Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 19

Praca dopuszczona do druku po recenzjach

Katarzyna Rozmarynowska

NAUKA

Druga wojna światowa doprowadziła do znisz-czenia wielu gdańskich zabytków. Jest wśród nichpołożony pomiędzy murami obronnymi a uforty-fikowanym w XVII wieku wzgórzem GrodziskaOgród Strzelecki. Pomimo zmienności losów odśredniowiecza aż po tragiczne wydarzenia wiosny1945 roku jego granice i ukształtowanie prawie sięnie zmieniały. Przekształceniom ulegały jedyniebudynki, drogi, drzewa, kwiaty i inne elementy wy-posażenia oraz wewnętrzne rozplanowanie, a tak-że sposób użytkowania, który ewoluował od pro-stego placu strzeleckiego aż po ekskluzywny ogródklubowy. Koleje tych zmian spróbujemy prześle-dzić w dalszej części artykułu, którego celem jestzwrócenie uwagi na losy tego niezwykłego zabyt-ku, a także na szansę jego rewitalizacji, jaka pomi-mo zniszczeń i podziału terenu pomiędzy różnychużytkowników ciągle jeszcze istnieje.

Organizacje strzeleckie związanez Ogrodem u podnóża Grodziska

W średniowiecznym Gdańsku, tak jak i w innychmiastach, ważnym zadaniem spoczywającym na bar-kach wszystkich mieszkańców było zapewnieniebezpieczeństwa. W osiągnięciu tego celu pomagałyznane specjalne organizacje, mające za zadanie do-skonalenie umiejętności strzeleckich zrzeszonychw nich mieszczan, po to, aby w razie potrzeby mo-gli podjąć skuteczną obronę przed ewentualnymwrogiem. Początkowo, od kura do którego strzela-no, nazywane były bractwami kurkowymi, a póź-niej po prostu bractwami strzeleckimi.

W słynącym z bogactwa Gdańsku, który szcze-gólnie narażony był na wrogie najazdy, zapewnie-nie bezpieczeństwa nabierało specjalnego znacze-nia. Nic też dziwnego, że już w średniowieczu dzia-łało tu przynajmniej kilka bractw tego typu. Do naj-

ważniejszych należały: ekskluzywne, patrycjuszow-skie Bractwo św. Jerzego (zał. ok. 1348 r.)2 i miesz-czańskie Bractwo św. Erazma (zał. w 1354 r.).Wszystkie działające w mieście bractwa urządzałydla swoich członków ćwiczenia strzeleckie w spe-cjalnie do tego celu przygotowanych ogrodach, le-żących najczęściej zaraz za murami miejskimi.Pierwsza wzmianka na temat istnienia takiego ogro-du w Gdańsku związana jest z ogrodem strzelec-kim Bractwa św. Erazma przy Szerokiej Bramiei pochodzi z 1418 roku3. Wiadomo także, że ogródBractwa św. Jerzego znajdował się przy BramieDługoulicznej, oraz że mieszkańcy Starego Miastadoskonalili swoje umiejętności w jednym z ogro-dów przy Bramie Bożego Ciała. Ogród o podob-nym charakterze istniał też na międzymurzu przyŻabiej Bramie4.

Ogrody strzeleckie zakładano także w innychmiastach, np. w Elblągu w 1374 roku czy w Toru-niu w 14125.

Wydaje się, że powstanie interesującego nasOgrodu u podnóża Grodziska związane jestz działalnością Bractwa św. Jerzego i rokiem 1487.Wskazuje na to wzmianka, zamieszczona w po-chodzącej z końca XV wieku kronice CasparaWeinreicha, która wiąże posadzenie drzew na Gro-dzisku z osobą Hansa Glottau6 – budowniczegosiedziby Bractwa. Ponadto istnieje zbieżność datpomiędzy rozpoczęciem budowy Dworu Bractwaśw. Jerzego a posadzeniem pierwszych drzew naGrodzisku. Oba wydarzenia miały bowiem miej-sce w 1487 roku. Choć Jerzy Stankiewicz i Boh-dan Szermer powstanie tego ogrodu upatrują do-piero w roku 15437, to rozbieżność ta nie musiwcale świadczyć o sprzeczności. Wcześniejsze da-towanie może bowiem być związane z założeniemogrodu do ćwiczeń łuczniczych, a rok podanyprzez Stankiewicza i Szermera z przekształcenia-

Zapomniany gdańskiOgród Strzelecki

1

20 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

mi tegoż ogrodu, przystosowującymi go do ko-rzystania z broni palnej8.

W związku z powyższym wydaje się, że w po-czątkowym okresie członkowie Bractwa św. Era-zma musieli ćwiczyć we własnym ogrodzie przySzerokiej Bramie, a dopiero później zaczęli korzy-stać z Ogrodu na Grodzisku.

Dzieje Ogrodu Strzeleckiego

Najprawdopodobniej w początkowym okresiezwykłe strzelania z łuku i kuszy Bractwo św. Je-rzego organizowało w ogrodzie przy swojej siedzi-bie. Tylko uroczyste turnieje i strzelanie do zawie-szonego na słupie ptaka, które wymagały większejprzestrzeni, organizowane były na Grodzisku. Póź-niej jednak, kiedy weszła w użycie broń palna9, ko-rzystano z tego Ogrodu w znacznie większym za-kresie. Nie wiadomo dokładnie, kiedy pojawili siętam strzelcy zrzeszeni w Bractwie św. Erazma, byćmoże właśnie w tym czasie. Wiadomo jedynie, żeodbywali tam swoje uroczyste turnieje strzeleckie.Wspólne użytkowanie terenu nie było szczególnieuciążliwe, ponieważ tradycyjnie oba bractwa swo-je doroczne zielonoświątkowe święto obchodziłyoddzielnie – Bractwo św. Jerzego w poniedziałek,a Bractwo św. Erazma we wtorek.

Przez cały okres swego istnienia Ogród Strze-lecki służył nie tylko do ćwiczeń doskonalącychkunszt strzelecki, ale także – szczególnie latem –zamieniał się w miejsce spotkań. Odwiedzano gochętnie, aby odpocząć, podyskutować, posłuchaćmuzyki lub zjeść posiłek w doborowym towarzy-stwie. Raz w roku stawał się także tłem uroczystychobchodów święta strzeleckiego, podczas któregodokonywano wyboru władz bractw na następnyrok. Spomiędzy konfratrów wybierano „majowe-go grafa”, a tytuł „króla” nadawano zwycięzcy tur-nieju strzeleckiego. Obchody tego święta wedługMarii Boguckiej miały ustalony przebieg: Rankiemw poniedziałek Zielonych Świąt młodzieńcy ze szlachet-nych rodzin ubrani w pancerze konno ruszali podGdańsk. Zbiórka następowała u stóp Grodziska; tutaj od-bywało się coś w rodzaju parady wojskowej przyjmowanejprzez Radę, a podziwianej przez tłumy ciekawych. Cen-tralny punkt uroczystości stanowiły zawody łucznicze i wy-bór „majowego grafa”, który zostawał królem obchodówi otrzymywał jako oznakę wieniec spleciony z zieleni i świe-żych kwiatów. Za godność trzeba było jednak zapłacić –„graf majowy” pokrywał koszty uczty czekającej na Radęi innych wytwornych uczestników zabawy na Ratuszu lubwe Dworze Artusa, gdy w południe w uroczystym pocho-dzie wracano do miasta. Wieczorem tego dnia odbywał sięzazwyczaj huczny bal we Dworze Artusa10.

Z kroniki Caspara Weinreicha wiadomo, żew poniedziałek Zielonych Świąt roku 1488 Jacob

Proite zestrzelił na strzelnicy na Grodzisku ptakai przejął z rąk Hilbranta Ferbera tytuł „króla”, poczym wydał z tej okazji ucztę na ratuszu11.

W roku 1543 Rada Miejska chcąc upowszech-nić wśród mieszkańców broń palną zaczęła orga-nizować cotygodniowe ćwiczenia w strzelaniu,obchodzeniu się z pikami, muszkietami i falkone-tami oraz zezwoliła wszystkim wolnym obywate-lom miasta na korzystanie z Ogrodu Strzeleckie-go, pod warunkiem posiadania przez nich broni12.Rok później (1544) doszło do powstania nowej or-ganizacji, wzorującej się na dawnych bractwachstrzeleckich, skupiającej tylko strzelców używają-cych broni palnej. Przyjęła ona nazwę TowarzystwoStrzeleckie Strzelców z Broni Palnej (Gesellschaft derBüchsenschützen)13. Spowodowało to spadek zain-teresowania działalnością dotychczasowychBractw: św. Erazma i św. Jerzego. W tym czasiegasnąca aktywność Bractwa św. Jerzego skupiała sięprzede wszystkim w siedzibie przy Złotej Bramie14.Ostatni zorganizowany przez nie turniej strzeleckina Grodzisku miał miejsce w Zielone Świątki 1612roku. W końcu XVIII wieku działalność Bractwaśw. Jerzego całkiem zanikła15.

Tak więc od roku 1637 gospodarzami Ogroduna Grodzisku było Towarzystwo Strzeleckie Strzel-ców z Broni Palnej i Bractwo św. Erazma16. Aż dokońca XVIII wieku obie organizacje korzystaływspólnie ze znajdującej się tam strzelnicy. Dopie-ro w roku 1793, kiedy Bractwo św. Erazma popar-ło stojących u wrót miasta Prusaków, sytuacja ule-gła zmianie. Bractwo św. Erazma, wzmocnioneprzychylnością nowych władz, zyskało na znacze-niu i zaczęło przeciągać na swoją stronę członkówTowarzystwa Strzeleckiego Strzelców z Broni Pal-nej, które pod koniec XVIII wieku liczyło zaled-wie 30 członków17, aż w końcu uległo całkowitejlikwidacji. W nagrodę za opowiedzenie się po stro-nie Prus Bractwo św. Erazma uzyskało przywilejposługiwania się nazwą Strzelcy Fryderyka Wilhel-ma (Friedrich Wilhelm Schützen).

W czasach panowania francuskiego (1807-1814)wszystkie organizacje strzeleckie zawiesiły działal-ność, a włączony w obręb fortyfikacji Ogród słu-żył wyłącznie celom militarnym. Dopiero w 1818roku, wraz z oficjalnym połączeniem dawnego To-warzystwa Strzeleckiego (Gesellschaft der Büschen-schützen) ze Strzelcami Fryderyka Wilhelma (Frie-drich Wilhelm Schützen) doszło do reaktywowaniadziałalności strzeleckiej na Grodzisku. Nowo po-wstała organizacja, która przyjęła nazwę BractwoStrzeleckie Fryderyka Wilhelma (Friedrich-WilhelmSchützenbrüderschaft), przejęła zarówno tradycje, jaki majątek obu bractw, w tym również prawo do ko-rzystania z nadal pozostającego w gestii władz mia-sta Ogrodu Strzeleckiego18.

Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 21

Ryc. 1. Dwór Bractwa św. Jerzego, wzniesiony przez bu−downiczego Hansa Glottau w latach 1487−1494. Źródło:C. Seidel, Friedrich−Wilhelms−Schützen−Gesellschaft zuDanzig, Danzig 1851, s. 9, za: Curicke R.: Der Stadt Dant−zig historische Beschreibung, Amsterdam und Dantzigk1688. Ze zb. Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 2. Fragment planu P. Willera (1687), na którym wi−doczny jest Ogród Strzelecki o narysie zbliżonym do tra−pezu. Od strony miasta pokazano zespół zabudowań, a zanimi prostokątny plac ze słupem, przeznaczonym do mo−cowania ptaka, do którego strzelano z łuku lub kuszy. Polewej stronie, w części środkowej, widać zadrzewienie,a za nim, wzdłuż granicy z obecną ulicą Kurkową – ogro−dy. Źródło: R. Curicke, Der Stadt Dantzig historische Be−schreibung, Amsterdam und Dantzigk 1688. Ze zb. Bibl.PAN w Gdańsku

Ryc. 3. Odrys fragmentu planu Gdańska Gregora Schmera(1615), na którym pokazano obszar przed Bramą Wyżyn−ną. Widoczne są tam dwa słupy strzeleckie: jeden na tere−nie Ogrodu Strzeleckiego, drugi w pobliżu kościoła BożegoCiała. Źródło: A. Bertling, Schützengarten und Schützen−haus in Danzig im Wandel der Zeit Danzig 1932, s. 23

Ryc. 4. Widok OgroduStrzeleckiego w XVII w. odstrony miasta. Na pierw−szym planie widoczna jestfosa miejska, a za nią ciągobecnej ulicy 3 Maja. Zaulicą widnieją zabudowa−nia strzelnicy, wśród któ−rych wyróżnia się piętrowybudynek z dwuspadowymdachem. Dalej znajdujesię wysoki słup strzeleckiz ptakiem i przymocowa−nymi do niego linami od−ciągającymi. Za budynka−mi strzelnicy widoczne sąwysokie drzewa. Źró−dło: R. Curicke, Der StadtDantzig historische Be−schreibung, Amsterdamund Dantzigk 1688, s. 63

22 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

W roku 1848 doszło do konfliktu o strzelnicęw Ogrodzie na Grodzisku. O prawo jej użytkowa-nia upomnieli się bowiem nie posiadający własnejsiedziby Strzelcy Miejscy (Bürgerschützenkorps).W odpowiedzi na ich monity władze miasta zapro-ponowały rozwiązanie, zgodnie z którym uzyska-liby oni prawo korzystania w określone dni z trze-ciego stanowiska strzeleckiego oraz urządzania ze-brań w górnej sali budynku strzeleckiego. Jednakpropozycja ta została odrzucona. Konflikt zakoń-czył się dopiero 18 października 1848 roku formal-nym przejęciem Ogrodu wraz z całym zagospoda-rowaniem przez Bractwo Strzeleckie FryderykaWilhelma. Odtąd, aż do 1945 roku było ono jedy-nym prawnym użytkownikiem terenu19.

Rozwój układu przestrzennego

Prawdopodobnie na początku swego istnieniaOgród nie miał jednoznacznie określonego planu.Jego granice nie były ściśle ustalone, a ich przebiegulegał zmianom. Wydaje się, że istniejące tu jużw końcu XV wieku ogrodzenie służyło bardziejochronie przed ewentualnym postrzałem niż wy-znaczeniu granic. Dopiero dokonane w XVI wie-ku zmiany traktów drożnych na Grodzisku przy-czyniły się do ukształtowania jego narysu. W po-łowie tego stulecia poprowadzono drogę, którapołączyła Bramę Oliwską z Siedlcami. Nieco póź-niej, pod koniec XVI wieku wytyczono nową dro-gę na plac strzelecki, która w przybliżeniu biegłatrasą dzisiejszej ulicy 3 Maja (Promenade). Jedno-cześnie w pobliżu strzelnicy, pomiędzy umocnie-niami Biskupiej Górki i Grodziska wytyczono dwierównoległe ulice: Nowe Ogrody (Neu Garten)i Kurkową (Schissstange). Ulica 3 Maja i Kurkowaostatecznie określiły południowo-wschodnią i po-łudniowo-zachodnią granicę Ogrodu. Od stronypółnocno-zachodniej już wcześniej zamykała gostroma skarpa umocnień Grodziska, a od północ-nego wschodu granicę wytyczono w oparciu o ła-godny w tym miejscu stok wzniesienia. Określonew opisany wyżej sposób granice wyznaczyły płaskitaras o planie trapezu, którego dłuższe krawędziełagodnie rozchylały się od ul. 3 Maja w kierunkuwzniesienia. Stan taki z niewielkimi zmianamiutrzymywał się przez cały okres istnienia Ogrodui nadal jest dobrze czytelny w terenie. Bardzo moż-liwe jest także, że ostatecznie teren ogrodu wyzna-czony został dopiero w XVII wieku podczas pracfortyfikacyjnych na Grodzisku (ryc. 2).

Od czasu powstania Ogrodu problemem byłozapewnienie bezpieczeństwa strzelcom i postron-nym obserwatorom wyczynów strzeleckich. Napoczątku nie strzelano tak jak dzisiaj, poziomo dotarczy, ale w górę, do zawieszonego na słupie pta-

ka, co powodowało częste wypadki20. Aby im za-pobiec i uniemożliwić dostanie się w zasięg strza-łów przypadkowym przechodniom, plac strzelec-ki już pod koniec XV wieku został ogrodzony21.Później wzdłuż dwóch dłuższych boków wykopa-no rowy, przy których w 1636 roku dodatkowopostawiono wysokie, drewniane ogrodzenie.

Nie wiadomo, jak wyglądało pierwsze zagospo-darowanie Ogrodu. Informacje źródłowe na tentemat są bardzo skąpe. Caspar Weinreich w swojejkronice pod datą 4-10 marca 1487 roku podaje, żew pierwszym tygodniu postu mincerz Hans Glot-tau (budowniczy siedziby Bractwa św. Jerzego)posadził tu 18 lip i 14 dębów. Przy drzewach usta-wiono 3 połączone ze sobą miedzianymi ruramibeczki, którymi przepływała woda22. Służyły onenajprawdopodobniej do zbierania wody deszczo-wej potrzebnej do podlewania świeżo posadzonychdrzew. Wydaje się, że mamy tu do czynienia z naj-starszym systemem nawadniającym zieleń, jakiznajdował się terenie Gdańska.

Posadzenie drzew w tym miejscu można inter-pretować dwojako. Mogło być związane z funkcjąstrzelecką, wymagającą ocienienia torów strzelni-czych, ale również mogło wiązać się z kultywowa-ną od średniowiecza w wielu miastach tradycją pra-to, czyli łąki rekreacyjnej, służącej do spacerów, za-baw i turniejów rycerskich. Najprawdopodobniej,czego dowodzą późniejsze informacje o działalno-ści związanych z Ogrodem bractw, miejsce to peł-niło obie te funkcje. Tym bardziej, że od XVI wie-ku Grodzisko było ulubionym miejscem spacerówgdańszczan, których przyciągał tu rozciągający sięze szczytu bardzo atrakcyjny widok na miasto.

Na zamieszczonym przez Antona Bertlingaodrysie siedemnastowiecznego planu Gdańska(1615 r.) bardzo wyraźnie widoczny jest narys ogro-du o kształcie zbliżonym do trapezu oraz słup strze-lecki z zawieszonym na szczycie ptakiem (ryc. 3).Brak na nim drzew najprawdopodobniej związanyjest z przyjętą przez autora planu konwencją rysun-kową, ponieważ plan nie pokazuje żadnej zieleni.

W XVI wieku na terenie ogrodu stały drew-niane budy strzeleckie, które w 1575 roku strawiłpożar. Niedługo potem zostały odbudowanew podobnym kształcie i ponownie w 1636 rokuspłonęły od uderzenia pioruna23. Później na ichmiejscu wybudowano nowe budynki, które moż-na zobaczyć na sztychu zamieszczonym przez Re-inholda Curickego24 (1668, ryc. 4). Widok od stro-ny miasta przedstawia drewniane budy, znajdują-ce się za nimi drzewa i górujący nad całością słupstrzelecki utrzymywany w pionie przez odciągi.Z przodu widoczna jest fosa miejska, ciąg dzisiej-szej ulicy 3 Maja oraz pełen ludzi plac przed za-budowaniami strzelnicy. Pokazane na dalszym

Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 23

Ryc. 5. Ogród Strzelecki widziany z wałówok. 1765 roku. Pomimo że rycina ta wykona−na została prawie osiemdziesiąt lat późniejniż rycina zamieszczona w dziele Curickego(ryc. 4), to pokazuje taki sam widok. Jedynązmianą jest brak słupa z ptakiem. Źródło:M. Deisch, Prospekte, 1765, Blatt 16. Ze zb.Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 6. Ogród Strzelecki ukazany na tle pa−noramy miasta od strony Siedlec ok. 1765roku. W głębi widoczne są stare drzewa i za−budowania. Prawdopodobnie są to te samezabudowania, które z innej strony pokazanona poprzedniej rycinie (ryc. 5). Cały ogródotoczony jest wysokim, drewnianym płotem.Źródło: M. Deisch, Prospekte, 1765, Blatt 40.Ze zb. Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 7. Posąg bogawojny Marsa, który stałw Ogrodzie Strzelec−kim do 1945 roku,wykonany w 1749 r.przez gdańskiego ka−mieniarza KrzysztofaStricke. Fotografiaz początku lat trzy−dziestych. Źródło: A.Bertling, Schützen−garten und Schützen−haus in Danzig imWandel der Zeit Dan−zig 1932, il. 3

Ryc. 8. Plan OgroduStrzeleckiego wyko−nany w 1838 rokuprzez O. Schachta napolecenie i wedługwskazówek starszy−zny bractwa: J.G.Schoefera, M. Streegai Ch. Wohnnenberga.Źródło: P. Gehrke,Danzigs Schützenbru−derschaften in alterund neurer Zeit, Dan−zig 1895, pomiędzys. 112−113. Ze zb. Bibl.PAN w Gdańsku

24 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

planie drzewa są zapewne tymi, które w 1487 rokuposadził Hans Glottau.

Stąd, że w XVII wieku zatrudniono na Grodzi-sku ogrodnika, można wnioskować, że istniał tamw tym czasie wymagający pielęgnacji ogród. W ro-ku 1611 założono tam pompę wodną, a w roku 1699odnowiono płot, który otoczył całe założenie25.

W XVII wieku, wraz ze wzrostem zagrożeniawojennego i rosnącą popularnością ćwiczeń strze-leckich zaszła potrzeba umożliwienia korzystaniaze strzelnicy większej liczbie użytkowników.W związku z tym w 1640 roku do trzech już ist-niejących stanowisk strzeleckich dodano czwartei odtąd równocześnie mogło korzystać ze strzelni-cy ponad trzysta pięćdziesiąt osób26.

Wiek XVIII nie przyniósł większych przeobra-żeń wyglądu Ogrodu. W roku 1734 oblegającyGdańsk Rosjanie zniszczyli wyposażenie, ale stra-ty musiały być stosunkowo niewielkie i łatwe donaprawienia27, gdyż na pochodzących z 1765 rokurycinach Mateusza Deischa nie widać zmian w sto-sunku do wcześniejszego zagospodarowania Ogro-du (ryc. 5 i 6).

W drugiej połowie XVIII wieku nietrwałe za-budowania strzelnicy, powstające głównie w przed-niej części ogrodu, podlegały częstym zmianom.Prawdopodobnie było to skutkiem bieżących,zmieniających się potrzeb użytkowych. Natomiastprzebieg granic zespołu nie zmieniał się. O roz-planowaniu wewnętrznym Ogrodu w tym czasieposiadamy jedynie cząstkowe informacje. W 1781roku wydzierżawione zostało prawo korzystaniaz rosnącej tam trawy28. Prawdopodobnie wówczasprzy północno-wschodniej granicy zespołu powstałpodłużny ogród starszego Bractwa (Ältermann), doktórego obowiązków między innymi należał nad-zór nad strzelnicą. Wiadomo też, że znajdowały siętam partery z bukszpanem i lawendą, co pozwaladomyślać się istnienia barokowego, geometrycz-nego założenia, a także drzewa owocowe: 3 brzo-skwinie, 21 wiśni, 48 niskich i 31 wysokich jabłonioraz grusze. Pomiędzy drzewami posadzone zo-stały krzewy porzeczek i rośliny, które określonojako Christorbeerstrauchen29. W pochodzącym z 1771roku sprawozdaniu starszego Bractwa Taubentha-la znajduje się informacja, że posiadał on dom z wy-kuszem, z którego bez otwierania okien mógł ob-serwować cały plac strzelecki (widoczny na planiez 1838, ryc. 8), a także, że wybudował altanę z przo-du ogrodu, z której rozciągał się miły i urozma-icony widok na ulicę.

W 1807 roku Ogród Strzelecki został zajętyprzez Francuzów i aż do roku 1814 służył jako składartyleryjski. Okresowo w dawnych zabudowaniachstrzelnicy zakwaterowanych było około 200 żoł-nierzy. Przetrzymywano tam podobno także 600

wziętych do niewoli Kozaków30. Pobyt Francuzówspowodował prawie całkowite zniszczenie zespo-łu. Drzewa w większości wycięto – prawdopodob-nie na opał – a te, które pozostały, mocno ucier-piały na skutek postrzałów. Wiele miało połamanegałęzie i postrzelane konary. Uszkodzeniu uległarównież stojąca w ogrodzie figura boga wojnyMarsa (ryc. 7). W początkowym okresie po wyj-ściu z Gdańska wojsk francuskich i przejęciu mia-sta przez Prusaków sytuacja nie uległa zmianie, po-nieważ ogród jeszcze przez pewien czas pozosta-wał w gestii władz wojskowych i w dalszym ciągusłużył jako plac ćwiczeń.

Okres wojen napoleońskich był przełomowyzarówno dla Gdańska, jak i dla Ogrodu Strzelec-kiego. Kończył epokę niezależnego Gdańska i roz-poczynał pruski etap historii miasta. W 1818 rokuOgród Strzelecki przejęło Bractwo StrzeleckieFryderyka Wilhelma, uważające się za kontynu-atora tradycji dawnych bractw strzeleckich. Jegoczłonkowie postanowili przywrócić Ogrodowidawny wygląd. Ze względu na skromne środki fi-nansowe i trudną sytuację powojenną nie było tołatwe. Pomimo to udało się założyć nowe trawni-ki i posadzić drzewa – w większości owocowe.W 1837 roku wydzierżawiono pożytki z użytko-wania trawników i drzew owocowych mistrzowimłynarskiemu Hirschfelderowi, który w zamiansprawował opiekę nad Ogrodem31. Wywiązywałsię ze swoich obowiązków bardzo dobrze, o czymmoże świadczyć posadzenie przez niego – na wła-sny koszt – drzew owocowych. Wkład w nowe na-sadzenia miała także starszyzna Bractwa i zwyklikonfratrzy: podstarszy (Mitälteste) Wegner ufun-dował 12 kop rozmaitych drzew, podstarszy(Mitälteste) Rohrdanz przekazał kasztanowce, a ku-piec Muhl podarował 6 kop brzóz. Ponadto zeszczupłej kasy udało się zakupić krzewy32.

W XIX wieku charakter Ogrodu zaczął się zmie-niać. Coraz częściej odwiedzano go dla odpoczyn-ku i w celach towarzyskich. Bywali tu nie tylkostrzelcy, ale także ich rodziny i inni mieszkańcyGdańska. Doszło nawet do tego, że za stosownąopłatą można było uzyskać tytuł tzw. letniego strzel-ca (Sommermitgleider) i bez konieczności uczestni-czenia w ćwiczeniach strzeleckich korzystać z przy-wilejów członka elitarnego klubu, w jaki zaczęłoprzeobrażać się Bractwo.

W I połowie XIX wieku poza rozlicznymi za-budowaniami przeznaczonymi do zadań strzelec-kich na terenie Ogrodu istniała także restauracja,przed którą latem wystawiano drewniane stoły i ła-wy, kręgielnia oraz bilard. Jednokondygnacyjnybudynek restauracji zbudowany był w konstrukcjiszachulcowej. Miał wysoki, dwuspadowy dachz użytkowym poddaszem, o czym świadczą duże

Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 25

Ryc. 9. Siedziba Bractwa Strzeleckiego Fry−deryka Wilhelma (dawna siedziba Bractwaśw. Erazma) w Szerokiej Bramie. Źródło:C. Seidel, Friedrich−Wilhelms−Schützen−Ge−sellschaft zu Danzig, Danzig 1851, s. 8. Zezb. Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 10. Wybudowana w 1851 roku siedziba BractwaStrzeleckiego Fryderyka Wilhelma. Źródło: C. Seidel, Frie−drich−Wilhelms−Schützen−Gesellschaft zu Danzig, Dan−zig 1851, s. 24. Ze zb. Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 11. Litografia ukazująca jak dużą popu−larnością cieszył się Ogród Strzelecki w IIpołowie XIX wieku wśród mieszkańcówGdańska. Na pierwszym planie widoczne sącharakterystyczne dla dziewiętnastowiecznejsztuki ogrodowej okrągłe klomby kwiatowe,a w tle nowy budynek strzelnicy. Ze zb. Bibl.PAN w Gdańsku

Ryc. 13. Widok Ogrodu Strzeleckiego około połowy XIX wieku od strony umocnień Nowych Ogrodów. Litografia.Źródło: Album der Umgebungen von Danzig in 9 malerischen Ansichten nach den Natur gezeichnet von Julius Greth,Gdańsk ok. 1860. Ze zb. Bibl. PAN w Gdańsku

26 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

okna i wystawki na poddaszu. Jego widok przed-stawiono na zamieszczonej przez Berlinga akwa-reli nieznanego autora, namalowanej w 184333.Z pochodzącej z tego samego źródła akwareliDahmsa (1847)34 znany jest także wygląd zabudo-wań, które znajdowały się od strony Ogrodu. Byłytam dwa budynki, dwukondygnacyjny i parterowy,o wysokich dwuspadowych dachach; raczej o cha-rakterze reprezentacyjnym i klubowym, a nie go-spodarczym, bowiem posiadały duże, rokokowe,dzielone na dziesięć pól okna. Na klubowy cha-rakter tych zabudowań wskazuje scena przedsta-wiona na akwareli. Jest to przyjęcie wydane w 1847roku z okazji święta strzeleckiego. Z podpisu wia-domo, że wśród wielu odświętnie ubranych osóbznajdują się: gubernator Heinrich Jacob vonRüchel-Kleist, przełożony strzelców (Schützherr)rajca miejski Zernicke35, kaznodzieja Wemmer, ka-pitan strzelców Schaefer, mistrz ślusarski Lanseri podchorąży Gildii36.

W 1838 roku doszło do pierwszego pomiaru,który pozwala na dość precyzyjne odtworzeniewyglądu Ogrodu37 (ryc. 8). Jego narys zbliżony jestdo lekko zdeformowanego trapezu, którego krót-szy bok graniczy z dzisiejszą ulicą 3 Maja (Chaus-se). Od północnego wschodu granica przebiegawzdłuż cmentarza kościoła Mariackiego. Od pół-nocnego zachodu teren ogrodu sąsiaduje umocnie-niami Grodziska, a od południowego zachoduz obecną ulicą Kurkową i działkami właścicieli pry-watnych: V.G. Meyera38 i H. Rabowskiego. Odstrony dzisiejszej ulicy 3 Maja do Ogrodu prowa-dzą dwa wejścia, które poprzez plantacje (Planta-ge), czyli obsadzone drzewami formy przestrzen-ne o charakterze boskietów, prowadzą do zespołuzabudowań, składającego się miedzy innymi z re-stauracji, bilardu, kręgielni, składów broni i innychpomieszczeń gospodarczych. Zabudowania te two-rzą prostokątny dziedziniec. Od strony południo-wo-zachodniej znajduje się nieregularnie ukształ-towany ogród kwiatowy z wieloma wijącymi sięścieżkami, nawiązującymi przebiegiem do tych, ja-kie tworzono w ogrodach swobodnych w stylu an-glo-chińskim. Właściwy Ogród Strzelecki położo-ny jest w głębi działki, za zespołem zabudowy.Tworzą go: wydłużony trapez wydzierżawionegoogrodu warzywnego i ogród Starszego Bractwaz budynkiem, który dzięki charakterystycznemuwykuszowi umożliwiał obserwację oraz rozdzie-lony torem strzeleckim na dwie części teren po-między nimi. Można wyróżnić tu 6 kwater. Na pię-ciu rosną regularnie posadzone drzewa, a poprzezjeden z boskietów przechodzi swobodnie popro-wadzona ścieżka. Przy niej znajduje się osiem zbli-żonych kształtem do okręgu placyków. Na podsta-wie rysunku trudno stwierdzić, czym były okrągłe

formy znajdujące się na środku każdego z nich.Można jedynie przypuszczać, że były to niskie par-tery kwiatowe lub gazonowe, podobne do tych,które pokazano na rycinie przedstawiającej DomStrzelecki po 1851 roku (ryc. 11). Do każdego pla-cyku od strony południowej przylegał czworobocz-ny obiekt. Prawdopodobnie były to altanki. W ro-ku 1850 doszło do wydania specjalnego regulami-nu, jakiemu podlegała ich budowa. Zgodnie z nimza altankę uważano każdą przestrzeń, która znaj-dowała się pomiędzy czterema słupami i posiadaładach. Mógł ją postawić jedynie członek Bractwalub wdowa po nim. Nie przechodziła ona jednakna ich własność, ale pozostawała własnością Brac-twa. Miejsce pod altankę uzyskiwano na zasadzieprzetargu. Za jej dzierżawę trzeba było płacić rocz-ny czynsz dzierżawny w wysokości 4 fenigów odstopy kwadratowej. Ponadto, aneks do regulami-nu z 1852 roku ograniczał powierzchnię zabudo-wy altanek do 8×10 stóp (ok. 9 m2) i zezwalał naich budowę jedynie pomiędzy pierwszym i dru-gim torem strzeleckim, ale tylko do połowy dłu-gości Ogrodu. Zobowiązywał także właścicieli al-tanek do udostępniania ich w razie organizowaniakoncertów lub innych imprez ogrodowych innymużytkownikom39.

Aż do 1851 roku oficjalną siedzibą BractwaStrzeleckiego Fryderyka Wilhelma pozostawaładawna siedziba Bractwa św. Erazma w SzerokiejBramie (ryc. 9), która stawała się za ciasna dla po-większającej się liczby członków. Z tego powoducoraz częściej zebrania organizowano w letniej sie-dzibie, na terenie Ogrodu Strzeleckiego, aż w koń-cu w 1848 roku zdecydowano się na wybudowa-nie tam nowej siedziby organizacji. Pierwszy pro-jekt powstał bardzo szybko, ale jak wyliczono, jegorealizacja byłaby zbyt droga, wykonano więc dru-gą, tańszą wersję. Koszt budowy miał wynosić14 000 talarów. Pomimo obaw związanych z wy-sokimi kosztami, jakie zgłaszał opiekun Bractwaz ramienia władz miasta, rajca Zernicke, wersję tęprzyjęto i przystąpiono do zbiórki pieniędzy. Częśćfunduszy uzyskano ze sprzedaży specjalnie w tymcelu wypuszczonych obligacji na sumę 2 500 tala-rów40. Tymczasem coraz bardziej nieużyteczne po-mieszczenia w Szerokiej Bramie początkowo wy-dzierżawiono, aż w końcu, w roku 1853 sprzeda-no za 6 000 talarów, uzyskując w ten sposób do-datkowe środki41.

We wrześniu 1850 roku przystąpiono do budo-wy nowej siedziby. Uroczyste jej otwarcie z udzia-łem króla Prus Fryderyka Wilhelma IV nastąpiło28 lipca 1851 roku. Pomiędzy 14 a 17 września te-goż roku można było już świętować w nowej sie-dzibie pięćsetlecie działalności Bractwa42. Dokona-no wówczas uroczystego otwarcia przebudowanego

Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 27

Ryc. 16. Główny budynek Strzelnicy. Stan po rozbudo−wie przeprowadzonej w 1912 roku. Widok od strony dzi−siejszej ulicy 3 Maja. Z lewej strony widoczny jest wjazdna obecną ulicę Kurkową, a po prawej lipowa aleja, bę−dąca ulubionym miejsce spacerów gdańszczan. Pocztów−ka z ok. 1915 roku. Ze zb. Krzysztofa Szczecińskiego

Ryc. 17. Stary szpaler lipowy, wyznaczający przebieg jed−nego z torów strzeleckich – ostatnia pozostałość dawne−go Ogrodu. Stan w 2004 roku. Fot. autor

ogrodu. Ze względu na brak informacji na tematzmian, jakie miały miejsce w tym czasie, możnaprzypuszczać, że wykonano głównie prace porząd-kowe, nie zmieniające w zasadniczy sposób ukła-du Ogrodu, pokazanego na planie z 1838 roku.

Nowy Dom Strzelecki był budynkiem murowa-nym, dwukondygnacyjnym, o płaskim, dwuspado-wym dachu. Miał klasycyzującą, jedenastoosiowąfasadę z wysuniętym ryzalitem w części środkowej.Do ryzalitu dobudowano trzyosiowy ganek, wspar-ty na czterech kolumnach, na którym znajdował siętaras, zwieńczony metalową balustradą. Od stronyOgrodu do budynku przylegała obszerna sala teatral-no-balowa o wysokich oknach, w której można było

pomieścić znaczną liczbę gości (ryc. 10 i 11). W ro-ku 1858 do tylnej elewacji domu dobudowano taraswidokowy na kolumnadzie, umożliwiający obser-wację poczynań strzelców.

Ryc. 14. Letnie altanki budowane na te−renie ogrodu od ok. połowy XIX wieku.Fotografia z początku lat trzydziestych.Źródło: A. Bertling, Schützengarten undSchützenhaus in Danzig im Wandel derZeit, Danzig 1932, il. 8

Ryc. 12. Fragment Planu Gdańska Buh−sego (1866−1869), skala oryginału1:1000, ark. 3. Na planie widoczne jestrozplanowanie Ogrodu Strzeleckiegoprzed przebudową w 1887 roku. Ze zb.Bibl. PAN w Gdańsku

Ryc. 15. Plan Ogrodu Strzelec−kiego wykonany w 1895 rokuprzez Alexa Fey’a, przedstawia−jący rozplanowanie Ogrodu poprzekształceniach dokonanychw 1887 roku przez ogrodnikaA. Lenza. Źródło: P. Gehrke,Danzigs Schützenbruderscha−ften in alter und neurer Zeit, Dan−zig 1895, pomiędzy s. 112−113.Ze zb. Bibl. PAN w Gdańsku

28 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

Przybliżoną formę ogrodu z początku drugiejpołowy XIX wieku przedstawia sporządzonyw 1866 roku plan Buhsego (ryc. 12). W stosunkudo planu z 1838 roku pojawiły się na nim noweelementy: charakterystyczny trójdzielny podziałkwatery leżącej najbliżej zabudowań Strzelnicyi powtarzający się także na późniejszych planachpodział jednej z dalszych kwater promienistymiścieżkami, które zbiegały się po środku na okrą-głym placyku. Brak altanek należy przypisać przy-jętej przez autora planu konwencji rysunkowej.

W roku 1880 wykonano w technice akwarelo-wej bardzo szczegółowy rysunek Ogrodu. Do 1945roku wisiał on na ścianie w Strzelnicy i pewnie wrazz nią spłonął. Znajdowały się na nim wszystkie al-tanki z wykazem właścicieli. Ponadto przedstawiałdwie fontanny: jedną na kwietniku, w obrębie daw-nego ogrodu kwiatowego, a drugą pośrodku okrą-głego placu za strzelnicą, widocznego także na pla-nie z 1887 roku (ryc. 15). Obie wzniesiono w 1870roku, kiedy do Ogrodu doprowadzono wodociągmiejski43. Altanki, których liczba stale rosła, nieupiększały terenu. Musiało być to w jakiś sposóbdolegliwe, skoro w roku 1887 podjęto decyzjęo uporządkowaniu ich lokalizacji i z inicjatywyówczesnego naczelnika Bractwa Johannesa Krau-sego dokonano kolejnej, gruntownej przebudowyOgrodu. W jej trakcie uporządkowano lokalizacjęaltanek, które rozmieszczono wzdłuż zewnętrz-nych ścieżek w trzech rzędach oraz ujednoliconoich wygląd. Przed elewacjami frontowymi urządzo-no małe, oddzielone od siebie żywopłotami ogród-ki. Realizację projektu powierzono zawodowemuogrodnikowi A. Lenzowi. Zakres wprowadzonychprzez niego zmian pokazano na wykonanymw 1895 roku planie, który przechowywanow Strzelnicy, w związku z czym, tak jak i wcześniej-sze plany prawdopodobnie nie dotrwał do naszychczasów. Znany jest tylko z reprodukcji (ryc. 15).W stosunku do planów poprzednich obrys ze-wnętrzny Ogrodu nie zmienił się, za to ukształto-wanie wewnętrzne uległo znacznym przeobraże-niom. Zamiast regularnie obsadzonych boskietówpojawiły się swobodnie poprowadzone ścieżki oraznieregularne grupy drzew i krzewów. Pozostał tyl-ko jeden tor strzelecki i towarzyszący mu, zacho-wany do dziś szpaler formowanych lip (ryc. 17).Dwa pozostałe tory zamieniono w ścieżki parko-we. Dawny środkowy tor zamieniono w szerokąaleję. Rozpoczynał ją okrągły plac z fontanną, naktórym corocznie świętowano wybór nowego „kró-la kurkowego”. Wokół rosły najstarsze lipy, znisz-czone w 1931 roku podczas szalejącej grudniowejwichury. Jak sugeruje Bertling, mogły to być tesame drzewa, które posadzono pod koniec XV wie-ku44. Na osi alei, pośrodku Ogrodu pojawił się

obszerny, okrągły plac, wokół którego ustawionootwarte altanki z miejscami siedzącymi, prawdo-podobnie należącymi do tzw. letnich członkówBractwa, którzy w przeciwieństwie do pełnopraw-nych członków nie mieli prawa do ogródków fron-towych. Pojawiło się także podium dla orkiestry.W dalszej części alei, po obu stronach, takżeumieszczono otwarte altanki, a na jej końcu znaj-dowała się wnęka z ufundowaną przez Krauzegometalową tarczą strzelecką, zwieńczoną ruchomąfigurą. W tylnej części Ogrodu urządzono plac za-baw. Dawny ogród przełożonego Strzelnicy zastą-piło podłużne, swobodnie ukształtowane wnętrzeogrodowe. Jednak największym przekształceniomuległa przednia część ogrodu. Rozbudowa DomuStrzeleckiego doprowadziła do likwidacji dawnychplantacji (Plantage). Na ich miejscu oraz na tereniedawnego ogrodu kwiatowego urządzono ogród re-kreacyjny, w którym codziennie, gdy tylko pogodadopisywała, odbywały się koncerty. Postawiono tamzadaszone podium dla orkiestry oraz kiosk z na-pojami. Przed Domem Strzeleckim posadzonodrzewa (5 rzędów po 5 drzew). Ze sposobu ich po-sadzenia można domyślić się, że był to typowy dlatego czasu ogródek kawiarniany, w którym pomię-dzy regularnie posadzonymi, formowanymi drze-wami latem ustawiano składane meble. Pośrodku,na małym prostokątnym trawniku umieszczonoposąg boga wojny Marsa, który wcześniej stał w in-nym miejscu, za zabudowaniami, zwrócony przo-dem w stronę toru strzelniczego. Później przenie-siono go na środek Ogrodu, a w 1851 roku, po wy-budowaniu Domu Strzeleckiego ustawiony zostałw przedniej części, aby był widoczny z ulicy. Do-piero w 1912 roku, podczas kolejnej rozbudowyDomu Strzeleckiego trafił na taras. Postument fi-gury był sygnowany przez gdańskiego kamieniarzaKrzysztofa Stricke. Była tam też data 1749. Poza rzeź-bą Marsa teren ogrodu zdobiło siedem innych po-sągów, pomiędzy którymi było pięć obstalowanychw 1893 roku figur antycznych bogiń45. Niestety nareprodukcji planu trudno odszukać miejsca, gdziesię znajdowały.

W roku 1884 przystąpiono do budowy dużej halistrzeleckiej, którą oddano do użytku 10 września1887 roku. Koszt budowy wyniósł 7 435 marek.

W 1889 roku, aby upamiętnić zasługi Johanne-sa Krause, który bardzo zaangażował się w urzą-dzanie Ogrodu Strzeleckiego – nie tylko ufundo-wał wiele drzew i krzewów, ale także częściowosfinansował jego przebudowę – ustawiono korync-ką kolumnę ze stosownym napisem. Na jej szczy-cie umieszczono orła z piaskowca. Tak jak kamien-ne kule, które flankowały wejście do budynku,prawdopodobnie pochodził z rozbieranych w tymczasie fortyfikacji miejskich46.

Wiadomości Konserwatorskie 22/2007 29

W 1901 roku uroczyście świętowano pięćsetpięćdziesiątą rocznicę założenia Bractwa. Z tej oka-zji 22 września 1901 roku przeszedł ulicami mia-sta kolorowy pochód dwóch tysięcy jego członkówi sympatyków. Kilkadziesiąt osób ubranych byłow historyczne stroje straży miejskiej i mundurywojsk miejskich47.

Zaledwie dwadzieścia pięć lat po ostatniej prze-budowie, w roku 1912 dokonano kolejnej rozbu-dowy Domu Strzeleckiego, w wyniku której ele-wacja budynku przysunęła się znacznie w stronęobecnej ulicy 3 Maja. Nowy, większy gmach uzy-skał neobarokowy wystrój (ryc. 16). Przed jegookazałą, dziewięcioosiową elewacją frontową nacałej długości dobudowano dużą werandę, na któ-rej znajdował się taras. Pomiędzy werandą a ulicąutworzono kolejny taras. W nowym Domu Strze-leckim znalazły miejsce restauracja, reprezentacyjnasala balowo-koncertowa i liczne pomieszczeniaklubowo-rekreacyjne. Wydaje się, że tylna częśćOgrodu Strzeleckiego nie uległa wielu zmianom.Tak jak dawniej służyła jako klubowy ogród bracistrzeleckiej.

Od drugiej połowy XIX wieku Ogród Strze-lecki cieszył się bardzo dużą popularnością, o czymświadczy liczba i różnorodność organizowanychtam imprez: pokazów, kongresów, wystaw, bali i ga-lowych koncertów; np. w lipcu 1879 roku drSprenger ze Stanów Zjednoczonych zaprezento-wał tu gdańskiej publiczności wynaleziony w 1877roku fonograf, w 1930 roku koncertowali Artur Ru-binstein i polski skrzypek Bronisław Hubermann.Występował tu z własnym koncertem Witold Lu-tosławski, a także wielu innych artystów.

W 1894 roku Przewodnik Rothsteina informo-wał turystów, że latem w ogrodzie frontowym cowieczór odbywają się koncerty, zaś zimą w WielkiejSali – w środy, piątki i niedziele. Wspominał teżo ograniczonej dostępności tylnej części Ogrodu:Bardzo piękny ogród położony na tyłach Domu BractwaStrzeleckiego, z wieloma domkami letnimi, nie jest, nie-stety, dostępny dla publiczności i otwierany jest tylko pod-czas uroczystości bractwa lub po uprzednim uzgodnieniu48.Autor przewodnika wspominał także o stojącejw przedniej części ogrodu figurze wielkiego mistrzakrzyżackiego Winrycha von Kniprode, którą mianojakoby postawić w 1851 roku. W związku z tym, żena żadnym z planów nie umieszczono tej figury,a także brak wzmianek na jej temat w opracowa-niach, przypuszczalnie informacja Rothsteina doty-czyła figury boga wojny Marsa (widoczna na planiez 1895), którą, być może pod koniec XIX wieku, nafali powrotu do krzyżackich korzeni, zaczęto utoż-samiać z Kniprodem.

W czasie pierwszej wojny światowej Dom Strze-lecki służył jako szpital polowy. Po zakończeniu

działań wojennych przywrócono mu dawną funk-cję, którą pełnił do stycznia 1945 roku, kiedy ulo-kowano w nim uciekinierów z Prus Wschodnich.W wyniku nalotów bombowych 27 stycznia i 24marca 1945 roku budynek uległ prawie całkowite-mu zniszczeniu49, a istniejący od średniowieczagdański Ogród Strzelecki przestał istnieć.

Zakończenie

Po II wojnie światowej pozostałości DomuStrzeleckiego rozebrano, a pozbawiony opiekiogród przekazano w użytkowanie różnym insty-tucjom. Teren podzielono pomiędzy areszt i mi-licję, a na jego części z czasem urządzono nie-wielkie, tymczasowe targowisko oraz wybudo-wano barak, służący dzisiaj potrzebom monarow-skiego ośrodka dla uzależnionej młodzieży. Praw-dopodobnie, gdyby nie przeprowadzonew styczniu i marcu 1945 roku alianckie bombar-dowania, które wznieciły pożar i przyniosły za-gładę Domowi Strzeleckiemu, zespół funkcjo-nowałby nadal, a należący do niego ogród nale-żałby dziś do najstarszych gdańskich ogrodówpublicznych. Tymczasem historia potoczyła sięinaczej, po dawnym Ogrodzie pozostał jedynieszpaler formowanych starych lip, który na prze-kór historii swoim dumnym istnieniem przypo-mina o dawnej świetności tego miejsca.

Bibliografia (wybór)

1. Bertling A., Schützengarten und Schützenhaus inDanzig im Wandel der Zeit (w:) Heimatblätter desDeutschen Heimatbundes Danzig Jg. IX, H. 2(1932), Danzig 1932.

2. Bogucka M., Życie codzienne w Gdańsku w XV-XVI w. (w:) Historia Gdańska, t. II, Gdańsk 1982.

3. Caspar Weinreich Danziger Chronik (1481-1495)(w:) Scriptores rerum Prussicarum, t. IV, red.T. Hirsch, E. Strehlke, M. Toeppen, Leipzig 1870.

4. Curicke G.R., Der Stadt Dantzig historische Be-schreibung, Amsterdam und Dantzigk 1688.

5. Gehrke P., Danzigs Schützenbruderschaften in al-ter und neurer Zeit, Danzig 1895.

6. Gerike M., Bractwa Gdańskiego Dworu Artusa –fenomen ponadpięćsetletniego trwania, (w:) Tożsa-mość miejsca i ludzi. Gdańszczanie i ich miastow perspektywie historyczno-socjologicznej, red.M. Dymnicka, Z. Opacki, Warszawa 2003.

7. Gliński M., Kukliński J., Kronika Gdańska 997-1997, t. I (997-1945), Gdańsk 1998.

8. Historia Gdańska, t. II, 1454-1655, red. E. Cie-ślak, Gdańsk 1982.

9. Historia Gdańska, t. III, cz. 1, 1655-1793, red.E. Cieślak, Gdańsk 1993.

30 Wiadomości Konserwatorskie 22/2007

10. Kowalski W., Zapomniana Schiesstange (w:)„30 dni”, nr 1 (45) 2003.

11. Rothstein Ph., Przewodnik po Gdańsku i okolicy,tł. S. Tusk, Gdańsk 2001.

12. Rothstein Ph., Illustrierter Führer durch Danzigund Umgegend, Danzig 1906.

13. Samp J., Miasto czterdziestu Bram, Gdańsk 2003.14. Scriptores rerum Prussicarum, t. IV, red. T. Hirsch,

E. Strehlke, M. Toeppen, Leipzig 1870.15. Seidel C., Friedrich-Wilhelms-Schützen-Gesell-

schaft zu Danzig, Danzig 1851.16. Stankiewicz J., Urbanistyczny i przestrzenny roz-

wój miasta, (w:) Historia Gdańska, t. II, 1982,s. 405-444.

17. Stankiewicz J., Szermer B., Gdańsk. Rozwójurbanistyczny i architektoniczny oraz powstanie ze-społu Gdańsk – Sopot – Gdynia, Warszawa 1959.

18. Wydarzyło się w Gdańsku 1901-2000. Jeden wiekw jednym mieście; pomysł, projekt i redakcja ca-łości G. Fortuna i D. Tusk, Gdańsk 1999.

1 Za pomoc w tłumaczeniu tekstów niemieckich pragnęgorąco podziękować państwu Margarethe i Eberhardo-wi Dornom, a za cenne uwagi dotyczące bractw strze-leckich – marszałkowi Zjednoczenia Kurkowych BractwStrzeleckich Rzeczpospolitej Polskiej panu Jerzemu Wy-pychowi.

2 Istnieją przesłanki, by twierdzić, że bractwo to istniałojuż w pierwszej połowie czternastego wieku i miało swojąsiedzibę w pierwotnym Dworze Artusa. Za: J. Stankie-wicz, B. Szermer, Gdańsk. Rozwój urbanistyczny i architek-toniczny oraz powstanie zespołu Gdańsk – Sopot – Gdynia,Warszawa 1959, s. 50.

3 P. Gehrke, Danzings Schützenbrüderschaften in alter und neuerZeit, Danzig 1895, s. 8.

4 A. Bertling, Schützengarten und Schützenhaus in Danzig imWandel der Zeit, (w:) Heimatblätter des Deutschen Heimat-bundes, Jg. IX, h. 2 (1932), Danzig 1932, s. 5.

5 P. Gehrke, Danzings Schützenbrüderschaften in alter und neuerZeit, Danzig 1895, s. 8.

6 Caspar Weinreich Danziger Chronik (1481-1495) (w:) Th.Hirsch, E. Strehlke, M. Toeppen, Scriptores rerum Prussi-carum t. IV, Leipzig 1870, s. 761.

7 J. Stankiewicz, B. Szermer, Gdańsk. Rozwój urbanistycznyi architektoniczny oraz powstanie zespołu Gdańsk – Sopot –Gdynia, Warszawa 1959, s. 50, 118.

8 Stankiewicz podaje, że strzelnicę u stóp Grodziska zało-żono w 1543 roku dla bractwa Puszkarzy, ćwiczącegostrzelanie z broni palnej, por. Historia Gdańska, t. III, cz. 1(1655-1793), red. E. Cieślak, Gdańsk 1993, s. 424.

9 A. Bertling, Schützengarten und Schützenhaus in Danzig imWandel der Zeit, Danzig 1932, s. 3.

10 M. Bogucka, Życie codzienne w Gdańsku w XV-XVI w., (w:)Historia Gdańska t. II, Gdańsk 1982, s. 351.

11 Caspar Weinreich Danziger Chronik, informacja pod datą 8marca 1489 r., (w:) Th. Hirsch, E. Strehlke, M. Toeppen,Scriptores rerum Prussicarum, t.IV, Leipzig 1870, s. 774.

12 A. Bertling, Schützengarten und Schützenhaus in Dan-zig…, s. 5.

13 Tamże, s. 5.14 Tamże, s. 5-6.15 Tamże, s. 6.16 Tamże, s. 6.17 Tamże, s. 6.18 Tamże, s. 6.19 Tamże s. 6-7.20 Jeden z nich opisał Reinhold Curicke. Zdarzenie miało

miejsce w Zielone Świątki 1552 roku, zaledwie trzy ty-godnie po ustawieniu nowego słupa z ptakiem. Zakoń-czyło się tragicznie dla pewnego młodzieńca, który ugo-dzony grotem strzały w głowę umarł. Por. R. Curicke,Der Stadt Dantzig historische Beschreibung, Amsterdam undDantzigk, 1688, s. 64.

21 Caspar Weinreich Danziger Chronik, s. 45, (w:) Th. Hirsch,E. Strehlke, M. Toeppen, Scriptores rerum Prussicarum t. IV,Leipzig 1870, s.751.

22 Tamże, s. 761: Item die erste volle woche in der vasten do lieszder muntzmeister Hans Glottaw kegen dem neuen torme bey derblecher wiese setzen am berge 18 linden und 14 eichen und lieszdo 3 fasz hin setzen mit kupern ruren, dar das wasser ausz demeinen in das andere lieff.

23 A. Bertling, s. 4.24 R. Curicke, 1688, s. 63.25 P. Gehrke, s. 69, 70 i 72.26 A. Bertling, s. 4.27 P. Gehrke, s. 70.28 Tamże, s.14.29 Tamże, s. 14.30 Tamże, s. 14-15.31 Tamże, s. 15.32 Tamże, s. 15-16.33 Tamże, ryc. 9.34 Tamże, ryc. 10.35 Pomimo zmiany pisowni nazwiska chodzi tu z pewno-

ścią o skarbnika miejskiego Wilhelma Ferdinanda Zernec-kego, który został oddelegowany przez Zarząd Miejskido reprezentowania go w bractwie (Krollmann, Alt. Preuss.Biographie, 1967, s. 838)

36 A. Bertling, ryc. 10.37 A. Bertling, ryc. 11; P. Gehrke, rycina pomiędzy str. 112-

113.38 Ok. roku 1860 istnieje na tej działce cmentarz niemiec-

ko-katolicki (Deutsch-Katolischer Kirchof), a późniejdziałkę przejmie Freireligiöse Gemeinde.

39 A. Bertling, s. 18-19.40 Tamże, s. 17.41 Tamże, s. 17.42 Tamże, s. 17.43 Tamże, s. 1944 Tamże, s. 3.45 A. Bertling, s. 21-22.46 Tamże, s. 22.47 M. Gliński, J. Kukliński, Kronika Gdańska 997-1997, tom

I (997-1945), Gdańsk 1998, s. 184.48 Ph. Rothstein, Przewodnik po Gdańsku i okolicy, tł. Sonia

Tusk, Gdańsk 2001, na podstawie III wyd. niem., 1894 r.,s. 59.

49 W. Kowalski, Zapomniana Schiesstange, (w:) „30 dni”, nr 1(45) 2003, s. 12-13.