kam një marrëvëshje të re me një shtëpi botuese të rëndësishme italiane, por tepër i tërhequr, duke ripër-typur veten. Mendoj se vet jeta ime është një vepër artistike. Atë që ka qënë individuale duhet ta bëj në një farë formë artistike publike. Druhem, sepse dua ta jap me forcë thelbin e jetës, diçka që të mbetet. Të shkruarit është komunikim. Të mundesh të komunikosh në mënyrë të bukur dhe të dobishme është fat dhe domosdoshmëri. Eshtë arsye të jetuari.

Sh.S.Noé: Ju keni shumë projek-te, në fusha të ndryshme, mund t’ia zbuloni lexuesit? Th.Jançe: Endrra ime më e madhe është që të ndryshojë Shqipëria. Më duket habi e madhe pse ende jemi në këtë gjëndje të mjerë. Të gjitha projektet tona, sepse unë nuk jam vetëm, konvertojnë në këtë ëndërr sublime që e shikoj shumë shpejt të realizueshme. Ne jemi kështu sepse këtë nivel edukimi kemi pasur, sepse pjesa më e madhe e elitës, trurit dhe e rinisë së kombit iku. Së pari duhet edukim dhe për këtë bashkë me një grup pune italian po hapim në Tiranë Universitetin Italian, diplomat e të cilit do të njihen automatikisht në Itali. Do të jetë një kampus edukimi i mod-elit më të mirë evropian, që do të fillojë që nga niveli elementar. Jemi të ndërgjegjshëm për nivelin ekzistues të edukimit mësimor ndaj do të bëjmë diçka ndryshe. Kemi nisur gjithashtu polin edi-torial i cili do të ketë në fokus jo vetëm prurje nga bota, por edhe anasjelltas. Jemi të idesë dhe mbi këtë synojmë, që Shqipëria e ka mbaruar tranzicionin e saj cfilitës. Tani ajo duhet të eksportojë vet-veten, produktet e saj më origji-nale dhe më të mira. Kjo është e mundshme, dhe duhet të jetë rruga kryesore e zhvillimit. Sh.S.Noé: Çfarë shpresash ush-qeni tek qeveria e re? Th.Jançe: Asnjë shpresë. Unë shpresat i ushqej tek njerëzit, tek vetvetja. Qeveria është në detyrë

dhe duhet të kryejë detyrën. Nëse nuk e kryen, ky popull duhet t’i kërkojë llogari, gjë që nuk ka ditur ta bëjë mirë deri më sot. Qeveria duhet t’i garantojë kushtet e nevojshme popullit të vet. Duhet të garan-tojë një administratë të aftë dhe efiçente. Duhet të garantojë një sistem drejtësie të normalizuar. Duhet të çrrënjosë korrupsionin. Qeveria duhet të ketë partner-itet të ndershëm me biznesin. Ky popull duhet ta përmbysë qeverinë nëse nuk është në shër-bim të tij. Vetëm shoqëria civile mund ta zgjidhë këtë problem për të mos lejuar formimin dhe mbizotërimin e klikave mafioze në vend. Deri më sot populli ynë ka qënë i mefshtë. Ka protestuar në mënyrë sporadike dhe për interesa shumë të ngushta per-sonale. Ka 23 vjet që grabitet e dhunohet sistematikisht. Kjo qeveri që është duhet të reflek-tojë ndryshe. Shqipëria nuk ka rrugë tjetër. Sh.S.Noé: Ju dhe qyteti juaj buzë Osumit – një binom i pan-dashëm. Si duket Berati i sotëm në sytë tuaj? Th.Jançe: Absolutisht të pan-dashëm. S’ka si të jetë ndryshe.

INTERVSITAEshtë qytet i veçantë në këm-bët e tempullit madhështor të Dodonës antike. Berati është një perlë dhe jo vetëm në historinë shqiptare. Eshtë një perlë në agoni. Ekonomikisht në gjunjë. Moralisht i çnderuar. Kulturalisht i masakruar, i vjedhur. I fyer nga mosvëmendja e qeverive qën-drore. I tradhëtuar nga indiferenca dhe paaftësia e pushteteve lokale. Qyteti më i injoruar i vendit që bie në kontrast të thellë me pasurinë dhe bukurinë e tij mijëvjeçare. Dramatikisht shkurt; i përdhunuar.

Sh.S.Noé: A keni projekte të veçanta për Beratin dhe si shpresoni t’i vini në jetë? Th.Jançe: Kemi një projkt shumë të madh në fushën e turizmit. Berati duhet të kthehet në kërthizën e tur-izmit shqiptar duke ofruar të gjitha cilësitë dhe llojshmëritë. Po punoj dhe synoj ta realizoj shpejt. Sh.S.Noé: Çfarë shohin intelektu-alët me banim në Shqipëri tek ata të emigruar: një kërcënim të pozi-cioneve të paraktuara tashmë, një prishje të ekuilibrave?

Th.Jançe: Jo nuk besoj. Kërcënimi i pozicioneve nuk duhet të vijë nga emigranti, por nga niveli i aftësisë. Nuk besoj që ka një garë të tillë. Mendoj se shihet pozitiv-isht për eksperiencën që sjell. Sot ka shumë emigrantë që kthehen dhe sjellin përvoja tepër pozitive dhe të dobishme, madje kanë fillu-ar edhe të huaj të tjerë të punojnë në Shqipëri. Madje intelektualët në Shqipëri janë në avantazh dhe s’janë, sepse me kohë aftësia e tyre matet me letra të kota dhe fallco që rëndom quhen diploma,

mastera, doktoratura. Këta janë ushtria e vdekur mendore që i ser-viret dhe i shërben segmenteve të korruptuara të pushteteve. E shoh pozitive një ndeshje të tillë ku arbitër të jetë aftësia direkte në proces pune dhe rezultate, dhe jo letrat e certifikuara më kot apo zarfat e miqve. Sh.S.Noé: Si mund të nxiten ata të kthehen sipas pikëvështrimit tuaj? Th.Jançe: Kjo është një pyetje e vështirë. Unë këtu mund të tregoj përvojën time. Jam kthyer vet, me iniciativën time. Nuk kam pasur kurrë një punë shtetërore. E pamun-dur të çaje. U mora me sipërmarrje private për t’i dhënë zgjidhje ekzis-tencës time. Përvoja jashtë më krijoi mundesinë e lidhjeve me partnerë të dobishëm. Mendoj se ka disa menyra nxitjeje për të kthyer sido-mos njerëzit që sot i nevojiten ven-dit. E para është krijimi i kushteve të

barabarta të garës për punësim. E

dyta financim të projekt-planeve të

bizneseve që ata sjellin për t’i real-

izuar në Shqipëri. Por, kushti kryesor

është të gjejnë ambientin sa më mik-

pritës, një administratë ndihmuese

dhe të zhdërvjellët, garanci inves-

timesh dhe siguri prone.

Sh.S.Noé: Ç’qëndrim do të mba-jnë intelektualët si ju, deri tani të paangazhar hapur politikisht, ndaj të porsardhurve në pushtet? Th.Jançe: Monitorues. T’i jepet

besimi i domosdoshëm në kohë për të parë operimin e qeverisë në të gjithë gamën e aktivitetit të saj. Të vihet gishti në plagë gjithmonë. Shqipëria nuk ka më kohë për të humbur. Sot kemi një brez shumë të aftë dhe ky duhet të eduko-het dhe shfrytëzohet. Unë jam i bindur se ky vend bëhet shumë shpejt. Shqipëria nuk është mak-inë e rëndë si shtetet e mëdha. Për të mbajtur të lartë standardin e popullit tonë nuk duhet shumë. Resurset tona, aftësitë, dhe gje-nialiteti nuk mungojnë. Ajo që mungon është qeveria. Monopolet kanë hyrë kaq thellë sa duhet një vullnet dhe guxim konkret për t’i normalizuar. Dhe kjo gjë bëhet. Edhe një kryeministër i vetëm e bën nëse ka këto atribute. Kemi shumë shëmbuj botërorë. E ka shansin. Mundet. Eshtë vetëm çështje vullneti dhe jo pamundë-sish që varen nga tjetërkush. Kemi humbur shumë kohë.

...Eshtë qytet i veçantë në këmbët e tempullit

madhështor të Dodonës antike. Një perlë dhe jo vetëm në historinë

shqiptare. Një perlë në agoni. Ekonomikisht në gjunjë. Moralisht i çnderuar. Kulturalisht i masakruar,

i vjedhur. I fyer nga mosvëmendja e qeverive qëndrore. I tradhëtuar

nga indiferenca dhe paaftësia e pushteteve lokale. Qyteti më i

injoruar i vendit që bie në kontrast të thellë me pasurinë dhe bukurinë

e tij mijëvjeçare. Dramatikisht shkurt; i përdhunuar.

K UNDER RRYMES

hikoje këtë fytyrë të trishtu-ar, Bonar! Kënaqu nga vepra jote, o tiran! Sado që i mbaje veças, kanë të njëjtën çehre dhe ti e vëren në shprehjet e përngjashme të fytyrës së

tyre se, me gjitë pengesën tënde, mendimi i ka bashkuar. I gjithë frymëzimi i çuditshëm që më jep Anatol Fransi, të cilit ju ktheva pas më shume se dhjetë vjetësh, duke shfletuar nga pak te ashtuqua-jturin “Krimi i Silvester Bonarit”, do mbetet paradoksal.Koncepti intelektual që më përshkon personalisht, në këtë çerek të dytë të jetës time, vetëdija ime, prezenca fizike dhe ndërgjegjësore, më janë dryrë brenda, si dorëshkrimi i panjo-hur i “Legjendës së artë” te veprës së Fransit. Nëpërmjët Napoleonit modest brenda vetes dhe përvojës së vet, S. Bonari e ka të shkruar në vetëdije kritikën karshi karakterit të “paligjshmëm” të ligjeve të sho-qërisë së kohës së vet. Ai përpiqet të luftojë me keqbërësit e vërtetë... Duke më kaluar pranë një njeri me pranga më skërmiti ndër dhëmbë -Shtet muti!-. Sigurisht dita ime nuk do prishej nga kaq, por më shtyu të mendoj nëse njërëz që gabojnë ligjërisht, ose shkelin ndërgjeg-jshmërisht ligjin, janë në dieni të fajit të tyre? A përkon stadi i realitetit të tyre me atë të të tjerëve. E këqyrja atje edhe pse në një largësi mjaft të madhe. Gati ndjeja mëshirë mizore për të, sepse plogështija e zemër-bardhësisë time, (që sa për opinion pluralist, qenka shndërruar në dobë-si vitet e fundit) më bën të mendoj se ai injoron pafajshëm faktin se është në krim. Ai nuk e di. Po e njëjta plogështi zemërore, (por forcë morale) më cyt të mendoj për të afërmit e tij, familjen e tij të vobektë, kasollen e tyre dhe kupën e qiellit që ndoshta e shohin përmes ndonjë vrage të çatisë.Zotëria në fjalë, që tashmë ishte kokë

e këmbë një leckë, në duart e dy të porositurve symprehtë, në dieninë tonë kolektive, akuzohej për emi-gracion të jashtligjshëm. Por listës i shtohen ndihmesë në emigracion të jashtëligjshëm, trafik narkotikësh, falsifikim dokumentash, armëmbajt-je pa leje...e po të më dëgjonin edhe mua në kësi listimesh, do të shtoja (duke parë fëmijët e tij dhe të sho-qen) abuzim dhe dhunë karshi të miturve dhe bashkëshortes.Për hirin e padenjë të shancit tim, unë punoj pikërisht aty ku duhet të ndodhtë kjo ngjarje e shkurtër me një bisht të gjatë e fshikëllues për mendjen time. Behët fjalë për Aeroportin Ndërkombëtar te Tiranës, në Rinas. Puna ma do që të merrem me plotë surretër e ndërgjegjia të më

bëhet kallkan përkarshi gjësendi të imët si ky. Por ja që s’qënka kështu.Një detaj që i shton larminë kësaj ngjarje, është fakti se zotëria për të cilin po flasim, mu prezantua si një italian, ne pikën e kontrollit ku operoj, me pashaportë prej të këtilli, bashkë me të shoqen dhe fëmijët që ndryshe nga i ati, binin në sy që në pamjen e parë, që ishin shqipëtar. E para për arsye se theksi i tyre në të folur i tradhëtonte, e dyta arsye do të qe veshja e tyre shume varfanjake dhe emrat nëpër pashaporta, për me tepër, qenë një kombinim emrash alla amerikanë e mbiemrash shqiptar të italianizuar me dyfishimin e mençur të ndonjë bashkëtingëlloreje.Nuk nguroi të ndante dy fjalë me mua, në italishten e tij ezber edhe pse më pas e pohoi origjinën e tij. Me fëmijët dhë të shoqen komunikonin në një

kalabrezçe të shpejtë, mes rreshtave të së cilës unë nuk shquaja dotë.Ky është një pjesë e shqipërisë, që kur mbërrin atje ku është nisur, ngre krye kundrejt atyre që e paragjyko-jnë për shqiptar, vetmohoet në orig-jinën e tij dhe shitet për italian, për tu paragjykuar kur vjen këtu tek ne. Një hibrid kreaturë, ambasador i shqipes së harruar me vetëdije, sa më shpejt të jetë e mundur......Pra mallkue njai bir Shqyptari, qi këtë gjuhë të Perëndis’, trashigim që na la i pari , trashëgim s’ia len ai f’mis... mu kujtua prestigji i pikpyetur i këtyre vargjeve të Fishtës.E di duket shume romantike e dog-matike ose patetike apo ku ta di unë. Sot është dymij e dymbëdhjeta, e prarojmë jetën tonë me pragmatizëm.

Ndoshta njerëzia nuk kanë terezi të patriotizojnë më shume seç duhet. Njerëzisë i mjafton nje flamur në ball-kon apo dritare dhe aq. Puna u kry!Por mos t’iu shpëtoj diçka nga kryet e pakthjellë. Eshtë pikërisht kjo gjuhë, gjuha shqipe që na ka shpëtuar ne si komb e na ka sjellë deri më sot ku zoteria juaj i fluturoni mbeturinat me thesa nga po të njëjtat dritare ku valvitet flamuri kombëtar. Asnjë gjë tjetër përveç gjuhës së folur, nuk e ka mbajtur gjallë kombin shqiptar. Gjuha shqipe definon kufijtë e asaj që shumë hipopista e gangstera e aktivista e megalomanë e ku di unë se çfarë e postojnë nëpër rrjetet sociale si e ashtuquajtura Shqipëria Etnike. Ne o popull, nuk shquhemi për lexues e studiues të mëdhej, e gabim mbi kokën tonë e kemi, për mungesën e punës akademike mbi origjinën e trojeve tona.

Me dhjetëra akademikë serbë kanë shkruar e vazhdojnë të shkrua-jnë për mospërkatësinë e shte-tin të Kosovës nga shqipëtarët e atjeshëm. Kanë ngritur gjithëfarë teorish, e të gjithëve u has sharra në gozhdë vetëm në një gjë, tek gjuha e folur. Ajo gjuhë është folur në atë truall, prej mijëra vitesh e do të flitet edhe mijëra të tjerë (-dashtë hyu- do thoshte Fishta). Të lexosh historinë që studiojnë nëpër shkolla fëmijët serbë, të dhëmbin sytë.Gjuha e huaj në shtëpitë e famil-jet shqiptare është një këmbanë e nëmur në kohë të kohëve. Sa i mrekullueshëm për mua është shëm-bulli i gjigandëve historikë të dheut të babës sonë, Çajupi, Mjeda, Asdreni, Konica, Noli, Fishta, Migjeni, Lazgushi, Koliqi, Kuteli etj, burra jo fortë të qëmotshëm, të shkulur e shkëputur prej këtej, me fate të shkapërdredhur. Na kanë bërë ne shqipëtarë sot. Vetëm me penën e tyre të vogël që nuk ndaloi së shkruari shqip, kudo, kurdo.Mes nesh të rriturve, fort pak i dinë vargjet e plotë të “Himni i flamurit” nga Asdreni, për të mos përmendur njomëzakët pastaj. Pjesa e dytë e himnit për mua ka një kuptim të brofur nga shpirti i njerëzve që e vuanin humbjen e shtëpisë së tyre, vetëm për faj të marrëzirave e të kalamendjeve që ndodhin brënda saj. Më lejoni, modestisht, t’ua kujtoj. Në dorë armët do t’i mbajmë,të brojmë atdhenë në ç’do kënd.Të drejtat tona ne si ndajmë;Këtu armikët s’kanë vend Se Zoti vetë e tha me gojë,se kombet shuhem mbi këtë dhe’.Por Shqipërija do të rrojë,Për të, për të luftojmë ne. (Himni i kënduar mbyllet këtu, ndërsa poezia jo...) O flamur, flamur shenj’ e shtrenjtë,ty të betohemi këtu.Për Shqipërin’ atdhen’ e shtrenjtë,për nder edhe lavdit’ e tu’. Trim burrë quhet e nderohet,atdheut kush iu bë therror;Për jetë ay do të kujtohet.Mbi dhe’, mbi dhe’ si një shenjtor.

Bonarizëm për flamuj dhe ngjyresa të tjera të identitetit

KIT ANTI-RUGHESIERO GEL + CREMA(dermocosmetico funzionale ad uso professionale)

Il meccanismo d’azione di Rugamir Forte, permette di contrastare sia le rughe d’espressione che quelle dovute all’età. In questo modo si può contare su un “trattamento anti-età completo, con effetti sia immediati che visibili nel tempo, basato esclusivamente su meccanismi completamente naturali.

SIERO GELAzione Lifting immediata30 ml

LA NOSTRA PELLE La pelle è l’organo più esteso del corpo umano, ed è anche quello con cui abbiamo più familiarità, dato che si può toccare e vedere. La pelle cresce all’interno e all’esterno, e si rinnova continuamente. Essa è composta da quattro strati: il più esterno, quello corneo, è costituito da cellule morte; sotto c’è l’epidermide, viva e in continuo sviluppo, che protegge il derma; il quarto strato è grasso, il cui spessore varia a seconda delle parti del corpo. L’epidermide, che è il solo strato di pelle costruito da cellule vive, svolge la funzione primaria di sostituire le cellule dello stra-to corneo più esterno, il quale, con la sua forza di resistenza, forma una specie di corazza nei confronti degli agenti esterni. Lo spessore dello strato corneo varia nelle diverse parti del corpo ed è maggiore nelle zone più esposte a logoramento e sfregamento, come le piante dei piedi e le mani. Un altro compito importantissimo dell’epidermide, che convive con lo strato

cutaneo, è quello di mantenere la pelle sempre idratata. Nel derma, invece, si trova il collagene, un tessuto elastico che rende la pelle liscia e soda. Naturalmente il collagene è presente in misura maggiore nei giovani, mentre nelle persone anziane la sua integrità viene meno: la struttura della pelle si piega e si raggrinzisce, provo-cando le tanto vituperate rughe. L’ultimo strato della pelle è formato da grasso sottocutaneo o ipoder-ma, che svolge una funzione isolante; le donne ne sono provviste in misura maggiore rispetto agli uomini, prevalentemente in zone come il petto, le cosce e le natiche.

Lo stato di salute non è inteso semplicemente come assenza di malattia, bensì come “benessere fisico, psichico e sociale dell’individuo inserito nel suo ambiente naturale” (definizione OMS)Tra le rovine di Nippur furono trovate tavolette di argilla, risalenti a più di 5000 anni fa (attribuite ai Sumeri), con caratteri cuneiformi riconducibili a una raccolta di “forme veg-etali” contenenti sospensioni, unguenti e decotti.

2400 anni fa Ippocrate, il padre della medicina, consacra la sua esistenza allo studio della medicina e notoriamente alla terapia con la piante.

1800 anni fa Galeno completerà e arricchirà , con la sua prima “Farmacia Galenica”, le conoscenze fin qui raggiunte.

In questi ultimi 50 anni si manifesta un rinnovamento di interesse per la FITOTERAPIA, grazie soprattutto all’opera di due scienziati (Le Clerc e Valnet), ma anche per una richi-esta spontanea di fasce sempre più numerose di pazienti delusi da terapie a volte troppo ricche di effetti collaterali.

Per il Ministero della Salute sono da intendersi come medicinali tutte le sostanze aventi proprietà curative o profilattiche delle malattie umane o animali.

Per FITOTERAPIA si intende la prevenzione e cura delle malattie con le piante medic-inali e loro derivati, attualmente prescrivibili in varie forme farmaceutiche, molte delle quali previste dalla Farmacopea Ufficiale (Italiana ed Europea).

LA FITOTERAPIA

“La Medicina naturale, non come panacea di tutti i malima come una delle branche della medicina”

La FITOTERAPIA non è una medicina alternativa, bensì si colloca perfettamente all’in-terno dell’ortodossa farmacologia. Il fitoterapico, al pari del farmaco di sintesi, agisce sull’organismo biologico dell’uo-mo e dell’animale in virtù delle sostanze chimiche in esso contenute, responsabili delle ATTIVITA’ FARMACOLOGICHE e non certo a causa di forze maligne o misteriose. Il farmaco naturale, a differenza di quello di sintesi composto da un unica sostanza, si caratterizza per l’uso del FITOCOMPLESSO, cioé della pianta o dei suoi derivati. L’attività farmacologica di un fitoterapico si distingue da quella di una singola molecola per:- MIGLIORE BIODISPONIBILITA’- SINERGIA D’AZIONE- RIDOTTA TOSSICITA’Con il termine DROGA vengono comunemente indicate le parti della pianta utilizzate a scopo medicinale, in quanto dotate di attività farmacologica. Sono diverse da pianta a pianta per quantità e qualità . Così sono utilizzate la foglie, i fiori, i frutti, i semi, il rizoma o le radici. Ogni pianta ha un proprio “tempo balsamico”, cioè un determinato periodo dell’anno (in alcuni casi anche le ore della giornata) in cui il rendimento in sostanze attive è al massimo. La FITOTERAPIA MEDICA esclude categoricamente tutte le piante riconosciute tossi-che o comunque non sfruttabili in terapia in quanto tali.

FARMIR FARMACEUTICA s.r.l.Sede Legale: VIA MARCO VALERIO CORVO N. 171 - 00174 ROMA

Tel.: 06.5219687 FAX: 06.52171767

www.farmirfarmaceutica.it info@farmirfarmaceutica.it

hkrimi i mëposhtëm vër-teton se, nën shembullin e shëmtuar të Akademisë (Anti)Shqiptare të Shkencave, një pjesë e

intelektualëve (?) shqip-tarë punojnë me mish e me shpirt kundër interesave të vendit e të popullit të tyre. Autori i shkrimit, Mathieu (Mathia) Aref, - një person-alitet i shquar shkencor i njohur në nivel ndërkombëtar – është me orig-jinë shqiptare : prindërit e tij kanë qenë nga Mati. Për këtë arsye, ai e quan veten «matjan» në këtë shkrim. Ndërsa Mathieu Aref ka argumen-tuar shkencërisht me dy libra të tij origjinën pellazge të shqiptarëve dhe gjuhën shqipe më të lashtë nga ajo helene, disa « intelektualë » shqiptarë, megjithëse të papërgat-itur shkencërisht, përpiqen t’i fusin shkopinj në rrota atij për ta penguar në punën e tij shkencore e fisnike. Për këtë shërbim antikombëtar, ata kanë mbështetjen e politikës për hir të «miqësisë» shqiptaro-greke me ligj lufte në fuqi! Vështirë se mund të bjerë kaq poshtë një komb e një pop-ull sa ne shqiptarët! Turpe historike!Shkrimi është përkthyer nga frëng-jishtja nga Agim Hamiti. Leximi i tij

demokraci dhe, sigurisht, secili është i lirë të shprehet siç dëshiron edhe në qoftë se bëhet fjalë për «të dërdëlli-tur» ndaj dikujt apo ndaj veprës së tij, por ekziston gjithashtu e drejta për tu kundërpërgjigjur vendosmërisht dhe troç. Duhet ta dinë se unë nuk do të lë të kalojë në heshtje as më të voglin shkrim dashakeq (sepse nuk bëhet fjalë për kritikë të bazuar, të cilën unë do ta pranoja me dëshirë, po të ishte e argumentuar dhe e besueshme) ose fjalë kodra pas bregut apo ndon-jë padrejtësi çfardo ndaj meje pa pasur një kundërveprim të men-jëhershëm nga ana ime (në venat e mia rrjedh gjaku «matjan»). Ndryshe nga shumica e autorëve që kanë shkruar për Pellazgët, historinë dhe gjuhën e tyre, unë kam bërë stu-dime dhe kërkime «shumëdisipli-nore» (librat e mi dëshmojnë për këtë), duke sjellë «prova të shumëfishta», bile «të pabotuara më parë». Në të vërtetë unë nuk jam kufizuar me studimet filologjike dhe etnolinguistike, sepse kjo nuk do të kishte qenë e mjaftueshme e as e besueshme për të provuar esencën e tezës sime: origjina e qytetërimit parahelenik dhe ndikimi i tij mbi qytetërimet që e pasuan (grek dhe romak). Pra, më është dashur të sillja prova suplementare lidhur me

meriton seriozitet dhe vëmendje të posaçme, për tu kuptuar sa e si duhet:

« Kam lexuar diku në Facebook disa komente të papëlqyeshëm, pa baza dhe arbitrarë (ndër të cilët atë të një farë Genti Durrës...pseudonim?) lid-hur me librat e mi. Dua t’i përgjigjem patjetër këtu solemnisht kësaj lloj «loje perverse e të djallëzuar» që syn-on goditjen e dikujt, pa zotëruar armët e domosdoshme e të për-shtatshme. Do të doja t’iu thosha këtyre njerëzve se vetë thelbi i puni-meve të mia nuk ka asgjë prej fanta-zisti («histori artistike», thotë ai ?!). Afro dyzet vjet studime dhe kërkime dhe përfundimisht dy libra të botuara e një tezë shkencore nënshtruar uni-versitetit të Sorbonës (në moshën 74 vjeç) qenkan fantazi e përçartje per-sonale pa themele? Dhjetë vjet pas botimeve të mia, asnjë shkencëtar i denjë për këtë emër (në Francë ose në Perëndim) nuk ka mundur t’i kundërvihet atyre apo të sjellë provën e kundërt. Sepse në këtë fushë një kërkues i vërtetë apo një universitar i diplomuar nuk e ndërmerr kurrë aventurën e kundërshtimit të një teze shkencore pa sjellë provën e së kundërtës ose, të paktën, një argu-mentim bindës. Ne jemi në

H ISTORI

ARIF MATI (Mathieu Aref)

ka lindur me 1 mars 1938

në Kajro të Egjiptit, nga një

familje me origjinë shqiptare

nga Mati. Prindërit e tij rrjedhin

nga dy familje të shquara

që në kohën e Skënderbeut

(Canameti, Stafa, Preni nga

babai dhe Lala, Kola, Lufi

nga nëna). Shkon në Paris

në vitin 1961, për t’i kush-

tuar më pas 30 vjet të jetës

së tij studimore dilemës së

madhe rreth prejardhjes apo

jo indo-europiane të gjuhës

dhe kombit shqiptar. Arif Mati

në vitin 2003 botoi në gjuhën

franceze librin: ”Albanie

(Historie et langue) ou l’in-

croyable odyssée d’un people

préhellénique”, ndërsa në vitin

2007 këtë libër e boton edhe

në gjuhën shqipe: ”Shqipëria”

(historia dhe gjuha) Odiseja

e pabesueshme e një populli

parahelen”, Tiranë, Plejad

2007 (608 faqe). Mati ka

botuar edhe veprën: “Greqia

(Mikeanët = Pellazgët) ose

zgjidhja e një enigme,Paris

2004”, teorinë e së cilës në

vija të përgjithshme e shpër-

faq edhe në këtë vëllim.

ORIGJINA JONË E MOHUAR?

këtë kërkim mbi Pellazgët: nuk mjafton thjesht të deklarosh me argumente pa qëndrueshmëri (duke bërë vetëm krahasime gjuhësore) që gjuha shqiptare rrjedh direkt nga Pellazgo-Ilirianët dhe që ajo është unike në Evropë. Pra, përveç studi-meve të mia filologjike dhe etnolin-guistike, më duhej që unë të kërkoja prova të shumta të tjera në saje të argumenteve bindës që rridhnin nga studime dhe kërkime që kishin lidhje me fusha të tjera të shkencës: histori préhelenike, histori arkaike

dhe antike, paleontologji, arkeolog-ji, antropologji etnike, etnologji, stu-dime dhe analiza kritike të teksteve antike dhe moderne, mitologji, etj.. Duhej, pra, të shpjegoja si, pse, kur dhe në cilin kontekst historik, etnik dhe sociokulturor gjuha pellazgjike qe dominante (para ardhjes së grekëve) në të gjithë hapësirën ball-kano-danubiane, egjeo-mesd-hetare ashtu si ajo e Azisë së Vogël. Duhej të shkoja tek burimet ( gjuha etruske, lidiane, frizhiane...) dhe jo të bazohesha vetëm mbi gjuhën aktuale shqipe të cenuar kryesisht nga neologjizmat dhe prurjet e ndryshme gjuhësore. Në fakt gju-ha shqipe ka pësuar gjatë sheku-jve dëmtimet e kohës për shkak të pushtimeve të ndryshme (me për-jashtim të «gegërishtes» të folur nga malësorët e zonave të thella të Veriut, e cila ka mbetur e pacenuar në pjesën e saj më të madhe). Vetëm në saje të udhëzimeve mësimdhënëse të autorëve antikë arrihet për të lexuar midis rreshtave, për të zbuluar dredhitë e shumta, kontradiktat, bile edhe manipulimet, ose për të deshifruar të pathënat dhe, sidomos, atë çfarë grekët kanë fshehur lidhur me origjinën e tyre dhe atë çfarë qytetërimi i tyre u detyrohet pop-ullsive paraardhëse, domethënë

Pellazgëve. Me anën e studimeve, të kërkimeve dhe të analizave të thella shkencore, unë kam sjellë prova të prekshme konform gjithë udhëzimeve të çmueshme të autorëve më të lashtë antikë. Pra, unë jam bazuar më tepër tek këta autorë antikë (sigurisht më të afërt me ngjarjet antike se bashkë-kohësit tanë) sesa mbi studimet moderne që, qysh prej pak më shumë se dy shekuj, kanë vënë më tepër në dukje vetëm qytet-ërimin grek në kuptimin e ngushtë

të fjalës, pa theksuar lashtësinë paraardhëse të Pellazgëve dhe atë çfarë qytetërimi grek u detyro-het atyre. Përkundrazi, një pakicë e parëndësishme autorësh mod-ernë kanë thënë disa të vërteta që unë do t’i quaja «të vërteta pa rrugëdalje». Në fakt nuk mjafton të thuhet thjesht se Pellazgët janë populli më i lashtë i Evropës, por duhet sjellë prova të prekshme (pikë për pikë) dhe një argumen-tim të thelluar në gjithçka në saje të studimeve dhe kërkimeve shumëdisiplinore. Kjo nuk ka qenë bërë kurrë deri tani. Pikërisht aty është bazuar puna ime dhe ia ka dalë ndanë (pas dyzet vjet stu-dimesh të tërbuara) me realizimin e dy librave të mi të botuar në vitin 2003 dhe 2004, që të dy të përk-thyer në shqip (2007/2008). Një tezë serioze është detyrimisht personale me prova dhe argu-mente krejt të përshtatshëm, ven-dimtarë, të verifikueshëm, të pa publikuar më parë ose të nxjerrë nga shtigje të rrahur. Një dijetar i vërtetë, pavarësisht se cila është disiplina apo kombësia e tij, di të përkulet me respekt para argu-menteve bindës e të verifikue-shëm. Fatkeqësisht shumë universitarë nuk guxojnë ta hedhin këtë hap. Integriteti dhe

ndershmëria intelektuale janë esenciale për një dijetar të denjë për këtë emër. Shkenca nuk është «fe» që të pranohet paqësisht pa më të voglën kritikë, pa prova të prekshme. Shkenca përparon me eksperiencën, kërkimet siste-matike, kundërshtimin dhe deba-tin. Nuk mundet, pra, të kënaqemi duke pranuar verbërisht atë ç’ka është modeluar përfundimisht në arsimin shkollor e universitar. Unë konstatoj se në instancat universi-tare dhe akademike shqiptare

ekziston një problem i vërtetë : askush nuk guxon të hapë debatin mbi «çështjen pellazgjike». A mos është kjo një tabù, apo një prob-lem psikologjik, sedre ose frustra-cioni? A mos është një mungesë interesi për çështjen në fjalë? Është për shkak mungese eklek-tizmi, kompetencash, polivalence apo hapjeje disiplinash të tjera shkencore të disa universiteteve shqiptare (ky problem është gjithashtu i pranishëm në shumë universitete të huaj)? A mos presin që sinjali të vijë nga instancat aka-demike ndërkombëtare? A mos ekziston një vullnet politik për ta varrosur këtë lloj debati për shumë lloj shkaqesh të pabazuar: se mos nuk u pëlqen instancave evropi-ane (për të shpresuar hyrjen në Bashkimin Evropian ?!), për të mos bezdisur apo pezmatuar ven-det fqinje dhe veçanërisht qever-inë greke ose lobet ortodokse? E të tjera, etj.... Vizita ime në Shqipëri në vitin 2007 dhe debati shterpë në të cilin asistova (Top Channel, kanal Televizioni shqip-tar) përballë disa universitarëve kokëfortë (veçanërsisht dy prej tyre) më ka bindur përfundimisht se instancat universitare dhe akade-mike në Shqipëri nuk janë akoma të gatshme për këtë lloj debati dhe, si

rrjedhojë, konsensusi shkencor me to bëhet pothuajse i pamundur. Mendoja që ta hapja fillimisht deba-tin në Shqipëri, sepse çështja në fjalë prek në mënyrë të veçantë Shqiptarët për shkak të prejardhjes së tyre pellazgo-iliriane. Mjerisht, zhgënjimi im qe i madh. Duhet ditur se dëshira ime nuk është që «të imponoj» tezën time shkencore, por të hap debatin dhe t’iu lejoj atyre që e kundërshtojnë atë të më sjellin «provën e kundërt». Si rrjedhojë, për t’iu kundërvënë këtij lloj

mospranimi të pajustifikuar, kundër-shtimi steril dhe antagonizmi foshn-jarak, më 3 janar 2012 kam paraqitur një tezë doktorate në uni-versitetin e Sorbonës / Paris IV (Histori dhe qytetërim i Antikitetit), e cila pas ca kohësh do të studio-het dhe debatohet në të gjithë uni-versitetet e botës dhe do të shpërndahet gjithashtu në Internet (fund i vitit 2014). Askush nuk do të mund të më kundërshtojë dot se nuk jam një «shkencëtar» i dalë nga instanca universitare dhe aka-demike të shquara. Shpreh keqardhjen që ky debat shkencor dhe mirënjohja për punën time nuk do të vijnë nga vendlindja e të parëve të mi - atdheu im i vërtetë! Duke qenë se shumica e universi-tarëve shqiptarë pajtohen shpesh me atë ç’ka është «përgjithësisht e pranuar» ose që e shkruajnë uni-versitarët e huaj, ironia e fatit do të dojë që teza ime t’iu kthehet një ditë «me rikoshet»! Ky do të jetë efekti bumerang! Unë kam besim në të ardhmen. I duhet lënë kohë kohës, sepse gjithçka i vjen në çastin e duhur atij që di të presë. Sidoqoftë një ditë nga ditët (para ose pas vdekjes sime) «rishi-kimi» zyrtar është i pashmangshëm si për historiografinë e Greqisë edhe për linguistikën moderne.

HISTORI

jë nga çështjet, e servirura gjithmonë si lajmi i parë në shtypin dhe medien shqiptare ka qenë dhe vazhdon të mbetet krimi. Mbi këtë çështje dhe me natyrën e tij të dukshme është bërë dhe vazhdon të bëhet politikë, duke lënë në hije shumë çështje të tjera të

nevojshme dhe të konsiderueshme për tu trajtuar që nga klasifikimi, potenciali i tij, rrethanat, duku-ritë me të cilat ai shfaqet etj.Askush nuk ka thënë dhe as është përpjekur ta minimizojë krimin, pasi ai është i dukshëm, nuk mund të futet në thes, siç mund të futet diçka tjetër e vjedhur apo e grabitur. Krim të natyrave të ndryshme, madje dhe më spektakolar se ai që ndodh në Shqipëri apo në ndonjë vend tjetër, ka në të gjithë botën. Ka në vendet që realisht kanë një strukturë sigurie të teknologjisë më të sofis-tikuar, të një investimi shumë më të madh se sa vendet si Shqipëria dhe të një tradite shkollimi dhe kualifikimi shumë më të mirë se sa vendi ynë për ta ndaluar apo për ta minimizuar krimin. Por ai ka ndodhur dhe vazhdon të ndodhë, madje dhe në vendet më strategjike si SHBA, Angli apo ndonjë vendi tjetër.Po si interpretohet krimi atje dhe si interpretohet ai në Shqipëri dhe vendet e tjera?Në vendet perëndimore krimi nuk interpretohet dhe as përdoret politikisht nga politika e çdo niveli tjetër. Sulmet terroriste që ndodhën në SHBA mbi dy kullat binjake u trajtua aq profesionalisht nga gjithë klasa politike amerikane dhe askush nuk i kërkoi presidentit Bush të dorë-hiqej apo ta largonin nga detyra. Amerikanët dhe i gjithë faktori politik u afruan me njëri- tjetrin bashkë me strukturat inteligjente dhe ata të sigurisë, për t’i bërë ballë rrënimit psikologjik të qytetarëve të vet, për të siguruar vazhdimësinë e jetës dhe për të bërë të mundur që ngjarje të asaj natyre të mos ndodhin më duke e parë natyrën e terrorizmit në rrënjën e vet.Në interpretimin politik të krimit në Shqipëri, shpagimi, akuzat dhe “mëkati” kërkohet gjithmonë në hallkën e fundit, kryesisht tek rendi dhe policia. Realisht rruga që bën krimi nuk është vetëm pjesa e dukshme e tij. Nuk është as kallashi apo pisto-leta, të cilat reklamohen me shumicë në medien shqiptare për çdo natë dhe për çdo kronikë krimi, as eksplozivi, as minat e telekomanduar, as lënda djegëse apo zjarri pjesë “thelbësore” e krimit. Ai është shumë më i madh, shumë më i sofistikuar dhe më rrënjorë. Krimi bën rrugë të gjatë dhe ka “inkubacionin” e vet, ka kohën e vet, hallkat e veta. Policia dhe strukturat e njohura të rendit dhe të sigurisë vetëm përballen me të në momentin kur ai bën prezent “produktin” e vet.Shqipëria ka një dukje të dukshme të krimit në të gjithë nivelet, i quajtur ai strategjik dhe ai sporadik. Dy duket se janë arsyet e një shfaqje të tillë tej normales,- e kaluara e keqe nga vijmë, siç ishte sistemi ideologjik- totalitar, pasi jo pak dhe

sot mendojnë me atë frymë ideologjike, dhe të mbeturit në gjykimin thellësisht politik, pavarësisht sistemit në të cilin jetojmë. Fatkeqësisht, pavarë-sisht faktorëve politik dhe mbështetjes politike, gjykimi, debati dhe “aksiomatizmi” i vlerësimit të krimit në Shqipëri vazhdon të jetë bardhë e zi.Në asnjë vend të botës çështjet teknike të min-imizimit dhe eliminimit të krimit nuk kanë qenë çështje politike, ashtu siç synohet të jenë publike në Shqipëri, për shkakun e protagonizmit politik. Krimineli nuk tregon kur do të dalë të vrasë, as shpërndarësi i drogës, as hajduti dhe askush tjetër që është i përfshirë në të. Në historinë e njerëzimit, e cila që në lashtësi ka qenë e përballur me këtë produkt shoqërorë, pavarësisht se ai është quajtur një e keqe e përhershme e njerëzimit, protago-nizmi politik nuk ka munguar kurrë. Shembulli, i cili i shërben modelit më të mirë të një shoqërie të emancipuar për ta minimizuar krimin sapo u shënua më lart, i cili i referohet sjelljes së faktorit politik amerikan në ngjarjet terroriste të 11 shta-torit të njohur. Ngado që t’i sillesh krimit, i cili shfaqet sapo i krijohet mundësia, apo nuk arrin të ekspozohet për shkakun e pamundësisë për tu ekspozuar, për të ka një të vërtetë të madhe,- ai është si një sëmundje që pret dobësimin imunitar të trupit të njeriut për ta sulmuar atë. Ndodh shpesh që çështjet e rendit në Shqipëri krahasohen me atë të rendit në diktaturë. Në këtë rast vjen pyetja e parë:- A kishte rend në diktaturë? Po, kishte rend

në diktaturë, po pse kishte rend në diktaturë dhe si realizohej ai?Përgjigja është e gjitha politike për kushtet e Shqipërisë. Shqipëria ishte në një sistem diktato-rial dhe absolutisht të izoluar. Rendi dhe siguria në Shqipëri dhe në të gjithë vendet diktatoriale nuk është vendosur për shkakun e cilësisë apo aftësisë tekniko- profesionale të organeve që mbulonin atë, por për shkak të diktatit. Historikisht në rendet totalitare ka rend, dhe ai vendoset përmes dhunës. Nëse incidenti në ambasadën ruse në Shqipëri u konsiderua çështje kriminale, ngjarja e vrasjes së Bardhok Bibës u quajt po e tillë, të gjithë shqiptarët e dinë mirë si veproi rendi kohës. Në të gjithë aksionin për ta “vendosur” ren-din u përdor terrori i hapur. Në kushtet e një vendi të izoluar kjo është një nga metodat e njohura. Për gati 45 vjet shteti totalitar e vendosi rendin përmes këtij mekanizmi. Por, është krejt e njohur, krimi në këtë rast stepet, hesht dhe pret momentin, ai as zhduket, as edukohet dhe as heq dorë nga veprimi i tij.Protagonizmi dhe politizimi nuk arrijnë kurrë as ta minimizojnë, as ta zhdukin dhe as të njohin thelbin e krimit, qoftë dhe të atij spektakolar në rrugë apo format e tjera të dukshme. Ashtu si qeniet tjera njerëzore, sociale dhe eksponentët që e realizojnë krimin vijnë nga një mjedis i caktuar i njohur apo i mundshëm për ta njohur shoqëria dhe ekspo-nentët e saj. Ndodh dhe dëgjon një opinion medi-atik mbi krimin në vend, pastaj dhe një deklaratë politike po për krimin. Një gjë i bashkon në një lloj mënyre opinionet e njeriut të zakonshëm në rrugë dhe të një politikani, i cili kërkon të bëjë politikë me një çështje të tillë. Pak a shumë thuhet se krimin e prodhon ekonomia.Jo në të gjithë rastet krimin e stimulon ekonomia. Jo në të gjithë botën krimin e stimulon varfëria dhe ekonomia. Më së shumti ai ka një gen të vetin, i cili duhet zbuluar, jo vetëm nga polici apo oficeri i krimeve, por nga një “distribucion” zinxhirë dhe nga struktura strategjike prej shumë hallkash, që nga kartela gjenetike, shkolla, shoqëria, psikologu, kolegu, prindi, vendi i punës, sjellja në rrugë, lidh-jet nëpër kohë, rrethanat sociale, shokët, pasioni, tendencat në jetë dhe shumë faktorë të tjerë, të cilët janë elementë thelbësorë të kartelës së individit, qoftë ai kur është normalisht korrekt dhe një qytetarë i devotshëm, qoftë kur ai potencon tendenca krimi. Pse ndodh, që për të shkuarën e kriminelit kartela e tij në të shkruarën lexohet vonë, siç ndodh rëndom në Shqipëri dhe interpretohet politikisht për përfitim nga politika? Sepse atij vendi i ka munguar dhe i mungon strategjia e luftës kundër krimit. Njeriu nuk bëhet kriminel në një ditë, ai ka të shkuar dhe “shenja dalluese” sado të vogla qofshin ato. Pra, Shqipërisë i duhet një strategji për ta luftuar krimin, politizimi vetëm se e bën më të dukshëm atë.

Ahmet Isufi

S OCIALE

KULTURE

Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbje

SI NËN QIELLARDIAN-CHRISTIAN KYÇYKU

intervistë, tregim

gazmend krasniqi

mehmet elezi

Gruaja e Shën GJON GOJARTITGJUHA SHQIPE DHE SFIDAT E LIRISE

Vargje nga Ferik FERRA

PAGI

NE IT

ALIA

NE (3

0-37

)

F OKUS

Gjuha shqipe ka përballë disa sfida. Ato janë produkt i zhvillimit në liri. Mund të grupohen në tri nivele.

I. Sfida e zhvillimeve në hapësirat shqiptareKultura kombëtare, gjuha në veçan-ti, përballet me disa realitete të reja shqiptare:

1. Në Republikën e Shqipërisë liria dhe ekonomia e tregut kanë çliru-ar shumë energji, shoqëria vlon. Mbi standardin ushtrohen gjithfarë trysnish: dialektet e të folmet, shtypi e politika, teknika e tregu, dija dhe rruga. Krahina të thella po zbrazen. Shumë banorët janë shpërngulur drejt qyteteve dhe zonave të ulëta. Brezat e rinj nguten me u integrue në “metropol”. Fjalë, shprehje e tra-jta plot ngjyresa shuhen me shpe-jtësi. Doke që përmbajnë edhe vlera gjuhësore të çmueshme, har-rohen. Shumë emërvende në viset e zbrazura nuk do të kujtohen më. Emërvendet janë banka më e sigurt për vlera gjuhësore.

2. Kosova është e lirë. Demokratizimi i Maqedonisë, i Malit të Zi e i Kosovës Lindore është i pakthyeshëm. Shqiptarët shkojnë e vijnë, këmbejnë mallra, kulturë, vlera. Muret e standardit rrihen prej prurjeve burimore. Në kongresin e drejtshkrimit 1972 Eqrem Çabej pat bërë thirrje për “një gjuhë të përbashkët, tej caqeve shtetërore”. Në formulim të çdo rregulle, këshillonte ai, të mendohet “për katër milionë njerëz që e kanë shqipen gjuhë amtare” (kaq shqip-tarë ishim asokohe në rajon). Vetë Çabej ndoqi këtë parim. Në vitet shtatëdhjetë, kur në Tiranë puno-hej për Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe, e përditshmja e Prishtinës Rilindja botonte një kënd me fjalë

shqipe, që mblidhnin gjuhëtarët në Kosovë. Për vlerat e rralla gjuhësore, shumë syresh i bëri cak studimi në veprën madhore Studime Etimologjike në Fushë të Shqipes. Hap Fjalorin e Akademisë: asnjë prej tyre nuk gjindet në të. Në dhjetor 2010, në konferencën e Durrësit, disa studiues nga Prishtina e nga Ulqini sollën vëzhgimet mbi standardin në Kosovë e në Mal të Zi. Përfundimi ishte se standardi atje ka ngecje, përdoruesit nuk gje-jnë veten si duhet aty.

3. Jemi përfshirë në dy prirje madhore: integrimi europian e globalizmi. Integrimi është strate-gji mbarëkombëtare. Globalizmi - dukuri planetare. Në këto prirje kulturat fitojnë por edhe humbin. Anglishtja ushtron trysni. Teknologjia e tregu po ash-tu. Në teknikën e komunikimit, në e-maile dhe sms-e, përdoret gjuhë e cunguar. Më shumë rrezikohen kulturat e pambrojtura. A kemi strategji mbrojtëse? Gjuha mbrohet në dy rrafshe: -duke e përvetësuar sa më thellë të gjithë; -duke bërë reforma, për t’i dhënë energji. Në sistemin shkollor të vendeve të zhvilluara dy lëndë vlerësohen me përparësi: gjuha amtare e matem-atika. Në Tiranë u vendos ndarja e mësimit të gjuhës nga letërsia në shkollat e mesme; u rivlerësua gju-ha shqipe, si njëra prej dy lëndëve kryesore; u fut gjuha shqipe si lëndë me zgjedhje në fakultete. Këta janë hapa të duhur. Por rruga nuk mbaron me disa hapa. Me disa hapa rruga vetëm fillon.

II. Sfida e shpërdorimit Shpërdorimi duket:1. në strukturën gramatikore; 2. në bjerrjet e fjalësit; 3. në drejtshkrim.Çdo mëngjes përplasemi me tituj shtypi me sintaksë të tjetërsuar: Shqipëria rrezikon Europën, i sëmu-ri rrezikon vdekjen (si u rrezikuaka Europa prej Shqipërisë, vdekja prej të sëmurit?). Vijojnë fjalitë me struk-turë të përmbysur: ka qenë ora pesë kur patrulla e policisë... Në intervistat e politikanëve s’kanë

të sosur kalkimet e tipit ndamë të njëjtin mendim. Fjali të ndërtuara jo shqip si roja telefonoi policinë janë të përditshme, folja me telefonue s’është kalimtare. Gjindja shprehin dhimbje për dikë që humbi jetën, u vra, ndërroi jetë, u nda prej tyre, mbylli sytë, i la..., por për median viktima ka gjetur vdekjen (kujt i pati humbur vdekja që gjeti i ndjeri?). Diku vriten pesë vetë, por për medi-at shqipe është bërë një vrasje e pesëfishtë (me këtë logjikë, gjatë luftës në Kosovë s’janë vrarë dym-bëdhjetë mijë shqiptarë, por është bërë një vrasje të dymbëdhjetëmi-jëfishtë!). Vajza e ekraneve shqiptare i thotë të dashurit sa më ke munguar, kur në jetë thuhet më këputi malli, sa u mërzita për ty. Folësi në ekran për-dor të ardhmen e kushtores në vend të së kryerës së thjeshtë dëftore: ministri do të theksonte se. Pa folur për gjuhën fëminore në fjali të tipit kush parti do të fitojë. Më tej, kalimtarët nuk ecin rrugës këmbësore, por pedonale. Këngëtarja s’këndon drejtpërdre-jt, por performon live (në vitet nëntëdhjetë këndonte dal vivo). Targeti im është performanca, thotë një zyrtar në konferencë shtypi (fjali të tilla Fishta do t’i quante “mush-kore”; Konica do t’i krahasonte me gjuhën e “robeshave arapka që sillnin pashallarët në Shqipëri”). Sesioni i Kuvendit dhe stina e plazhit nuk fillojnë, por starto-jnë. Startojnë edhe tautologjitë: festivali... nis startin (nis nisjen!), po afrohen zgjedhjet elektorale (zgjedhjet zgjedhore!). Ekonomia nuk përballet me rreziqe, por me rrisqe (programi drejtshkrimor në kompjuter rrisqet i bën bris-qe). Implementimet, resurset, prioritetet, atraksionet, benefitet, elaborimet, lançimi, maltretimi, involvimi, intervenimi, potencimi, luku... përmbytin gjuhën. Fjalë që patën hyrë deri në tekste shkol-lore si ujdhesë/siujdhesë, bujtinë, letërnjoftim...ndeshen gjithnjë e më rrallë.Ndërmjet dy luftave botërore

shqipja u pat bërë ballë me krijim-tari disa zhvillimeve modernizuese për kohën. Sa hyri biçikleta u quajt vizël, sipas vizës së hollë që lënë rrotat; bateria u quajt mbushcë, prej mbush; piedestali - kam-bëcor, prej kambë (të tria këto i dëshmon Gazulli); turbina shajkë, prej fjalës shekë me diftongim; mozaiku - thyezim, për shkak të thyerjeve të gurëve e ngjyrave. U përpunuan skaje të shkollës. Sot nuk shihen përpjekje të ngjashme për teknologjinë e informacionit e të tjera. Tingëllon shumë bukur kur në një e-mail nga Prishtina shkruajnë: po ju dërgoj vegëzën, në vend të po ju dërgoj linkun. Kjo duhet bërë në mënyrë te organizuar, nën drejtimin e instituteve gjuhësore e teknike në bashkëpunim.Një mik amerikan sa kish nisë me mësue shqip më thoshte: po përk-thej në anglisht një roman shqip-tar. Mos u habit, më tha. Librat e autorëve tuaj, me përjashtim të Kadaresë e deri diku të ndonjë tje-tri, kanë gramatikë të thjeshtë dhe vetëm qindra fjalë. Kadareja kokrron fjalët e rralla, krijon edhe vetë. Te romani Hija, për shembull, lexon këtë fjali: “Në dhomën e hotelit, me duart nën zverk, shikoja qiellzanën”. Shqipja

GJUHA SHQIPE DHE SFIDAT E LIRISE

ka të paktën tri sinonime për tav-an: qiellzanë, qiellës (prej qiell) dhe lëpozë. Qiellzanë e kam vënë re së pari te publicistika e Gjeçovit. Te poezia Nema Camaj shkruan: “Në qiellzanë krejt nalt…”. Qiellës e sjell Gazulli dhe Koliqi te Shija e bukës se mbrume. Lëpozë gjindet edhe në fjalorët zyrtarë. Megjithatë shumë autorë ndihen mirë me tav-anin allaturka. Në takimin e Frankofonisë (Montreux 2010) u fol edhe për “tregun e ri të frengjisht-es”. Përbëhet nga qendra, disa online, që ndihmojnë qytetarët me përmirësue gjuhën dhe drejt-shkrimin. Në kanalin francez TV5 është një rubrikë e shkurtë Merci professeur. Një gjuhëtar shtjellon kuptimin e një fjale a shprehjeje. Rubrika të ngjashme do të ishin të mirëpritura në gazetat e televizio-net tona. Por vetë media është në pararojë të prishjes së gjuhës. Edhe emrat e gazetave, televizion-eve e rubrikave, shumica nuk janë shqip. Ndonëse u drejtohen shqiptarëve dhe jo amerikanëve a anglezëve.

III. Diskutime pa qasje seriozeQëndrimet e sotme rreth standardit mund të përmblidhen përafërsisht: 1. Standardi - lule mos më prek

Pa shkuar larg: sivjet në prill e vjet në qershor këshilli ndërakademik diskutoi për përsosjen e drejtsh-krimit te do fjalë, duke njësuar raste të njëjta me zgjidhje të dyfishtë. Dy shembuj: fjalët amtar dhe anëtar vijnë përkatësisht prej emrave amë dhe anë. Përse, sipas drejt-shkrimit, e para u dashka shkruar amtar, duke humbur ë-në, ndër-sa e dyta anëtar, duke ruajtur ë-në? Sipas të njëjtave rregulla, gojëtar (nga gojë) e ruan ë-në, ndërsa lojtar, rojtar, të ndërtuara njësoj si gojëtar, e rrëzojnë ë-në. Shkruajmë me u, euro, euro-at-lantik, përse Evropë, evropian u shkruakan me v? Për këtë diskutim këshilli ndërakademik u sulmua keq se “po preket standardi”. Një gjuhëtar shkroi për “gjyqe komu-niste” kundër ë-së! Edhe politika ngriti jataganët. Për këtë disku-tim një ish-kryeminsitër i quajti akademikët sharlatanë. Manipulimet politike janë shkatër-ruese për gjuhën. Këmbëngulja te standardi lule mos më prek i thellon problemet e tij. Fanatizmi ushqen radikalizmin. Anarkia gjuhësore vjen pas.

2. “Standardzhbërësit”(!)A po kërkohet “rithemelim” i standardit? Me sa di, asnjë mendje e kthjellët s’e ka kërkuar. U bë si u bë, tashti janë të paktën tri arsye kundër ndry-shimit të bazës dialektore të stan-dardit. Do të mjaftonte vetëm njëra. - Shqiptarët kanë humbur shumë kohë, s’e kanë luksin me derdhë energji në mosmarrëveshje për dialektet. Energjitë duhen drejtuar te ndërtimi i të ardhmes së përbashkët në Europë. - Askush nuk mund të argumento-jë se gegërishtja është eprore ndaj toskërishtes ose e kundërta. Secila plotëson çka i mungon tjetrës. Të dyja bashkë janë si barkushet e zemrës. - Me të mirat e të metat, mbi gjashtëdhjetë vjet me këtë standard

është jetësuar një kulturë e tërë. Ç’do të bëhej me të?

3. Rikthimi te dy standarde, toskërisht e gegërishtÇabej mendonte se duhet të vazh-dojë konkurrenca e lirë e dy dialek-teve deri sa njëri të fitojë natyrshëm epërsi. Ndërkohë të thellohen studimet.Qasje të përafërt ka pasur edhe Riza, në një interpretim disi të lirë të shllimit të tij për kokat e shqiponjës. Dijetarët nuk u dëgjuan. Kjo pikëpamje tashmë është tejkaluar. Rikthimi te ajo do të ishte kthim mbrapa. Ndonjë zë bën thirrje me standard-izue kosovarishten. Me ç’duket, ka më shumë frymëzim politik se gjuhësor. Përkon me zërat që duan të shpikin një “komb kosovar”. Rrekja me i nda shqiptarët në dy kombe është e kaditshme. Në kushtetutat e Jugosllavisë të viteve 1946, 1953, 1963 dhe në kushtetu-tat e Serbisë të viteve 1947, 1953, 1963, shqiptarët në Jugosllavi emër-tohen Shiptari, gjuha shqipe për ata - shiptarski jezik, ndërsa emërtimi për Shqipërinë është Albanija, për shqiptarët e Shqipërisë Albanci, për gjuhën në Shqipëri albanski / arbanski jezik. Në memorandumin e Akademisë Serbe 1986, fakti që dy “entiteteve”, Shiptari e Albanci, u qe lejuar me njësue gjuhën dhe flamurin, cilësohet “lëshim që prek interesat serbe”.

IV. Zgjidhja sipas ÇabejtVlerat e shpërfillura gjallërohen duke i përfshirë në standard, në harmoni me logjikën e gjuhës. Te ky mendim ka qenë vendosmër-isht Çabej.Qysh në vitet gjashtëdhjetë ai vërente se gjuha “zyrtare” po largo-hej nga gjuha e popullit: “Sot ka gjer diku dy gjuhë ndër ne: më një anë gjuha e shkruar e intelektualëve, më anë tjetër gjuha e thjeshtë e popul-lit...”. Nëse nuk ndjekim “një rrugë të mesme”, paralajmëron Çabej,

FOKUS

GJUHA SHQIPE DHE SFIDAT E LIRISE shqipja mund të bëhet “gjuhë e pasme (e prapambetur)” ose “gjuhë artificiale”. Gjuhë artificiale është eufemizëm: cila gjuhë artificiale mbijetoi? Nga shkëputja prej gjuhës së gjallë lati-nishtja u shndërrua në gjuhë të vdekur. Ndërkohë latinishtja vul-gare, gjuha e popullit, polli bijat që gjallojnë plot energji pas dy mijë vjetësh. Kanë kaluar edhe katërdhjetë vjet, çarja është dramatike. Lahuta e Malcis, Kangët e Kreshnikëve, kallëzimet e Anton Çetës mbledhur në Drenicë janë të pakuptueshme për brezat e edukuar me standard-in. Ata përpëliten edhe me Koliqin, Mekulin, Pashkun, Camajn. “Rruga e mesme” e Çabejt nënkup-ton standard të hapur, që ushqehet prej të dy dialekteve. Standardi i Komisisë Letrare me bazë të folmen e Elbasanit ishte i hapur për dy dialektet. A nuk mund të hapet për dy dialektet edhe stan-dardi i sotëm, me bazë toskërishten, a nuk mund të jemi sot aq mendje-hapur sa ishin një grup dijetarësh atdhetarë para njëqind vjetësh? Reforma gjuhësore kalon në për tri shkallë:

1. Heqja e syzeve të politikës. Problemet e gjuhës duhen parë vetëm gjuhësisht e kombëtarisht.2. Kryerja e studimeve për pasurim-in që mund të bëhen në gramatikë e në fjalës, përfshi rivlerësimin e pas-kajores, pa cenuar bazën dialektore të standardit.3. Në mënyrë palardhëse (para-lelisht), hartimi me kirtere shken-core i një fjalori të gjuhës shqipe bashkëkohor dhe gjithëpërfshirës dhe i një gramatike të plotë, mbi të njëjtatkritere. Gjuha shqipe është vlera më e çmuar identitare që kemi. Përse pikërisht asaj t’i mohohen mundësitë që krijon Liria?

*Kumtesë e mbajtur në konferencën “Gjuha shqipe në diasporë - quo vadis/ ku po shkon?”, organizuar në

Shkollën e Lartë Pedagogjike të Zurichut me pjesëmarrjen e

akademikëve dhe studiuesve të gjuhës shqipe (07 qershor 2013).

INTERVISTE

LETËRSIA1. Çfarë nuk është thënë, mund të thuhej sërish a duhej përsëritur patjetër për letrat shqipe?Ardian-Christian Kyçyku: Përçarja, nën-shtrati ateist i shumicës së botimeve, dhe një përulje e çuditshme ndaj librash, ose letërsish që janë shterur prej kohësh. Për fat të keq, nuk është ajo përçarje që vjen nga tepria e së papërsëritshmes, por beteja e fshehur e një hordhie klanesh (që bash-këpunojnë gjer edhe kur urrehen egërsisht mesveti) dhe që ve çdo thërrmijë arti në shërbim të karrierës, kundër një grupi me autorë si ishuj, që e kanë zgjedhur artin, ose që arti i ka zgjedhur para se të dinin se ç’sprova i presin. Beteja është e vjetër, nuk ka thjesht natyrë ideologjike, por

shpirtërore, dhe ende mban peng, të paktën në disa përmasa, ecurinë e natyrshme të letërsisë shqipe.

2. Nëse bëhet fjalë për simptoma të tilla (natyrisht nëse pyetja e mësipërme merr një diagnozë si përgjigje: ky shënim nuk do të përfshihet në shkrim) ç’mund të bëhej konkretisht, në mos për të shëruar, të paktën për të parandaluar përkeqësimin e mëtejshëm të gjendjes?Ardian-Christian Kyçyku: Kjo nuk shërohet, sepse smira e të paaftit, ose e të të aftit që nuk ndihet i lavduar sa duhet, si përmasë e ferrit, nuk ka shërim e as një fund të caktuar. Heraherës vjen çasti kur disa kafshuesve të duarve u bien dhëmbët, ose u mpihen nofullat, dhe nuk mund të kafshojnë më veçse duke puthur. Dhe turren të puthin ato pak duar që nuk janë harxhuar nga kafshimet. Populli ka më për zemër shprehjen me lëpin atë që

pështyn, e, meqë në letërsi bëhet fjalë për bojë e jo për pështymë, ngjarja duket më pak e rëndë... Nga ana tjetër, letërsia e epërme di t’i japë kahun e duhur dhe të shfrytëzojë, jo si hakmarrje, por si lëndë artistike, çdo smirë.

3. Shihni mundësi reale që kjo të ndodhë? (dometënë nëse do të propozohej diçka konkrete: ky shënim nuk do të përfshihet në shkrim)Ardian-Christian Kyçyku: Mundësitë dhe njerëzit që mund ta kryejnë nuk mungojnë, por tani, - kur gjërat janë kaq të qarta dhe vetë shtypi e ndihmon lexuesin e mençur se çfarë të mos zgjedhë për lexim, - nuk më duken të domosdoshme. Është si të kërkohet mundësia që pluhuri të bëhet flori. Pluhuri ka tjetër „mis-ion”, kurse floririt i mjafton vetvetja.

4. Në morinë e problemeve, me të cilët për-ballet çdo ditë shoqëria jonë, shpesh të një natyre ekzistenciale, si ikja masive e pop-ullatës, mbijetesa, plagët e trashëguara, ngushtica ekonomike, korrupsioni etj., ku e vendosni për nga renditja mjerimin e kulturës e, për pasojë, të letërsisë?Ardian-Christian Kyçyku: Për mua thelbësor mbetet mërgimi. Siç mund të vërehet edhe historikisht, vetëm mërgimi është i aftë të shpëtojë gjuhën dhe një letërsi të tërë, qoftë edhe duke i shpërngulur këto në hapësira larg vendlindjes së autorëve. Vetë letërsia është një mërgim dhe një ftesë drejt një mërgimi. Njeriu i sotëm mbijeton, ose nënjeton brenda një rrjeti mërgimesh (nga vendlindja, nga i afërmi, nga shoqëria, nga ato që thotë, nga disa bindje të hershme, ose të ardhshme, nga një pjesë e lëkurëve të veta etj). Kultura dhe letërsia e mirëfilltë mbahen të mënjanuara në këte periudhë, sepse nuk pranojnë të shiten.

ARDIAN KYÇYKU (pseudonim letrar: Ardian-Christian Kyçyku) është lindur në Pogradec më 23 gusht 1969. Kreu studimet e larta në Universitetin Shtetëror të Tiranës, në Fakultetin e Historisë e të Filologjisë, dega gjuhë-letërsi. Është doktor i shken-cave filologjike, doktorand në teologji pranë Universitetit Shtetëror të Bukureshtit dhe docent në shkencat humane dhe të komu-nikimit. Anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Rumanisë, i Shoqatës së Shkrimtarëve të Bukureshtit, i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë, i Académie Européenne des Arts dhe i Central European Academy of Science and Art. Rektor Universitetit “Gheorghe Cristea” të Bukureshtit. Bashkëthemelues dhe President i European Academy of Performing Arts. Vepra letrare të shkruara e të botuara në gjuhën shqipe: Në perandorinë e gurit, Mortët, Nata pas vitit zero, Përkthimi, Muza e Lojës, Lumenjtë e Saharasë, Oreksi për bukën e qiellit, Diva ose Ngrënësi i Luleve, Engjëjt e tepërt, Kristali dhe hienat, Sy, Si u pushtua Çmendustani, Home, Në vend të Përjetësisë, Puthmë skelet - roman me fëmini, zv.Libri, Ati, Shkëlqesi, ose pesë pamje nga pasqyra, Gjaku asnjanës, Një botë më tutje, Tregime të padukshmeVepra letrare të shkruara e të botuara në gjuhën rumune: Viti kur u shpik mjellma, E fshehta e ëmbël e marrëzisë, Një fis i lavdishëm e që jep shpirt, Hyu Epigon, Dashuri me shikim të fundit, Trilogjia, Shtetrrethim - roman i shkruar me shumë pak thonjëza, Ish - roman me dashuri & konspiracion, Empatycon ose Libri i jetës së parakohëshme, Vend për një kukull të vetme, Qielli në zarf, Casting, ose Perdja nuk ndan më asgjëPërkthime: Një alfabet i poezisë shqipe, antologji, 101 poetë shqiptarë në gjuhën rumune; Botime të tjera, përfshi ato didaktike-shken-core: Koha e zëvendësve, libër-intervistë kushtuar shpirtërimit shqiptar, Hyrje në semi-otikë, Shenjat dhe Kështjella, Imagologjia dhe ndikimi i saj në mass-media, Comunic@rt, Comunicare in-humanum est (ligjërata universitare), Nga viti 1998 është bash-këthemelues dhe bashkëdrejtues i Revistës Haemus, që botohet në Bukuresht. Bashkëthemelues dhe kryeredaktor i revistave ComunIQue dhe euArts. Krijime të tij janë përkthyer në disa gjuhë të huaja.

Ardian Kyçyku: Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbje

ME SHKRIMTYARIN

Shumëkush mund të zbulojë këtu një përpjek-je të errët që, përmes zhvlerësimit të kulturës dhe sidomos të letërsisë (e cila ka një pushtet të jashtëzakonshëm gjer edhe kur mbahet pjesërisht nën mbikëqyrje), të binden njerëzit se edhe çmimi i shpirtit po i avitet zeros.

5. A është i mundur, kur flasim për letërsinë e pas 90’ës, duke patur parasysh amullinë e botimeve dhe mungesën totale të kritikës së pandikuar, një vështrim përfshirës i vler-ave të kësaj periudhe, dhe, nëse ka vlera, cilat janë ato, sipas jush? Ardian-Christian Kyçyku: Letërsi e epërme është bërë pa ndërprerje në botën shqipe, pavarësisht nga vendi dhe koha. Kjo lloj letërsie as që ka nevojë për kritikë të ndikuar, apo të pavarur, sepse me letërsi të epërme kam parasysh letërsinë që kapërcen çdo larg-pamje të kritikës. Njëra nga vlerat e letërsisë që u shkrua, ose nisi të dalë sadopak në pah pas viteve ‘90, më duket pikërisht përkushtimi dhe qetësia, me të cilat disa autorë vazhduan të krijonin njëlloj sikur letërsia të jetë një botë më vete e jo një pjesë e kësaj bote.

6. Si mendoni se duhen evidentuar këto vlera dhe a është e mundur, për kohën që po jetojmë, të ndodhë kjo?Ardian-Christian Kyçyku: Ka vetëm pak mënyra për të qarkulluar vlerat letrare, ndonëse mënyrat duken të pafundme. Por vetëm njëra prej tyre është e panjollë: ajo që nuk synon të (për)fitojë përmes shitjes së diçkaje, ose të diku-jt. Të gjitha mënyrat e tjera e shndërrojnë autorin në njëfarë auto-paparazzi, ose në një biçim pushtetari gjatë një fushate zgjedhore bajate.

7. Ç’rol mendoni se luan interneti dhe mundësitë e reja të komunikimit në letërsi dhe sa e ndikojnë ato këtë të fundit?Ardian-Christian Kyçyku: Mua më duket apokaliptike ndarja e ngadaltë e autorit nga letra dhe boja. Kjo ka nisur njëheresh me shpikjen e makinës së shkrimit, e cila sheshon dhe burgos trurin (ngaqë, veç të tjerash, të gjitha gërmat lypin të njëjtën forcë dhe një numur tejet të varfër lëvizjesh për t’u shkruar) – dhe dihet që dora është zgjatim i trurit. Por është edhe një pagë e pashmangshme dhe që nuk mund ta shterë autorin gjatë një jete njeriu. Pasojat ndihen në breza. Tani kohën e natyrshme të krijimit letrar po e sundon shpe-jtësia e pashëndetshme e internetit. Ky rrënim i shkallëzuar, i butë, shumëngjyrësh, plot tinguj e tundime, synon t’i rrënjosë krijimit letrar

natyrën e së ngrënës, jashtëqitjes, seksit, ose infarktit. Shumë autorë e lexues e heqin veten krenarë për gjëra që s’i kanë. Me ta nuk mund të flitet, madje më keq: pranojnë vetëm atë kumt letrar që nuk ua ve në pikëpyetje idhujtaritë.

8. Duke qenë se cilësia letrare dhe përfitimi ekonomik nuk shkojnë doemos krah për krah, mendoni se duhen ndihmuar autorët nga administrata dhe në ç’formë, duke patur parasysh se modele të tilla si çmimet dhe bursat janë përfolur shpesh jo për mirë?Ardian-Christian Kyçyku: Një shkrimtar duhet ta pranojë me durim të frikshëm dhe me atë lartim shpirtëror që u falet vetëm të përkushtuarve, kryqin e vet. Shpesh edhe durimi, edhe lartimi përballohen më të njëjtën vështirësi. Të tjerat janë çështje jashtëletrare, që lidhen kryesisht me sedrën dhe xhepin.

9. Si e shikoni rolin e botuesit, librarit, jurive, ministrisë dhe, jo së fundi, të vetë letrarëve në raport me këta të fundit?Ardian-Christian Kyçyku: Më duket i pavarur dhe madje i lumtur ai autor që di t’i gëzohet vetmisë së vet dhe kohës vërtet të artë që shoqëria e sotme ia fal përmes shpërfilljes së shtirur, zyrtare, ose të pavetëdijshme (e cila mund të jetë smirë, por edhe padijë, keqin-formim, mungesë kulture etj).

10. Si e shikoni të ardhmen e afërt të letër-sisë shqipe?Ardian-Christian Kyçyku: Ata që kanë më shumë emër se vepër do të kthehen, - disa me nder, disa me vrer, - në hapësirën që i për-gatisin vetes. Se kaherë gjallojnë në atdheun e tjetërkujt, të atyre që kanë shumë më tepër Vepër. Edhe sikur kthimi i të mësipërmve në „atdhe” të plakë një, ose disa brezni lexuesish, fundi do të jetë po ai, i natyrshmi.

Pyetje alternative (mund t’i përgjigjeni, nëse dëshironi)

- Me rënien e tiranisë ra vetvetiu edhe hier-arkia e krijuar atë kohë e letërsisë shqipe. Shumë autorë të mohuar a të papërfillur, deri atëherë të ndaluar a të pabotuar, iu shfaqën lexuesit me veprën e tyre, shpesh edhe për herë të parë. Përmendim këtu Fishtën, Koliqin, Camajn, Trebeshinën etj., letërsinë e sirtareve dhe atë të burgut, apo edhe avangardën letrare të viteve ‘90. Sidoqoftë, ndonëse të pranishëm në raftet e librarive, ngjan se letërsia e vonuar dhe

ajo e pasdiktaturës, ende nuk ka zënë ven-din e saj, të merituar a jo, në kulturën tonë. Cilët mendoni se janë shkaqet dhe si mund të ndryshohet kjo?Ardian-Christian Kyçyku: Mund të thuhet edhe „Tirania vdiq – Rroftë hierarkia!”, sepse tirania e dikurshme u zhvendos, në nivel shtypi e propagande, brenda dejeve të hier-arkisë. Kështu u arrit në një hierarki tiranike, por e cila nuk është hierarkia e mirëfilltë. Ngaqë si autor i kam njohur në lëkurë të dyja përvojat, - madje edhe tani librat e mi, nga disa pikëpamje, janë gati të ndaluar, - gjykimet më duken të ngutura, si njëfarë brainstorming-u, ose një vjelje mendimesh me porosi, që u vlejnë më fort hapësir-ave joletrare. Teorikisht, autorët e ndaluar shpesh mund të shkruanin çfarë të donin, por nuk botonin dot, teksa të lejuarit shpesh mund të botonin, por jo edhe të shkruanin çfarë donin. Pas kundërthënieve të tan-ishme, do të thuhet e shkruhet paanshëm se sa të lidhura janë këto dy lloje letërsish dhe se si e sa e ndihmojnë shoshoqin jo pak për-faqësues të tyre, kur në dukje, ose vetëm në dukje, janë hasmër për jetë a vdekje. Njëra palë përbalt me furi disa autorë (të ndaluar, ose jo), duke ua rritur në mënyrë të rreme vlerat përfaqësuesve (të lejuar, ose jo) të palës kundërshtare. Dhe anasjelltas, nga e para, për javë, vite, tubime, qeveri e panaire me radhë... Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbje, sepse të dyja palët mbajnë peng shtypin, kohën dhe shijet e tij. Është në natyrën e disa letërsive që kohën dhe vlerat e tyre të humbura t’ia zhvatin së tashmes (dhe të ardhmes) së lexuesit. Për fat, vijon e paprekur një letërsi e tretë, - jo për nga radha e as për nga koha, - që ngrihet mbi e jashtë dy të tjerave, i sit, përzgjedh mësimet e mundshme që dalin nga zulma e tyre, dhe i përcjell në art, në rast se diçka vlen të mbetet në Letërsi.

POEZIA1. Cilët poetë shqiptarë vlerësoni e nga cili prej tyre jeni ndikuar më shumë?Ardian-Christian Kyçyku: E para vepër poetike që më ka befasuar ka qënë vepra e Lasgush Poradecit, me të cilin kam edhe lidhje farefisnore. Nuk di nëse mund të bëhet fjalë për një ndikim klasik të poezisë mbi shkrimet e mia. Shumë vite më parë lexoja poezi edhe në gjuhë që nuk i dija fort mirë, ose i njihja pak. Ishte një mjet i mrekullue-shëm për të sqaruar metaforat vetjake.

Ardian Kyçyku: Lexuesi i zakonshëm korr vetëm humbje

SI NËN QIELL

ërat e tyre dëgjoheshin si nën ujë. I përfytyronim të mbyllur në flluska si ato të sapunit, ose edhe si ato që përshkruajnë ëndërrat në vizatime, dhe buzëqesh-

nim. Buzëqeshjet tona largoheshin pó si flluska, po zor se ua vinte njeri veshin. Për vite me radhë, asnjëri prej tyre nuk pati kurreshtjen e as mori mundimin të përkthente buzëqesh-jet tona të çiltra. I pandehnin fllus-ka të mbrame, nga ato që braktisin vdekatarin para se të japë shpirt, ose njëheresh me daljen e shpirtit, a thua se shpirti qënkej ajër i mbyllur në bula e nuk u përzjeka dot me ujin. Kur muzgu tretej në mbrëmje dhe nga bluja e thellë, si pickime, yjëzit mblid-heshin mbi ne, na dukej sikur të gjitha flluskat e ditës paskëshin qenë ca lloj vezësh të tejdukshme. Ato ngjitesh-in lart, drejt shtresës aq të hollë ku ujrat takoheshin me qiejt, njëheresh me afrimin e yjeve drejt ujrave, dhe plasnin butë, si në shurdhëri. Yjet shndërroheshin në fjolla bore, ose lule kristali. E gjitha ngjasonte një-farësoj me pllenimin, por jo aq të luleve, se sa të peshqve që vallzonin rreth nesh. Mbrëmjeve të dimrit, ven-din e yjeve e zinin fjollat e borës, por pllenimi nuk ndryshonte. Kjo ishte

mahnitja e fundit që ne shprehëm me fjalë, para se ata të vinin me radhë për të na ftuar jashtë, ose në atë që quanin brenda, madje jo rrallë brenda jetës.Kur Ajo dhe unë mësuam të mer-remi vesh pa flluska, numuri i atyre që na kërkonin u pakësua. Se edhe gjyshërit, prindërit, miqtë e hasmët lodhen një ditë, ose humbin shpresën. Luteshim vetëm që ata të mos na qanin siç qahen të mbytu-rit. Ndoshta do të qe dashur, nja një muaj para ikjes, të grindeshim me të gjithë, t’i zhgënjenim sa më hidhur, t’u bënim gjëra të pafalshme, t’u hapnim plagë e gërvishtje nga ato që vetëm dikush tejet i shtrenjtë mund të t’i shkaktojë (që të dihet se vetëm Zoti është Zot, më pat thënë ajo). Mirpo nuk ia patëm dalë mbanë. Madje nuk dinim t’i kishim kujt borxhe në të holla – dhe na la pa flluska dita kur burra e gra moshash të ndryshme, pak pasi largohej edhe i afërmi më i durue-shëm, vinin me radhë e na numëro-nin borxhet. Ne i vinim fjalët dhe fjalitë e tyre në vargje dhe pyesnim shoshoqin me sy. Poemat tingëllonin pakashumë si më poshtë vijon:Një cigare pa filtër,një kafe me sheqer,një çaj.Një mollë,dy hurma farëzeza,një fletë aritmetike,

Dhjetë lekë të vjetra,pesë lekë të reja,një dollar.Tre libra të hollë,dy libra të trashë,s’ka rëndësi autori tani.Një penë,dy kallamare,një stilograf,një bombone.Një stemë,njëzet pulla,qeni laraman,kanarina.Dylbia me një sy, monokli me dy lente, pena e kaltër,një shëtitje me varkë.Dy maja pene,bluza e gjelbër,një penel,një fletore vizatimi.Unaza prej argjendi,dy varse,tri palë vathë,kravata me xixa,Katër unaza ari,dy me gurë të çmuar,një me kokë shqiponje. Një me kokë gjarpri,një sandviç,dy ullinj,një kanë,tetë pjata,Vreshta majë kalasë,

2. Në poezinë shqipe mund të dallohen, varë-sisht nga koha kur u krijua, stile dhe rryma të ndryshme. Nëse nga fillimet e shkrimit e deri në rënien e komunizmit kemi, pak a shumë, periudha të studiuara mirë, nuk mund të thuhet kjo për kohën që pasoi. Çfarë prirjesh e mënyrash të shkruari, në mund të grupo-hen njëfarësoj qindra e mijëra shkruesi-e-t e vargut, dalloni në këtë kohë?Ardian-Christian Kyçyku: Shumica e peri-udhave janë ndarë sipas kriterit kohor. Kjo cënon jo vetëm krijimtarinë e secilit autor më vete, por edhe vizionin poetik të një brezi në tërësi. Sepse brenda një periudhe, gjer edhe me një poezi të vetme, mund të nisë një krejt tjetër epokë poetike. Në kohën e tanishme, si edhe herë të tjera, arenën e shtypit e kanë dyndur disa grupe, ose klane, për shembull: një klan i bindur se po themelon shqipen; një grup shumë i madh që ende nuk e ka zbuluar shqipen, atë të fismen, rrënjoren; një klan snobësh, me kultin e barbarizmave, a thua se qëniet dhe ngjarjet e vërteta nuk kanë mjaftue-shëm fjalë për t’u shprehur; një klan edhe më i madh, që di të lexojë, por nuk ka dhuntinë e të shkruarit, dhe që shkruan pa mëshirë; një grup plot talent e krijime jo rrallë befasuese, por që nuk kujdeset fare për ngjizjen e një vepre të qëndrueshme… dhe, në qendër, ose rreth këtyre rrathëve: disa-pak poetë të përkushtuar e të vetëdijshëm, që po e kryejnë veprën e tyre në heshtje (në fakt është një makth, një si nyje në fytin e të tjerëve). Por vlerat jetëgjata, derisa askush nuk i anshkalon dot më, janë të rrethuara me shumë ngërçe e heshtje zyrtare.

3. Si e shpjegoni që në Shqipëri e në trevat e tjera jashtë kufijve shkruhet kaq shumë poezi?Ardian-Christian Kyçyku: Historikisht shpirti shqiptar reagon përmes vargut, qoftë ai edhe i bardhë, ose i zi. Por më duket se kaq poezi vjen edhe si nevojë e theksuar për metaforë (e cila ritrajtëson çdo botë që mardhet e shket drejt çnjerëzores) dhe për paqe („më mirë të shkruajnë poezi, se sa të vriten me njëri-tjetrin”, tha dikush me të drejtë, ndonëse poezitë shtohen dhe vrasjet, jo vetëm ato metaforike, pakësohen shumë ngadalë).

5. Në kohët tona, gjithnjë e më materi-aliste, në botëkuptim e në mënyrën e të jetuarit, ku e shihni vendin dhe rolin e poezisë? Sa vend ze ajo në jetën tuaj?Ardian-Christian Kyçyku: Tani njerë-zia e nëpërkëmb poezinë dhe madje e përqesh, haptas, ose nën buzë, teksa poetin e këqyr si një të sëmurë (për bukë, mend, shpirt etj.) Pakkush mendon se mund të vijnë kohëra kur uria për bukë të shndërrohet në uri qelizore për fjalë.

T REGIMINTERVISTE

SI NËN QIELL

TREGIM

Dy pula. Lopa e zezë,dy këndezë...E ashtu me radhë. Vetëm Zoti nuk na thirri as edhe një herë të vetme, o ngaqë është vetë Malli e sheh gjithç-ka, o ngaqë është vetë Dhembja dhe duron gjithçka, o ngaqë nuk mbaro-het kurrë. Me kalimin e kohës, vargjet e fundit nisën të trasheshin, të rëndoheshin e të merrnin trajta borxhesh shtetërore. Shumë rrallë, si për të hequr mësys-hjet, ose ndonjë magji të zezë, dilte se kishim borxh edhe ndonjë puthje, ndonjë shkelje syri, ndonjë prekje në muzg, ndonjë frymëmarrje të shpe-shtuar, që çartte gjumin e ëndër-rat, si edhe ca gjume të prishur, ca pagjumësi, ca bileta kinemaje.Nuk kthenim dot përgjigje, se, - kul-mi, - mund të na pandehnin të dalë mendsh, ose të mbytur. Prandaj dety-roheshim të sillemi krejt si dy të mby-tur. Po kush ishte në gjendje të vilte dhunshëm aq dashuri, kujdes, përku-shtim, falë mbytjes, për më tepër nga ca njerëz që, edhe pa u munguar, na i jepnin falas të gjitha, gjer edhe smirën, urrejtjen, pabesinë?!Po qe se vitet nuk do të kishin rrjed-hur aq shpejt, mbase do të na kish dhembur fakti që ata na keqkupto-jnë, ose na marrin për ç’ka s’jemi. Mbase do të qemë munduar t’i

sqaronim, t’i bindnim se ishte fjala për krejt tjetër gjë. Por koha rridhte ndryshe në botën e flluskave, të ujrave e të qiejve pa fund. Si për të prekur në sedër, me radhë, ose edhe në kore të vegjël, ku shar-toheshin tinguj e fjalë të nënujshme, ata nisën një poemë që sikur rrekej të fshinte nga kujtesa Homerin, ose edhe më prodhimtarin ndër lahutarë malesh. Dikur ajo më pyeti me sy se mos ndoshta, tek merreshim me përk-thimin e atyre vargjeve, kishim nxitur, ose ndihmuar kohën të rridhte më shpejt. Apo koha ikte ashtu edhe thjesht po të heshtje e po të mos i rendisje njerëzit dhe qëniet sipas një radhe që shndërrohet pashmang-shëm në kohë?!Eja, bir, bijë, filan, filane, se të pret gjyshi, të pret gjyshja, të pret mami, të pret babi, të pret motra, të pret vël-lai, të presin shokët, të presin shoqet, të pret edukatorja, të pret mësues-ja, të pret roja. Eja, bijë, bir, se na la gjyshja, na la gjyshi, na la mami, na la babi, ra Muri i Berlinit. Eja, bir, eja, bijë, se u hapën kufijtë, se mund të flasësh lirshëm, pa u trembur, mund të thuash ç’të duash, mund të shkruash sa të duash e ç’të duash. Eja, bir, eja, bijë, se u pajtuam edhe me Amerikën, edhe me Rusinë, edhe me Kinën, edhe me shumicën e

vendeve të ish-Jugosllavisë. Eja, të shikosh si janë lartuar pallatet, kafenetë, qëndrat e biznesit, avionët sa një lagje copa. Eja, se po zgjaten rrugët që bashkojnë zemrat, se u hoqën telat e telefonit, dhe tani do të keni telefona si kuti shkrepsesh, plot me pamje, melodi, emra, mbiemra, përemra, ndëremra e me numura sa të doni, e me lojra që as nuk i ëndër-ronit kur ikët. Eja, të shikosh ç’fustan nusërie të kemi qepur, ç’kostum prej konti do të mbash në dasmë, ç’kë-pucë lustrafine, ç’kravatë, ç’unaza ju kemi blerë. Eja, babi, eja, mami, jam unë, nuk më njeh?! Eja, shpirt, eja, shpirt, ku të fluturon mendja?! Eja ta pimë një kafe në Paris, në Barcelonë, në Romë, në New York, në Abu Dabi, ku të duash ti. Eja, se u ftoh gjella. Eja, se duhet paguar qiraja. Eja, se na kanë prerë korentin. Eja, se na kanë prerë ujin. Eja, se të kanë sharë e mallkuar. Eja, se më ra të fikët. Eja, se të kanë dënuar me heshtje në mung-esë. Eja, se po flet presidenti. Eja,se u pajtuan të gjitha partitë në pushtet. Eja, se më hyri një spicë në thembër. Eja, se u bëre gjysh, eja, se u bëre gjyshe, eja, se dole në pension, eja, se t’u botuan kuj(t)imet, eja, se të kanë përbaltur, eja, se të kanë ngritur në qiell, eja, se të është dhënë çmimi i parë, i dytë, i tretë, i tretë bis, çmimi inkurajues, eja, se fitove në lloto, eja, se ta coptuan tokën, eja, se ta morën shtëpinë, eja, se gropa jote e varrit qën-ka shkruar nën emër tjetër, eja, se...Kënga e dytë e poemës, niste e vijonte me “Vallë”, me “Nuk”-e, me hamendje, dyshime dhe sqarime, shoqëruar me ofshama, palosje të trishtme buzësh e duarsh, me tundje koke në shenjë zije e hidhërimi, si më poshtë vijon:Vallë më dëgjon, vallë më shikon, vallë më ndjen!?Nuk më dëgjon, shpirti im, nuk i shkon zëri, nuk më del zëri, po tretet shpirti im ylli im e hanë pesh-qit e hanë bimët mishngrënëse e hanë kushedi ç’kafshë kushedi ku i ka eshtrat kushedi kur e kanë ngrënë e unë e kërkoj dhe e vajtoj dhe tretem më keq se ai, më keq se ajo, më keq se ata.Mes vargjesh të gjatë, heraherës fan-itej nga një rresht me “Si, si kështu, si ashtu, pse ashtu, pse kështu, mor, moj...”. Emrat u bënë përemra, vetat shkanë e u shumuan, kohët e foljeve dolën binarësh, u thyen, u vyshkën. Ndonjëherë pati edhe sharje, shpifje,

munxosje, nënqeshje të errëta, se ne nuk dinim ç’kishim humbur me atë kokëfortësi e me atë heshtje e me atë pangopje nga njëri-tjetri. Se kishin kaluar kushedi sa vite, sa ftesa, sa thirrje, sa vaje, sa njerëz, sa filma, sa humbje shpresash, dhe pangopja jonë me njëri-tjetrin edhe shkencër-isht mund të dëshmohej ç’ishte, si më poshtë vijon:O përçmim, urrejtje e pashpjeg-ueshme dhe hakmarrje ndaj tyre,O sëmundje e pastudiuar sa duhet e, rrjedhimisht, pa ilaç, a më keq ako-ma: pa shërimO dashuri e çmendur ndaj vetes sonë,O vdekjeO diçka tjetër që nuk gjen përgjigje.Ne sollëm edhe një herë ndërmend, pa ia shkëputur sytë njëri-tjetrit, se trupat s’dihej ku i kishim dhe a i kishim më; kujtuam me një mall te panjohur e me një dhembshuri përtej moshës fillimet e asaj ngjarjeje dhe vargjet më të ndjerë të asaj poeme. Dinim vetëm se të fundit që recituan mbi ujra, ose nën qiell, ishin disa thin-joshë të kërrusur, që na quanin Babi, Mami, dhe na hidhnin nga një lule, e cila vetëm me yje, me sy, ose me fjolla bore nuk ngjante. Jo, bërtisnim ne me flluska, gjithë gëzim e hidhërim përzjerë, - pa ditur nëse, në një rast të ngjashëm, do të kishim vepruar ndaj tyre si ata ndaj nesh, - jo, lule u hidhen të vdekurve, ne nuk ju hed-him lule, jo ngaqë nuk mundemi, por ngaqë ju nuk keni vdekur. Ne vetëm dolëm një pasdite nga kinemaja, aq, mësojeni mirë, aq, menduam të notojmë në gjol natën, u zhveshëm, lamë plaçkat tek frëngjia e bunkerit, që të mos na lageshin nëse zinte shiu, dhe u zhytëm të shiheshim syndërsy nën ujë. Aq. Pastaj, nuk di sa zgjati koha që ndenjëm ndarë, u afruam të shiheshim më qartë, se uji paskësh diçka nga një qelq pa kufij e pa fjalë, dhe thamë diç-ka që u mbyll në një flluskë të vetme. Por mund të ketë qenë thjesht një buzëqeshje e përkorë, fëminore, se ata nisën të na kërkonin, të thërrisnin pas nesh, të endeshin me varka e dylbi e polumbarë. Kush mund të betohej se qe më mirë në anën tjetër të ujit, në anën tjetër të qiellit, apo në anën tjetër në përgjithësi?! E nëse betohej ndokush, sa vlerë mund të kish pas aq vitesh?! Ra heshtja që e dinte se ne nuk kishim kujtesë pesh-qsh, as zemra guri, po vetëm shpirt fëmijësh të dashuruar.

REFIMFR

kafshë, deri atë ditë që gruaja, tash-ti së bashku me fëmijën në krah, u dha para tij dhe i tha se e falte.Deri këtu historia njihet. Nuk ka të dhëna që ajo ta ketë vizituar Shën Gjon Gojartin gjatë syrgjynit të tij në Epir (viti 403), nuk mund të thuhet se nga e mori informacionin që njëri nga kodikët e shkruar prej tij përfun-doi në qytetin e Beratit, konkretisht në kishën e Shën Gjergjit sipër kështjellës.Për mënyrën se si rrodhi historia, sot mund të mendohet se ka qenë e pranishme në Berat, në shekullin XII kur frankët kampanë (les franc de Champagne), që betoheshin se ishin informuar nga kryqtarët e ard-hur nga Kostandinopoja, morën dy prej ungjijve të kodikut - atë të Shën Gjonit dhe atë të Shën Lukës - me justifikimin se e bënin këtë për sig-urinë e tyre. Mbase mund të men-dohet se ajo ka ardhur me vonesë,

përderisa nuk u ndalua kjo grabitje. Ndryshe nga çfarë ndodhi në rastin e serbëve, në vitin 1356, ku kodikët e mbetur nuk u prekën. Këtë e vër-teton shënimi që ka lënë në anë të kodikut i quajturi Skuripeki, i cili shkruan:“Kur hynë serbët e car Uroshit në Berat dhe bridhnin lart e poshtë në rrugicat jashtë kështjellës, unë Skuripeki, bashkë me zonjën kon-teshë dhe me murgun Theodulo, i shpëtova manastirit të Theologos dhe kishës së Shën Gjergjit 27 libra nga më të mirët dhe më të zgjed-hurit. I mbajta në krahë e shpatulla dhe bëra katër rrugë. Po të mos ndërhynim ditën e parë, ditën e dytë s’do të gjendej gjë, pasi serbët... edhe të vdekurit i nxorën nga varri”.Specialistët thonë që “shkruesi nuk tregon një njohës të mirë të greqishtes”, sepse kemi të bëjmë me një Skuraj-beg, pra me dikë në

saj princeshës së re që për-fundoi në guvën asketike të Shën Gjon Gojartit (347-407), nuk i mbahet mend emri, mbase pikërisht se nevo-

jitej vetëm historia e saj. Edhe në rrëfimin tonë nuk do të ketë vend për predikatorin gojartë, që urrente teatrin, për shkak të aktoreve të “paturpshme”, as për peshkopin e Kostandinopojës dhe të syrgjyno-surin e disahershëm që sa bënte miq, bënte edhe armiq, as për njërin nga dotorëtë e kishës, siç thotë Pjetër Bogdani, as për shenjtin që u kuptua dhe u vlerësua, si gjithmonë, vetëm pas vdekjes, duke u varrosur me nderime në Shën Sofia, bri më të nderuarve. Madje, as për dhunimin e varrit të tij nga kryqtarët, duke ia shpërndarë pjesët e skeletit në vise të ndryshme të Europës, ku mund t’ia shikosh edhe sot kafkën apo pjesë të ndryshme të gjymtyrëve, sidomos dorën e djathtë, me të cilën shkroi kodikët me të cilët mburret edhe sot krishterimi. Edhe rrëfimi ynë ka të bëjë me njërin nga këta kodikë të rrallë, i cili ndodhet që prej pesëmbëdhjetë shekujsh në tokën e shqiptarëve dhe UNESCO i ka vendosur te “Memoire du monde” (Kujtesa e botës).Por le të kthehemi aty ku e nisëm. Ata që kanë dëgjuar për historinë e princeshës, do ta kujtojnë se, fil-limisht, Shën Gjon Gojarti, i verbuar nga bukuria e gruas së re, e mori atë për djallin vetë. Pas lutjeve të saj, se kërcënohej nga bishat dhe se qe kristiane, ai i bëri vend, por, sigur-isht, e ndau guvën në dy pjesë: një për vete e një për të.Me gjithë këto përkujdesje, mëkati ndodhi. Shën Gjon Gojarti mendoi se do të shpëtonte vetëm duke e hedhur gruan në një greminë. Historia thotë se, meqë Roma nuk ia pranoi faljen, ai u rikthye në guvë, ku filloi të jetonte e të ushqehej si një

Gruaja e Shën GJON GOJARTIT

Shën Gjon Gojarti

marrëdhënie me turqit selxhukë, që po depërtonin ndërkohë në viset e Ballkanit, duke i rënë anash ose duke iu përgjigjur thirrjeve për nevoja lufte të Kostandinopojës. Pikërisht këtë njeri shfrytëzoi princesha, apo dukesha, siç thuhej në dokument: serbët e car Uroshit nuk do të dyshonin te një njeri i lid-hur me “turqit e pafe”.Përveç një përpjekjeje të vitit 1431, ku kodiku u mor nën mbrojtje nga fisniku vendas Theodor Muzaka, sundimi shumë shekullor i turqve nuk prodhoi ndonjë ngjarje që lid-het me kodikun: mbase kjo lidhet me një nga gjërat që u përmendet atyre, atë që është lejimi i bash-kekzistencës së feve. Dihet ata nuk e cenuan asnjëherë autoritetin e Patriarkanës së Stambollit.Viti 1914, Lufta e Madhe, solli në Berat edhe forcat austriake.Në ditarin e asaj kohe, të mbajtur nga një qytetar beratas, i cili mund të gjendet në Arkivin Qendror të Shtetit, fondi 486, dosja 660, mund të lexohen këto rreshta:

20 PRILL, E MËRKURË.Nga ora tre pas mesdite koman-danti austriak u ngjit në kala bashkë me Papa Spiron dhe me një përk-thenjës dhe vajtën në kishë që të shohën Ungjijtë, sipas urdhërit të datës 18 të këtij muaji. Nga tanët ishin të pesë të thirrurit prej koman-dantit, siç është thënë më lart, por u thirr edhe veqili i dhespotit Papa Zaharia. Duke ekzaminuar me radhë Ungjijtë nuk gjetën atë që kërkonin dhe u thanë tanëve se kërkojnë një Ungjill të vjetër, dorëshkrim. Papa Zaharia u përg-jigj se neve këta kemi, në ka qenë ndonjë më i vjetër neve nukë dimë. Mitropoliti mund ta dijë dhe, bile, përsëriti Papa Zaharia, sipas të thënit të komandantit mitropoliti me kohë kishte bërë një raport në Vjenë se në kohën e rebelëve iu voth një gjë shumë e çmuar dhe mund, tha Papa Zaharia, të ishte ay Ungjill që kërkoni juve.Pasi i shqyrtuan të gjitha librat, shkuan pa bërë gjë.Ajo që nuk dinte ditarmbajtësi, qe se atë natë komandanti austriak nuk e çonte ndërmend se duhej të hiqte dorë nga zbulimi me të cilin mendonte se do ta trondiste themelet e botës perëndimore,

sepse mendonte që ky kodik aq i vjetër do të kërkonte rishikim-in e Biblës, që nga Vulgata deri në përkthimin e Luterit. Mirëpo, po atë natë iu ngatërruan idetë, sepse pat një fanitje të papritur, sikur u vizitua nga një grua që i ngjiste Shën Mërisë. Në kohën që do ta merrte veten, u urdhërua që të transferohej në vise të tjera, shumë larg Beratit. Gjashtë muaj më vonë u vra nga një plumb qorr.Tashti ne e dimë se kush ishte ajo grua që iu shfaq.Kur zunë vend në Shqipëri fashistët italianë, zotëruesit e kodikut u kujtu-an se kristianët qenë më ngulmues se islamikët, bie fjala, në kërkimin e kodikut, kështu që në atë vit të pushtimit e groposën atë në një vend të fshehtë, Fillimisht, italianët nuk u ndjenë, por në vitin 1942 vepruan krejt si austriakët: por, si ata, kërkuan dhe mbetën duarbosh.Në vitin 1942, me ardhjen e tyre, nazistët gjermanë kërkuan tri gjëra: arin e Bankës së Shqipërisë, listën e hebrenjve dhe kodikun e Shën Gjon Gojartit, për të cil-in kishte dijeni vetë Hitleri. Do të fusnim në dorë vetëm të parën. Për f at, priftërinjtë u lajmëruan nga kuislingët shqiptarë që të merrnin masa për ta zgjidhur vetë

problemin, kur dihej se me ushtritë naziste nuk bëhej shaka. Natën që u lajmëruan, dy nga priftërinjtë panë në ëndërr të njëjtën grua, por, megjithëse ngulnin këmbë për të kundërtën, edhe ata vetë qenë të bindur se kjo nuk ishte Shën Mëria. Sidoqoftë, atyre u dukej e rëndësishme që kapën të njëjtin mesazh: ata i kërkuan Shën Mërisë që t’i mbronte nga një be e rreme.Gjermanët e ashpër, të cilët nuk e besuan këtë be të rreme, i vunë në rreshtin e ekzekutimit. Atëherë, gruaja e tregimit tonë, e cila, nga një cep i padukshëm po e ndiqte me vëmendje këtë situatë, e ndjeu të nevojshme të futej edhe vetë në rreshtin e atyre që do të ekze-kutoheshin, kështu që gjermanët - ndoshta më tepër po bënin pre-sion, sesa e kishin me të vërtetë - i ulën armët. Mirëpo vetë të rresh-tuarit për ekzekutim që nuk e panë gruan, sepse u ishte hequr kjo aftësi, u shpërndanë të çuditur për mënyrën se si rrodhën gjërat.Në vitin 1968, atë mundi ta shikon-te i vetmi berremës i mbetur gjallë. Ndërsa ngjitej kalldrëmeve, ajo pa se qyteti kishte ndryshuar shumë, që nga herët e tjera, por arriti të orientohej deri te shtëpia e duhur.

Kuptohet, është çasti kur po ikte i fundit nga ata që e dinin se ku ishte groposur kodiku: pra, me ikjen e atij perssoni, do të kishim varrosjen përjetë të kodikut. Rrjedhimisht, pas kësaj nate, megjithëse Shqipëria po shkonte drejt një vendi që e vendosi në Kushtetutë se qe ateist, berre-mësi i fundit rrëfeu se ku qe gropo-sur kodiku. Më 12 gusht 1968, pas dëshmisë që dha berremësi i fundit, oficerët e Sigurimit dhe drejtuesit e pushtetit lokal kuptuan se në pjesën lindore të ajodhimës ndihej pak boshllëk dhe ranë në gjurmët e një bodrumi 2 metër të gjatë dhe 1.3 metër të gjerë. Në atë bodrum ndodhej një arkë llamarine, ndër-sa brenda saj, të mbuluara me kashtë, u shfaqën pergamenat e lashtë, të dëmtuara nga lagështi-ra dhe të veshura me myk nga igrasia.Gruaja, e padukshme për të tjerët, shihte me nge elementet e auten-ticitetit të kodikut: ngjyrën e pur-purt të pergamenave, shkrimin me fjalë të pandara nga njëra-tjetra, shkronjat e mëdha, kuadrat, me pak harkime dhe emrat e papërkthyer të Perëndisë. Shkrimi i vendosur në dy kolona qe prej argjendi, por tit-ulli dhe rreshti i parë te Ungjilli sipas Markut, për shembull, qenë prej ajri.Nuk qe as ky çasti i ikjes së saj nga bota.Ai çast lidhet me germën Φ(fi), me të cilën identifikohet ky kodik në listën ndërkombëtare të dorëshkrimeve të rralla kishtare. Shumë pak kodikë kanë ndajshtesa grafematike si ky numër konstant irracional, afërsisht 1.62, që përmendet si raporti i rreg-ullit të përkryer, i pashpjegueshëm nga mendja njerëzore, sepse është i përsosur - një rregull harmonik mbi-natyror. Matematicieni më i madh i Mesjetës, italiani Leonardo Fibonacci (1170-1250), e mori atë nga arabët, të cilët e kishin nga indianët, ku qe zbu-luar që në shekullin VI.Sapo ra në kontakt me këtë grafemë greke, të cilën e dalloi menjëherë midis germave latine, të panjohura për të, por me të cilat identifikohet kodiku, iu kujtua se i qe thënë që ky do të ishte çasti i saj i përkryerjes hyjnore.Shumë duan të besojnë se pikër-isht në atë çast u nis për në qiell. Siç thuhet, tashmë për të mos u kthyer më.

Kapaku i Kodikut të Beratit të shekullit VI

RREFIM

shqisë artistike ardhur dhe zgjuar në realitetin e vogël shqiptar. Fëmija nis në mitrën e vogël të një nëne, ardh-ja (dalja) në jetë e propocionon atë jo më në mitrën por në realitetin njerëzorë –social. Gjysmë pjesa tjetër në roman është rrëfimi i brend-shëm. Pa një rrëfim të brendshëm “Pallati i Ëndrrave” do të kishte pak ngjarje, pak intensitet. Pavarësisht pështjellimit që ai ka në atë, që asgjë nuk mësohet nga të tjerët, askush nuk të tregon, askush nuk të flet, askush nuk bën zhurmës, askush nuk ankohet, askush nuk e “godet” tjetrin, duket se ka një dritë të njëllojtë, sikur të jetë gjithë kohën natë apo gjithë kohën ditë, rrëfimi i brendshëm, teksti i brendshëm është prezent.Është shkrimtari apo posedimi i tij, të dy mundësitë plotësojnë njëra- tjetrën. Rrëfimi i brendshëm është

teksti për atë që shihet, dëgjohet, shihet dhe ndijohet në Tabir Saraj. Është në një llojë mënyre pa-trajta e Tabir Sarajit në fjalë, e pa-thëna brenda tij në fjalë dhe në tekst. Kadare e ka përdorë efektivisht këtë element të rëndësishëm në prozën e kësaj natyre, sepse ai nuk teprohet, siç ndodh zakonisht në prozat pompoze., por as ka kaluar në eufuizëm (fjalim i nxehtë), pavarësisht elementëve semantik, stilemave dhe simboleve që ai për-dorë në të. Çdo rast të eufuizmit shkrimtari e shfrytëzon mirë, duke iu kthyer monologut, ashtu siç ndodh n ëmënyrën më klasike të fenomenit.“Pallati i Ëndrrave” është një gjendje dhe monolog “të shkruhet apo të mos shkruhet”, “të frymohet apo të mos frymohet”, në një udhëtim të gjatë. Krijime të tilla duket se mbar-tin jo vetëm në nxënien e tyre, por dhe në nivelizimet e gjithëllojshme që ka një vepër letrare marrëdhënie dhe raporte të disallojshme. Autori e ka shenjuar herët atë, që në moshë të re. Pak a shumë “Pallati...” është dashur një udhëtim 20 vjeçarë, pjekurie thënë ndryshe, sa koha e sulmit mbi Trojë, e sa koha e kthimit të Odiseut në Itakë bashkë.-A ka qenë një gjendje nxënie, në proces evolutiv, drejtvizor apo një proces më i ndërli-kuar, këtë nuk e dimë, gjithsesi shkrimtari ka pasur një marrëdhënie të kushtëzuar me të. Sa herë që është bërë fjalë për gjumin dhe ëndrrat, autorit i është zgjuar ajo që ka qenë brenda tij, herë i është gjallëruar e herë i është urtuar projekti? Ka një pyetje të nevojshme, para analizës, hamendjeve, qortimit e vlerësimit të “Pallatit...” e gjithë krijimtarisë së shkruar të kësaj kohe, e cila duket se gjerësohet nga perceptimet imagjinare të shkrimtarit:-Romani “Pallati i Ëndrrave” në fillimin e vet, në embrion, është një simbol apo një meta-forë, ka qenë një simbolikë e ardhur e vezulluar në nëndijen ose vetëdijen e tij, apo ai ka dashur të “flasë” përmes një metafore, me çfarë “etiketohet” një vepër apo krijim artistik në komunikimin me lexuesin dhe kohën kur ajo del në dritë?Dhe ardhja përmes simbolikës dhe komunikimi përmes metaforës është një kushtëzim, çdo shkrimtar, për vetë misionin e tij gjendet në një kushtëzim të caktuar. Në një mënyrë apo tjetër Kadare e ka njoftuar veprën e tij që herët. “Pallati...” si një gjendje e vagullt, e pa-trajtësuar, ashtu e qumësht, ndoshta si një masë amorfe ka qenë që herët brenda autorit. Në vetë-rrëfimin “Ftesë në Studio”, të konsideruar i sinqertë dhe i pa-fajshëm, Ismail Kadare tregon se ka pasur një marrëdhënie të pashqitshme me një ëndërr , të parë në Rusinë e largët. Në një rast ajo duket se tentoi të shkonte tek “Muzgu i Perëndive të stepës”, në një rast tjetër tek “Kush e solli Doruntinën”, në një rast tjetër tek “Kronikë në gur” e në rastin më oportun tek “Pallati i Ëndrrave”. Duket se “ëndrra“ e hershme e Kadaresë është gjendur përpara aventurës, ku të shkonte më parë, ku të mbijetonte, e ndërsa e ka bërë këtë udhëtim, më së pari duke i rezistuar të ftohtit e dilemës ruse, kur autori ishte në “Gorki”, ajo duket se ka udhëtuar nëpër kohë. Sa më tepër ka kaluar koha, ndoshta dy 10 vjeçar, atë se ka nxënë as njëri dhe as tjetri “projekt”, por ka mbetur aty ku ka qenë më e vështirë në strukturën skëterrore të “Pallatit të Ëndrrave”. Ismail Kadare i ka bërë një shërbim të madh shoqërisë njerëzore. Në “gardën” e njerëzve që iu vunë në shërbim shoqërisë njerëzore në një moment delikat të tij, Kadare i dha disa vepra unike letërsisë dhe shoqërisë njerëzore. “Pallati i Ëndrrave” është vizatimi unik i llojit dhe jo i individit, ashtu siç bëri John Keats tek balada e mrekul-lueshme “Ode një bilbili”, një mundësi më shumë për ta lexuar një vepër letrare. Vlerësimit të Akademisë se Stokholmit Kadare do t’i shtonte vlera, me atë qe metafora universale e tij i ka sjellë njerëzimit. Ilir Çardaku

Interpretimi i metaforës së librave, ndoshta me “Ode një bilbili” të John Keats dhe “komentin” analitik të

Sidney Colvin (1887), kur “medaljonet” për librat nuk ishin siç u bënë pas 1900-ës, duket se krijuan një marrëdhënie të re, realisht të vërtetë dhe më të verifi-kueshme, në nivelin në të cilin hyri shoqëria njerëzore, individi, kultura dhe letërsia. Me një peshë tjetër, domosdoshmërish në progresin e zhvillimeve dhe të “vektorit” në të cilin u përfshi njerëzimi dhe shoqëria, letërsia fitoi stimujt e nevojshëm për të qenë një mundë-si më shumë, një referencë më shumë për t’i ardhur në ndihmë dhe në mbështetje unitetit njerëzorë, mision të cilin ajo e ka kryer që në krye të herës kur iu bë prez-ent njerëzimit. Metafora e librave, kryesisht atyre artis-tik, zeja e cila më shumë se çdo dijetari tjetër në botë i kishte rezistuar kohës, prej të cilës vazhdon të ushqehen të gjithë gjasat dhe hamendjet për “gollet” e historisë së lashtë dhe asaj mesjetare, në jo pak raste ka pasur nevojë për “suporte” të natyrës që solli balada në fjalë.Balada “Ode një bilbili”, sapo poeti i mrekullueshëm anglez e shkroi atë në moshën 23 vjeçare, u përpi nga mendimi kritik, duke e interpretuar në kushtet e një diversiteti të madh, për shkakun se ajo, si të gjithë veprat e mira, krijonte një dimension tjetër për çështjet e letërsisë, veçmas interpretimin e saj. Balada shpalon dy raportet fondamen-tale të frymës së individit dhe të llojit në letërsi, duke përjetësuar këtë të fundit.Pse John Keats përjetësoi këngën e bilbilit si përfaqësues i llojit të vet dhe e konsideroi të përkohshëm individin, elementët racional, të cilët do të nxirrnin në skenën e njerëzimit ngjarje, njerëz, opinion dhe personazhe unik dhe me një mision gjithë- kohorë. Fryma e gjithë-kohësisë do të vinte dhe vazhdon të jetë e tillë për shkakun e parathënë që John Keats e tha në pak strofa.Në “udhëtimin” e vështirë të Kadaresë, nëpër të cilën ka ngritur krye herë dashakeqësia, herë cinizmi, herë urrejtja, herë pabesia, dukuri që i stimuloi sistemi dhe koha në të cilën dhe për të cilën shkroi shkrimtari i njohur, ka bërë që jo pak libra të tij të keq interpre-tohen. Njëri prej tyre ka qenë në jo pak raste, në shtypin periodik, madje dhe në libra voluminozë, “Pallati i Ëndrrave”, objekt i denigrimit, i kritikës aspak profesionale dhe e një ligësie që rëndom ka ndodhur në Shqipëri për gati 45 vjet. Metafora e romanit, pavarë-sisht se vjen përmes një strukture moderne, elitare dhe të sofistikuar është e denjë dhe komunikuese jo vetëm për kohnë kur u shkrua, jo vetëm për Shqipërinë dhe shqiptarët por të gjithë kohët dhe gjithë nevojën njerëzore, e cila vazhdon ta ketë domosdoshmëri lirinë e saj. Në këtë opinion të shkurtër unë mjaftoj të kujtoj vetëm një prerje të “kuptimit” dhe leximit të tij. Romani “Pallati i Ëndrrave”, ka gjendjet, kushtëzimet, marrëdhëniet, tangjentet, unin e shkrimtarit, gjendjen e tij, qëllimet e tij dhe imazhet e tij. Ai është ngritur mbi një simbolikë alegorike dhe ironie bashkë. Në këtë hapësirë, e cila në të shumtën e rasteve është e kamufluar, është “biologjizuar” në roman, është dhe gjendja e autorit. Tek “Pallati i Ëndrrave”, “Piramida e Keopsit”, “Ura”, pjesërisht “Dimri i Madh”, “Qorfemani”, “Emblema e dikurshme” e ndonjë tjetër, personazhet gjenden dhe nuk udhëtojnë. Kjo dukshëm ka të bëjë me absorbimin historik të imagjinatës së autorit. “Pallati i Ëndrrave” ka një përqëndrim në të cilin autori përpiqet ta zhvillojë fikctionin përmes një intensiteti psikologjiko- meditues, më së pari të Mark- Alemit, i cili arrin të na e sjellë, d.m.th ta nxjerrë jashtë në një lloj mënyre, ç’ndodh dhe si është Tabir Saraj, i cili nivelizohet dhe tek personazhi i tij më së shumti rrëfimtar, të cilin shkrimtari në fillim e ka prurë për lexuesin si “nëpunësi”, pastaj e përfshin në një transfigurim të vazhdue-shëm progresiv. Në qëndrimet kritike për një vepër letrare, më së shumti të prozës së romanit, lexuesit dhe opinionit kërkohet t’i jepet orientimi se ku “gjendet” autori, pas kujt personazhi është ai, ku gjendet koha, ku përthyhen qëndrimet ideo- historike dhe si është kamufluar artistikisht motivi kohëshkurtër apo kohëzgjatur i veprës. Vepra kërkon të jetojë përtej jetës së autorit dhe të epokës në të cilën ajo lind.Në një mënyrë apo tjetër, lehtësisht apo vështirësish, sado e transferuar në kohë dhe në vend, sado e transfiguruar, sado e simbolizuar, qoftë ai eterik apo i kalçifikuar, romani apo krijimi është në marrëdhënies e autorit me realitetin socio- historik në të cilin jeton. Pavarësisht perceptimit universal që Kadare ka në rastin e “Pallatit...”, “Piramidës...”, “Kush e solli Doruntinën apo ndonjë vepër tjetër eternale, kuptohet mirë veprat kanë

“Pallati i Ëndrrave” një metaforë universale...K RITIKE LETRARE

V ARGJE nga Ferik FERRA

Flakën beqarisëNgrejnë dyshemenë sipër tavanit flladet e palave t’mermerit, në përdredhjen e kurmit e lirinë e kurbave.

Nuk do ta mendonte kurrë Napoloni se do të hidhte valle në këmbët e shqiptarëve, shpatat e plumbat e betejave do t’i kërcenin muzat e dashunisë, e dhandrrat e njizet e sa vjeçarëve.

Me nji kambë e gjysëm hyn në valle kurba e Fajës, mekë shamija përdredhjen e ajrit,shkundë kokën bora e thinjave, gjysmën tjetër të kambës ia ka thye dega e fikut, kërkon nuse me duvak të kuq për t’i ba bisht dekikut.

Lidhë vallen e dyshes pijetari në shaminë tjetër majtas dora, lumë alkoli gjymtyrëve t’kputuna, ulë e ngre hymnin e rakisë, kërkon nëpër qoshet e dyshemesë çelsin e humbun të shtëpisë.

Hijeve të dhëndrrisë djegin daulinat e pranverës, shaminë e beqarit, re kartëmonedhash përmbi çift,vjeshta e dasmave shkundë pemën e tingujve unaza e puthja në mexhlis kalaja me dhandrrin në krahë, thika në mjaltin e tortës dhe harku i dajres, që mbledh gjethet e thara të lekve palë palë.

Në dhomënusja dëgjon “rrahjen e dhandrrit” paguhen dackat dhanë dikur të tjerëve.

Hiqet velloja zhvishet shtatorja e bukurisë, deri në bishtin e fustanit të bardhë orët i afrohen prekjes së pagjumësisë.

Tiranë, 1 nandor 2012

Malli Arbëresh

Luleshqerrat

Amza e krypës lëmuar në tehun e buzëve, trojet e atdheut këputen,në rruzujt bezhë.

Larg shumë larg, mjegullat e Arbërisë tisi i purpurit të kaltër mbi, për të mos t’i parë më kurrë as në pasqyrën e sferës së lotve.

Nata pa yjet e vendlindjes fshehur pas gishtave të diellit, tjera fusha e monopate shtrirë bujaria e dherave të huaja.

Nëna gjuhën në shekujt e djepit shpirtin kohrave të reja, flaka e Prometheut Arbresh mbetur, tkurrjeve të historisë.

Amanetin e gjyshit biri nipat me fytyrë kah trojet e atdheut, aty ku ngre gishtat dielli mbi tastierën e qiellit, harkun e notave të dritës në zemrat tona.

Tiranë, 10 maj 2012

Luleshqerrat, trupin e njena tjetrës në fundin e bishtit të çamë, në thoin e gishtit të vogël.

Yje në re petalesh kunorë në ballin e hanës, e mëndafshin e flokve ku dalje të lirë ka vetëm gusha.

Buzët e çame të shegës në rrëzëllimin e syve, vargu i inxhive të bardha fshehtësinë e zanit.

T’falemnderit për kurorën e princeshës, mbi kokën time, mungon nji germë e pa thanë tridhet e gjashtë shkronjat e alfabetit.

Tiranë, 25 mars 2013

Gjashtë violina e nji fizarmonikë

Nëpër ylberë e yje sysh

Dielli e mshefi karrocën e dritës mbas godinave t’qytetit, ngastra karafilash hapsanave t’perëndimit varun n’astarin e muzgut.

Mëndafshi i duerve t’natës shkrumin e dritës (mbi) rrjedhave t’lëkurës së çative, harqeve e kolonave, rrugës ku ecën brinja e Viktorit të Dytë.

Pellgu i territ vertikale ylberesh vetrinat, dyshemeja e kambëve të ngrofta ka varun pendulin e veshve, n’degët e kokrrave t’melodisë gjashtë violina e nji fizarmonikë.

Rezonojnë muret dritaret nën kurbat e kishës, ngushtojnë shenjtët vjollcë ngrimë në petka larushë xhami.

Pyllë mermeri statujat notat prekin hijen e gjashtë shekujve; dorë për dore meloditë, ngjisin shkallët e natës miq në dyert e nalta t’qiellit, deri sa ato hapen e nuk ndijohen ma.

Milano, 18 shkurt 2013

Brigjeve të ngazëllimit lum drite,pas trokut të zemrës midis gurgullimës e çastit të papritur… Të dukurit e Beatriçes nëpër ylberë e yje sysh ku vezullon nuri i bukurisë duarve të Fidias e të Praksitelit. Dehet malli thellësirave të shpirtit duke lidhur duart me dritë të valtë. Buzët djegin emrat me mërmërimë mbi puhi cicërimash në këtë anë parajse. Brenda trëndafilit të natës çasti bie në pritë, që na ngjeth me terr e çdo gjë është vetëm ëndërr.

Tiranë, shtator 2001

Ferik Ferra (1934) filloi të shkruaj poezi që në moshën e rinisë, por vëllimin e parë të poezive ai e botoi në vitin 2001, në moshën 67-vjeçare. Që herët, ai e pati kuptuar se poezia e tij nuk mund të pajtohej me kushtet që i kishte vënë diktat-

ura krijimtarisë letrare dhe, sidomos, artit poetik

LA PAURA DEI PICCOLI NUMERI

Në Workshop

l’opinione pubblica della necessità il prossimo 2014 di un referendum sull’autodeterminazione, nel quale i cittadini catalani possano avere il diritto di decidere il proprio futuro.Ancora una volta, si apre in Spagna “il vaso di Pandora”. Il governo centrale, attualmente nelle mani del Partido Popular di destra, ha sempre generato una forza centripeta centralista, met-tendo in evidenza un forte nazion-alismo spagnolo. Come al solito, un nazionalismo si oppone ad un altro. Quello spagnolo cerca di omogeneizzare, e si nutre del

continuo conflitto con le diverse realtà etnonazionaliste esisten-ti. Queste identità alternative sono viste e presentate come un rischio. Secondo il governo cen-trale sarebbe in gioco “l’unità del-la Spagna”. Ma questa presunta unità sembra essere un’ecumene fraterna screpolata da troppi anni, nella quale sempre meno persone credono. La Spagna ha sempre avuto tendenza alla divi-sione, con il suo spiccato carat-tere plurinazionale: gli elementi di identità comuni non abbonda-no, e nemmeno i più elementari

(bandiera, inno, ecc.) riescono a liberarsi del fantasma della storia recente ed essere convincenti. Il nazionalismo catalano invece trova la sua essenza identitaria nella lingua, principale elemento distintivo rivendicato. Come ha teorizzato il famoso antropologo indiano Arjun Appadurai, forse la progressiva obsolescenza dello Stato-nazione in un mondo in cui i domini tendono a diluirsi in una comunità transnazionale suscita una risposta ancora più esaltata del nazionalismo di stato, “la pau-ra dei piccoli numeri”.Tuttavia, sia in Spagna che in Catalogna ci sono situazioni d’in-clusione o esclusione forzata sulla base di argomentazioni identitarie. Anche se attualmente Catalogna sostiene la necessità di un mod-ello basato sull’integrazione di altre minoranze etniche (si stima approssimativamente che attual-mente due terzi della popolazi-one catalana, compresi i genitori o nonni, sia immigrata di origine immigrata), storicamente la ques-tione del meticciato ha avuto una certa rilevanza. Così, durante gli anni ‘60 e ‘70 del XX secolo è apparso nella società catalana un termine descrittivo che si riferiva ai matrimoni misti e ai loro discenden-ti: xarnego. Il nacionalismo catalano ha sempre sostenuto un’immagine integrativa basata principalmente

o scorso 11 settembre in Catalogna si è celebrata la Diada, la festa nazionale della comunità catalana, che quest’anno ha registrato la

partecipazione più numerosa del-la storia. In questo giorno si com-memora la caduta di Barcellona nelle mani delle truppe borboniche che avvenne l’11 settembre 1714, e l’Assemblea Nazionale Catalana (ANC) ha organizzato quest’anno un’iniziativa nella quale centinaia di migliaia di persone hanno formato una catena umana attraversando da nord a sud tutta la Catalogna.Sul sito dell’iniziativa era chiaro che la Diada di quest’anno vuole essere “l’anticamera dell’indip-endenza”, “una catena umana al fine di realizzare l’aspirazione della maggioranza dei catalani di fare della Catalogna un nuovo stato in Europa”. Come nella cat-ena baltica del 23 Agosto 1989 (principale fonte di ispirazione), l’obiettivo era quello di convincere

LA PAURA DEI PICCOLI NUMERI

P AGINE ITALIANE

su criteri culturali, in particolare la lingua. Durante la dittatura di Franco, con le grandi ondate d’im-migrazione interna questo termine cominciò a diffondersi inizialmente per riferirsi a persone linguistica-mente disadattate. Attualmente, questa parola è poco usata, ma le implicazioni sottostanti rimangono in gioco. Quanti modi ci sono di essere catalano? E di diventare cat-alano? Come si costruisce il pas-saggio da una categoria all’altra? Quanto tempo e quante generazioni sono necessari per gli immigrati e i loro discendenti? E come affrontare l’immigrazione internazionale e i nuovi processi interculturali?Inoltre, in questo dibattito sull’indip-endenza, una parte importante del-la cittadinanza rimane fuori, lontano dall’intensità emotiva di entrambe le correnti nazionaliste. Si chiede, arri-vati a questo punto e conoscendo il difficile equilibrio della neutralità e il pericolo di una complicità indesid-erata, quale sia la propria opinione sulla necessità di un referendum.Questo risoluto movimiento

verso l’indipendenza è cresciuto in Catalogna dopo la Diada dello scor-so 2012, incoraggiato soprattutto dal partito di governo Convergència i Uniò (CIU). Tutti sanno, che il suo ruolo di catalizzatore scoppiò come una bomba fumogena in tempi di terribili tagli sociali. Pugno di fer-ro in guanti di velluto. Di fronte al “salasso sociale”, la destra nazi-onalista recalcitrante impulsò il dibattito sull’indipendenza, una buona dose di essenzialismo per cercare di superare la tempes-ta. Tuttavia, molte persone non erano disposte a condividere gli striscioni con i responsabili dei tagli. Un anno dopo, ci si doman-da se qualcosa sia cambiato.Il movimento è cresciuto ancora di più, e va avanti senza la diret-ta supervisione di CIU e l’attuale governo. Alcuni recenti sondaggi parlano dell’ 80 per cento del-la cittadinanza di Catalogna a favore del referendum, e di circa il 52 per cento a favore dell’in-dipendenza definitiva. Ma, che maggioranza politica è necessaria

per raggiungere l’indipendenza e formare un nuovo stato? In ques-to dibattito, dovrebbe partecipare anche il resto della Spagna? E soprattutto, che cosa apportereb-be l’indipendenza?Si mescolano argomenti storici, emotivi, finanziari... ma innan-zi tutto, come alcune voci han-no sottolineato, il concetto di “indipendenza” deve essere riempito di contenuti, di valori sociali, definendo cosi le sue car-atteristiche costitutive. Che senso avrebbe questo processo, se una volta completato, il nuovo stato fosse nuovamente nelle mani dei soliti, sottoposto ai dettami delle banche e del capitalismo?L’11 settembre, oltre alla princi-pale catena umana, dove c’era-no quasi tante bandiere quante i partecipanti, una seconda catena circondò il quartier generale di “La Caixa” (la principale banca catalana e una delle più potenti in Spagna) per rivendicare l’indipen-denza anche dal capitalismo.Prima di prendere una decisione

di tale portata, forse dovrebbero essere discussi una serie di ele-menti importanti, per non finire, come dice il proverbio spagnolo, con lo stesso cane con un col-lare diverso. La legge o la forza non potranno imporre l’ unità dello stato. Prima si dovrebbero esplorare altri modelli possibili (federale o confederale) e cercare di non prendere decisioni a caldo (ovviamente la crisi che ha travol-to la Spagna ha acuito i desideri di rompere con questo progetto nazionale e navigare da soli) e senza sufficiente consenso.L’identità, l’etnicità e il nazional-ismo sono creati in maniera situ-azionale e rimangono in costante trasformazione. Già da qualche tempo l’idea di cultura come qual-cosa di oggettivo e misurabile è evoluta verso una concezione più fluida ed eterogenea. Qualunque sia il risultato finale di questo pro-cesso, speriamo che si basi su una serie di valori che possano prevenire situazioni future di rifiuto ed esclusione ad infinitum.

A cominciare da questo numero 30 di FENIX ho pensato di dedicare alcune del-le pagine italiane ad un confronto di idee

su un tema specifico, scelto insieme ai mem-bri del gruppo di studio e ricerca denominato “Quelli del Pallaio” - dal nome della Trattoria fiorentina dove abitualmente ci ritroviamo per condividere esperienze e problemi che riguar-dano gli umani, le loro società, le loro esistenze. Una volta al mese voi Lettori potrete parteci-pare a queste nostre “tavole rotonde” virtuali, ed inviare alla redazione eventuali osservazioni, critiche, suggerimenti. Se l’iniziativa incontrerà il vostro gradimento saremo sollecitati a pro-porre una analoga iniziativa anche nelle sezioni in lingua albanese, in modo da favorire sempre

CITTADINANZA, NAZIONALITA’, ETNICITA’Identità e Territorio

Di PAOLO CHIOZZI

“Bisogna ricomporre il tutto” (Marcel Mauss)più un dialogo trans-adriatico.

Perché iniziare con questo particolare argomento?Secondo Edgar Morin il passaggio dal XX al XXI secolo è stato (e tuttora è) caratterizzato da “una lotta mondiale multiforme fra le forze di associ-azione e le forze di disgregazione, fra le forze di integrazione e le forze di disintegrazione”. Una possibile ragionevole risposta può venire dal cor-aggio di affrontare una apparente contraddizione, coniugando la difesa delle specificità culturali e la promozione di ibridazioni e meticciati culturali. Il meticciato – come già alcuni pensatori illumi-nati del XIX secolo sostenevano – non porta ad una totale omologazione ma favorisce il sorgere di (nuove) diversità, e forse proprio per questo apre la strada all’inter-comunicazione fra i diver-si. E’ sulla base di tali presupposti teorici che il sociologo francese già vent’anni fa lanciò una sfida alla contemporaneità con la sua nozione di

Terre-Patrie (Terra-Patria).I particolarismi etnico-culturali e le identità terri-torialmente radicate sembrano invece trionfare sempre più. La stessa apparente inconciliabilità fra una concezione tradizionale di “cittadinan-za” (che rimanda essenzialmente ad uno status politico-amministrativo) e la nozione di “nazion-alità” che nei contesti pluri-etnici e/o pluri-cul-turali è il fondamento del senso di identità è oggi un fatto pressoché universale. Per questo abbiamo ritenuto importante avvi-are queste nostre riflessioni proprio da qui, pre-sentando due casi assai diversi ma esemplari di un processo che sarebbe urgente saper gov-ernare per evitare suoi sviluppi patologici – come sarebbe l’emergere di nuove conflittualità etni-co-culturali. Le spinte separatiste più o meno aggressive sono numerose in Europa e non solo. Forse per un’enfasi eccessiva che viene talvolta posta sulla relazione identità-territorio... e su una interpretazione troppo rigida della “cittadinanza”.

P AGINE ITALIANE

esclusivo risultato possibile il fenom-eno in esame. In questo panorama, l’orientamento di LaPiere (1938) non si armonizza con le principali chiavi interpretative emerse dal dibattito teoretico del Secondo conflitto mon-diale. L’autore statunitense, infatti, prende le distanze dalla concezione leboniana, evitando nella sua anal-isi l’uso del termine “irrazionale”, anche se non ne respinge dichiarat-amente l’ipotesi. Le prospettive teo-retiche relative al panico militare poi, improntate a un modello esplicativo basato sul concetto di coesione di gruppo (Grinker, Spiegel, 1945), tracciano un’utile linea di ricerca per successive teorizzazioni, come l’analisi di Lang e Lang, (1961) che sintetizza negli anni ’60, grazie a tale impianto concettuale, la propria visi-one del panico come espressione di un regresso collettivo da mete di gruppo in uno stato di estrema privatizzazione. Declamando l’im-portanza dell’identificazione del soldato nell’unità coesiva militare, tali approcci denotano come la fuga da panico sia una condotta conseguente all’indebolimento del-la solidarietà di gruppo e alla sua successiva disintegrazione (Shils, Janowitz,1948). Il senso di protezi-one derivante dall’appartenenza all’unità militare che infonde fiducia e sicurezza a ogni singolo membro, dissolvendosi, trasfonde su di essi un intenso timore, dando luogo a un crollo della considerazione reciproca e all’esclusiva preoccupazione per la salvezza individuale a discapito degli altri componenti (Cartwright, Zander, 1953). Nel panorama delle coordinate teoriche fin qui tratteggiate occorre, comunque, evidenziare come solo negli anni ’50 la riflessione sul panico collettivo inizia a proiettarsi all’interno della duplice attività di speculazione teorica e di ricerca empirica. I primi tentativi in questa direzione sono rappresentati dall’investigazione empirica di Mintz (1951) e dall’anal-isi qualitativa di Quarantelli (1954; 1957) che permettono di passare da una visione centrata sul poten-ziale distruttivo del panico collettivo in cui l’individuo era considerato un nucleo di emozioni senza alcuna

razionalità, ad azioni intraprese da attori sociali dotati di intenzionalità. Come postulano, infatti, Turner e Killian (1957), con la teoria della nor-ma emergente di stampo interazion-ista, i membri della folla, interagendo tra loro, modellano una definizione comune della situazione, per cui la norma emergente, che guida il comportamento collettivo, fornendo interpretazione dell’evento e regole di condotta, sarà di carattere com-petitivo. Non sarebbe, dunque, l’es-altazione emotiva, facendo regredire l’individuo all’istinto primordiale, così come postulato da Le Bon, la varia-bile decisiva a provocare episodi di panico collettivo, quanto piuttosto, la cosiddetta struttura di ricompen-sa caratteristicamente instabile. In questa cornice di referenza, Mintz (1951) parte dal presupposto che se ognuno coopera non c’è conflitto tra le necessità dell’individuo e quelle del gruppo. Ma nel preciso istante in cui una minoranza di persone cessa di cooperare, sorge un conflitto tra le necessità del gruppo e le neces-sità egoistiche del singolo. È proba-bile, dunque, che il comportamento cooperativo in una circostanze par-ticolarmente minacciosa si deteriori progressivamente quando alcuni individui cominceranno a correre per raggiungere le vie di salvezza. Gli altri, infatti, comprenderanno che i loro interessi sono minacciati e con-seguentemente tenderanno a fare prevalere i loro vantaggi personali a spese degli altri. La coesione di gruppo, dunque, scomparirà quan-do gli attori sociali cominceranno a

comportarsi come individui isolati e al comportamento cooperativo, si sostituirà una situazione competitiva come spingere e lottare per raggiun-gere le vie di fuga . L’approccio di Quarantelli (1954), invece, individua nell’interconnes-sione di due asserti fondamentali, i nessi causali entro cui l’azione si evolve in panico collettivo. Tali variabili, ampiamente riconosciute dall’odierna letteratura scientifica come condizioni necessarie e suffi-cienti a generare la fuga in preda al panico collettivo, sono riconducibili rispettivamente: alla percezione di una grave e imminente minaccia; alla convinzione dell’esistenza di poche vie di scampo in procinto di chiud-ersi. Il sociologo, dunque, arriva alla formulazione di un enunciato che contraddice la concezione secondo cui condizione generativa del fenom-eno possa essere la percezione del definitivo intrappolamento, quando i percorsi d’evasione si ritengono completamente chiusi. In situazioni di percezione di rischio estremo, inoltre, la folla non corre impazzita senza mete precise, come farebbe chi si affida all’istinto primor-diale, ma orienta la fuga panica verso direzioni predeterminate. L’esodo, infatti, è instradato in poche direzioni proprio per la tendenza dei singoli ad aggregarsi al tragitto seguito dalla folla che prediligerà le vie d’uscita più distanti usualmente impiegate rispetto a quelle più vicine ma non abitualmente utilizzate (Quarantelli, 1957). Tale condotta, però, non è l’effetto di un processo di imitazione

P AGINE ITALIANE

In considerazione della frammentar-ia e dispersa letteratura sul panico, nell’ambito degli studi sociologici sul collective behavior, l’obiettivo del presente studio è stato quello di ricostruire, in prospettiva stori-co-evolutiva, il dibattito critico tra gli scienziati sociali, attraverso la disamina dei contributi teorici e di ricerca più significativi in materia, al fine di offrire una struttura completa e metodica entro cui comprendere i meccanismi che causano il fenom-eno, fornendo al tempo stesso una definizione operativa in grado di specificarne le peculiarità. I primi approcci allo studio sul pan-ico collettivo, risentono dell’influsso dell’orientamento di Le Bon (1895), edificato su una visione del fenom-eno come condotta irrazionale. Suggestione, imitazione e contagio mentale sono la triade di condizioni considerate, per diverse teorie del-la fine del Secondo dopoguerra, i principali fattori causali di un fenom-eno ancora in via di definizione. Dal quadro delineato da Strauss (1948) si evince poi, l’eterogeneità di vedute relativamente ad altre circostanze generative, sebbene vi fosse una-nimità nel considerare lo stress fisio-logico elemento originante riduzione delle capacità cognitive e, dunque, condizione necessaria per fomen-tare reazioni di panico collettivo; suc-cessivamente, con l’evoluzione del dibattito sarebbe stato considerato semplice elemento predisponente, così come evidenziato da Smelser (1963) e da Lang e Lang (1961). Le scansioni del profilo tracciato rive-lano, comunque, come le concezi-oni teoretiche delineate fino a quel momento fossero alquanto gener-iche, fondandosi su una conoscenza edificata su aneddoti piuttosto che sui canoni del metodo scientifico. I requisiti considerati non potevano, infatti, essere ritenuti variabili causali specifiche per l’insorgere del fenom-eno oggetto d’indagine poiché, in identiche circostanze, i medesimi fattori erano cagione anche di altri comportamenti collettivi. Identificare le cause che spiegano l’insorgere del panico collettivo, significa, infatti, individuare una relazione regolare tra causa ed effetto, che origini come

Panico collettivo:

e di contagio delle emozioni, come postulato da Le Bon , ma la con-seguenza del “parziale trasferimento del controllo” di parte delle proprie azioni a quelle degli altri (Coleman, 1990). Ognuno, infatti, ha soltanto una visione parziale della situazione e dell’incombere della minaccia, per cui cerca di definirla e di comportar-si conseguentemente attraverso le reazioni degli astanti.L’adozione sistematica del meto-do scientifico allo studio del panic behavior implica, così, l’abbandono dell’orientamento leboniano, denun-ciando al tempo stesso un certo semplicismo degli approcci edificati fino al Secondo conflitto mondiale, nel ricondurre le sue dinamiche ai meccanismi del contagio e dell’im-itazione. La scherma dialettica in tutto il Novecento, nel clima della rovente critica alla concezione di Le Bon, evidenzia comunque, come non vi sia stata un’identità di vedute sulle dinamiche sociali collegate a circostanze altamente minacciose. Il dibattito a più voci, spesso disso-nanti tra loro, ci ha condotto, così, a proporre una chiave di lettura attraverso cui isolare tre approcci al tema: il primo indirizzato verso una

visione anti-sociale della condotta degli individui coinvolti in situazioni di rischio estremo, riconducibile a reazioni di panico collettivo, inteso come espressione di un comporta-mento razionale competitivo, per cui gli astanti vengono ritenuti esclusiv-amente antagonisti nella lotta per la sopravvivenza; il secondo model-lato, in virtù della forza coesiva dei legami di gruppo, intorno ad uno scenario celebrante la natura sociale delle fughe collettive; il terzo orienta-to sulla convinzione che il comporta-mento sociale, si mantenga sino ad una determinata soglia di pericolo, oltre la quale si verifica una condotta egoprotettiva implicante la disgre-gazione dell’ordine sociale. Vengono ricondotti al primo approccio l’ori-entamento di Mintz (1951), quello di Turner e Killian (1957) insieme alle teorizzazioni di Brown (1965) e Coleman (1990). Si rifanno alla sec-onda prospettiva gli studi di: - Lang e Lang (1961). Anche se i due autori riconoscono la possibilità di un comportamento egoprotettivo in situazioni d’emergenza, sostengono che esso si realizzi solo nel caso in cui la coesione del gruppo sia già compromessa da altre variabili.

- Smelser (1963). Oltre a organiz-zare in uno schema di determinanti, attraverso un processo di somma di valori, le condizioni necessarie per il verificarsi del fenomeno, il sociologo realizza un modello costituito da un susseguirsi di stati di equilibrio in cui norme relative a obblighi sociali ori-entano il comportamento, instillando la capacità di resistere alle condizioni che fomentano il panico collettivo.- Mawson (1978). Lo scienziato sociale presuppone che la reazi-one difensiva dell’individuo tende a dirigersi all’interno del gruppo sociale di riferimento affettivo, attribuendo solo un’importanza sec-ondaria alla volon-tà di preservare la propria incolumità fisica.- Johnson (1987). Ponendo il mito popolare del panico e la teoria sociale in un confronto di verifica con i dati oggettivi, lo studioso esamina due case study che supportano la teoria secondo cui possono realiz-zarsi azioni socialmente strutturate e responsabili da parte degli attori coinvolti anche in situazioni di grave e incombente minaccia. Infine, la terza prospettiva si identifi-ca esclusivamente nell’orientamento di Quarantelli (1981), il quale, pur riconoscendo le dinamiche solidar-istiche dei gruppi, postula la loro disintegrazione al raggiungimento di una soglia massima di pericolo, oltre la quale si metterebbero in atto con-dotte esclusivamente egoprotettive.Delineato un quadro sistematico della problematica, isolando i con-tributi più significati nell’ambito di un dibattito che ha visto vivaci dispute negli ambienti accademici, è sta-to possibile darne una definizione operativa esaustiva. Dicasi, dunque, panico collettivo la condotta sca-turente dall’interazione tra i mem-bri della folla che, sulla base di una definizione comune della situazione, canalizzano la paura, derivante dalla percezione di un pericolo imminente reale o presunto, nell’attività di fuga, sottraendosi agli schemi presta-biliti d’interazione sociale al fine di preservare la propria incolumità fisi-ca, per cui la norma emergente sarà di carattere competitivo e gli astanti verranno considerati esclusivamente come antagonisti nella lotta per la

PAGINE ITALIANE

prolegomeni per un’analisi sociologica

RIFERIMENTI BIBLIOGRAFICI

Brown R., Social psychology, Free Press, New York, 1965.Cartwright, D., Zander R., Group dynam-ics: research and theory, White Plains: Row, Peterson & Co., New York, 1953. Caruso F.A.M. Panico collettivo. Mito popolare, teoria sociale, indagine empirica, FrancoAngeli, Milano, 2007.Coleman J.S., Foundations of Social Theory, The Belkanap Press of Har-ward University Press, Cambridge, 1990.Grinker R.R., Spiegel J.P., Men Under Stress, The Blackiston Co., Phila-delphia, 1945.Johnson N.R., Panic and the Breack Down of Social Order: Popular Myth, Social Theory, Empirical Evidence, «Sociological Focus», Vol. 20, 3, August, 1987.- Panic at “The Who Concert Stampede”: An Empirical Assessment, «Social Problems», Vol. 34, 4, October, 1987.Johnson N.R., Feinberg W.E., Microstructure and Panic: The Impact of Social Bonds on Individual Action in Collective Flight from the Beverly Hills Supper Club Fire, in “Disasters, Collective Behavior, and Social Organization”, edited by Russell R., Dynes R., Tierney K.J., Newark, University of Delaware Press, Delaware, 1994.Lang K.E, Lang G.E., Collectives Dynamics, Ed. Thomas y Chowell com-pany, New York, 1961.LaPiere R., Collective Behavior, Mcgraw-Hill Book Company, Inc. New York and London, 1938.Le Bon G., (1895) Psicologie de foules; tr. it. Psicologia delle folle, Longanesi, Milano, 1980.Mawson A.R., Panic behavior: a review and a new hypotesis, saggio presentato al IX Congresso mondiale di sociologia, Uppsala, Svezia, 1978. Mintz A., Non-adaptive group behavior, «Journal of Abnormal and Social Psychology», 46, 1951.Quarantelli E.L., The Nature and Conditions of Panic, «American Journal of Sociology», 60, 1954.- The Behavior of Panic Partecipants, «Sociology and Social Re-search», 41, 1957.- Panic Behavior in Fire Situations: Findings and model from the eng-lish language research literature, Newark, Disaster Research Center, Delaware, 1981.Shils, E.A., Janowitz M., Cohesion and disinte-gration in the Wehrmacht in World War II, «Public Opinion Quarterly», 12, 1948.Smelser N.J., (1963), Theory of Collective Behavior, The Macmillan Com-pany New York, tr. it. Il comportamento collettivo, Valecchi, Firenze, 1968.Strauss A.L., The literature on panic, «Journal Abnormal and Social Psy-chology», 11, 1948.Turner R., Killian L.M. (1957), Collective Behavior, Englewood Cliff, Prentice-Hall, New York, 1987, 3th ed.

sopravvivenza. Gli individui, dun-que, in previsione delle conseguen-ze negative che possono scaturire dall’incombere della minaccia, met-teranno in atto condotte egopro-tettive, competitive ma pur sempre razionali. (Caruso, 2007).

FRANCESCA A.M.CARUSO

AGINE ITALIANEP

tnia russa, cittadino russo. In italiano, come in molte altre lingue, dall’inglese al fran-cese, si usa un’unica parola per esprimere concetti che,

in lingua russa, sono espressi da due vocaboli diversi: русский (russ-kij) e россиянин (rossijanin). Il primo indica l’etnia (o, secondo il signifi-cato usato in Russia, la nazion-alita’), il secondo la cittadinanza della Federazione Russa. Cosi’ ci possono essere russkiy che non sono cittadini russi, o rossijane che non sono «etnicamente» russi. Questa particolarita’ della lingua russa e’ probabilmente dovuta al fatto che la Russia nasce fin dall’inizio come stato multinazio-nale. Nel XVI secolo lo zar Ivan IV il Terribile consolido’ il suo domin-io conquistando i khanati tatari musulmani di Kazan’ e Astrachan’, sul fiume Volga. I tatari ottennero di mantenere la propria lingua e la propria religione a condizione che servissero lo zar. Da allora la Russia ha sempre avuto una larga minoranza tatara. Oggi sono la ter-za nazionalita’ della Federazione, dopo i russi e gli ucraini: secondo il censimento del 2002, 5 milioni e mezzo di cittadini russi si iden-tificano come tatari, il 3,8% della popolazione totale. La conquista del khanato di Kazan’ nel 1552 apri’ la strada all’espan-sione in Siberia, che porto’ nuove comunita’ sotto il controllo russo. La conquista del Caucaso, nel XIX secolo, e l’espansione nell’Asia Centrale modificarono ulteriormente la composizione etnica dell’impe-ro, portando all’incorporazione di decine e decine di diverse comu-nita’. Oggi la Federazione Russa comprende piu’ di 160 gruppi etnici, definiti come nazionalita’, dalla consistenza numerica mol-to varia: si va dai milioni di rus-si o tatari alle poche migliaia di sami o ket.

Le minoranze etniche presenti in Russia possono essere gros-somodo divise in due categorie: minoranze religiose e minoranze linguistiche. Questa distinzione non riflette nessuna divisione uffi-ciale, ma si basa sull’elemento principale su cui si fonda l’identita’ di ogni gruppo.Le minoranze religiose — musul-mane e buddhiste — formano la parte piu’ ampia. Tra i grup-pi buddhisti contiamo i buriati, i calmucchi e i tuvani, che seguono principalmente la corrente tibet-ana. Questo filone del buddhis-mo, dal Tibet si e’ diffuso nelle regioni vicine — geograficamente o culturalmente — alla Mongolia: dalla Buriazia al territorio del-la Transbajkalia, dalla repub-blica di Tuva alla Calmucchia. Quest’ultima, sulle rive del mar Caspio, e’ l’unica regione bud-dhista d’Europa. Dopo il crollo dell’Unione Sovietica, c’e’ stata una rinasci-ta della cultura islamica. I grup-pi musulmani possono essere

divisi in due sottogruppi geografi-ci: i tatari e i baschiri del Medio Volga, e i popoli del Caucaso settentrionale.Il Caucaso fu annesso all’Impe-ro russo all’inizio del XIX secolo, ma non fu completamente pacif-icato fino a circa il 1860. Nel XX secolo la regione ha subito una serie di eventi turbolenti, dalla guerra civile alle deportazioni deg-li anni Quaranta. Dopo la caduta del sistema sovietico, il Caucaso settentrionale e’ diventata la zona piu’ instabile della Russia. L’area e’ segnata da dispute territoria-li e di confine che coinvolgono molte degli oltre 60 diversi grup-pi nazionali, etnici e religiosi della regione.In piu’ la guerra in Cecenia ha provocato la radicalizzazione dell’intera regione. Nell’ottobre 2005 piu’ di 130 persone sono state uccise in azioni terroristiche a Nal’Φik, capitale della Kabardino-Balkaria; anche l’Ossezia del Nord e’ stata teatro di numero-si attentati tra il 2005 e il 2006.

VIAGGIO NELLE ETNIE DELLA FEDERAZIONECI SONO RUSSI E RUSSI:

Molti analisti concordano che ci sia stato un aumento del numero di gruppi di militanti islamici nel Caucaso settentrionale, con una crescente competizione e rivali-ta’ tra reti etniche e criminali che si sovrappongono. Questo e’ il caso, in particolare, nella repub-blica piu’ variegata etnicamente della regione, il Daghestan. Con una popolazione di quasi 3 mil-ioni di abitanti, nessun gruppo etnico forma una maggioranza. Vi abitano diverse dozzine di gruppi e sottogruppi etnici, che in gran parte parlano lingue caucasiche o turche. I gruppi piu’ numerosi sono gli avari, i dargin, i cumucchi, i lezgini e i laki.La seconda principale categoria di minoranze e’ formata dai grup-pi definiti su base linguistica. La Russia ospita per esempio numer-osi popoli ugro-finnici: finlandesi d’Ingria, careliani, komi e sami nel nord della Russia europea; mari e mordvini nella regione del Volga, ostiachi e man-si, allevatori di renne e cacciatori della Siberia occidentale. I popo-li ugro-finnici piu’ numerosi hanno le proprie repub-bliche (Carelia, M o r d o v i a , U d m u r t i a , Repubblica dei Mari) o regioni autonome (nel caso degli osti-achi, dei mansi e dei nenci), anche se in nessuna rappresentano la maggioran-za. Secondo il censimen-to federale del 2002, 2.650.402 per-sone si definiscono

P AGINE ITALIANE

ugro-finniche.Dopo il Caucaso, e’ la regione del Volga l’area della Federazione Russa dove sono piu’ concen-trate le etnie pre-storiche. Il pri-

mo stato a controllare le regioni abitate dai pop-oli ugro-finnici orientali non fu la Moscovia, ma il Khanato dei Bulgari

del Volga, sconfit-to dall’invasione

tataro-mongo-la alla meta’ del XIII sec-olo, e che in seguito divenne par-

te dell’Orda d’Oro. Le aree

popolate dalle etnie ugro-finn-iche orientali di mari, ersiani,

mokši, udmurti e in parte dai komi erano marginali per il Khanato di Kazan’. Il controllo si esprimeva soprat-

tutto nelle tasse e nella subordinazione

politica. Comunque, le elite furo-no soggette alla tatarizzazione e all’islamizzazione, e le culture etniche furono influenzate dalla componente turca.Quando i territori divennero par-te della Moscovia, il battesimo forzato degli ugro-finnici nel XVIII secolo approfondi’ lo scontro religioso tra queste etnie e quelle turche, ma non porto’ all’au-tomatico mischiarsi di russi e ugro-finnici, a causa delle visibili

differenze antropologiche e cul-turali e delle barriere di comuni-cazione. Le etnie ugro-finniche orientali di mari, ersiani, mokši, udmurti e komi sopravvisse-ro e si trasformarono in nazioni soprattutto per il loro isolamen-to geografico e per la posizione di confine culturale tra la Russia ortodossa e l’Oriente musulma-no. Cosi’ sono riusciti a stabil-ire la propria identita’ etnica a causa della posizione periferica

nell’Impero russo e a conservar-la a causa delle proprie uniche caratteristiche antropologiche e linguistici, e anche per il mito di una discendenza comune.Tra i gruppi che infine non hanno un territorio ufficialmente riconos-ciuto ci sono ebrei, ucraini, bielo-russi e kazaki, tedeschi di Russia o del Volga, turchi della Meschezia, rom, cosacchi e gran parte dei piu’ piccoli popoli nativi del nord, della Siberia e dell’Estremo Oriente.

Riflessioni sulla cittadinanza: un equilibrio tra identità,

cambiamento e alterità

P AGINE ITALIANE

proposito, come dice Remotti nel suo libro “Contro l’identità”, c’è un senso di identità irrinunciabile, ma “di sola identità si muore”. Inoltre, parlando di cittadinanza sorgono dei prob-lemi di “percezione” della stessa.Perché, se da una parte, ognuno di noi, per la maggior parte, si sente e si riconosce cittadino di un determina-to posto, dall’altra, prova anche l’esigenza di abitare altri luoghi, come anche nel fare della vita ha occa-sione di sviluppare il centro di interessi in un altro paese. E’ un’ occasione questa di compiersi per l’uomo, connaturata nella sua essenza di identità in formazione. Ma cosa succederà in questa nuova terra? Si diverrà cittadini? Il soggetto rimarrà sempre uno straniero? La legge del posto gli permetterà di “naturalizzarsi” con quella nuova terra? Infatti un altro valore importante riconosciuto

attraverso la cittadinanza è quello del legame territoriale. L’uomo tra i suoi necessari spazi vitali include anche un’area molto più vasta rispetto alle altre, definita “area totale”, che può essere iden-tificata con lo Stato nazionale. La nazione rap-presenta l’ultimo confine territoriale con il quale l’uomo si identifica, prima di entrare nella forma mondiale universale. Quest’area raggruppa - dovrebbe raggruppare- al suo interno tutte le altre aree ( quali ad esempio il territorio-casa, l’home range-quartiere, città), e quindi mantiene le funzi-oni proprie di approvvigionamento e difesa come anche un’area esterna e libera, definita come area di esplorazione. Numerose sono le norme che dis-ciplinano e tutelano il territorio ed i suoi cittadini, anche da illegittime invasioni esterne.Ma vediamo ora come si risolve in diritto la ques-tione della cittadinanza. Questo requisito è molto importante perché i

cittadini, vale a dire il popolo sono un elemento costitutivo dello Stato. La definizione moderna di Stato si basa infatti sull’elemento personale del popolo, l’elemento spaziale del territorio, e l’ele-mento organizzativo della sovranità.A questo concetto di cittadinanza si ricollega la titolarità di determinati diritti, tra i quali si distin-guono i diritti civili, cui corrispondono obblighi di non fare da parte dello stato (a cui corrispondono diritti come la libertà personale, di movimento, di associazione, di riunione, di coscienza e di reli-gione, l’uguaglianza di fronte alla legge); i diritti politici, relativi alla partecipazione dei cittadini al governo dello stato sia direttamente (attraverso istituti quali il referendum) sia indirettamente, eleg-gendo i propri rappresentanti; i diritti sociali, cui corrispondono obblighi di fare, di erogare prestazi-

oni, da parte dello stato e dei pubblici poteri (il diritto alla salute, il diritto al lavoro, il diritto all’istruzione e così via.). Occorre sottolineare che negli stati odier-ni i diritti civili sono ormai riconosciuti anche ai non cittadini, e tale riconosci-mento è di solito sancito a livello costituz-ionale, mentre i diritti sociali e soprattutto quelli politici tendono ancora ad essere legati alla cittadinanza.Ogni ordinamento stabilisce le rego-le per l’acquisizione e la perdita della cittadinanza. In molti stati la regolam-entazione ed i principi sono dati a liv-ello costituzionale, in altri invece, tra i quali l’Italia, la disciplina è interamente demandata alla legge ordinaria.In generale, la cittadinanza si può acqui-

sire in virtù dello ius sanguinis (diritto di sangue), per il fatto della nascita da un genitore in posses-so della cittadinanza, e presuppone quindi una concezione della cittadinanza imperniata sull’ele-mento della discendenza o della filiazione; oppure, la cittadinanza può essere attribuita per ius soli (dir-itto del suolo), per il fatto di essere nato sul territorio dello stato, indipendentemente dalla cittadinanza posseduta dai genitori.Ci sono poi altre modalità di riconoscimento della cittadinanza, con funzione integrativa. A esempio, a seguito di matrimonio con un cittadino, per riconos-cimento o dichiarazione giudiziale di filiazione, per adozione (cd. iure communicatio); per beneficio di legge, allorché, in presenza di determinati presup-posti, la concessione avvenga in modo automatico, senza necessità di specifica richiesta; infine, per “naturalizzazione”.Ma la scelta fondamentale, ideologica, è quella tra

arlare di cittadinanza presuppone una scel-ta. Limitarsi a circoscrivere ciò che tecnica-mente viene inteso per cittadinanza, da un punto di vista giuridico, oppure dare spazio a tutto ciò che è interrelato con questo argo-mento e concetto, attraversato così ampia-

mente da fili identitari, culturali, storici?Questa valutazione non è scontata ed anzi oserei dire che è proprio la parte più importante di questo articolo.Infatti, riportare il requisito di cittadinanza in un ambito meramente tecnocratico rischia di svuotarlo, di farne una scelta politica che non è relazionata con la realtà. Invece, considerare il concetto di cittadinanza per come viene vissuto quotidianamente, vuol dire entrare in una matassa dove si trova un po’ di tut-to, ma che segue il movimento umano, che può poi riconoscersi nella forma giuridica e istituzionale.La definizione sociologica di cittadinanza mette in luce il senso di appartenenza ad una comunità.La definizione giuridica descrive come la cittadinan-za comporta una condizione di pienezza dei diritti civili e politici. Non solo doveri- a differenza della sudditanza.I diritti quindi vengono riconosciuti dallo Stato al soggetto in quanto cittadino, vale a dire alla persona appartenente ad uno Stato. Da qui la differenza con i sogget-ti stranieri e gli apolidi, ai quali vengono attribuiti solo quei diritti “essenziali”, univer-sali, accordati tra i vari Stati attraverso pat-tuizioni internazionali, o attraverso scelte politiche di integrazione degli immigrati presenti sul territorio nazionale.Nell’antica Roma, il diritto romano riconos-ceva come cittadino il soggetto che aveva innanzitutto lo status civitatis (era di Roma), ancora lo status libertatis (non era schiavo), ed infine lo status familiae (era padre di famiglia): questi tre stati rendevano l’uomo libero.Il sociologo inglese Thomas Marshall dava nel 1950 voce a quella che può essere, ancora oggi, una visione molto diffusa di cittadinanza: lui sosteneva che divenire uguali significa divenire cittadini.Questa visione però porta un’uguaglianza basata su una disuguaglianza, su una differenziazione con chi non lo è (cittadino e quindi uguale) che non potrà mai essere un’affermazione positiva, in quanto enunciato autoreferenziale. Il senso di appartenenza è però molto presente nel concetto di cittadinanza.Questo legame può essere storico, ideologico cul-turale, oppure anche territoriale.Molto spesso si sente dire: ma quella persona è un italiano, inglese, tedesco, albanese, per indicare alcune caratteristiche di un determinato popolo.Infatti, tra i valori sottesi al concetto di cittadinanza vi sono sicuramente i valori identitari nazionali. A tal

Riflessioni sulla cittadinanza: un equilibrio tra identità,

cambiamento e alterità

PAGINE ITALIANE

ius sanguinis e ius soli.L’adozione dell’una piuttosto che dell’altra opzi-one ha rilevanti conseguenze. Infatti, riportandomi alla voce di Wikipedia sulla cittadinanza, lo ius soli comporta più facilmente l’allargamento della citta-dinanza ai figli degli immigrati nati sul territorio dello stato: ciò spiega perché sia stato adottato da paesi (Stati Uniti, Argentina, Brasile, Canada ecc.) con una forte immigrazione, ma anche un territorio in gra-do di ospitare una popolazione maggiore di quella residente. Invece lo ius sanguinis tutela i diritti dei discendenti degli emigrati, ed è dunque spesso adottato dai paesi interessati da una forte emigrazi-one, anche storica (Armenia, Irlanda, Italia, Israele), o da ridelimitazioni dei confini (Bulgaria, Croazia, Finlandia, Germania, Grecia, Italia, Polonia, Serbia, Turchia, Ucraina, Ungheria).Attualmente la maggior parte degli stati europei adotta lo ius sanguinis, con la rilevante eccezione della Francia, dove vige lo ius soli fin dal 1515.Per quanto attiene alla cittadinanza italiana, questa è regolata dalla legge 5 febbraio 1992, n.91 e suc-cessive modifiche e integrazioni, e dai regolamenti di esecuzione.La legge 91 del 1992 è basata principalmente sul-lo “ius sanguinis” (diritto di sangue), per il quale il figlio nato da padre italiano o da madre italiana è italiano, ed indica il principio dello ius sanguinis come unico mezzo di acquisto della cittadinanza a seguito della nascita, mentre l’acquisto automa-tico della cittadinanza iure soli continua a rimane-re limitato ai figli di ignoti, di apolidi, o ai figli che non seguono la cittadinanza dei genitori.I principi su cui si basa la cittadinanza italiana sono pertanto: la trasmissibilità della cittadinanza per discendenza “iure sanguinis”, l’acquisto “iure soli” in alcuni casi, la possibilità della doppia citta-dinanza, la manifestazione di volontà per acquis-to e perdita, quali l’ assunzione di un impiego o prestazione di servizio militare presso uno stato estero che in quel momento si trova in stato di

guerra con l’Italia. E’ inoltre interessante notare che la cittadinanza italiana è riconosciuta anche ai soggetti che siano stati cittadini italiani (e ai loro figli e discendenti in linea retta di lingua e cultura italiana), già residenti in territori facenti parte dello Stato italia-no successivamente ceduti alla repubblica Juigoslava.Detto quanto sopra, appare evi-dente come si generi una situazi-one abbastanza complessa.Da un parte, vediamo che la disciplina della cittadinanza può tener conto degli spostamenti territoriali che avvengono duran-te la vita.Poi, però, rimane il confine con lo straniero, con l’essere stra-niero e con l’accogliere lo stra-niero nel proprio Stato, confine sempre più sempre labile e in movimento.Penso pertanto che oggi sia molto facile fare con-fusione sul concetto di cittadinanza. O meglio, attraverso la cittadinanza/ non cittadinanza pas-sano anche concetti che forse dovrebbero avere una struttura diversa e che riguardano i diritti dell’uomo in quanto tale.Innanzitutto, ci sentiamo cittadini? E cosa com-porta questo? Automaticamente un’esclusione? Io sono cittadino, tu no! Detta così, questa affer-mazione sembra quasi un’offesa. In realtà, è tutto frutto di una grande ipocrisia.Come avvertiamo gli stranieri in questo? Come ci avvertiamo nell’escludere uno straniero?

Quando siamo di fronte a politiche assistenziali che

aiutano maggiormente gli stranieri, di fatto, ci senti-

amo privati delle nostre priorità di cittadini. Questo

perché le forme assistenziali, l’ospitare tout court,

difficilmente aiutano l’integrazione, in realtà tengo-

no a distanza, non creano un vero legame all’interno

della società, quando invece è proprio l’aspetto di

integrazione, la relazione la prima base del con-

vivere, della socialità, dell’appartenenza, della pos-

sibilità di vivere ( e sottintendo bene ) in un luogo.Ma come conciliare il requisito di cittadinanza al riconoscimento dei diritti ai non cittadini?C’è un passo de “ Gli specchi di Gulliver di Marco Aime, che mi ha fatto riflettere proprio su ques-to “ Quando Joseph de Maistre, con innegabile cinismo ed altrettanta franchezza, diceva: “Io conosco dei francesi, degli inglesi, dei tedeschi, non conosco uomini”, voleva dire che gli individui, in fondo, possiedono o no dei diritti in quanto cit-tadini di un certo stato. In seguito a quel processo che Giorgio Agamben definisce “biopolitica dello stato moderno”, i diritti dell’uomo, intesi in sen-so universale, vengono soppiantati da quelli del cittadino, sottoposti alla sovranità nazionale con una finzione che trasforma la nascita in nazione. Non sto sostenendo che ciò sia giusto, ma è vero che i diritti dell’uomo, in quanto tali, sono per ora una sorta di pio desiderio, espresso in una dichi-arazione e condiviso da molti, ma che di fatto non si può applicare, in quanto nessun organismo leg-islativo internazionale è preposto a farlo. Esiste il Tribunale dei diritti umani, ma ha poteri limitati e non tutti gli stati vi aderiscono ( inclusi, per esem-

pio, gli Stati Uniti ). Se abbiamo dei diritti è perché c’è uno stato democratico, che ce li garan-tisce; se non li abbiamo è anco-ra uno stato, antidemocratico e totalitario, che ce li nega”. (…) Forse quindi il requisito di citta-dinanza va fatto passare attra-verso il requisito dell’Umanità, che presuppone differenza, il saper cogliere la differenza identitaria. E quindi arriviamo a porre in discus-sione (o in relazione) il concetto stesso di cittadinanza, passando al concetto di umanità. Ed raggi-ungiamo a questo punto un limite, che è proprio quello del riconosci-mento dei diritti attraverso la for-ma dello Stato.

Sembra quasi di giungere ad un punto parados-sale: o si cambia la funzione dello Stato in questo senso ed il senso di cittadinanza, o così com’è lo Stato governa i cittadini.Ma il valore della cittadinanza può appoggiarsi pienamente anche ad un’ottica integrativa del-lo straniero, se nel far questo si abbraccia la sua dimensione dinamica, e soprattutto relativa, di essere prima di tutto uomo.Così, se i requisito della cittadinanza è pro-prio dell’essere umano, in particolare delle sue imprescindibili necessità identitarie, è pure vero che nella sua valutazione sociale, normativa e politica, si deve tenere in considerazione il continuo flusso del singolo uomo, e le contin-ue connessioni e interrelazioni che avvengono nelle terre da lui abitate.

Horoskopi (1-7 tetor 2013)

Mbarësia e një populli varet nga gjëndja e gjuhës (gramatikës) së tij. Nuk ekziston komb i madh pa kontrol-lin mbi gjuhën e vet.

Fernando Pessoa

Të shkruash do të thotë ta hapësh veten tej mase; pra një që shkruan nuk do të jetë kurrë vetëm mjaftueshëm, e ndër-sa shkruan nuk do të ketë kurrë qetësi mjaftueshëm rreth tij, dhe nata nuk do të jetë kurrë natë mjaftueshëm.

Franz Kafka

Nëse buzët pinë uje, zemra pi verë.T.J

Midis dy vetave ndodh nganjëherë, shumë rrallë, të lindë një botë. Kjo botë është më pas atdheu i tyre, ishte gjithëse-si i vetmi atdhe që ne ishim të gatshëm ta njihnim. Një mikrokozmos shumë i vogël, në të cilin gjithmonë mund të shpëtojmë nga bota e madhe që shëmbet.

Martin Heidegger

E dinte se e vetmja mënyrë për të shpëtuar nga njerëzit ishte ti fshihte atyre plagët e saj.

Lev Tolsoj, “Ana Karenina”

Ishte prehë e njërës prej atyre krizave në të cilën shpirti shfaq gjithcka që përm-ban, si oqeani që në stuhi trazohet që nga algat e bregut deri te rërërat e thellësive”.

Gustave Flaubert, “Madame Bovary”

“Ishte prehe e njeres prej atyre krizave ne te cilen shpirti shfaq gjithcka qe perm-ban, si oqeani qe ne stuhi trazohet qe nga algat e bregut deri te rerat e thellesive”.Shkoji pas asaj që dashuron, ndryshe do të ngelesh me ç’të del përpara.

Carlo Colodi “Pinoku”

Dua ta pranoj:besoj se është një ëndërr, Miss Verena. Por një burrë që nuk ëndër-ron është si një njeri që nuk djersit: mbledh brënda vetes rezerva të mëdha helmi.

Truman Capote

Kërkoj një bark krenar e të poshtëruar për të vdekur dhimsurisht ashtu siç pata lindur”

Alberto Bevilacqua

Nuk e trashëgojme botën nga baballarët tane, por e marrim borxh nga bijtë tane.

Roberto Benigni

Njerëzit më të mirë zotërojnë ndjenjën e së bukurës, guximin për të ndërmar-rë rreziqe, aftësinë për të thënë të vër-tetën, kapacitetin për të bërë sakrifica. Ironikisht, virtytet e tyre i bëjnë ata të prekshëm, janë ata që lëndohen dhe shkatërrohen më shpesh!

Ernest Hemingway

R ELAKS

DASHI

Duhet që t’i merrni në konsideratë detajet e vogla. Keni shumë punë, por ato duhet që t’i rregulloni ngadalë. Qëllimet i keni të mira, kështu që edhe suksesi nuk do të mungojë. Në fundjavë, yjet ju sugjerojnë që të kënaqeni sa më shumë. Mos e humbisni një mundësi të mirë edhe në dashuri. Pushoni më shumë!

DEMI

Në dashuri do të keni sukses në të gjitha aspektet. Një muzikë e mirë dhe shoqëria me partnerin/ën do t’ju relaksojë nga stresi ditor. Edhe në punë do të jeni shumë nostalg-jikë dhe të kënaqur. Fundjavën përkushtojani dashurisë. Por, yjet ju sugjerojnë që të keni kujdes nga xhelozia.

BINJAKËT

Përpiquni që të jeni sa më komunikativë, sidomos në punë, por edhe në familje. Bërja e telefonatave, biseda më të afërmit do t’ju ndihmojë më shumë që të tregoni përkush-timin ndaj tyre. Punoni edhe për realizimin e ëndrrave tuaja, pa qenë nevoja të mbingra-koni veten. Në dashuri duhet që të jeni më i kujdesshëm. Shëndeti është shumë i mirë!

GAFORRJA

Nëse vështroni shumë në gjëra që nuk ju takon, që në fillim të javës, atëherë do të humbisni shumë. Rreziku qëndron se të qenit analitik mund t’jua vështirësojë problemin. Përpiquni që të jeni më të qartë. Në familje do të sfidoheni. Është më mirë që të jeni jashtë shtëpisë. Financat, për ju do te jenë shqetë-simi më i madh gjatë kësaj jave.

LUANI

Do të keni paksa vështirësi me financat, në fillim të javës. Shpenzoni sa më pak. Është mirë që t’i kushtoni paksa më shumë rëndësi dashurisë dhe familjes. Gjatë fundjavës duhet që t’i analizoni disa gjëra më mirë dhe pastaj të mendoni më shumë për punën. Shëndeti i mirë! Por, me shumë kujdes me ushqimin.

VIRGJËRESHA

Që ditën e parë të javës, duhet të filloni kuj-desin për shtëpinë tuaj dhe t’i vini gjërat në vendin e duhur. Duhet që të jeni sa më pro-duktiv, sidomos në punë. Bëhuni gati për një operacion të ri në sferën sentimentale dhe përpiquni që të arrini objektivat tuaja, të cilat keni kohë që i mendoni. Megjithatë, mos i dramatizoni shumë gjërat!

PESHORJA

Do të keni kualitet magjik këtë javë (veçanër-isht në fillim të saj) ku do të arrini që t’i kryeni punët shumë shpejt. Kujdes më shëndetin, sidomos me shpenzimin e energjive. Yjet ju sugjerojnë që të merreni më shumë me arrit-jet tuaja në karrierë. Fundjavën kalojeni duke dëgjuar muzikë relaksuese.

AKREPI

Informacioni që do të merrni të hënën do t’ju ndihmojë shumë. Kjo sepse mund t’i planifikoni të gjitha punët që i keni gjatë javës. Yjet parashikojnë që të jeni shumë më shumë të kujdesshëm, sidomos në sferën sentimentale. Fundjavën shfrytëzojeni për njoftime të reja. Pse jo, mund të vendosni edhe për ndonjë dashuri të re.

SHIGJETARI

Është një javë ku të tjerët nuk do të ju kup-tojnë. Sidomos kolegët. Kështu që ruani disa aftësi për t’i mësuar ata për detyrat që duhet të kryhen. Normalisht, kërkoni para shtesë nga shefi i juaj për punën që bëni, ndërkaq në fundjavë shikoni se si t’i realizoni ëndrrat tuaja. Tregoni më shumë maturi ne lidhgje me shpenzimet gjatë kësaj jave!

BRICJAPI

Një thirrje në telefon nga jashtë do të mund të ndodh që në fillim të kësaj jave. Normalisht do të jetë një lajm i mirë për ju. Yjet thonë se ka ardhur koha që të takoni një mik të vjetër dhe këtë duhet ta bëni qysh në fundjavë. Duhet të jeni sa më të qetë, sidomos në gjërat që kanë të bëjnë financat.

UJORI

Kujdesuni për çdo detaj gjatë gjithë ditëve të punës. Nuk duhet që t’i lëni edhe gjërat më të imëta t’ju dalin nga dora. Mesi i javës do t’ju gjej më të lirë dhe kështu do të mund të fillo-ni të mendoni edhe më shumë për dashurinë. Financat mund të jenë shqetësim i juaj, por vetëm nëse shpenzoni pa kontroll.

PESHQIT

Keni mendime të mira analitike të cilat mund të gjejnë zgjidhje për shumkënd. Është më së miri që të dëgjoni intuitën tuaj dhe në fund të jepni opinionin që ju kërkohet. Në fundjavë nuk keni nevojë të shqetësoheni për gjëra që nuk ju takojnë. Kënaquni dhe normalisht kaloni kohë më të madhe me partnerin/ën. Maturia juaj bën që shpen-zimet e javës të jenë me vend.

sudoku NIVELI FILLESTAR NIVELI MESATAR NIVELI I AVANCUAR

HASANPRISHTINAZNRATYTKANDISFRANSHALSREIUKNLIFOREMANAKIHITOASDZMTESLAEPILEPSIA

ONSZLTSANMARINOALEKOASLVKMEDITJEAMBIENTSIAMTANEALTISSIMORAS A T REILRAOEANTHONYPERKINS

HORIZONTALISHT1. Patriot shqiptar i shquar në luftën për pavarësi (emër, mbiemër). 10. Emri i deputetit të PS-së Harasani. 11. Piktor hollandez, një nga mjeshtrat e mëdhenj të portretit (emër, mbieimër).12. George ...., boksier amerikan i peshës super të rëndë.13. Perandor i Japonisë. 14. Njësi e densitetit të fluksit magnetik në sistemin ndërkombëtar të njësive. 16. Sëmundja e Tokës. 19. Një republikë brenda Italisë në jug të qytetit të Riminit. 20. Emri i aktorit korçar të humorit Prodani. 22. Pagë e marrë për punën e një dite. 25. Mjedis. 27. Term në muzikë që tregon tonin e lartë të ekzekutimit të notave. 28. Format në të cilat ndryshon emri gjatë lakimit. 29. Aktor i kinematografisë amerikane i shquar në interpretimin e personazheve të Alfred Hiçkok.

VERTIKALISHT2. Benny ..., pjestar i grupit të famshëm ABBA.3. Sistemi i edukimit të nxënësve nëpër shkolla. 4. Infinit. 5. Ishulli i Ulisit. 6. Këngëtar i muzikës së lehtë e popullore shqiptare (emër, mbiemër). 7. Shtet me kryeqytet Romën. 8. Një e vërtetë e pranuar mbi bazën e të cilës

ngrihen teoritë shkencore. 9. Shërbejnë për të futur letrat që i dërgohen dikujt. 15. ... Somoza, ish president i Nikaraguas 17. Përdoren për të izoluar përcjellësat në një shtyllë të tensionit të lartë. 18. Robert ..., romancier skocez i shekullit të 19-të. 19. Cikli i pafund i vdekjes dhe rilindjes sipas fesë hindu. 21. Formacione artistike me tetë elementë 23. Pjesët me diell të 24 orëshit. 24. ... Brontë,një nga tre motrat shkrimtare angleze të shekullit të 19-të.26. Ehud ..., kryeministër i Izraelit deri në vitin 2001.

Fjalëkryqisu

doku

ELAKSR

Saksitë me karafila që vaditeshin rishtazi mëngjeseve dhe mbrëmjeve nga duart e njoma të vajzave, vaditeshin shpesh me mendime, me ndje-si, me dënesa pamundësish e pasionesh, që pikonin poshtë, pragjeve e gurëve të kalldrëmit. Një vajzë në një çardak beratas ishte më tepër se një Zhulietë, e cila lindte e vdiste në të njëjtin çast brenda një kënge dashurie. Berati është qyteti i dashurisë dhe i poetëve. Atyre rrugicave këndohej dashuria më tepër se në çdo vend tjeter. Dhe gjithçka që ndodhte perjetesohej ne gur.

MARIA ÇIPI, MODELE, MISS “BELLA DI MARCA”, 17 VJEÇ NGA BERATI. JETON NE TREVISO TE ITALISE