Kazan Tatar Turkcesinde Birlesik Fiiller the Co

7/22/2019 Kazan Tatar Turkcesinde Birlesik Fiiller the Co

1/199

KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DLVE EDEBYATI ANA BLM DALI

TRK DLVE EDEBYATI YKSEK LSANS PROGRAMI

KAZAN-TATAR TRKESNDE BRLEK FLLER

YKSEK LSANS TEZ

Murat UZUN

HAZRAN-2007

TRABZON


2/199

KARADENZ TEKNK NVERSTES*SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK DLVE EDEBYATI ANA BLM DALI

TRK DLVE EDEBYATI YKSEK LSANS PROGRAMI

KAZAN-TATAR TRKESNDE BRLEK FLLER

Murat UZUN

Karadeniz Teknik niversitesi-Sosyal Bilimler Enstitsnce

Bilim Uzman(Trk Dili ve Edebiyat)

UnvanVerilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 22.06.2007

Tezin Szl Savunma Tarihi : 19.07.2007

Tezin Danman : Do. Dr. A. Mevhibe COAR

Jri yesi : Do. Dr. O. Kemal KAYRA

Jri yesi : Yrd. Do. Dr. Bill KIRIMLI

Enstit Mdr : Prof. Dr. M. Osman PEHLVAN

Haziran-2007

TRABZON


3/199


4/199

IV

01. indekiler

Sayfa Nr:

0. SUNU .. III

00. n Sz ...III

01. indekiler.......... IV

02. zet...VII

03. Summary..VIII

04. Tablolar Listesi...IX

05. Ksaltmalar Listesi ..X

06. Transkripsiyon Alfabesi.XI

GR........... 1

BRNCBLM

1.Tatar Trkleri ve Kazan-Tatar Trkesi .3

10. Tatar smi ve Tatar Kimliinin Oluumu ....3

11. Tatarlarn Genel Tarihi ... 4

12. Kazan-Tatar Trkesinin Trk Dili indeki Yeri ...... 5

13. Kazan-Tatar Trkesinin Tarih Geliimi ...... 6

14. Tatar Trkesinin Temel Gramer zellikleri ......7

140. Yapm Ekleri ..... 8141. ekim Ekleri ...... 8

1410. sim ekim Ekleri .......8

1411. Fiil ekim Ekleri ... 11

15. Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiillerin Ele Aln. 15

KNCBLM

2. Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Birleik Fiiller . 23


5/199

V

20. YapBakmndan Birleik Fiiller ..... 23

200. Kurucu UnsurlarBakmndan Birleik Fiiller .......23

2001. sim + YardmcFiil Kalbnda Olanlar ..23

20010. [(sim + ()] + YardmcFiil ....... 23

20011. [(sim + -, -; -u, -; -n, -n, -un, -n)] + YardmcFiil .... 24

20012. [(sim + -a, -e; -ga, -ge; -ka, -ke)] + YardmcFiil ..... 24

20013. [(sim + -de, -da; -te, -ta)] + YardmcFiil .. 24

20014. [(sim + -den, -dan; -ten, -tan; -nen, -nan)] + YardmcFiil ... 24

20015. [Sfat Tamlamas+ (Hal Eki)] + YardmcFiil ...... 24

20016. snad Grubu + YardmcFiil ........ 24

20017. Belirtme Grubu + YardmcFiil .............. 24

20018. Ynelme Grubu + YardmcFiil ...... 25

20019. Bulunma Grubu + YardmcFiil ...... 25

20020. Ayrlma Grubu + YardmcFiil ...... 25

20021. Edat Grubu + YardmcFiil ..........25

20022. [(sim + Bala)] + YardmcFiil..... 25

20023. kilemelerle Kurulan Birleik Fiiller ... 26

2002. Fiil + YardmcFiil (Fiil1+ Fiil2) .......28

20020. (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil ....... 28

20021. (Fiil + -a/-e Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil ....... 28

20022. (Fiil + -mi/-mie Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil ...... 28

20023. (Fiil + -u/-) + (Fiil + -u/-) .... 28

201. Kurucu Unsurlarnn Nitelii Bakmndan Birleik Fiiller ... 29

2010. sim + YardmcFiil Kalbnda Olan Birleik Fiiller ... 29

2011. ( Fiil + Zarf Fiil Eki ) + YardmcFiil ......... 5521. YardmcFiillerin KullanllarBakmndan Birleik Fiiller ........ 62

210. Kendi Anlamlarnn Dnda Baka Bir Anlama Gelecek ekilde

Kullanlan YardmcFiiller .... 62

211. Birleik Fiilin Tek Bir Fiille Karlanmas.....78

22. AlntKelimeler Bakmndan Birleik Fiiller ..... 81

220. Rusa Bir sim ve Tatarca Bir Fiille Kurulan Birleik Fiiller .... 82

23. DeyimlemiBirleik Fiiller ....87


6/199

VI

SONU........95

YARARLANILAN KAYNAKLAR .........101

Ekler

Ek-1 Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan Birleik Fiiller......106

Ek-2 Kendi Anlamlarnn Dnda Bir Anlamla Kullanlan YardmcFiiller . .178

Ek-3 SchniginHilfsverben im TatarischenAdlEserinde Yer Alan YardmcFiiller ..180

Ek-4 Poppeun Tatar ManuelAdlEserinde Yer Alan YardmcFiiller ..181

Ek-5 Zekiyevin Tatar GrammatikasIAdlEserinde Yer Alan YardmcFiiller...182

Ek-6 Ganiyevin Trke-Tatara SzlkAdlEserinde Yer Alan YardmcFiiller183

Ek-7 Ganiyevin Tatara-Trke SzlkAdlEserinde Yer Alan YardmcFiillerve Szlkteki Kullanm Saylar...184

Ek-8 Tatarca-Trke Szlkte Yer Alan YardmcFiillerin Kullanm Oranlar.187

ZGEM


7/199

VII

02. zet

Trke, dnya zerinde en yaygn ekilde kullanlan beinci dildir. Yayld coraf alan

itibarile de birinci srada yer almaktadr. Bu kadar genibir corafyaya yaylan Trk dili zaman

iinde deimi, deiik safhalardan gemi, kendisinden leheler ve iveler ortaya kan bir ana dil

hviyeti kazanmtr.

Kazan-Tatar Trkesi; Bakurt, Karay, Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpakve Krgz Trkeleri ile birlikte Trkenin Kpak koluna, yani Kuzey-Batgrubuna girmektedir.

Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiiller adlbu alma giri, iki ana blm, sonu, szlk

ve kaynaklar ksmlarndan olumaktadr. Giri blmnde almaya esas olan eserler ksaca

tantlm, birleik fiiller hakknda genel deerlendirmelerde bulunulmutur.

almann birinci blmnde Tatarlar ve Tatar Trkesinin tarih geliimi hakknda genel

bilgiler verilmitir. Tatarca-Trke Szlkten alnan birleik fiiller yap bakmndan ele alnp

incelenmive tasnif edilmitir. Bu birleik fiiller alntkelimeler ynnden incelenmive konu ile

ilgili, alntkelimelerle kurulu birleik fiilleri gsteren bir liste verilmitir. Daha sonra Kazan-Tatar

Trkesindeki yardmcfiiller kullanllarynnden incelenmi, Trkiye Trkesinde olduu gibi

Tatar Trkesinde de yardmcfiillerin kendi anlamlardnda, baka bir yardmcfiilin anlamyla

kullanldklar grlmtr. Bu ekilde kullanlan yardmc fiillerle ilgili rnekler de szlkten

seilmive tasnif edilerek bu baln altna konulmutur.

Tezin szlk ksm, Tatarca-Trke Szlkten tespit edilen birleik fiillerin tamamn

iermektedir. Bylece tezde geen birleik fiillerin anlamlar verilerek almaya aklk

kazandrlmak istenmitir.

Sonu blmnde bu tezde yer alan almann tamam ele alnm ve ulalan sonular

yorumlanmaya allmtr. Kullanlan ve yararlanlan eserler kaynaklar blmnde yer

almaktadr.


8/199

VIII

03. Summary

Turkish is the fifth widespread spoken language all over the world. If considered as

geographically its the first in the world . The Turkish Language spread out such a wide geography

changed with time, had different phases , became a mother language which different dialects and

accents sprang from itself.

The Kazan-Tatar Language; with Bakurt, Karay, Karaay, Balkar, Kumuk, Nogay, Kazakh,Karakalpak, and Kirghiz Turkish belongs to the Kipchak branch of the Turkish Language that is to

say North-West group.

The study called The Compound Verbs in Kazan-Tatar Language is composed of input, two

main parts, conclusion, dictionary and bibliography parts . Compound verbs were evaluated

generally and the basic works were introduced briefly in the input part.

General information about Tatars and the historical development of the Tatar Language hasbeen given in the first part of the study. The research part is composed of four main titles . First of

all compound verbs determined before were studied and classified structurally. Then the

compound verbs were studied according to the use of quotation and a list which shows the

compound verbs established with quoted words was given related to this item. The auxiliary verbs

in the Tatar Language were studied according to their usage in the third part, it is stated that the

auxiliary verbs were used out of their meanings with different meanings in the Tatar Language just

like in the Turkish Language. Such kinds of examples of auxiliary verbs were selected from the

dictionary were classified and stated under this title.

A little compound verbs which includes the whole compound verbs takes place Tatar to

Turkish dictionary is put in the dictionary part of the thesis both to give the meanings of the

compound verbs in the thesis and to make things easier for the users.

In the conclusion part the whole study is taken up in the thesis and results are tried to be

interpreted . The works which are used and utilized take place in the bibliography part.


9/199

IX

04. Tablolar Listesi

Tablo 1 Transkripsiyon Alfabesi.....XI

Tablo 2 ahs Zamirleri...10

Tablo 3 aret Zamirleri...11


10/199

X

05. Ksaltmalar Listesi

a.g.e. : adgeen eser

ABD : Ana Bilim Dal

akt. : aktaran

A : Ankara niversitesi

bk. : baknz

ev. : evirenmat. : matematik

mec. : mecaz anlamnda

mes. : mesel

s. : sayfa

TD : Trk Dili

TDAY : Trk Dili AratrmalarYll

TDE : Trk Dili ve Edebiyat

TDK : Trk Dil Kurumu

TSAV : Trkiye ve Trk Dnyasktisad ve Sosyal Aratrmalar Vakf

TKAE : Trk Kltrn Aratrma Enstits

vb. : ve benzeri, ve benzerleri

vd. : ve dierleri


11/199

XI

Tablo : 1

TRANSKRPSYON ALFABES*

TATARCA

BYK

HARFLER

TRKE

BYK

HARFLER

TATARCA

KK

HARFLER

TRKE

KK

HARFLER

A A a

B b

V v

G g

D d

, Y , y

J j

Z z

, (Y) i, (iy) Y y

K k

L l

M m

N n

O O o

P p

R r

C S s

T T t

U, UV u, uv

F f

X x

TS ts

I

YU yu

YA ya

E e e

Y Y

C c

H h h

*Transkripsiyon alfabesi, Fuat Ganiyevin koordinatrlnde hazrlanan ve 1997 tarihinde nsan Yaynevitarafndan Kazan-Moskovada yaynlanan Tatarca-Trke Szlk esas alnarak oluturulmutur.


12/199

GR

Birleik fiiller; bir isimle bir yardmcfiilin, iki ayrfiil eklinin ya da isim soylu bir

veya birden ok kelime ile bir esas fiilin birlemesinden oluan ve tek bir kavrama karlk

gelen fiil trleri olarak tarif edilmektedir. Gerek Trkiye Trkesinde gerek Tatar

Trkesinde bu alanda muhtelif almalar yaplm olmakla birlikte konu farkl bak

alarile ele alnmaya msaittir.

Tatar Trkesindeki birleik fiilleri ele alp yap, kurucu unsurlarn nitelii, alnt

kelimeler ve kullanllarynnden bu fiilleri tasnif etmek gayesi ile hazrlanan bu tezde

bu alanda yaplan almalarn azlgz nnde bulundurularak bir eksiklik giderilmeye

allmaktadr.

Bu tez hazrlanrken ilk olarak birleik fiillerle ilgili yaplan almalar, Trkiye

Trkesinde ve Tatar Trkesinde yazlan dilbilgisi kitaplarnda birleik fiillere ayrlan

blmler incelenmive yaplacak almaya bir temel oluturulmaya allmtr. Literatr

taramas esnasnda, hem Trkiye Trkesinde ve hem de Tatar Trkesinde birleik

fiillerle ilgili mstakil eserlerin yok denecek kadar az olduu grlm, ancak dilbilgisi

kitaplariinde bu konuya ayrlan ksa blmlerin varltespit edilmitir. Grlen kaynak

azlnn sknt yaratmasna ramen, imknlar nispetinde geni bir kaynaka

oluturulmaya allmtr.

almaya esas olan birleik fiilleri belirlemek zere Tatarca-Trke Szlk

kullanlmtr. Ad geen szlk, Fuat Ganiyev bakanlndaki bir komisyon tarafndan

hazrlanmtr. nsan Neriyat tarafndan Kazan-Moskovada bastrlan szlk 496

sayfadan meydana gelmekte ve yaklak olarak yirmi iki bin tane Tatar Trkesi kelime ile

onlarn Trkiye Trkesindeki karlklarniermektedir.


13/199

2

Tatarca-Trke Szlkten hareketle, 2223 adet birleik fiil tespit edilmi (Ek 1);

bunlar yap, kurucu unsurlarn nitelii, kurulular bakmndan ve alnt kelimeler

bakmndan incelenmive tasnif edilmitir.

Birleik fiiller konusu, hem Trkiye Trkesi hem de Tatar Trkesi iinde ok geni

bir biimde ele alnp incelenmesi gereken zengin ierikli bir konu olarak gze

arpmaktadr. Bu yksek lisans tezinin de bu alana dikkat ekmesi ve yeni almalara

zemin hazrlamasamalanmaktadr.


14/199

BRNCBLM

1.Tatar Trkleri ve Kazan-Tatar Trkesi

10. Tatar smi ve Tatar Kimliinin Oluumu

Tatar ismi ile ilgili olarak ilim leminde pek ok farklgrne srlmolup bu

ismin menei hakknda tam bir bilgi yoktur. Hakknda pek ok ey sylenen bu etnonimin,

farklamalar dorultusunda farklboylarya da milletleri adlandrmak iin kullanld

bilinmektedir.

Gnmzde Tatar ismi, coraf olarak Kazan ve Krm merkez olmak zere dil-Ural

blgesinde, Orta Asya Trk cumhuriyetlerinde ve Rusyann St. Petersburg ve Moskova

ehirleri bata olmak zere muhtelif ehirlerinde yaayan bir Trk boyu iin

kullanlmaktadr.

Trke kaynaklarda bu isimden ilk defa, Orhun Abidelerinden Kl Tigin

Abidesinin gney ve dou yznde Otuz-Tatarlar eklinde; Bilge Kaan Abidesinin

dou yznde ise hem Otuz-Tatarlar hem de Tokuz Tatarlar eklinde sz edilir ve

abidelerde toplam bekez Tatar ismi geer1.

Kagarl

Mahmud da Divn Lgtit-Trk adl

eserinde, Trke konuan bir halkolarak Tatarlardan bahseder, ancak Tataradnn kkeni hakknda bilgi vermez2.

Tatar isminin mene itibariyle Moolca bir kelime olduu sylense de bu konuda

hibir bilim adamona Moolca bir etimoloji bulabilmideildir. in kaynaklarnda Tatar

adna deiik tarihlerde Ta-Ta veya Da-Da eklinde rastlanr3. M. Z. Zekiyev de Tatar

kelimesine ilk olarak tarih in kaynaklarnda rastlandnve kimi limlerin onun ince

1

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 31. Bask, Boazii Yaynlar, stanbul, 1994, s.2-8-12-34-48.2KagarlMahmud, Divanu Lgatit-Trk, (ev. Sekin Erdi vd.), KabalcYaynevi, stanbul, 2005, s.540.3Ahmet Caferolu, Trk Kavimleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1988, s.73.


15/199

4

ta-ta (da-da) sznden ortaya ktn dndn belirtir. ince, da-da sz pis,

pasakl, vahianlamlarnda da kullanlr. M. Z. Zekiyev, bu kelimenin balangtan beri

bir etnonim olarak kullanldnbelirtir ve Trke kkenli olduu tezini ileri srerek bu

savnda kelimenin sonundaki -ar/-er ekinden hareketle tat-ar, haz-ar, bolg-ar, balk-ar,

su-ar vb.gibi rneklerle destekler4.

dil boyu Trkleri, nceleri Tatar ismi ile ilgili olumsuz dnceleri sebebiyle

kendilerini sadece Mslman olarak tantp millet ad belirtmiyorlard. Tatar ismini dil

boyu Trkleri iin ilk defa ciddi ekilde edebiyata sokan kiiler Kazanlmehur tarihi ve

fikir adam ehabettin Mercani ile yazar ve tercmeci Kayyum Nasridir5. ehabettin

Mercani, Ruslarn Tatarismine bakalarnn kt olmassebebi ile kendilerini sadece

Mslman olarak tantmalarnn Tatarlar iin yeterli olmadn belirtip onlarn da bir

millet olduklarn, adlarnn da, dinen Mslman olmann yannda mill olarak Tatar

olduunu belirtip bu gr ile dikkat ekici bir k yapmtr6. ehabettin Mercani ve

Kayyum Nasriden sonra, XIX. asrn sonlarnda ve XX. asrn balarnda kalem oynatan

Kazanl muharrirlerin hemen hepsi Kazan Trkleri iin Tatar ismini kullanmlardr7.

Uzun bir tarih sre sonunda bu ad, Krm ve Kazan Trkleri tarafndan benimsenmive

bir millet adolarak kullanlmaya balanmtr.

11. Tatarlarn Genel Tarihi

Uzun bir tarih gemie sahip olan Tatarlarn atalarVI. yzyln banda dil-Ural

boyuna g eden Bulgar Trkleridir. Dolaysyla imdiki dil-Ural TatarlarSuvar, Sibir,

ksmen Hunlar ve dil Bulgarlarile XII. yzylda Trkistandan bu blgeye gelen Kpak

Trklerinin torunlar

d

r. Bulgar Trkleri VI. yzy

lda dil-Ural blgesine yerlemeyebalamve VII. yzylda bu blge tamamen bir Trk yurdu hline gelmitir8.

4M. Z. Zekiyev, Trki-Tatar Etnogenez, Fikir Neriyat, Kazan; nsan Neriyat, Meske, 1998, s.308.5Gabdlbari Battal, Kazan Trkiler, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1996, s.168-169.6ihabtdin Mercani, Mstefadl-exbar Fi Exvali Kazan ve Bolgar, Tatarstan Kitap Neriyat, Kazan, 1989,s.43-44.7

Gabdlbari Battal, a.g.e., s.169.8Nevzat zkan, Trk DnyasNfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat; Ahmet Buran, Ercan Alkaya, adaTrk Leheleri, AkaYaynlar, Ankara, 1999, s.164-167 iinde.


16/199

5

Bakenti Bulgar ehri olan Bulgar Devleti IX.-XII. yzyllarda Dou Avrupann en

nemli ticaret merkezi olmutur. 1220lerde Moollarn bu blgeyi de istil etmesiyle

yklm ve daha sonra kurulan Altn Ordu Devletinin himayesine girmitir. Cengiz

Hann torunu Batu Han tarafndan kurulan Altn Ordu Devleti, Batu Handan sonra tahta

kan Berkay dneminde Trklemeye balamtr. Altn Ordu Devleti XIV. yzyln

sonunda Timurun ordularna yenilip dalmve blgede Kazan, Krm, Astrahan, Kasm,

Sibir ve Nogay Hanlklarkurulmutur9.

1437de kurulan Kazan Hanl, 2 Ekim 1552de Ruslar tarafndan igal edilmitir10

. arlk Rusyasnn ardndan 27 Mays 1920de bugnk snrlar iinde Rusya

Federasyonuna balbir Tataristan zerk Cumhuriyeti kurulmutur. ok zengin bir blge

olan Tataristana ynelik gler ve Ruslatrma politikalarSovyet dneminde de devam

etmitir11.

Gnmzde Rusya Federasyonunun iinde yer alan yirmi bir zerk cumhuriyetten

biri de Tataristan zerk Cumhuriyetidir12. Bu almada da Kazan Tatarlar, yani

Tataristan Tatarlarve Kazan-Tatar Trkesi ile ilgili hususlar ele alnp incelenmektedir.

12. Kazan-Tatar Trkesinin Trk Dili indeki Yeri

A. Samoylovi, N. Poppe gibi bilim adamlarTrk dil ve ivelerini ikiye ayrarak bir

tarafa R-dili olan uvadilini, dier tarafa da Z-dilleri olan dier btn dilleri ve iveleri

koyarlar. Bununla birlikte limlerin ou Tatar Trkesi ve Bakurt Trkesini Karay,

Karaay-Balkar, Kumuk; Nogay, Kazak, Karakalpak; Krgz Trkesi ile beraber Kpak

grubuna, yani Kuzey-Bat

grubuna koyarlar

13

.

Trk dilleri ile ilgili olarak yaplan pek ok tasnif vardr. Wilhelm Radloff, drt

gruba ayrdTrk dilleri iinde TatarcayKrgz, rti, Bakurt lehesiyle birlikte Volga

veya Kuzey leheleri iinde saymtr. Ramstedtin tasnifinde ise Krgz, Kazak,

9R.G. Fexretdinov, Tatar Xalkhem Tatarstan Tarix, Kazan Megarif Neriyat, Kazan, 1996, s.27-56.10R.G. Fexretdinov, a.g.e., s.253.11Nevzat zkan, Trk Dilinin Yurtlar, AkaYaynlar, Ankara, 2002, s.207.12

http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html (11.02.2007).13 Shir Hattori, Trk Dilleri Arasnda Tatarcann Yeri, Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Yaynlar, ABasmevi, Ankara, 1975, s.279-283.


17/199

6

Karakalpak, Nogay, Kumuk, Karaay, Karaim ve Bakurt leheleri ile birlikte Tatar

Trkesi, BatGrubu iinde gsterilmitir. Samoylovi ise tasnifinde alt gruba ayrd

Trk leheleri iinde Tatar Trkesini III. Grup, Taw grubu (Kpak, Kuzey-bat) iinde

gstermitir. Talat Tekin de on iki gruba bld leheler iinde Tatar Trkesini X.

Grup, tawlgrubu iinde saymaktadr14.

13. Kazan-Tatar Trkesinin Tarih Geliimi

Trk dilinin metinlerle takip edilebilen yazl dneminin balangc olarak Orhun

Abidelerini kabul etmek mmkndr. Gnmzde Trk dnyasnn muhtelif blgelerinde

kullanlmakta olan Trkiye Trkesi, Tatar Trkesi, Bakurt Trkesi, Kazak Trkesi

vb. gibi yazdillerinde Orhun Abidelerindeki temel dil zelliklerini grmek mmkndr.

Kazan-Tatar Trkesinin de kelime bilgisi, sz dizimi ve cmle bilgisi bakmndan

abidelerle paralellik gsterdii muhakkaktr.

Kazan-Tatar Trkesi, Tataristanda, Rusyann baka blgelerinde, zbekistan,

Kazakistan ve Kafkasya cumhuriyetlerinde ve yabanclkelerde yaayan Tatarlarn resm

ve edeb dilidir15

.

Bakurt Trkesi ile birlikte Kpak grubu Trk lehelerinin dil-Ural Blgesi

kolunu oluturan bugnk Kazan-Tatar Trkesi, XI-XII. yzyllar arasnda Bulgar, XIV.

yzyln ortalarndan XV. yzyln ilk yarsna kadar Kpak, XV. yzyln ikinci

yarsndan XVIII. yzyln sonlarna kadar dil-Ural Blgesi Trksi veya aatay

Trkesi ve XIX. yzyldan gnmze kadar mahall Tatar azlarndan gelien Tatar

Trkesi yaz

dili olmak zere drt farkl

ana dnemden geerek gnmze gelmitir

16

.Eski Tatar edeb dili XIX. yzyln ikinci yarsna kadar kullanlmtr. Bu dnemde ve

XX. yzyln banda genel mill Tatar Trkesi btn ekilleri ile bir edeb dil olarak

ortaya kmtr17.

14Ali Akar, Trk Dili Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 2006, s.42-46.15A. T. Kaydarov, M. Orazov, Trklk Bilgisine Giri,(akt. Vahit Trk), Birleik Yaynclk, stanbul 1999,s.174.16

Nevzat zkan, Trk Dilinin Yurtlar, AkaYaynlar, Ankara, 2002, s.211.17Fuat Ganiyev vd, Tatara-Trke Szlk (Tatarca-Trke Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1997,s.8.


18/199

7

Tatar yaz dilinin yaygnlk kazanmas, XIX. yzyln ikinci yarsnda Tatar

kentsoylu snfnn oluumu yllarna denk gelir. Bu dnemde kimi Tatar aydnlar

tarafndan konuma dilini yaz diline yaklatrmann yollar aranmtr. Halk dilinin,

Kpak dili zellikleri ile ilenip zenginletirilmesi yoluyla eski edebiyat dili olan

aatayca canlandrlm, bunun neticesinde yeni bir edebiyat dili olan Kazan Tatarcas

ortaya kmve her dalda nemli rnler verilmitir18.

Tatar Trkesinin, XV. yzyldan XIX. yzyla kadar sren btn Trkistan

Trklnn dili olan ortak Trkeden uzaklamas, XIX. yzyln ikinci yars ile XX.

yzyln bandaki romantizm akmndan da etkilenmesi ve pek ok Tatar aydnnn da

grdkleri eitimin gerei uram dili (sokak dili) diye adlandrlan Tatarca ile yazmay

vatanseverlik saymasna balanabilir. Fatma zkana gre, arlk Rusyas ve Sovyet

Rusya dneminde de bilinli bir biimde desteklenen bu uygulamann neticesinde

mikrokavmiyetilik uurunun uyanmas sonucu, Trk dnyasnda gnmze kadar

sregelen paralanmln temeli atlmtr19.

XIX. yzyln banda, 1804 ylnda Kazanda kurulan niversite de Tatarlarn kltr

dnyasn etkilemi, Tatar air ve yazarlarRus kltr ve edebiyat ile tanma imknbulmular, Pukin ve Krlov gibi Rus airlerinin iirleri Tatarcaya evrilmeye balanmtr.

Bylece, szl edebiyat geleneinden beslenegelen Tatar airleri Ruslar aracl ile

tandklarBat ile de mnasebet kurmulardr. Hem gelenekten, szl kltrden hem de

Rus edebiyatyoluyla giren yeni unsurlardan aldklarilhamla iir yazan, bata Abdullah

Tukay olmak zere Derdmend ve Mecit Gafuri gibi airler boy gstermeye balamtr20.

14. Tatar Trkesinin Temel Gramer zellikleri

Tatar Trkesinde 35 ses vardr. Alfabede bunlar 22 nsz, 9 nl ve Rusadan

alnan ift sesli 4 harf ile karlanmaktadr.

18Fuat Ganiyev vd, Tatara-Trke Szlk (Tatarca-Trke Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske, 1997,s.516.19Fatma zkan, Yirminci Yzylda Tatar iiri, Trk Dili Dergisi (Trkiye Dndaki adaTrk iirizel Says), TDK Yaynlar, Ankara, 1996, s.1044-1056.20

Nevzat zkan, Trk DnyasNfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat; Ahmet Buran, Ercan Alkaya, adaTrk Leheleri, AkaYaynlar, Ankara, 1999, s.164-167 iinde.


19/199

8

140. Yapm Ekleri

simden sim Yapan Ekler

-lk/-lik, -l/-li, -sz/-siz, -/-i, -()n/-(i)ni, -k/-ik, -a/-e, -kay/-key, -av/-ev,

-lap/-lep gibi ekler isimlerden yeni isimler tretmek iin kullanlr.

simden Fiil Yapan Ekler

-ay/-ey, -r gibi eklerle isimlerden fiiller tretilir.

Fiilden sim Yapan Ekler

-u/-: Bu ek Tatar Trkesinde kullanlan mastar ekidir. Ayrca -rga/-irge eki de

Tatarcada mastar eki olarak kullanlr. Ancak bu ek ounlukla -maa, -mak iin

anlamlarnda kullanlr. Bu ekin olumsuzu -maska/-meske eklindedir.

-ak/-ek, -kak/-kek; -/-i; -mta/-imte; -dk/-dik, -tk/-tik gibi ekler fiillerdenyeni fiiller tretmek iin kullanlr.

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-z/-iz, -kz/-kiz; -kr; -z; -()msra-/-(i)msire- ekleri ile fiillerden yeni fiiller

tretilir.

141. ekim Ekleri

1410. sim ekim Ekleri

okluk

okluk eki olarak -lar/-ler kullanlr. Ancak m, n, nszlerinden sonra -nar/

-ner ekleri gelir.


20/199

9

yelik

yim(evim)

yi

yi

yibiz

yigiz

yleri/yi

bakam(bahem)

baka

bakas

bakabz

bakagz

bakalar/bakas

Hal Ekleri

lgi Hli:-n/-ni ekleriyle yaplr: atn (atn), kiini.

Ykleme Hli:-n/-ni ekleriyle yaplr: atn(at), kiini (kiiyi).

nc ahs iyelikten sonra -n eki kullanlr: isimin (onun ismini), kalasn

(ehrini), igrlerin (iirlerini).

Yaklama Hli:-ga/-ge, -ka/-ke ekleriyle yaplr: yge (eve), sebepke (sebebe).

Bulunma Hli:-da/-de, -ta/-te ekleriyle yaplr: balada (ocukta); mektepte.

nc ahs iyelikten sonra araya -n- girer: yulnda (yolunda), yinde (evinde).

Uzaklama Hli: -dan/-den, -tan/-ten ekleriyle yaplr: baladan (ocuktan),

mektepten.

nc ahs iyelikten sonra araya -n- girer ve ek de -nan/-nen olur: yulnnan

(onun yolundan), artnnan (onun ardndan), ylerinnen (evlerinden).

Teklik ikinci ahs ekinden sonra da ek -nan/-nen eklinde olur: eniyinnen

(annenden).


21/199

10

sim ekimi

Tatarmn (Tatarm) Tatarbz yuldamn (yoldaym) yuldabz

Tatars Tatarsz yuldas yuldasz

(ul) Tatar (alar) Tatar yulda yulda

Tatar Trkesinde bildirme ifadesi iin bul- fiili kullanlr: min etiyi bulam (ben

babanm), ul yazubula (o yazardr).

sim ekiminin bilinen gemizamanidi eklindedir:

yulda idim (yoldaydm)

yulda idi

yulda idi

yulda idik

yulda idiiz

yulda idiler.

sim ekiminin renilen gemizamaniken (imi) eklindedir:

yulda ikenmin (yoldaymm)

yulda ikensi

yulda iken

yulda ikenbiz

yulda ikensiz

(alar) yulda iken.

Zamir

Tablo : 2

ahs Zamirleri

Yal

n Hal min sin ul biz siz alarlgi Hli minim sini an bizni sizni alarn

Ykleme Hli mini sini an bizni sizni alarn

Yaklama Hli mia sia aa bizge sizge alarga

Bulunma Hli minde sinde anda bizde sizde alarda

Uzaklama

Hli

minnen sinnen annan bizden sizden alardan


22/199

11

Tablo : 3

aret Zamirleri

Yaln Hal bu ul ul bular ular alar

lgi Hli mon un an bularn ularn alarn

Ykleme Hli mon un an bularn ularn alarn

Yaklama Hli moa ua aa bularga ularga alarga

Bulunma Hli monda unda anda bularda ularda alarda

Uzaklama Hli monnan unnan annan bulardan ulardan alardan

Dnllk Zamirleri:zim (kendim), zi, zi; zibiz, zigiz, zleri.

1411. Fiil ekim Ekleri

Bilinen Gemi Zaman: Bu zamann ekleri -d/-di, -t/-ti eklindedir: aldm,

ald, ald; aldk, aldz, aldlar.

renilen GemiZaman:Bu zamann ekleri -gan/-gen, -kan/-ken eklindedir.

alganmn (almm)

algansn

algan

alganbz

algansz

algan(nar)

Bu kip bazen bilinen gemizaman anlamnda ifade eder: krmegenbiz (grmedik),

algansz (aldnz), kitken (gitti).

imdiki Zaman:nszle biten fiillerde -a/-e ekiyle yaplr.

baram(n) (gidiyorum) barabz

baras barasz

bara bara(lar)

Teklik birinci ahsta, zellikle konumada -mn/-min eki az kullanlr.


23/199

12

nlyle biten fiillerin kaln olanlarnda -y eki kullanlr. nce olanlarda ise kip eki

tamamen dmtr. ahs ekleri dorudan doruya fiillere eklenir. -a ile biten fiillerde

-a -ya, -e ile biten fiillerde ise -e -iye dnr.

alymn (anlyorum) alybz

alys alysz

aly aly(lar)

Bu kip bazen genizamanve gelecek zamanda ifade eder.

Gelecek Zaman:Tatar Trkesinde gelecek zaman iki trldr.

Birincisi kesin gelecek zamandr ve eki de -aak/-eek eklindedir. nlyle biten

fiillerde araya -y- girer.

aayaakmn (yiyeceim) aayaakbz

aayaaksn aayaaksz

aayaak aayaak(lar)

kincisi belirsiz gelecek zamandr; nszlerden sonra -r/-ir ekleriyle, nllerden

sonra -r ekiyle yaplr.

yatrmn (yatarm) yatrbz

yatrsn yatrsz

yatr yatr(lar)

art

art ekimi -sa/-se ekiyle yaplr.

barsam (gidersem, gitsem) barsak

barsa barsaz

barsa barsa(lar)

stek

stekte kile (geliyor) kelimesi kullanlr: fiil + -as(-esi) + iyelik ekleri + kile.


24/199

13

barasm kile (gidesim geliyor) barasbz kile

baras kile barasgz kile

baraskile baras(lar) kile

Gereklilik

ki trl olan gereklilik kipinin birincisi kirek (gerek) kelimesiyle, ikincisi ise tiyi

(gerek) kelimesiyle yaplr:

ahs zamirleri (-e/-a) + fiil + -rga/-irge + kirek.

mia alrga kirek bizge alrga kirek

sia alrga kirek sizge alrga kirek

aa alrga kirek alarga alrga kirek

ahs zamirleri + fiil + (-)rga + tiyi(+ ahs ekleri).

min kilirge tiyi(min) (gelmeliyim, gelmem gerek) biz kilirge tiyi(biz)

sin kilirge tiyi(si) siz kilirge tiyi(siz)

ul kilirge tiyi alar kilirge tiyi(ler)

Emir

Her ahsta ayrek kullanlr.

barym (gideyim) baryk

bar bargz

bars barsnnar

Emir kipinin ekimi ile ilgili olarak A. B. Ercilasun her ahsa rnek vermi, ancak

Ahmet Buran ve Ercan Alkaya, adaTrk Leheleri adleserde, Trkiye Trkesi ile

ayn ekilde Tatar Trkesinde de birinci tekil ve birinci oul ahslarn emir kipi

ekiminin olmadnbelirtmitir21.

21Ahmet Buran, Ercan Alkaya, adaTrk Leheleri, AkaYaynlar, Ankara, 1999, s.179.


25/199

14

Olumsuzluk

Fiillerin olumsuz ekimleri -ma/-me ekiyle yaplr: almadm (almadm), amadz

(amadnz), barma (gitme), krmesin (grmesin).

imdiki zamanda olumsuzluk ekinin nls daralr: barmymn (gitmiyorum),

krmibiz (grmyoruz).

Grld gibi, ince nll fiilerde imdiki zaman eki olan y de dmektedir.

Emir ekiminin birinci ahslarnda da olumsuzluk ekinin nls daralr: barmym

(gitmeyeyim), krmik (grmeyelim).

Belirsiz gelecek zamann olumsuz ekimi farkldr: yatmam(n) (yatmam), yatmass,

yatmas; yatmabz, yatmassz, yatmaslar.

stek kipinin olumsuzunda kilmi veya yuk kelimesi kullanlr: barasm kilmi

(gidesim gelmiyor); kresibiz yuk (gresimiz yok).

Gereklik kipinin olumsuzunda -()rga yerine -maska/-meske kullanlr: mia

almaska kirek (almamalym), sia tlemeske kirek (dememelisin).

Soru

Fiillerin soru ekli -m/-mi ekiyle yaplr. Ekler, Trkiye Trkesinden farkl

olarak kelimeye bitiik yazlr. Ek, ahs eklerinden sonra gelir: kildimi (geldin mi),

algansm (almmsn), aasm (aar msn), krirsizmi (grr msnz). Bazen soru

ekinin arkasna iken (acaba) kelimesi eklenir: kilirsizmi iken (gelir misiniz acaba).

Yeterlilik (ktidar) ekli

Yeterlik ekli -al yardmcfiili ile yaplr:

fiil + -a (-e, -y) + al + (olumsuzluk eki) + kip eki + ahs eki: kre almadm

(gremedim), kre ala (grebilir), bara almas (gidemez). Bazen nller kaynar:

tzelmisi (dayanamazsn).


26/199

15

Birleik ekim

Hikye

Fiil ekimlerinin hikye ekli i- fiilinin gemizaman ekimiyle yaplr: digen idi

(demiti), kalgan idi (kalmtn), mia alrga kirek idi (almalydm).

Rivayet

Rivayet ekli iken kelimesinin ekimiyle elde edilir: bargan iken (gitmimi),

barmayaak iken (gitmeyecekmi), krmes ikenbiz (grmezmiiz).

Sfat Fiil

Sfat fiil yapmak iin -gan/-gen, -kan/-ken; -a (-e, -y) torgan; -m/-mi; -ar/-er,

-r/-ir; -mas/-mes; -aak/-eek; -as (-esi, -ys); -u/-i gibi ekler kullanlr: bargan

(varan, gdien), akmy torgan (akmayan), eytir sz (sylenir sz), bulmas xyal (olmayacak

hayal), kileek kn (gelecek gn), barasyul (gidilecek yol), kaytu(geri dnen).

Zarf Fiil

Zarf fiiller -p (-ip, -p); -a/-e; -ga/-ge, -ka/-ke; -arak/-erek; -ganda/-gende,

-kanda/-kende; -mya/-mie; -gan/-geni, -kan/-keni gibi eklerle yaplr: uynap

(oynayp), bara bara (gide gide), kaytka (geri dnnce), alarak, ukganda (okuduu

zaman), uk

m

ya (okumadan), uk

gan

(okuyuncaya kadar)

22

.

15. Kazan-Tatar Trkesinde Birleik Fiillerin Ele Aln

Gnmze kadar Trke szlklerde szlk birimi olarak kendilerine yer

bulamadklarndan olsa gerek Trkolojide birleik fiiller gramatik tr kategorisi bildiren

birimler olarak gsterilmi, sz varliinde deyimler dnda kalanlar gsterilmemitir.

22A. B. Ercilasun vd, KarlatrmalTrk Leheleri Szl I, Kltr BakanlYaynlar, Ankara, 1991,s.1087-1096.


27/199

16

Birleik fiiller, baz dillerde (mesel Rus dilinde) yoktur, kimi dillerde ise (mesel

Japon ve Hint dilleri) ok yaygndrlar. Kazan-Tatar Trkesi, dier Trk leheleri gibi

birleik fiil retimi ve kullanmbakmndan zengindir.

Birleik fiiller, bir isimle bir yardmcfiilin, iki ayrfiil eklinin ya da isim soylu bir

veya birden ok kelime ile bir esas fiilin birlemesinden oluan ve tek bir kavrama karlk

olan fiil trleridir. Bu tanmdan hareket eden Zeynep Korkmaz, birleik fiilleri drt alt

snfa ayrarak inceler23.

Terim olarak bileik fiiller ifadesini kullanan M. Kaya Bilgegil, birleik fiilleri

yardmcfiiller ve onlarla tekil olunan bileik fiiller, iki fiilin birlemesiyle tekil olunan

bileik fiiller ve kaynama yoluyla tekil olunan bileik fiiller eklinde balk altnda

inceler24.

Necmettin Haceminolu, Osmanlve Trkiye Trkesinde birleik fiilleri, fiil + fiil

olanlar ve isim + fiil olanlar eklinde iki balk altnda incelemi, ancak bir isimle bir fiilin

birlemesi ile oluan terkibin yeni bir mn ortaya ktnda, burada mecaz bir mn

teekkl ettiinde birleik fiilden sz edilebileceini belirtmitir25

.

Kazan-Tatar Trkesinde de birleik fiiller ya isim unsuruna yardmcfiil getirilerek

ya da fiil1+fiil2 eklinde yaplr. Tatar Trkesi gramerlerinde fiil olmayan szler26den

birleik fiiller yaplmasile ilgili ilk malmata A. Kazmbekte rastlanr. O, isimlerden ve

yardmcfiillerden yaplan fiillerin birleik fiil olduunu belirtir27.

23Bir isimle bir yardmcfiilden oluan birleik fiiller; karmak fiiller olarak adlandrlan ncelik (-mol-),alkanlk (-Ir ol-, mAz ol-), niyet fiilleri (AcAk ol-, -AsI ol-, -ImsAr ol-); ki fiilin birlemesinden oluantasviri (yeterlik, tezlik, sreklilik, yaklama,) fiiller; kili birleik fiiller. Zeynep Korkmaz, Trkiye TrkesiGrameri (ekil Bilgisi), TDK Yaynlar, Ankara, 2003, s.150-157.24M. Kaya Bilgegil, Trke Dilbilgisi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1984, s.280-282.25 Necmettin Haceminolu, En Eski Trkeden ada Trk ivelerine Kadar Trk Dilinde YapBakmndan Fiiller, Kltr BakanlYaynlar, Ankara, 1992, s.257-271.26Tatar gramerlerinde geen bir terim olarak adlandrlabilecek bu ifade ile her tr isim, ikileme, yans ma

szckler veya sfat olarak kullanlan kelimeler anlatlmaktadr.27A. M. Kazem-Bek, Obaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazka, Kazan, 1846, s.266; M. Z. Zekiyev,Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s. 361-362 iinde.


28/199

17

Altay Tl Grammatikasnda da birleik fiiller hakknda ksaca bilgi verilir. M.

Terentyev, A. Arxangelskiy bylece Trkede birleik fiil konusuna yer verip rnekler

gsterirler.

V. A. Gordlevskiy, birleik fiillerin mastar+yardmc fiil eklinde yapldnsyler

ve bu yardmcfiilleri de itmk, eylmk, klmak, olmakeklinde gsterir.

A. N. Kononov, hazrlad gramerlerde birleik fiillerin tam yapsal-semantik

haritasn verir. N. P. Drenkova, birleik fiillerin yapsnda yardmc fiillerin gerek

anlamlarnyitirdiine dikkat eker.

E. E. Yuldaev genel Trkede fiil olmayan szlerden yaplan birleik fiillerin yeri

zerinde durur. E. N. Necip, bu ekildeki filleri birleik fiiller diye adlandrr. Ona gre, bu

gibi fiillerin birinci ksmlarArapa ve Farsadan alnan kelimelerdir. A. G. Alekperov,

Birleik fiillerin birinci ve ikinci ksmlararasnda gerek logik-semantik ilgi yoktur, bu

sebeple onlara sentaktik kelime dizileri diye baklamaz. der28.

Tatar Trkesinin ilk gramerlerinde birleik fiiller hakknda verilen bilgiler okksadr. . Giganov ile A. Troyanskiy, birleik fiillere rnekler vererek Tatar Trkesinde

ok sayda birleik fiil olmadn sylerler. K. Nasri, birleik fiiller hakknda epeyce

genimalmat verir. C. Velidi, G. Alparov, . Ramazanov ve V. Xangildin, birleik fiiller

hakknda daha ayrntl bilgi verirler ve yardmc fiiller olarak it, klu, bulu, kil

kelimelerini gsterirler. D. G. Tumaeva, it, bulu, kil, klu yardmc fiilleri yardm ile

kurulan dzenli yapda birleik fiillerin yansra zel yapda birleik fiillerin de zerinde

durur.

Kerim Demirci, Descriptive Verbs in Kazakh (Kazakada Tasvir Fiiller) adldoktora

almasnda, Trk lehelerindeki tasvir fiilleri karlatrrken Tatar Trkesi ile ilgili

olarak Claus Schnigin verdii listeden yararlanr29. Bu liste, birleik fiillerle ilgili olarak

Tatar Trkesinde yardmcfiil olarak kullanlan elemanlarvermesi ile dikkat eker30.

28

M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s. 362.29Kerim Demirci, Descriptive Verbs in Kazakh, University of Wisconsin, Madison, 2003, s.143.30Claus Schnig, Hilfsverben im Tatarischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden, 1984, s.IV-VII.


29/199

18

Nicholas Poppe ise birleik fiilleri baml birleenlerden oluan fiil yaplarolarak

niteler. Bunlar, normal olarak ekilen bir fiil ve tamamlayc olarak kullanlan bir isim

veya bir zarf ifadesi ile takip edilir, diyerek birleik fiilleri, yardmc fiil esasnda yap,

kullanlve anlam bakmndan ele alarak deerlendirir31.

Ayrca, 1988de Ankarada yaplan Uluslararas Trk Dili Kongresinde Uli

Schamiloglu da Trk Dillerinde YardmcFiiller Sorunu balklbir bildiri sunmuve bu

bildirinin iinde genel olarak Trk dillerindeki yardmc fiillerin ilevlerini, Trk

lehelerinde, zellikle de zbek Trkesinde kullanlan yardmc fiilleri incelemitir.

zbek Trkesinden hareketle yardmc fiillerle ilgili rnekler vermi, Nasilov ve

Schnigin yardmcfiillerle ilgili grleri hakknda deerlendirmeler yapmve yardmc

fiiller hususunda Trk leheleri arasndaki farklar gibi konular ele almtr32. Ganiyev,

Trke-Tatarca Szlkte Tatar Trkesindeki birleik fiillerin yaplnda yolun

varlndan sz eder. Bunlar, isimlerle yardmcfiillerin, hal eki almisimlerle fiillerin ve

zarf fiillerle fiillerin birlemesi olarak ifade edilir33.

M. Z. Zekiyev, Tatar Grammatikas I adl eserinde birleik fiillere zel bir bahis

amakla dikkat ekici bilgiler verir. Burada Zekiyev, ayrntlolarak birleik fiillerin dildetuttuu yeri tartr. Birleik fiilerin yaplndizili balanta olan paralar eklenerek ve

sralbalanta olan paralar eklenerek yaplan birleikler olarak ayrr. Birinci grupta

yer alan birleikler ikili fiiller olarak anlatlr. Bunlar kimi soyutlama ve genellemeler ifade

eder; yanu-ky (yanp gy-, hasretlen-), kiyn-yasanu (giyinip kuan-, taklarn tak-)

gibi34.

31Nicholas Poppe, Tatar Manuel (Descriptive Grammar and Texts with a TatarEnglish Glossary), IndianaUniversity Publications, 1963, s.101-102.32Uli Schamilolu, Trk Dillerinde YardmcFiiller Sorunu, UluslararasTrk Dili Kongresi 1988, AtatrkKltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996, s.152-168.33 Fuat Ganiyev vd, Trke-Tatara Szlk (Trke-Tatarca Szlk), nsan Neriyat, Kazan-Meske,1998, s.519.34Zekiyevin ikili fiil dedii bu yaplar Trkiye Trkesinde esas fiilin genellikle -(y)p zarf fiil ekini aldeya da zt anlamlfiillerle kurulan birleikler olup ikili birleik fiiller olarak adlandrlrlar; dolup ta-, saypdk-, ykp ge- gibi rnekler bu gruba girer. Zeynep Korkmaz, Trk Dili Grameri (ekil Bilgisi), TDK

Yaynlar, Ankara, 2003, s.152-153. Bu yap, Tatar Trkesindeki rneklerinde ikileme izlenimi verenkelimeler eklinde grlr; kagu- sugu (itip kak-), bgl-sglu (eilip bkl-) gibi. M. Z. Zekiyev, TatarGrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.361.


30/199

19

Bu bahiste, farklbir yapolarak ikili fiillerin birinci ksmlarnn da ekim eki ald

ve Trkiye Trkesinde de benzerleri bulunan rnekler zerinde durulur: yand kyd

(yandgyd), kiynd yasand(giyindi kuand)35.

kinci grupta yer alan birleik fiiller ise fiil olmayan szlerden yaplan fiiller, dizili

birleik fiillerden yaplan fiiller olarak iki ana balkta ilenir. Burada fiil olmayan

szlerden yaplan fiillerfiil olmayan kelime + fiil tipindeki birleik fiiller olarak ayrntl

bir biimde ele alnp incelenir. Bu tip fiiller, ok sayda olmamakla birlikte, mesel Rus

dilinde de kendine has kuruluu ile vardr 36.

Zekiyev, Tatar Trkesinde, fiil olmayan kelimelerden birleik fiillerin dzenli

yaplnda it, bulu, klu, kil, yasau gibi yardmc fiillerinin kullanldn; bir, kitr,

alu yardmc fiilleri ile yaplan birleik fiillerin ise dilde ok olmadn syler37. Bu

ekildefiil olmayan kelime + fiil yapsndaki birleik fiiller, Tatar Trkesinde pek oktur.

Bunlarn birinci ksmlarisim, zamir, zarf, nlemveya yansmakelimeler olabilir38. Bu

tipteki birleik fiillerin ikinci ksmlarfiile has btn ekillerde kullanlabilir.

Zekiyev, birleik fiil yaplnda ikinci bir yapolarakfiil + fiilyapsndan sz eder.Ayrca, Trkologlarn ounluu tarafndan birleik fiil diye adlandrlan fiillerden ortaya

km yaplarn Tatar Trkesinde de ilgi ekici ve zellikli bir grn olduunu

belirtir39.

Tatar Trkesinde birleik fiiller -p veya -a, -e, -y ile biten zarf fiillere, onlar

deitirici baz fiiller eklenerek yaplr. Fakat bu yaplarn bamsz sz dizileri tekil

etmesi de mmkndr. yle ki, farkl

durumlarda byle bir dizinin ba

ms

z sz dizisi miyoksa birleik fiil mi olduunun belirlenmesi zorlar.

35 Kaptkat, oldubitti, gibi kalplam rnekler isim olarak kullanlmak zere Trkiye Trkesinde demevcuttur. Trke Szlk, TDK Yaynlar, Ankara, 2005, s.1073, 1497.36 Rus dili gramerinde fiil olmayan kelime+fiil eklindeki birleik fiillere aadaki rnekler verilir:

poluzakrt (yar kapat-), polulejat (yar uzanm vaziyette bulun-, dirseklenerek uzan-),samovosplamenyatsya (kendi kendine tutu-, parla-, alevlen-), samoustranitsya (keyf olarak el ek-).M. Z.Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.363.37M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.363.38

sim + fiil yapsnda sayszleri ile deyim anlamveren birleik fiillerle karlalr: ik it (iki et-), it( et-), drt it (drt et-). M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan, 1998, s.365.39M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.368.


31/199

20

Zarf fiille kurulan yaplarn mstakil kelime dizileri tekil etmesi iki durumda sz

konusu olur:

1- Zarf fiil, cmle parasolan durumu bildirip onun ardndan gelen fiil esas iveya

hareketi anlatrsa;

2- Zarf fiil ile onun ardndan gelen fiiller mteselsil veya paralel mstakil i veya

hareketi bildirirse.

Birinci durumda zarf fiil cmlede zarf, sebep gsterir; ardndan gelen ekimli fiil

baka cmle parasdr. Kural olarak, yklem olmasmmkndr:

Bu xatnnik balarga blmie bik ozak aptrap utrdk.

(Bu mektuba nasl balayacamzbilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp

oturduk/bekledik.)G. Beirov.

yde avrp kaldm. (Evde hastalanp kaldm).

Ele alnan yaplarda, zarf fiiller cmlede nc bir mstakil sz ile ayrlabilirler.

Bu xatnnik balarga blmie bik ozak aptrap utrdk.

(Bu mektuba nasl balayacamzbilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp

oturduk/bekledik.)cmlesindeki birleik fiile benzer terkibe giren szleri cmlede nc

bir sz ile ayrmak mmkndr:Bu xatnnik balarga blmie bik ozak aptrap, uylanp utrdk. (Bu mektuba nasl

balayacamz bilemeyince/bilemediimiz iin uzun sre arp, dnerek oturduk

/bekledik.).

Aptrap utrdk (arp oturduk/bekledik) rneinde iki fiil de mstakil cmle

paralarolarak gelmitir. Yani, bamsz sz dizileri (burada zarf fiil ile yklem grubu),

d grn ynnden birleik fiillere benzese de birtakm iaretler onlar birleik

fiillerden ay

r

r.Bu iaretler;

1-Terkibe giren szlerin nc bir sz ile ayrlabilme imkn;

2-Zarf fiili kardktan sonra cmlenin btnlnn yok olmamas;

3-Her iki fiilin de semantiklerinin mstakillii ve btnl;

4-Her iki fiilin de cmlenin ayrbirimi olarak kullanlmasbirleik fiile has olmayan

zellikler olarak gsterilir40.

40M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s. 369.


32/199

21

Birleik fiilleri sz diziminde kullanllar bakmndan ele alan Zekiyev, birleik

fiillerin ayrc birtakm zellikleri vardr, diyerek birleik fiillerin bir leksik anlam

bildirirdiklerini ve onlarn, cmlede tamamnn sadece bir cmle paras olacak ekilde

kullanldnsyler. Mesel, Min kitapnukp ktm (Ben kitabokuyup ktm/bitirdim)

cmlesinde birleik fiil bir ii bildirir ve mstakil bir cmle paras olan yklemdir41.

Bamsz sz dizileri ise ekilleri ynnden birleik fiillere benzeseler de, iki trl i,

hareket bildirirler; cmlede iki cmle parasolarak kullanlrlar; mteselsil veya paralel i,

hareket bildirirler.

Tatar Trkesinde birleik fiillerin paralarpekitirici edatlar/ekler da/de (-ta/-te)ve

snrlayc/kltc edatlar gna/gne (kna/kne) (ancak, yalnz, sadece) ile ayrlabilir.

Bylesi durumlarda pekitirme edatlarbirleik fiile tezlik, younluk anlamverir:

Nataa sexnege mnp de citt. (Nataa sahneye kp gitti/bir anda sahneye

kt).

Snrlayc/kltc edatlar birleik fiile snrlama anlam verir ve iin, hareketin

tam o anda yapldnbildirir:

Kitapnukp kna kkan idm, iptem kild.

(Tam kitabokuyup bitirmitim ki arkadam geldi).

Birleik fiillerde paralar arasnda bamsz sz dizilerindeki gibi kendi aralarnda

sentaktik balantlar bulunmadna iaret eden Zekiyev, ukp kt (okuyup kt/bitirdi)

denilen birleik fiilde hibir sentaktik ilgi bulunmadn, fakat aptrap utrdk (arp

oturduk/kaldk) denilen sz dizisinde ok ak sentaktik ilgi grldn syler42. Bu, zarf

ile yklem ilgisidir.

Trkolojide Birleik fiilin esas anlambirinci para (zarf fiil) ile bildirilir; yardmc

fiil ise ilve anlam verir, birinci fiilin anlamn belirler eklinde geleneksel bir gr

vardr. Buradan hareketle Zekiyev, birleik fiilde kimi zaman zarf fiil eklinin yardmc

fiil, ikinci parann ise esas fiil tekil etmesi mmkndr grne dikkat eker43. Bu

durum burada yapsal olarak birinci sradaki asl unsurun yardmc unsura dnmesi

41

M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s.370- 371.42M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.372.43M. Z. Zekiyev, a.g.e., s.372.


33/199

22

olarak gzlenir. Byle bir durum alp kit- (alp git-) tipindeki birleik fiillerde grlr.

nk buradagit-fiili tarif edilmektedir.

Tatar Grammatikasnda, Tatar Trkesinde zarf fiil + fiil yapsndaki birleik

fiillerde kullanlan yardmcfiillere de iaret edilmektedir44. Ayrca zarf fiillerle kullanlan

yardmcfiillere gre oluan anlam ilikisine de yer verilmektedir.

Zekiyev, Tatar Trkesinde fiillerin leksik-semantik usulle yaplmasda mmkndr,

der. Bu bahiste Zekiyev; medeniyet, cemiyet, retim ile ilgili anlamlar, kaide olarak, tabiat,

kii ile ilgili anlamlara gre ikincil olurlar demekte ve bu balamda fiilleri hareket ile

zaman ilikisi iinde ele almaktadr45.

44

Sonu blmnde, Zekiyevin verdii yardmc fiillere ilikin liste, karlatrma amacylakullanlmaktadr.45M. Z. Zekiyev, Tatar GrammatikasI, nsan Meske, Fikir Kazan 1998, s.379.


34/199

KNCBLM

2. TATARCA-TRKE SZLKTE YER ALAN BRLEK FLLER

Bu blmde, Tatarca-Trke Szlkten tespit edilen 2223 tane birleik fiil; yap,

kullanlzellikleri ve alntkelimeler bakmndan ayrlmve deerlendirilmitir.

Birleik fiiller, kurucu unsurlarnn nitelii bakmndan ayrlrken nce temelyapnn ortaya kt grlm ve bu basamaklara gre listeler oluturulmutur. Bu

listelerin iinde de yardmcfiilleri esas alan dizililer alfabetik olarak verilmitir.

Kurucu unsurlar iinde Tatar Trkesindeki alnt kelimeler bakmndan da tasnif

yaplm ve zellikle Bat dillerinden yaplan alntlara bal olarak listeler

oluturulmutur.

kiden fazla geden oluan birleiklerde kurucu unsurlarn nitelii bakmndan

baldnda kalan yaplar olduu grlmve bunlar formlletirilmeye allmtr.

20. YapBakmndan Birleik Fiiller

200. Kurucu UnsurlarBakmndan Birleik Fiiller

2001. sim + YardmcFiil Kalbnda Olanlar

20010. [(sim + ()] + YardmcFiilakl bir-

bankrot bul-

irk al-

yasin k- (uk-)

kul kuy-


35/199

24

20011. [(sim + -, -; -u, -; -n, -n, -un, -n)] + YardmcFiil

atk-

kzn a-

t k-

ifrn a-

cezasn kr-

20012. [(sim + -a, -e; -ga, -ge; -ka, -ke)] + YardmcFiil

astna sal- (suk-)

burka bir-

oxarga tr-

uyga kal- (tal-)

urnna kal-

20013. [(sim + -de, -da; -te, -ta)] + YardmcFiil

uyda tot-

yakorda tor-

iminlkte yee-

kta yee-

vegdede tor-

20014. [(sim + -den, -dan; -ten, -tan; -nen, -nan)] + YardmcFiil

dnyadan kit- (t-, ki-)

anan yaz-isten k- (gar-)

saftan k-

gamelden gar-

20015. [Sfat Tamlamas+ (Hal Eki)] + YardmcFiil

yartyulda kal-

turyulga sal-

yaktdnyaga kil-

yalgyulga kr- (kit-)

tpsz arbaga (anaga) utrt-

20016. snad Grubu + YardmcFiil

e re tor-

20017. Belirtme Grubu + YardmcFiil

inkyarninkyar it-

olban k it-

tmgekn tau it-

tuzandayntubalday it-

szn sz it-


36/199

25

20018. Ynelme Grubu + YardmcFiil

yodrkka irk bir-

bugazga bugaz (kil-)

xerfke yabp yat-

utka krosin sip-

yzge kara yag-

20019. Bulunma Grubu + YardmcFiil

te brler ula-

20020. Ayrlma Grubu + YardmcFiil

tirsnnen garday bul-

tymeden dye yasa-

sudan kork-

ke clkr-

avzdan ut e-

20021. Edat Grubu + YardmcFiil

duga blen pen ap-

drt kz bilen kt-

ikmek-toz bilen karla-

ilek aa tker-krn (kz blen) kara-

kz karaskbk sakla-

kkrek bilen kartor-

klege kbk yr-

krke kbk kabarn-

tl blen tgrmen kor-

sul ayagblen tor-

tl blen kotot-

tigenek kbk yab-

trnak blen de iyrttrme-tzmszlk blen kt-

u tbnde gne yrt-

ne blen koykaz-

lm yoksblen yokla-

cir blen tigzle-

yaxsz blen iske al-

kbk toy

l-

1

ni kz bilen kr-

20022. [(sim + Bala)]+YardmcFiil

avz da ama- kl da kymldatma-

avz da ar- (atrma-) kz de arma-

krfk te kakma-

1Sadece bu rnekte edat, isimden sonra getirilmeyerek isim ileviyle kullanlmtr.


37/199

26

20023. kilemelerle Kurulan Birleik Fiiller

1. Aynen Tekrar + YardmcFiilile Kurulan kilemelertep-tep it- pare pare kil-

tepi-tepi yr- cm-cm it- (kil-)

cilfr-cilfr it- (kil) yr-yr yr-

lt-lt yom- cilfr-cilfr yr-

yltr yltr kil-

2. Yansma Kelimeler + YardmcFiilile Kurulan Birleik Fiiller

ah-vah it-(kil-)

dr-dr it- (kaltra-, kil-)

ylt-ylt it- (kil-)

zr zr it-

klt-klt it-

krt krt it-

p-pit-

tuk-tuk it- (kil-)

tr-tr it-- it-

tk-tk it-

gr-gr kil-

p-psyle-

pk-pk yla-

zr zr eylen-

kt-kt kl-

rk-rk kl-

tr-tr ygr-

hay-xula-

yalt-yolt it-

altr-oltr it- (kil-)

ak-ok kil- (it-)au-gr kil-

au-u kil-

au-u kter- (kuzgat-, kuptar-)

aldr-uldr kil-

3.Zt AnlamlTekrar + YardmcFiilile Kurulan Birleik Fiiller

ssl-su

kl

bul-aldm-birdim yasa-

cir-kk btrp zle-

utka-suga kr-

un

-suln

ay

rma-tgley-bolay kitr-

utn-sunki-

rl-krlsikr-

4.EAnlamlTekrar + YardmcFiilile Kurulan Birleik Fiiller

yort-cirsz kal-

tlsz-nsz kal-

zar-intizar bul-

iske-aga kil-

hum-aklm kit-

at-abk-


38/199

27

savt-saba altrat-

5.lveli Tekrar + YardmcFiilile Kurulan Birleik Fiiller2

k-mkla- g-zgkuptar-

k-mk it- (kil-) iles-mileslen-

r-mr it- (kil-) iles-miles kil-

yaltr-yoltr it- (kil-) aldr-uldr kil-

f-tf it- enc-mlc kil-

rl-mrltor- (yee-) rp-yrp k- (t-)

tr-pr kil- (it-) yalt-yolt karan- (kara-)

g-zgkil- tit-miti uyna-

6. Yakn Anlaml Tekrar + Yardmc Fiil ile Kurulan Birleik

Fiiller

xeyr-fatyxa bir- ig-ig krnme-

bal-kzli it- lem-mim eytme-

im-tom it- it-mayda yz-

erem-erem it- pran-zaran kitr-bal-kzli bul- ev-tvkitr-

trm-tragay bul-(kil-) tl-tkuzgatma-

le-tanagbulma- (kalma-) erl-birl yr- (sugl-)

zir-zber kil- ikmek- toz bilen karla-

pran-zaran kil- kara-karkil-

iske-oska krme- ige-yge kil-

2Bu yapda kurulan birleik fiillerin byk bir ksmanlamsz iki kelime veya biri anlamlkelimenin ilveliekli olmak zere bir anlamlbir anlamsz iki kelime ve bir yardmc fiille kurulur: k-mk it- : kla sklasyle-; f-tf it-: frklk et- vb. gibi.

Bu balk altnda ele alnan kimi birleik fiillerin sonuna bir yardmcfiil getirilmek yerine dorudan

ikinci parasna fiilden isim yapan bir ek getirilerek birleik fiil tekil edilir: k-mkla-: kla skla syle- vb.gibi. Bu ekilde yaplanlarn saysdierlerine nazaran daha azdr.


39/199

28

7. Ksaltma Gruplarndan Oluan kilemeler3

bugazga bugaz (kil-) in ige kuy-

ke (arkaga) yab-

2002. Fiil + YardmcFiil (Fiil1+ Fiil2)

20020. (Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil

avrayp tor- basp gar-

atlgp tor- daulap al-

20021. (Fiil + -a/-e Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil

aa t- eyte kil-

ozata (ozatp) bar-

20022. (Fiil + -mi/-mie Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil4

demi kal- itmi kal-

ndemi(e) kal-

20023. (Fiil + -u/-) + (Fiil + -u/-)5

eylen- tulgan- bgl- sgl-

tr- trma- buyan- yasan-

kzar- buzar- borgalan- srgalan-

kiyn- yasan- aa- i-

kak- suk-

3 Daha byk kelime gruplar ve cmlelerin ksalm biimleri olan ksaltma gruplar kurall ve kuralszolarak belirlenir. Kurallolanlar hal ekleri ile birleen isimlerin kendilerinden sonraki bir isimle kurduklargruplardr. Bunlar ou zaman bir isim fiil veya zarf fiil grubundan ksalm izlenimi verir: baa bel ol-,baak olarak rneklerinde olduu gibi kurallksaltma gruplaryaklama grubu, bulunma grubu gibi halekine baladlar alrken, diz dize, gz gze gibi rnekler kuralsz ksaltmalar saylr ve zel bir adlaryoktur.Mustafa zkan vd., Yksek retimde Trk Dili Yazlve Szl Anlatm, stanbul, 2001, s.571.

te yandan Leyla Karahan bu gruplar ele alm ve kurulularna gre, szgelimi ikinci unsuruynelme hli eki tayan ksaltma gruplar (ba baa), ikinci unsuru bulunma hli eki tayan ksaltmagruplar(silh elde) gibi adlarla adlandrmaytercih etmitir. Leyl Karahan, Trkede Sz Dizimi, AkaYaynlar, Ankara, 2005, s.79-84.4Bu yapnn btn rnekleri kal- yardmcfiili ile yaplmtr.5Bu blmde ikili birleik fiil yapsnn daha nce verilen izahata balolarak Tatarca-Trke Szlkteki

rnekleri verilmektedir (bk. s.18). -ueki Kazan-Tatar Trkesinde Trkiye Trkesindeki -mek/-makmastarekinin karldr. Burada ikili birleik fiilin kagu-sugu (itmek-kakmak)eklinde bir ikileme (tekrar grubu)olarak anlalmassz konusudur.


40/199

29

201. Kurucu Unsurlarnn Nitelii Bakmndan Birleik Fiiller

Burada, yukarda ele alnan ve dizilii verilen birleik fiiller yardmc fiil esasnda

gruplandrlmtr.

2010. sim + YardmcFiil Kalbnda Olan Birleik Fiiller

sim + bir-YardmcFiili

akl bir- dert bir-

vegde bir- kiebir-

garantiya bir-

sim + a-YardmcFiili

avz a-

keyf a-

kl a-

ut a-

yul a-

sim + it-YardmcFiili

avz it-

bar it-

blek it-

gomr it- (kir-, sr-)

sede it-

sim + kal-YardmcFiili

tol kal-xeyran kaldr-

xetr kal-

yetim kal-nsz kal-

sim + bul-YardmcFiili

ataman bul-

bankrot bul-

nigz bul-

xuca bul-

evere bul-


41/199

30

sim + tor- YardmcFiili

dejur tor-

imam tor-

ozak tor-

tik tor-

ezr tor-

sim + yasa-YardmcFiili

basm yasa-

informatsiya yasa-

progul yasa-

rmont yasa- (tker-)

yasa-

sim + al-YardmcFiili

au al-

gybret al-

irk al-

san al-

sulu al-

sim + sal-YardmcFiili

bilg sal-grim sal-

kul sal-

nigz sal-yamau sal-

sim + kil-YardmcFiili

karkil-

par kil-

tamak kil-

ti kil-

yukil-

sim + bar-YardmcFiili

sz bar- tl barma-

sim + kl-YardmcFiili

gamel kl-

gybadet kl-

gnah kl-

ferman kl-

talak kl-


42/199

31

sim + tot-YardmcFiili

bank tot-

gyk tot-

matem tot-

uy tot-

yul tot-

sim + kit-YardmcFiili

akl kit-

yger kit-

is kit-

tepi kit-

kit-

sim + k-YardmcFiili

tn k-

xkm gar-

dan gar-

yasin k- (uk-)

can k-

sim + kuy-YardmcFiili

diagnoz kuy-kul kuy-

nokta kuy-

xak kuy- (blgle-)art kuy-

sim + kup-YardmcFiili

zk kup-

zk kuptar-

dnya kuptar-

zgkuptar- (kter-)

cencal kuptar- (gar-)

sim + kr-YardmcFiili

a kr-

is kr-

muna kr-

xel kr-

can kr-

sim + t-YardmcFiili

krau t- klege t-


43/199

32

kl t-

nefs t-

st t-


azap kr- (ik-)

kim kr-

megkul kr-

tiyl kr-

yat kr- (it-)

sim + bl-YardmcFiili

xel bl- (sora-)

sim + kayt-YardmcFiili

kir kayt-

su kayt-

sz kaytar-

tl kaytar-

cavap kaytar-

sim + ti-YardmcFiili

is ti-kz ti-

salkn ti-

suk ti-tl tidr-

sim + krset-YardmcFiili

bullk krset-

iglk krset-

t

rnak krset-

yul krset-

xzmet krset-

sim + kor-YardmcFiili

au kor-

isep kor- (tot-)

oya kor-

tozak kor- (sal-)

egeme kor-

sim + koy-YardmcFiili

kot koy- yabaga koy-


44/199

33

yafrak koyl-

sim + utr-YardmcFiili

ozak utr- tn utr-

sim + tap-YardmcFiili

yaraksz tap-

rexet tap- (ik-)

tem tap-

ifa tap-

im tap-

sim + ciber-YardmcFiili

tamr ciber- (cey-)

ttn ciber-

xata ciber-

r ciber-

yemn ciber- (kitr-)

sim + yr-YardmcFiili

avz yr- bugaz yr- (kiyr-)

sim + yot-YardmcFiili

avz yot-

kan yot-

ut yot-

sim + p-YardmcFiili

avz p- bit p-

sim + tursayt-YardmcFiili

avz tursayt- irn tursayt-

sim + ayka-YardmcFiili

avz ayka-

sim + kara-YardmcFiili

yort kara-, yort kt-


45/199

34

sim + e-YardmcFiili

ut e-

sim + cit-YardmcFiili

bacit-

buy cit-

kz cit-

kl cit-

sim + suk-YardmcFiili

aka suk-

mhr suk-

parali suk-

ar suk-

ss suk- (kap-)

sim + sat-YardmcFiili

akl sat-

ten sat-

letit sat-

sugan sat-

iman sat-

sim + sr-YardmcFiilikeyf sr-

saban sr-

xkm sr-

sim + yr-YardmcFiili

olau yr-

sz yrt-

tik yr-

fikir yrt- (it-)

xkm yrt-

sim + boz-YardmcFiili

ant boz-

ara boz- (buta-)

tl boz-

tokm bozl-

xokuk boz-

sim + yaz-YardmcFiili

may yaz- su yaz-


46/199

35

tavyaz-

tl yaz-

tl yazdr-

sim + sun-YardmcFiili

ara sun- (salknay-)

kl sun-

mexebbet sun-

sim + s-YardmcFiili

it s- (r-) korsak str-

sim + kymlda-YardmcFiili

arkn kymlda-

irn kymldat-

tl kymldat-

sim + ks-YardmcFiili

kz ks-

salam kstr-

tks-

sulksl-

sim + bas-YardmcFiili

ayak basma-

itk bas-

su bas-

tula bas-

tepi bas-

sim + tuz-YardmcFiili

buran tuzd

r-tuzan tuzdr- (kter-)

p

r tuzd

r-pr tuz-

sim + uk-YardmcFiili

legnet uk-

namaz uk-

cenaza uk-

efsn uk-

rexmet uk-


47/199

36

sim + suz-YardmcFiili

ayak suz- kul suz-

sim + sz-YardmcFiili

ta szl-

sim + tart-YardmcFiili

batart-

tesbix tart-

srme tart-

temek tart-

lemke tart-

sim + krt-YardmcFiili

alama krt-

sim + or-YardmcFiili

ah or-

gayret or- (e-)

legnet or-

laf or-

sim + yat-YardmcFiili

tik yatma-

kl yat-

tik yat-

buyat-

sim + kamla-YardmcFiili

arkamla-

sim + o-YardmcFiili

kot o-

srke or-

rdek or-


ayak al- kul al-


48/199

37

sim + bag-YardmcFiili

kz bag-

sim + urla-YardmcFiili

kz urla-

sim + ozat-YardmcFiili

kz ozat-

sim + sora-YardmcFiili

kz sora- xeyr sora- (sora-)

sim + at-YardmcFiili

korau at-

prak at- (tala-)

ta at-

can at-

eek at-

sim + atn-YardmcFiilitagan atn-

sim + srt-YardmcFiili

xubuy srt- (srtn-)

sim + beyle-YardmcFiili

kz beylen-tarttrp beyle-

tl beylen- (krmeklen-)

sim + kabar-YardmcFiili

au kabar- (kayna-, ta-)

srt kabart-

rp kabart-

sim + ural-YardmcFiili

ekler ural-


49/199

38

sim + uz-YardmcFiili

vakt uzdr-

tn uzdr- (tker-)

gomr uzdr-(tker-)

sim + eyt-YardmcFiili

nezr eyt-

rexmet eyt-

takmak eyt-

tabmak eyt-

sim + sk-YardmcFiili

balavz sk-

sim + t-YardmcFiili

su t- yagaly t-

sim + giz-YardmcFiili

dnya giz- il giz-

sim + i-YardmcFiilibai-

sim + ki-YardmcFiili

bitlk ki-

muynak ki-

erszge ki-

nukta kidr-

sim + aa-Yard

mc

Fiiliyodrk aa- (al-)

tayak aa-

cil aa-

tayak aat-

sim + bat-YardmcFiili

trnak batr- efek bat- (sn-)

sim + kat-YardmcFiili

kan kat- sn kat-


50/199

39

sz kat- (ku-)

cp kat-

kat-

sim + ayr-YardmcFiili

il ayr- (or-) st ayrt- (ayr-)

sim + tala-YardmcFiili

tala-

sim + ik-YardmcFiili

vaym ik-

zexmet ik-

keyf ik-

xesret ik-

cefa ik- (kr-)

sim + sip-YardmcFiili

borak sip- su sip-

sim + yee-YardmcFiiliirkn yee-

sim + tan-YardmcFiili

yazu tan-

sim + ku-YardmcFiili

rkord ku- cil ku-

sim + kudr-YardmcFiili

neft kudr-

sim + bala-YardmcFiili

sz bala-


51/199

40

sim + kak-YardmcFiili

yrek kak-

kir kak-

y kak-

kkrek kak-

kolak kak-

sim + tn-YardmcFiili

can tn-

sim + tz-YardmcFiili

can tz-

sim + ky-YardmcFiili

can ky- (kis-)

sim + sakla-YardmcFiili

selamet sakla-

tertip sakla-

xetr sakla-

can sakla-

edep sakla-

sim + ka-YardmcFiili

ts ka- (kit-) cn kar-

sim + uyna-YardmcFiili

ut uynat- ebekl uyna-

sim + yak-YardmcFiili

mi yak- yala yak-

sim + tle-YardmcFiili

tle tle-

sim + kis-YardmcFiili

urman kis- tavkisl-


52/199

41

yul kis-

sim + rgt-YardmcFiili

yedre rgt-

sim + toy-YardmcFiili

yaktlk toy-

sim + sayla-YardmcFiili

yern sayla-

sim + yar-YardmcFiili

takta yar-

ar yar-

yafrak yar-

sim + krt-YardmcFiili

mal krt-

yaalk krt-

can krt-

sim + yokla-YardmcFiili

sak yokla-

sim + syle-YardmcFiili

r syle- r syle-


kl krl-

tamak kr-

let kr-

sim + kun-YardmcFiili

it kun-

tuzan kun-

s kun-

ten kun-


53/199

42

sim + yla-YardmcFiili

zar yla- kan ylat-

sim + asra-YardmcFiili

tamak asra-

can asra-

cenlk asra-

sim + vat-YardmcFiili

bavat-

sim + katr-YardmcFiili

bakatr- tarakan katr-

sim + kter-YardmcFiili

bakter-

ism kter-

koral kter-

par kter-

tavkter- (gar-)


batn- mi tn-

sim + eylen-YardmcFiili

baeylen-

sim + kayra-Yard

mc

Fiilitkayra-

sim + sn-YardmcFiili

tsndr-

srt sn-

teharet sn-

sim + kap-YardmcFiili

sulu kap- sulkap-


54/199

43

ut kap-

tn kap- (ks-, ksl-)

srm kap-

sim + tzet-YardmcFiili

batzet-

sim + ku-YardmcFiili

namus ku-

sim + bu-YardmcFiili

kz bu-

sim + bk-YardmcFiili

bil bk-

sim + kuzgal-YardmcFiili

boz kuzgal-

sim + tak-YardmcFiili

gayp tak- (tala-) sedep tak-

sim + ki-YardmcFiili

vaz ki- kn kir-

sim + c

y-Yard

mc

Fiiliis cy-

xel cy-

lk cyl-

rn cy-

sim + yolk-YardmcFiili

citn yolk- (yolk-)

sim + bua-YardmcFiili

y bua-


55/199

44

sim + eyne-YardmcFiili

sagz eyne- bk eyne-

sim + kl-YardmcFiili

zeherl kl- usal kl-

sim + ber-YardmcFiili

kan ber- (sau-)

sim + bagla-YardmcFiili

an bagla- mt bagla-

sim + kor-YardmcFiili

tekat kor-

sim + kabz-YardmcFiili

temek kabz-

sim + yalga-YardmcFiili

br yalga- tamak yalga-

sim + ile-YardmcFiili

ilek ile-

tir ile-

tuzan ile-

sim + atla-YardmcFiili

may atla- gb atla- (atla-)

sim + taral-YardmcFiili

zihn taral- (ual-)

sim + ylmay-YardmcFiili

zeherl ylmay-


56/199

45

sim + ik-YardmcFiili

ign ik-

sim + tart-YardmcFiili

tamr tart-

sim + u-YardmcFiili

tau u-

sim + aktar-YardmcFiili

tau aktar-, tauntauga br-

sim + tk-YardmcFiili

tayak tk-

sim + ka-YardmcFiili

tl ka-

sim + kaynat-YardmcFiili

kan kaynat-

pyala kaynat-

saru kaynat-

toz kaynat-

sumala kaynat-

sim + sn-YardmcFiili

ut sndr- dert sn-

sim + yaula-YardmcFiili

r yaula-

sim + ayama-YardmcFiili

can ayama-


57/199

46

sim + ala-YardmcFiili

cp ala-

sim + sapla-YardmcFiili

cp sapla-

sim + kiyer-YardmcFiili

bkse kiyr-

kkrek kiyr-

cilken kiyer- (kor-)

tkiyr-

sim + le-YardmcFiili

tlk le-

yavzlk le- (it-)

eeklk le-

sim + agz-YardmcFiili

sal agz-

sim + kazan-YardmcFiiliukazan-

sim + tuydr-YardmcFiili

yoktuydr- tamak tuydr-

sim + cey-YardmcFiili

tab

n cey- tacey-

sim + kt-YardmcFiili

iman ktme-

sim + ap-YardmcFiili

pen ap- yam ap-


58/199

47

sim + imle-YardmcFiili

im imle-

sim + iskert-YardmcFiili

zeherl iskert-

sim + -YardmcFiili

ant - kan -

sim + kitr-YardmcFiili

iman kitr- turkitr-


gafu tn-

sim + sula-YardmcFiili

irkn sula-

sim + biyt-YardmcFiili

iyek biyt-

sim + atl-YardmcFiili

yoldz atl-

sim + bt-Yard

mc

Fiilibabt-

ret bt- (kit-)

tavbt-

tn bt-

an bt-

sim + ual-YardmcFiili

xetr ual-


59/199

48

sim + yrt-YardmcFiili

tamak yrt-

sim + buat-YardmcFiili

yk buat- buat-

sim + sana-YardmcFiili

ti sana-

sim + i-YardmcFiili

kir i-

sim + sikr-YardmcFiili

kirte sikr- re sikr-

sim + tre-YardmcFiili

ayak tre-

sim + bldr-YardmcFiili

protest bldr-

lte bldr-

anmaulk bldr- (krset-)

sim + sast-YardmcFiili

kolak sast-

sim + kyle-YardmcFiili

ky kyle-


tir tk- k tk-


kz al-


60/199

49

sim + kkre-YardmcFiili

kk kkre-

sim + yan-YardmcFiili

yrek yan-

ut yan-

kmr yandr-

sim + yaart-YardmcFiili

nikax yaart- tek yaart-

sim + uy-YardmcFiili

nekuy-

sim + mn-YardmcFiili

r mn-

sim + tz-YardmcFiili

solx tz- (yasa-)

sim + kama-YardmcFiili

tkama-

sim + ilen-YardmcFiili

tir ilen-

sim + ti-YardmcFiili

tik ti-

sim + trmala-YardmcFiili

trma trmala-

sim + yer-YardmcFiili

z yer-


61/199

50

sim + kiptr-YardmcFiili

tir kiptr-

sim + kattr-YardmcFiili

yalgan kattr-

sim + ygr-YardmcFiili

salkn ygr- yaltravk ygrt-

sim + -YardmcFiili

pke -

sim + rle-YardmcFiili

cp rle-

sim + bile-YardmcFiili

cir bile-

sim + almatr-YardmcFiili

tovar almatr- hava almatr-

sim + bilgle-YardmcFiili

rglamnt bilgle-

sim + r-Yard

mc

Fiilipyala r- sulr-

sim + szgan-YardmcFiili

ci szgan-

sim + kuzgat-YardmcFiili

kuzgat-


62/199

51

sim + zl-YardmcFiili

zek zl-

sim + ittr-YardmcFiili

er ittr-

sim + rt-YardmcFiili

ipi rt-

sim + tle-YardmcFiili

irn tle-

sim + simrt-YardmcFiili

yoksimrt-

sim + kaz-YardmcFiili

kabr kaz-

sim + tibret-YardmcFiili

kalem tibret-

sim + kostr-YardmcFiili

kan kostr-

sim + cimr-Yard

mc

Fiilikacimr-

sim + bolga-YardmcFiili

koyrk bolga-

sim + po-YardmcFiili

po-


63/199

52

sim + torgz-YardmcFiili

kolak torgz-

sim + ttre-YardmcFiili

cir ttre-

sim + buya-YardmcFiili

kz buya-

sim + tllen-YardmcFiili

tasma tllen-

yaman tllen-

t tllen-

sim + ayr-YardmcFiili

yede ayr-

sim + ek-YardmcFiili

uldk ek-

sim + yomar-YardmcFiili

kl yomar-


kz tk-

sim + ur-YardmcFiili

urak ur-

sim + stle-YardmcFiili

kul stle-

sim + urnatr-YardmcFiili

tertip urnatr-


64/199

53

sim + tib-YardmcFiili

tray tib-

sim + sy-YardmcFiili

sr sy-

sim + kretr-YardmcFiili

sz kretr-

sim + kz-YardmcFiili

teleke kzdr-

sim + brkt-YardmcFiili

sz brkt- (brletr-, kuy-)

sim + mayla-YardmcFiili

taban mayla-

sim + yala-YardmcFiili

taban yala-

sim + sur-YardmcFiili

tuzan sur-

sim + omart-Yard

mc

Fiilitaban omart-

sim + yaltrat-YardmcFiili

taban yaltrat-

sim + sukala-YardmcFiili

suka sukala-


65/199

54

sim + agart-YardmcFiili

tagart-

sim + r-YardmcFiili

kl r- can r-

sim + talk-YardmcFiili

taklan talk-

sim + rjayt-YardmcFiili

trjayt-

sim + k-YardmcFiili

tz k-

sim + totlk-YardmcFiili

tl totlk-

sim + kt-YardmcFiili

tl() (tller) kt-

sim + ozayt-YardmcFiili

tl ozayt-

sim + ak

ldat-Yard

mc

Fiilitakldat-

sim + arla-YardmcFiili

tl arla- (omart-)


66/199

55

2011. (Fiil + Zarf Fiil Eki) + YardmcFiil

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ bir- YardmcFiili

sylep bir-

eytp bir-

lep bir-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ a- YardmcFiili

tutrp a-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kal- YardmcFiili

butalp kal-

yoklap kal-

saklap kal-

tomalap kaldr-

yaklap kal-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tor- YardmcFiili

avrayp tor- (kit-)

kaltrap tor-

sagalap tor-

sikrp tor-

tuktap tor-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ al- YardmcFiili

vatp al-

yoklap al-

saylap al- (kuy-)

yazp al-

tirelep al-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ sal- Yard

mc

Fiiliap sal- turap sal- (tala-)

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kil- YardmcFiili

aptrp kil-

eylenp kil-

yabrlp kil-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ bar- YardmcFiili

mnp bar- aptrp bar-


67/199

56

yazp bar- rmelep bar-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tot- YardmcFiili

saklap tot-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kit- YardmcFiili

ap kit-

kaytp kit-

metelp kit- (t-)

sylep kit-

enlp kit-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ k- YardmcFiili

bulp k-

drslep k-

kalkp k-

tegerep k-

utrp k-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki ) + kuy- YardmcFiili

drslep kuy-

andrp kuy-lektrp kuy-

terp kuy-

eybetlep kuy-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + kr- YardmcFiili

tp kr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ t- YardmcFiili

kayt

p t-mnp t-

snp t-

trtp tr-eylenp t-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + bl- YardmcFiili

sorap bl-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kayt- YardmcFiili

barp kayt- eylenp kayt-


68/199

57

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + krset- YardmcFiili

trtp krset-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kor- YardmcFiili

zgertp kor-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ utr- YardmcFiili

kaklanp utr-

krp utrt-

tzlenp utr-

ceylp utr- (yat-)

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tap- YardmcFiili

uylap tap-

zlep tap-

lep tap-

(Fiil +- p Zarf Fiil Eki)+ ciber- YardmcFiili

borp ciber-

kualap ciber-

ozatp ciber-

uzdrp ciber-

terp ciber-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ p- YardmcFiili

tomalap pr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kara- YardmcFiili

borlp kara-

soklan

p kara-tutrp kara-

tkrp kara-

eylenp kara-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ e- YardmcFiili

oyalap e- tasmalap e-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ cit- YardmcFiili

barp cit- ngp cit-


69/199

58

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yr- YardmcFiili

butalp yr-

daulap yr-

kagrp yr-

sagalap yr-

zlep yr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yaz- YardmcFiili

krp yaz-

(Fiil + p Zarf Fiil Eki)+ s- YardmcFiili

karap str-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tuz- YardmcFiili

kp tuzdr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ uku- YardmcFiili

kkrp uku-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yk- YardmcFiiligrsldep ygl-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yat- YardmcFiili

tegerep yat-

yablp yat-

yabp yat-

ceyrep yat-

yernp yat-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ sora- YardmcFiili

tilmrp sora- tnp sora-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ beyle- YardmcFiili

tarttrp beyle-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kabar- YardmcFiili

rp kabart-


70/199

59

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ aa- YardmcFiili

totp aa- yabrlp aa-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kat- YardmcFiili

akrayp kat-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tala- YardmcFiili

iltp tala-

sbrp tala- (gar-)

sylep tala-

erlep tala-

tomrlp talan-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ ik- YardmcFiili

tapkrlap ik-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yee- YardmcFiili

grlep yee-

dbrdetip yee-

sayrap yee-

tiptrp yee-

crlap yee-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yz- YardmcFiili

kolalap yz-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tle- YardmcFiili

lep tle-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ rgt- YardmcFiili

yrtp rgt- szp rgt-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ krt- YardmcFiili

borp krtr-

tgzlap krt-

tegeretp krt-

terp krt-


71/199

60

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yokla- YardmcFiili

izlp yokla- lp yokla-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ syle- YardmcFiili

uratp syle- lep syle-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yla- YardmcFiili

takmaklap yla- ksp yla-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ cy- YardmcFiili

urp cy-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kl- YardmcFiili

arkldap kl-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ ber- YardmcFiili

rgtp ber- (tala-) kterlp berl-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ akr- YardmcFiili

mlap akr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ z- YardmcFiili

tlep z-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yalga- Yard

mc

Fiilikrp yalga-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ ak- YardmcFiili

grlep ak-

aulap ak-

arlap ak-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ sn- YardmcFiili

rp sndr-


72/199

61

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kitr- YardmcFiili

totp kitr- tegeretp kitr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ u- YardmcFiili

yglp u- cimrlp u-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ bt- YardmcFiili

yomarlanp bt-

sanap btr-

tkrklep btr-

yabgp bt-

yaratp btrme-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki) + tre- YardmcFiili

kitrp tre-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ zle- YardmcFiili

kdrp zle-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ cik- YardmcFiilimielep cik- olap cik-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ mn- YardmcFiili

sikrp mn-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ ti- YardmcFiili

trtp ti-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ yav- YardmcFiili

utrp yav-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kakla- YardmcFiili

slap kakla-


73/199

62

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ kiptr- YardmcFiili

lp kiptr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ tr- YardmcFiili

cezalap tr-

(Fiil + -p Zarf Fiil Eki)+ s- YardmcFiili

karap str-

21. YardmcFiillerin KullanllarBakmndan Birleik Fiiller

210. Kendi Anlamlarnn Dnda Baka Bir Anlama Gelecek ekilde Kullanlan

YardmcFiiller

Trkiye Trkesinde yardmc fiiller esas anlamlar dnda baka anlamlara

gelebilecek ekilde de kullanlmaktadr. Ayndurum Tatar Trkesinde kullanlan birleik

fiillerin yaplnda rol oynayan yardmc fiiller iin de geerlidir. Bu blmde, Tatarca-

Trke Szlkte yer alan fiiller esas alnarak, bahsedilen kullanm ekilleri ile ilgili birsnflandrma yaplmtr.

bir- (birme-): er-, ge-, geir-, eme-, et-, at-, yen-, ver-

al birme-: ne geirme-

babirme-: baeme-

buy birme-: tb olma-

jaloba bir-: ikyet et-max() bir-: denemeden geeme-

salyut bir-: bayramda top at-

satp bir-: szl dalata yen-

xeyr-fatyxa bir-: hayr dua ver-

a-: a-, dr-, et-, ack-, sa-, z-, yap-

bitlgn a-: maskesini dr-

gaybn a-: tehir et- (aybn)


74/199

63

yzn a-: akla-

korsak a-: ack-

ut a-: atea-

ifrn a-: ifresini z-

na a-: orman aarak tarla yap-

it- (itme-): bak-, koyma-, yaa-, yap-, dn-, ol-, doldur-, sr-, kar-, brak-,

syle-, edin-, ak-, duy-

avz it-: tadna bak-

buitme-: cretsiz koyma-

gomr it-(kir-, sr-): mr yaa-

du it-: grlt yap-

zr zr it-: fr fr dn-

komaau it-: engelle-, mni ol-

komaaulk it-: engel ol-

mldreme it-: azna kadar doldur-

rejisyorlk it-: rejisrlk et-, ynetmenlik yap-

sede it-: ticaret yap-szn sz it-: szn yerine getir-, dediini yap-

tigz gomr it-: denk mr sr-, bir yastkta koca-

totkarlk it- (yasa-): engellik kar-

tuy it- (uzdr-): dn yap- (geir-)

tnsz it-: hayran brak- (s.334)

tmgekn tau it-: tmsei dayap-, abart-

k-m

k it- (kil-):

k

la s

k

la syle-rm it-: by yap-

it-: iedin-, bir ii kimse ile yap-

yalt-yolt it-: imekler ak-

it-: kin duy-

kal- (kaldr-): ol-, d-, et-, kr-, tut-, dn-

aldan kal-: (yemek iin) ok ol-

xeyr knne kal-: dilenci vaziyetine d-


75/199

64

xeyran kaldr-: hayran et-

xetr kaldr-: hatrnkr-

xetrde kaldr-: hatrda tut-

raga kal-: raya dn-, ok zayfla-

bul-: er-, et-, ura-, sz-, ol-, kal-, dur-, gir-

balig bul-: rte er-

bankrot bul-: ifls et-

vafat bul-: vefat et-

zar bul-: skntya ura-

lex bul-: sarholuktan sz-

m bul-: sessiz ol-, suskun kal-

stn bul- (tor-): stn ol- (dur-), yukarda dur-

cir tigne krrdey bul-: utantan yere gir-

tor-: ol-, ge-, et-, tut-, gel-

avrayp tor- (kit-): uykulu ol-

atlgp tor-: ok istekli ol-boltlap tor-: bulutlanp ge-

grlep tor-: grlt yapmaya devam et-

dejur tor-: nbet tut-

imam tor-: imam ol-

yk bolp tor-: yk ol-

kiz tor-: nbet tut-

sr itp tor-: s

r tut-tl onda tor-: dilin ucuna gel-

uayna tor-: iyi diye tasdik et-

yasa-: ver-, et-, kar-, bulun-, getir-, uydur-

informatsiya yasa-: bilgi ver-

yogntyasa-: tesir et-

klassifikatsiya yasa-: snflandr-, tasnif et-

provokatsiya yasa-: provokasyon kar-


76/199

65

progul yasa-: ie izinsiz ara ver-

razvdka yasa-: asker keifte bulun-

rzyum yasa-: zetle-, hulsa et-

rkvizitsiye yasa-: istimlk et-

rstavratsiya yasa-: eski durumuna (biimine) getir-

tekdim yasa-: evlenmeye teklif et-

yasa-: iuydur-

al-: edin-, kar-, et-, kavu-, ver-, bul-, ol-, i-, bil-, gster-, ek-, yap-,

kazan-, a-, tut-, an-, kstr-, say-

asrarga al-: (bir kimseyi, ocuu) himayesine al-, evlt edin-

au al-: acsnkar-

basp al-: ele geir-, istil et-

irk al-: hrriyete kavu-

is aklnal-: akllara durgunluk ver-

kazp al-: kazp bul-

kzp al-: iki im-, sarhool-

san al-: saysnbil-sanga al- (sana-, suk-): sayggster-, say-

slknp al-: oyna-, dans et-

sorau al-: sorguya ek-

snau al-: imtihana al-, imtihan et-

aulap al-: (ksa sreli) grlt yap-

ltelep al-: (biraz) tekdir et-

hret al- (kazan-): hret al-, kazan-rmau al-: oluk a-

kzamen al-: imtihan yap-

yazp al-: yazp al-, kopya et-

yakadan al-: yakadan tut-

yaxsz blen iske al-: iyilikle an-

nn al-: korkutup sesini kstr-

can isebn al-: nfus say-


77/199

66

sal- (saln-): koy-, kar-, vur-, yatr-, yap-, ek-, ver-, et-, bas-, at-, a-,

yaptr-, syle-, sok-

aslamga sal-: faize koy-

ap sal-: aa kar-

blmemke saln-: kendini bilmezlie vur-

bilg sal-: iaret koy-

gospitalge sal-: hastaneye yatr-

grim sal-: makyaj yap-

jirebe sal-: kura ek-

zakladka sal-: rehine ver- (koy-)

zyan sal-: ziyan ver-

imza sal-: imza et-

kanga toz sal-: yaraya tuz bas-

karmak sal-: olta at-

kul sal-: 1. el koy-; 2. sarkntlk et-

kz sal-: 1. gz at-; 2. gz koy-

nigz sal-: temel at-

nogt sal-: nohut ile fal a-neksal-: nakyap-

oytksal-: (st) mayala-, mec.fikir ver-, mec.kkrt-

oltan sal-: taban yap-

par sal-: 1. buhar kar-; 2. hzlandr-

poaman sal-: piman et-

polina sal-: vergi tayin et-

rifmaga sal-: kafiye yap-salm sal-: salma sal-, vergi koy-

sistemaga sal-: sisteme koy-

slk sal-: slk yaptr-

sren sal-: alarm ver-, alarm vur-

sz sal-: efaat ederek sz syle-

tamga sal- (suk-): damga vur- (bas-)

toz sal-: tuz koy-

tormoz sal- (bir-): fren yap-


78/199

67

turyulga sal-: doru yola koy-

teke sal-: para koy-

urtaga sal-: ortaya koy-

ut sal- (trt-): atee ver-

utka sal-: atee sok-

uttan alp suga sal-: ateten alp suya sok-

alkan sal-: grete rakibi srt st yatr-

ar sal-: oy ver-

om sal-: korku (endie) ver-

traf sal- (tlet-): yasak koy-, ceza det-

ss sal-: scaklk ver-

yamau sal-: yama yap-

eylendrp sal-: grete ban stnden arp vur-

yom-: krp-

lt-lt yom-: gzn krp-

kil-: k-, yap-, ol-, et-, at-, vur-, dokun-, al-, iste- , gir-, bala-, kal-, ge-barlkka kil-: ortaya k-

gj kil-: grlt yap-

du kil- (kubar-, kter-): grlt yap- (kopar-, kar-)

yltr yltr kil-: prl prl ol-

zir-zber kil-: alt st ol-

ige-yge kil-: nasihat kabul et-

iles-miles kil-: anormal hareket et-ixaxa(y) kil-: kahkaha at-

ma kil-: ans vur-

mihrbankil-: iyilii dokun-

pare pare kil-: para para ol-

szge kil-: aralaral-

ta kil-: kendisine uygun ol-

tamak kil-: iki imek iste-

tavka kil-: az dalana gir-


79/199

68

torna tepi alp kil-: (ocuk) yrmeye bala-

turkil-: mecburiyetinde kal-

tefykka kil- (utr-): edepli ve haylol-

xereketke kil-: harekete ge-

lpereme kil-: tuz buz et-

au-u kil-: grlt patrtet-

bar-: k-, kal-, yrt-, ge-

mnp bar-: k- (mes. daa)

koyrkta bar- (syrel-): geri kal-, kuyrukta kal-

mnp bar-: yukark-

mltklap alp bar-: silh altnda yrt-

Documents

Kazan Tatar Turkcesinde Birlesik Fiiller the Co