Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid - heimskringla.no · kasus, og om denne avvik frå normalisert norrønt når det gjeld m.a. kva kasus preposisjonar styrer. Når eg nyttar døme

Vegard Aukrust

Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid ein tilstandsrapport

Hovudfagsoppgåve i nordisk språk Institutt for nordistikk og litteraturvitskap Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet Hausten 2004

Vegard Aukrust

Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid ein tilstandsrapport

Føreord

I Noreg i dag har me berre att dativ bunden form i substantivbøying av den gamle

kasusbøyinga, og då berre i ein del av målføra i Noreg. Det er ei vanleg oppfatning at dette

òg er på retur, men kanskje ikkje så snøgt som mange trur. Eg fekk ein gong eit spørmål frå

ein arbeidskollega som rekna seg som brummunddøl, men som har butt størstedelen av

livet i Oslo og Tønsberg, om kvifor me seier „på skola” når det heiter „en skole”. Han er

fødd i 1972, så det er grunn til å tru at dativ ikkje forsvinn i vår levetid. Interessa for gamle

norske målføre har eg hatt sidan eg var 15 år. Idéen til emnet for denne oppgåva fekk eg

allereie føre eg byrja med norsk på lærarhøgskulen. Denne oppgåva har såleis teke altfor

lang tid å fullføra, men det kan eg forklåra med at eg er gudbrandsdøl, og ein gudbrandsdøl

rid ikkje den dagen han salar. Eg vil retta ein takk til Austmannalaget for økonomisk støtte

og til Jan Ragnar Hagland for vegleiing og tolmod.

Trondheim november 2004

Vegard Aukrust

P.S. Praeterea censeo, linguam librariam esse delendam!

Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid

2

Innhald Kapittel 1 – Innleiing 41.1 Problemstilling og avgrensing av oppgåva 41.2 Bakgrunn 41.3 Kjeldematerialet 6Kapittel 2 – Målmerke 142.1 <h> føre <l>, <n> og <r> 142.2 „O med kvist” 142.3 <æ> eller <ę> 152.4 Samanfall av <æ> og <œ> 152.5 Fonologisk u-omlyd av kort /a/ 152.6 Endingsvokalen <a> 162.7 Endingsvokalane /<e> og /<o> 172.8 Vokalharmoni 182.9 Privativt prefiks 192.10 <fn>/<mn> og <pt>/<ft> 192.11 <þ>/<th> og <ð>/<d(h)> 202.12 Progressiv j-omlyd 212.13 Innskotsvokal 212.14 <g>/<gh> 222.15 <v> føre <ó> 232.16 Palatalisering 242.17 Retrofleks 252.18 Andre målmerke 252.19 Samandrag 25Kapittel 3 – Substantivbøyinga 273.1 Hankjønn 283.1.1 Nominativ eintal 293.1.2 Genitiv eintal 333.1.3 Dativ eintal 363.1.4 Akkusativ eintal 433.1.5 Nominativ fleirtal 483.1.6 Genitiv fleirtal 493.1.7 Dativ fleirtal 513.1.8 Akkusativ fleirtal 543.1.9 Samandrag 553.2 Hokjønn 573.2.1 Nominativ eintal 573.2.2 Genitiv eintal 603.2.3 Dativ eintal 633.2.4 Akkusativ eintal 693.2.5 Nominativ fleirtal 733.2.6 Genitiv fleirtal 743.2.7 Dativ fleirtal 753.2.8 Akkusativ fleirtal 753.2.9 Samandrag 773.3 Inkjekjønn 793.3.1 Nominativ eintal 793.3.2 Genitiv eintal 81


3

3.3.3 Dativ eintal 823.3.4 Akkusativ eintal 853.3.5 Nominativ fleirtal 873.3.6 Genitiv fleirtal 873.3.7 Dativ fleirtal 893.3.8 Akkusativ fleirtal 913.3.9 Samandrag 92Kapittel 4 – Pronomen 934.1 Personlege pronomen 934.2 Eigedomspronomen med adjektivisk bøying 1004.3 Påpeikande pronomen 1074.4 Kvantorar 1144.4.1 Alle 1144.4.2 Annan 1154.4.3 Ingen 1164.4.4 Kvar 1164.4.5 Grunntal 117Kapittel 5 – Om bruken av dei ulike kasusa 1215.1 Nominativ 1215.2 Genitiv 1225.3 Dativ 1235.4 Akkusativ 1255.5 Kasus i preposisjonsuttrykk 1255.6 Samandrag 127Litteraturliste 128


4

Kapittel 1 – Innleiing

1.1 Problemstilling og avgrensing av oppgåva

Sjølve problemstillinga kan formulerast slik:

„Korleis vart kasusbøying nytta for substantiv og pronomen i diploma frå Lom i periden 1400 – 1450?”

Denne oppgåva er meint som ein tilstandsrapport om kasusbruken i språket i diploma frå

Lom i mellomnorsk tid. Som kjeldemateriale nyttar eg 46 diplom som truleg er skrivne i

Lom i perioden 1400-1450. Eg har valt å fokusera på kasusbøyinga av substantiv og

pronomen som eg samanliknar med normalisert norrønt. Eg har òg med eit kapittel om

nokre kjende målmerke frå gamalnorske tekstar for å plassera språket i desse diploma i ein

større samanheng.

I kapittelet om substantivbøyinga drøftar og kommenterer eg dei ulike skrivemåtane

av substantiva sorterte etter kjønn, kasus og bøyingsklasse. I den samanhengen har eg lagt

mest vekt på å forklåra avvika frå normalisert norrønt. På ein tilsvrande måte går eg

gjennom pronomena som er sorterte etter person og tal. Til slutt ser eg på sjølve bruken av

kasus, og om denne avvik frå normalisert norrønt når det gjeld m.a. kva kasus

preposisjonar styrer. Når eg nyttar døme på einskildord frå diploma, set eg talet på diplom

der denne skrivemåten førekjem i parentes føre dømet, om eg då ikkje allereie har skrive at

det er t.d. eitt døme.

1.2 Bakgrunn

Det har vore relativt lite forskning på den mellomnorske perioden samanlikna med

periodane føre svartedauden og etter reformasjonen. Det har òg vore ulike synspunkt på i

kva grad ein kan tala om eit serskilt språkhistorisk utviklingssteg. Magnus Rindal skriv at

det har gått føre seg ei kontinuerleg utvikling frå 1200-talet fram til i dag (Rindal

1988:401). Avgrensinga av mellomnorsk kan variera, men i hovudsak handlar det om

perioden mellom svartedauden og reformasjonen, ofte definert som perioden 1350/70 – ca.

1525. Magnus Rindal drøftar ulike avgrensingar av mellomnorsk (Rindal 1988:395). Han

nemner at Noreen (1887) og Wessén (1965) føredreg termen „fornorska” om språket i

denne perioden. Hægstad (1902) deler mellomnorsk inn i tre periodar: 1) overgangstid frå


5

gamalnorsk til mellomnorsk 1350 – 1400; 2) eigentleg mellomnorsk 1400 – 1450; 3)

overgangstid frå mellomnorsk til nynorsk 1450 – ca. 1520. Gustav Indrebø (1951) òg deler

mellomnorsk inn i tre periodar, men han set skiljet mellom den fyrste og andre perioden til

1390 i staden for 1400 (Rindal 1988:395). Indrebø skriv (i.flg. Rindal) at svensk påverknad

var tydelegast i perioden 1360/70 – 1425/50, og dansk påverknad byrja om lag 1390 og

heldt fram gjennom heile perioden. Han kallar det eit „ofleseleg rot” av gamle og yngre

former, og av danske, svenske og norske former (Rindal 1988:396). Rindal skriv at det

ikkje er noko serdrag for mellomnorsk som gjev grunn til å kalla det eit eige språkhistorisk

stadium (Rindal 1988:401). Han nemner likevel nokre punkt som tykkjest vera felles for

det meste av det norske språkområdet: 1) overgang frå <þ> til <d/t>; 2) samanfall av

nominativ og akkusativ av substantiv; 3) bortfall av kasusbøying av adjektiv; 4) bortfall av

personbøying av verb. Rindal avgrensar gamalnorsk til perioden frå synkpetida til ca. 1500

med eldre gamalnorsk i perioden ca. 700 – ca. 1250, og yngre gamalnorsk ca. 1250 – ca.

1500 (Rindal 1988:401).

Det er ingen grunn til å drøfta bruken av omgrepet „mellomnorsk” eller

avgrensinga av denne perioden. Eg føredreg heller spørsmålet om i kva grad det er eit

serskilt språkhistorisk stadium, og kva som kjenneteiknar det. Amund B. Larsen meiner det

er vanskelegare å rekonstruera mellomnorsk talemål enn tilsvarande stadium av dansk og

svensk p.g.a. nettopp dansk og svensk påverknad i norsk (Larsen 1897:59).

Når eg her nyttar normalisert norrønt som samanlikningsgrunnlag for døma eg har

funne i diploma, er det ikkje heilt uproblematisk. Det hadde kanskje vore meir interessant å

samanlikna med gamalnorsk, men for di normalisert norrønt er ei idealisert form i

motsetnad til målet i gamalnorske handskrifter, er det det mest praktiske å nytta som

samanlikningsgrunnlag. Det er finst fleire grammatikkar over normalisert norrønt, ma. Odd

Einar Haugens Grunnbok i norrønt språk1, Ragnvald Iversens Norrøn grammatikk2, Terje

Spurklands Innføring i norrønt språk3 m.fl. Serleg i samband med substantivbøyinga har

eg nytta Haugen sin måte å dela inn i bøyingsklasser.

1 Haugen, O. E: (1993) Grunnbok i norrønt språk, Oslo: Gyldendal Norsk Forlag 2 Iversen, R. (1994) Norrøn grammatikk, Oslo: Tano 3 Spurkland, T. (1996) Innføring i norrønt språk, Oslo: Universitetsforlaget


6

1.3 Kjeldematerialet

Diploma

46 diplom frå Lom i perioden 1400-1450 utgjer primærkjeldene i denne hovudfagsoppgåva.

Valet av Lom har fleire årsaker:

1) Lom har hatt ei sentral stilling i Nord-Gudbrandsdalen og har framleis eit av dei mest

alderdomelege målføra i Noreg, og eg personleg kjenner godt til dette.

2) Ved å avgrensa utvalet til ei bygd og ein periode på ikkje meir enn to mannsaldrar, kan

ein venta at skrivarane har hatt meir eller mindre eins talemål.

3) Farsætta mi kjem frå Lom og etternamnet mitt er nemnt i eitt av diploma, difor er desse

serskilt interessante for meg personleg.

Diploma er vedlagde bakast i denne hovudfagsoppgåva som faksimilar eller i

diplomatarisk utgåve der eg ikkje har hatt faksimilar tilgjengelege.

Dei fleste av diploma er skrivne av eller for lokale lagrettemenn som er vitne ved

stadfesting av kjøp og sal av jord eller arveskifte, men nokre har heilt anna innhold, t.d. er

nokre skrivne i samanheng med kyrkja. Det kan ikkje vera tvil om at dei diploma som er

skrivne av eller for lagrettemenn, er dei som mest truleg er skrivne av folk som tala det

lokale målføret og såleis er mest representative for det lokale talemålet. Lagrettemennene

var lokale tillitsmenn som fungerte som jury på tinget og som vitne ved kjøp og sal. All

kunnskap tyder på at dei var rekrutterte frå lokalbefolkninga, og såleis burde dei tala det

lokale målføret. Det er ikkje dimed sikkert at dei sjølve skreiv desse diploma, eller at målet

i desse diploma er representativt for talemålet, men for di det er tydelege skilnader på

målet i diplom frå ulike delar av landet, må ein kunna gå ut frå at det lokale talemålet

påverkar skriftspråket. Dei er no uansett dei einaste kjeldene til å få kunnskap om dette

talemålet i dag.

Diploma som nemner kyrkja skil seg ofte, men ikkje alltid, ut i form. Det gjeld m.a.

innleiinga. Presten må ein kunna rekna med var ein av få som kunne skriva sjølv. Han (det

var alltid mannleg prest) kunne sjølvsagt vera fødd og oppvaksen i Lom, men har uansett

truleg lært å skriva utanbygds – mest truleg på Hamar. Presten vert òg omtala som

korsbroder i Hamre i eit diplom. Eit anna diplom nemner sjølve biskopen òg. Liknande

studiar av slike kjelder gjev ikkje noko eintydig inntrykk av om språket i diplom skrivne av

geistlege er mindre representativt for talemålet (Grødtvedt 1978:286). Nokre av diploma


7

som nemner presten, nemner òg ein eller fleire lagrettemenn, og ofte har presten same

funksjon som vitne som lagrettemennene har. Eg har difor ikkje funne grunn til å forkasta

desse diploma som kjelder.

Av desse 46 diploma har eg hatt faksimilar tilgjengelege av 30 av dei. Faksimilane

har eg nytta til å kontrollera tekstane i dei diplomatariske utgåvene. Den viktigaste

kunnskapen eg har fått gjennom arbeidet med dette, gjeld oppløysing av forkortingar og

serskilde bokstavformer. Dette har t.d. avslørt at det av og til er vanskeleg å fastslå om

endingsvokalen i dativendinga <um> er eller <o>. Dette dømet er typisk: . Om

det skal tolkast som Ollum eller Ollom, er uklårt. Difor er det vanskeleg å dra konklusjonar

om endingsvokalisme og vokalharmoni.

Det viktigaste kriteriet for valet av kjelder, er om dei er skrivne i Lom. Dei fleste

nemner òg dette, t.d. „(...) mit varom þær ner j sætzstofuonne aa fyrnæmfdum Monum (...)

þettæ bref er gort var a Monum a are sem fyr sæghir” (DN V:416). Moane er ei grend i

nærleiken av kyrkja i Lom. Den gamle tingstova i Lom ligg på Andvord nedst i Bøverdalen,

ikkje langt unna.

Kommentarar til kvart einskilt diplom

DN V:416, datert 19. mars 1402, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil

seg lite ut frå dei andre bortsett frå utprega bruk av æ-skriving, dette gjeld serleg diftongen

<æi>. Diplomet er truleg skrive av presten for ein lagrettemann.

DN III:574, datert 16. januar 1405, er i god stand med tydeleg tekst på båe sider. På

baksida er det rett nok berre tre ord. Æ-skriving førekjem i dette diplomet òg, men ikkje

like mykje som i det fyrste, diftongen <ei> er t.d. skriven <ei>. Diplomet er skrive av eller

for tre lagrettemenn.

DN IX:201, datert 24. februar 1405, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Diftongen

<ei> er skriven <æi>, men det er òg mykje æ-skriving i andre samanhengar. Diplomet er

skrive av eller for presten og ein bonde.

DN XIII:62, datert 1. oktober 1406, er i god stand med tydeleg tekst. Det er lite æ-skriving,

men det er interessant at det er nytta <w> og <o> der ein elles finn eller <v>, t.d.

audwlfwer og koalegho. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.


8

DN XXI:252, datert 8. september 1409 (eller 24. september 1410), har eg ikkje hatt

tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg lite ut, men det er verdt å nemna skrivemåten

nyghio for normalisert norrønt nýju som tyder på palatal uttale av <gh>. Diplomet er skrive

av eller for to lagrettemenn.

DN III:598, datert 3. august 1410, er i god stand bortsett frå ein brett på venstre halvdel.

Bortsett frå diftongen <æi> er det lite æ-skriving. Diplomet er truleg skrive av presten,

men nemner òg ein lagrettemann.

DN III:608, datert 10. april 1412, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil

seg lite ut frå dei andre diploma. Unnataket er skrivemåten jordh i genitiv. Det er skrive av

eller for tre lagrettemenn.

DN X:123, datert 15. mai 1414, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet syner

nokre eigenskapar som skil seg ut frå dei andre diploma, t.d. preposisjonen á på

normalisert norrønt er skriven paa ein stad. Ein finn òg skrivemåten bekien som kan tyda

på palatalisering av <k>, skrivemåten menom i dativ fleirtal, og <th> for normalisert

norrønt <þ>. I dette diplomet finn ein òg formene haausten og vaaren i hankjønn mot

inkjekjønn i andre diplom og på normalisert norrønt. Det er skrive av eller for to menn som

ikkje vert titulerte som lagrettemenn, men innhaldet liknar slike diplom.

DN III:623, datert 16. mars 1415, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil

seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for lensmannen, men nemner fleire namn som er

nemnde som lagrettemenn i andre diplom.

DN X:125, datert 26. mars 1415, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet i

diplomet har nokre serdrag, ein finn t.d. adverbet út på normalisert norrønt er skrive wt i

fleire samanhengar. Det er òg interessant at ein finn både watnom og wotnom i dativ fleirtal.

Diplomet er skrive av eller for seks menn utan titlar.

DN XXI:274, datert 8. september 1415 (eller 24. september 1416), har eg ikkje hatt

tilgjengeleg som faksimile. Det er ein kort tekst på berre tre liner som refererer ein

lagrettesdom om arv, men det nemner ingen namn.


9

DN III:626, datert 9. september 1415, har ein tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut, men

konjunksjonen at er skriven ad. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:635, datert 24. mars 1418, har for det meste tydeleg tekst, men nokre stader er

blekket utflote. Sjølve målet skil seg lite ut, men ein finn skrivemåten arnno som kan vera

ei form for Anne, meir om dette i kapittel 2. Diplomet er skrive av eller for seks

lagrettemenn.

DN III:640, datert 25. juni 1418, har tydeleg tekst bortsett frå nokre mørke flekkar. Det er

tendensar til æ-skriving av diftongen <æi>, men <ei> førekjem òg. Diplomet er skrive av

eller for to lagrettemenn.

DN III:645, datert 9. april 1419, har tydeleg tekst, men ein mørsk flekk nede på høgre side.

Det er tendensar til æ-skriving som i det førre diplomet. Handskrifta i desse to diploma kan

tyda på at dei er skrivne med same handa. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn,

men ikkje dei same som i det førre diplomet.

DN III:655, datert 28. februar 1421, har delvis bleika blekk, men elles tydeleg. Det er

tendensar til æ-skriving, som dei to føregåande diploma. Dette diplomet er òg skrive av

eller for to lagrettemenn.

DN IX:231, datert 23. juni 1421, har tydeleg tekst, men to brettar som utydeleggjer delar

av det. I diplomatariet står det at „Brevets Orthographi synes at tyde paa en senere Tid,

maaske kan det være omskrevet mod Aarhundredets Slutning, skjönt Seglene ere i Orden”.

Bortsett frå at normalisert norrøn <þ> er skriven <th>, og at det i slutten av diplomet står at

det var scripnar, medan det i alle dei eldre står at diplomet er gort eller giort, har eg

vanskeleg for å finna noko som tyder på det. Diplomet er skrive av eller for to

lagrettemenn.

DN IX:235, datert 8. januar 1424, har tydeleg tekst, bortsett frå nokre brettar. Lite skil

målet frå dei andre, men ein finn diftongen <ei> skriven <æy> og <ey> eit par stader.

Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.


10

DN I:693, datert 15. januar 1424, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut med nokre døme på

monoftong, og ved at <v> er nytta der det elles er nytta . Diplomet er skrive av eller for

to menn utan titlar.

DN III:672, datert 15. februar 1424, har tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut. Diplomet er

skrive av eller for to menn utan titlar.

DN IX:241, datert 28. mai 1425, har relativt tydeleg tekst bortsett frå ein brett på venstre

side. Det er og eit vedheng med delar av teksten. Målet skil seg lite ut. Diplomet er skrive

av eller for fire lagrettemenn.

DN X:145, datert 29. desember 1428, har tydeleg tekst, men relativt kort. Målet skil seg ut

med <th> for normalisert norrøn <þ>. Målet er skrive av eller for ein mann og ei kvinne

utan titlar.

DN III:699, datert 21. februar 1429, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut ved at både <œ> og

<ø> er nytta. Diplomet er skrive av eller for to menn utan titlar.

DN III:701, datert 16. mai 1429, har for det meste tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut.

Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN III:702, datert 5. juli 1429, har tydeleg tekst. Målet skil seg lite ut, men diftongen <ei>

er skriven <æi>. Diplomet er skrive av eller for to men utan titlar.

DN VIII:285, datert 1. februar 1430, har for det meste tydeleg tekst, men har nokre flekkar.

Målet skil seg lite ut. Målet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN VI:433, datert 1. februar 1430, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil

seg lite ut. Dette diplomet er skrive same dagen av eller for dei to same lagrettemennene

som det førre.

DN XXI:322, datert 3. januar 1431, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet i

dette diplomet skil seg svært mykje ut, og det er vel meir dansk enn norsk. Ein finn t.d.

formene Jek eller Jeck for ek og Vy for mer eller mit i dei fleste andre diploma. Ein finn òg


11

skrivemåtane zøn og zen for son i dei fleste andre. Diplomet er skrive av eller for to systrer.

Seinare i oppgåva er dette diplomet nemnt fleire gonger samband med døme som skil seg

ut.

DN IX:257, datert september 1431/32, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet

skil seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for to lagrettemenn.

DN II:711, datert 7. april 1432, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil seg

lite ut, men dateringa skil seg ut. Dette diplomet er datert etter den julianske kalenderen

med latinske ord og romartal i staden for kongens regjeringsår som dei eldre. Diplomet er

skrive av eller for presten og to lagrettemenn. Dateringa kan kanskje tyda på at presten

sjølv skreiv.

DN II:712, datert 31. oktober 1432, har tydeleg tekst, men blekket er bleika nokre stader.

Diplomet har òg tekst på baksida. Målet skil seg lite ut, men dette er òg datert etter den

julianske kalenderen, men i norsk språkform. Diplomet er skrive av eller for ein mann utan

tittel.

DN II:719, datert 29. desember 1434, har i og for seg tydeleg tekst, men sjølve diplomet

verkar i dårlieg stand med avrivne delar i kantane. Målet skil seg ut med <th> for

normalisert norrøn <þ>, men elles er det lite som skil seg ut. Dateringa er som dei fleste

eldre diploma. Det er skrive av eller for tre menn utan titlar.

DN XVI:103, datert 7. april 1436, har delvis bleika tekst og er nokså flekkut, men ikkje

slik at det er vanskeleg å lesa. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, og i

slutten står det at diplomet var scrifuat eller scripuat i staden for gort eller giort. Diplomet

er skrive av eller for fire lagrettemenn.

DN VIII:297, datert 14. september 1436, har i og for seg tydeleg tekst, men sjølve

diplomet er ganske mørkt og har nokre brettar som gjer teksten utydeleg. Det er òg tekst på

baksida. Målet skil seg lite ut, men diftongen <ei> er skriven <æi>. Det er òg tendensar til

æ-skriving i andre tilfelle. Diplomet er skrive av eller for presten og to lagrettemenn.


12

DN IX:268, datert 17. januar 1437, har tydeleg tekst, men er bleika langs nokre brettar.

Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles lite. Diplomet er skrive

av eller for tre menn utan titlar.

DN I:759, datert 25. januar 1437, har tydeleg tekst. Målet skil seg ut med <th> for

normalisert norrøn <þ>, men elles lite. Diplomet er skrive av eller for ein korsbror på

Hamar og fire lagrettemenn. I diplomet er òg biskopen på Hamar nemnd, men det står

tydeleg at det er skrive på prestgarden i Lom.

DN IX:270, datert 14. mars 1437, har i og for seg tydeleg tekst, men diplomet har nokre

mørke område. Målet skil seg ut med <th> for normalisert norrøn <þ>, men elles lite.

Diplomet er skrive av eller for ein mann som har samla inn pengar for kyrkja.

DN XV:63, datert 18. mars 1437, har for det meste tydeleg tekst, men nokre mørke flekkar

skjuler delar av teksten. Målet skil seg lite ut. Diplomer er skrive av eller for presten og ein

lagrettemann.

DN XV:64, datert 27. oktober 1437, har tydeleg tekst, men nokre mørke område. Målet

skil seg lite ut bortsett frå at diftongen <ei> er skriven både <ei> og <æi>. Diplomet er

skrive av eller for ein lagrettemann.

DN X:168, datert 30. august 1439, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet

syner at både <þ> og <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>. Diplomet er skrive av eller

for to lagrettemenn.

DN III:761, udatert frå 1440, har tydeleg tekst, men med nokre mørke flekkar. Målet syner

tendensar til æ-skriving. Diplomet er skrive av eller for fire lagrettemenn.

DN IX:281, datert 22. april 1441, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet skil

seg lite ut, men dateringa fylgjer den julianske kalenderen. Diplomet er skrive av eller for

ein mann utan tittel.

DN III:773, udatert frå 1442, har tydeleg tekst. Målet syner at <th> er nytta for normalisert

norrøn <þ>, og pronomenet ek (på normalisert norrønt) er skriven æk, men elles er det lite


13

som tyder på æ-skriving. Diplomet er datert etter den julianske kalenderen. Diplomet er

skrive av eller for ein mann utan tittel.

DN III:782, datert 8. november 1444, har delvis tydeleg tekst, men store område der

teksten er bleik og uleseleg. Målet syner at <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>, og

diftongen <ei> er skriven <æy>. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

DN III:800, datert 30. november 1448, har eg ikkje hatt tilgjengeleg som faksimile. Målet

syner at <th> er nytta for normalisert norrøn <þ>, og i slutten er verbet scripuat nytta der

dei fleste andre nyttar gort eller giort. Diplomet er skrive av eller for fem lagrettemenn.

DN VII:438, datert 15. juni 1449, er det nyaste av kjeldene mine. Eg har ikkje hatt det

tilgjengeleg som faksimile. Målet syner at <th> er nytta i staden for <þ>, men elles skil det

seg lite ut. Diplomet er skrive av eller for tre lagrettemenn.

Dei fleste av desse diploma byrjar med innleiinga „Ollom monnom” (her skrive som i dei

fleste diploma). Denne innleiinga var òg nytta tidlegare i mellomalderen. Diploma skrivne

av eller for presten har ofte ei onnor formulering innleiingsvis, t.d. „Þæt se ollum

monnum”. Det er interessant å sjå korleis dei eldste diploma er daterte etter kongens

regjeringstid, medan frå 1430-talet vert den julianske kalenderen nytta gradvis oftare. Når

det gjeld ortografien og gamalnorske målmerke, kjem eg attende åt det i kapittel 2.


14

Kapittel 2 – Målmerke

Dette kapittelet omhandlar nokre generelle målmerke utanom det eg tek føre meg i kapitla

3 og 4. Dei tydelegaste skilnadene finn ein mellom gamalnorsk og gamalislandsk, men det

var òg fleire tydelege skilnader internt i Noreg. Eg har teke utgangspunkt i det Marius

Hægstad og Hallfrid Christiansen har skrive om gamalnorske målføre og konsentrert meg

om dei målmerka som kan ventast å finnast i Lom og i Nord-Gudbrandsdalen. Attåt dette

ligg Lom heilt mot nord-vest på Austlandet, og dei gamle ferdselsvegane åt Sogn, Stryn og

Geiranger går gjennom Lom. Difor kan ein venta å finna likskapar med målføra på

Vestlandet. I denne kapittelet tek eg ikkje omsyn til serskilde teikn og forkortingar, eg

nyttar vanlege bokstavar i staden for dei bokstavformene som førekjem i diploma, t.d. <f>

for <ö>, <s> for <ſ> ol. Det same for øvrig kapitla 3 og 4.

Målmerka kan delast inn i fleire kategoriar. Nokre er av dei skil mellom norsk og

islandsk, t.d. om det er nytta <h> føre <l>, <n> og <r>, om det er nytta <Ä> (o med kvist)

eller <o>, tilsvarande med <ę> og <æ>, eller om <œ> og <æ> har falle saman. Andre

målmerke skil mellom ulike norske målområde, t.d. fonologisk u-omlyd av kort /a/,

endingsvokalisme, vokalharmoni, privativt prefiks og bruken av <fn>/<mn> og <pt>/<ft>.

Som ein tredje kategori kan ein rekna dei som syner at målet har vorte endra i høve til

normalisert norrønt, t.d. bruken av <þ> og <ð>, progressiv j-omlyd, svarabhaktivokal,

bruken av <g>/<gh> og <vo>, og eventuelle teikn på palatalisering eller retrofleksar.

2.1 <h> føre <l>, <n> og <r>

I alle desse 46 diploma finst det ikkje eit einaste døme på <h> føre <l>, <n> eller <r> sjølv

om det finst mange døme på ord der det er nytta på normalisert norrønt. Det vanlegaste

dømet er truleg ordet lut, på norrønt hlutr. Det var heller ikkje å venta at det skulle

førekoma etter di det er eit typisk islandsk målmerke.

2.2 „O med kvist”

Skrivemåten <Ä>, òg kalla „o med kvist” førekjem heller ikkje desse diploma. Andre

variantar av <Ä> som er kjende frå gamalnorsk, t.d. <Ã> eller <è>, er det heller ikkje

døme på. Derimot er det eit døme på <au>, men om det skal tolkast som ein variant av <Ä>,


15

avheng av om det er fonologisk u-omlyd. Elles er det utelukkande brukt <o> eller <a> i

tilfelle det ikkje er u-omlyd. Dette samsvarar med det ein kunne venta.

2.3 <æ> eller <ę>

Det same gjeld her som i avsnittet ovanfor. I alle diploma er det utan unnatak nytta teiknet

<æ> sjølv om forma kan variere. I dei fleste diploma er det nytta eit teikn som men det

er sjeldan tvil om at det er ein variant av <æ>.

2.4 Samanfall av <æ> og <œ>

På islandsk har, som kjent, vokalane <æ> og <œ> falle saman til <æ>, uttala /ai/.

Samstundes har <Ä> vorte endra til <ö>, uttala /ø/. Dette er ikkje å venta at ein skulle finna

dette i desse diploma, men det gjer ein om det ikkje er <æ> og <œ> som forvekslast etter

di dei liknar så mykje på einannan. Det gjeld diftongen <øy>, på normalisert norrønt

skriven <ey>. I DN IX:231 frå 23. juni 1421 skriv Ossur Bårdsson og Ivar Birgersson

hæyræ i staden for heyra som på norrønt eller høyræ som i dei fleste andre diploma.

Bokstaven <ø> er likevel nytta andre stader i same diplomet når han står for monoftong og

i mannsnamnet Øystein. Det er òg verdt å merka seg at bokstaven er skriven <ø> og ikkje

<œ> i dei fleste, men ikkje alle diploma. I DN III:699 frå 21. februar 1429 skriv Torgils

Sylfestsson og Bjarne Olavsson både høiræ og bœyum. Det er òg verdt å ta med biorn

biornsyni og nœrst frå det same diplomet.

2.5 Fonologisk u-omlyd av kort /a/

Fonologisk u-omlyd vil seia at kort <a> vert endra til <Ä> eller føre , t.d. mÄnnum

i staden for mannum utan omlyd. Denne omlyden, som òg kallast yngre u-omlyd for di han

oppstod seinare enn den andre u-omlyden frå synkopetida, vart gjennomførd berre på

Island og i avgrensa område i Noreg, serleg på Vestlandet. I Trøndelag er han sjeldan,

medan på Austlandet varierer det ein del. Difor er fonemet serskilt interessant i denne

studien.

Dei fleste diploma byrjar med den vanlege helsinga: „øllum mÄnnum, þeim sem

þetta bréf” o.s.v. (normalisert norrønt), og i alle høve er det skrive med yngre u-omlyd.

Andre ord som skulle hatt u-omlyd på normalisert norrønt, har det som oftast ikkje. Eit


16

vanleg døme på dette er verbet hafa, på normalisert norrønt skrive hÄfðum i 1. person

fleirtal. I nokre diplom kan dette òg variere. I DN III:574 kan ein finna både halfu og hofdo.

I DN IX:201 kan ein finna vidergongu. Det siste dømet kan forklårast med nasalen <ng>

etter vokalen. I DN VIII:297 finn ein grimsstodom. I sume diplom er det nytta handom og i

andre hondum. I DN X:125 finn ein same ordet skrive ein gong med omlyd og og ein

annan gong utan: wotnom og watnom.

Ein kan verta freista til å tru at ein stort sett ikkje hadde yngre u-omlyd i målet, og

at innleiingsfrasen Ällum mÄnnum var ei gamal stivna formulering. I DN XV:63 finn ein

jamvel allum sjølv om det i innleiinga er skrive med omlyd. I DN X:168 finn ein eit anna

godt døme på at bruken er inkonsekvent. Her står det fyrst Stanstadum og rett etterpå

Rolfstodum. Desse døma kan kanskje ha samanheng med vokalen i stavinga føre. Eit siste

argument for at yngre u-omlyd ikkje var vanleg, er at oblike former av normalisert norrønt

faðir alltid er skrivne fadhor el. utan omlyd.

På bakgrunn av desse diploma er det difor lite som tyder på at yngre u-omlyd var

ein del av lomsmålet på fyrste helvta av 1400-talet, men det er likevel einskilde døme som

motseier dette. Alt i alt er døma utan yngre u-omlyd i stort fleirtal. Ser ein bort frå „Ällum

mÄnnum” i innleiingane, finn ein at berre godt og vel ein firedel av døma er skrivne med

fonologisk u-omlyd. Nokor god forklåring på denne inkonsekvensen er ikkje lett i finna,

men døma i diploma kan tyda på at det er ein samanheng mellom yngre u-omlyd og om det

er ein av vokalane <o> eller i stavinga føre eller nasalen <ng> som konsonant etter.

2.6 Endingsvokalen <a>

Endingsvokalen <a> har ein tendens til å verta redusert i austnorske målføre, serleg i

overvektsord. Grødtvedt forklårar dette med „intensitetsaksent” på hovudstavinga

(Grødtvedt 1978:287). I dag er uttala i Lomsmålet /ə/, sume vil hevda /ø/. Det er verdt å

merka seg at dette berre gjeld overvektsord. Det heiter t.d. hera for normalisert norrønt

hera, akkusativ av heri, dvs. hare, og /herre/ eller kanskje /herrə/ for normalisert norrønt

herra i alle kasus i eintal. Difor kan ein heller ikkje venta å finna redusert endingsvokal i

ord med kort og einskild vokal og einskild konsonant på norrønt, såkalla jamvektsord.

Dei fleste av desse diploma vart skrivne i kong Eirik av Pommerns regjeringstid, og

som regel er diploma daterte etter kor lenge han hadde vore konge. I desse diploma er han

kalla „herre Eirik, Noregs (Sveriges og Danmarks) konge”, difor er det mange døme på

nettopp ordet herre i genitiv. I dei aller fleste diploma er forma herræ nytta, dvs. <a> har


17

vorte redusert til <æ>. Tilsvarande reduksjon finn ein i pronomen som t.d. þettæ og andre

som endar på <a> på normalisert norrønt, og adjektiv og verb som endar på <a>, t.d. høyræ

for normalisert norrønt heyra. Allereie i det andre diplomet, DN III:574 frå 16. januar 1405,

finn ein høiræ for heyra og þettæ for þetta.

Det finst òg nokre få døme der <a> er redusert til <e>. Prosentvis fordelar dei ulike

variantane av endingsvokalen <a> seg slik at knapt 25% er skrivne <a>, vel 60% er

reduserte til <æ>, og om lag 15% er reduserte til <e> 4 . Av desse er nesten alle

overvektsord. Dei einaste dømet med jamvekt er skrive dala5. Til dette kan nemnast at ein i

målføret i nyare tid finn forma Dålå-Gullbrand for Dale-Gudbrand. Lokale forfattarar som

t.d. Ivar Kleiven skreiv Daalaa-Gullbran 6. Det er interessant at det er ei opphopning av

døme med endingsvokalen <a> i substantiv hokjønn, der denne endingsvokalen er relativt

vanleg på normalisert norrønt. Om skilnaden på <æ> og <e> har noko med uttala å gjera,

eller om det berre heng saman med ortografi, er usikkert. Det som gjer det meir truleg at

det berre har noko med ortografien å gjera, er at dei fleste diploma skil seg frå norrønt på

andre måtar, t.d. er det konsekvent nytta <th> i staden for <þ> i dei same diploma. Kanskje

kan variasjonen mellom <æ> og <e> tolkast som eit teikn på at uttala var /ə/.

2.7 Endingsvokalane /<e> og /<o>

Medan <a> ofte vart redusert til <æ>, vart og ofte skrivne <e> og <o> på

gamalnorsk. Det er likevel ein viktig skilnad: dette er ikkje ein vokalreduksjon. I islandsk

og sume norske målføre er det alltid og , i andre er det alltid <e> og <o>, serleg på

Austlandet. I nokre målføre, Trøndelag og den nørdste luten av Austlandet, er det og

 i sume høve og <e> og <o> i andre, avhengig av vokalen i stavinga føre. Dette kallast

vokalharmoni og vert omtala i avsnittet under. Det er ingen grunn til å ramsa opp alle

døma på desse endingsvokalane her, eg kan berre slå fast at båe formene førekjem ofte og i

dei same diploma. Spørsmålet vert difor om det er vokalharmoni i desse diploma.

4 Her er berre substantiv og pronomen nytta som grunnlag. 5 DN X:168 6 Kleiven, I. 1907. I gamle Daaagaa, Oslo: Aschehoug, s. 53


18

2.8 Vokalharmoni

Hallfrid Christiansen forklårar vokalharmoni som „et skifte mellom e og i, o og u i ordenes

trykklette stavinger etter kvaliteten av vokalen i den trykksterke stavingen” (Christiansen

1947:100). Høg vokal vil få eller etter seg, medan medels og låg vokal vil få <e>

eller <o> etter seg. Alle diftongane reknast som høge for di dei endar på høg vokal (<au>,

<ei> og <ey(øy)>). Grødtvedt skriv at vokalharmoni vart avvikla etter 1400, serleg etter

lang vokal (Grødtvedt 1978:286).

Av til saman 533 døme frå alle dei 46 diploma, har eg funne 383 døme som fylgjer

reglane for vokalharmoni og 150 som bryt med regelen. Det gjev over 70% for

vokalharmoni i snautt 30% mot. Det kan sikkert finnast fleire døme enn desse 533 i

diploma, men fordelinga mellom vokalharmoni/ikkje vokalharmoni er nok ganske

representativ. I berre to diplom er det fleire døme som talar mot vokalharmoni, medan

døma på vokalharmoni er i fleirtal i alle dei andre. Det ser heller ikkje ut som det er nokon

samanheng mellom vokalharmoni og alder på diploma slik at det er ingenting som tyder på

at ein eventuell vokalharmoni var på veg ut i denne perioden.

Det er verdt å hugsa at ein uansett ikkje kan venta at vokalharmoni er konsekvent

gjennomførd. Det vil nesten alltid finnast unnatak, difor vert det meir eit spørsmål om det

er fleire døme med vokalharmoni enn utan eller i kva grad det er gjennomført. Ein lyt òg ta

atterhald for di skrifta kan vera utydeleg i mange høve. Det er mange endingar som er

forkorta med serskilde teikn, og nokre stader er det nytta <w> i staden for eller <o>.

Eit anna døme på det som gjer det vanskeleg å avgjera om det er vokalharmoni, er t.d. eit

ord som egho for normalisert norrønt eigu. Som eg kjem attende åt seinare, kan <gh> tyda

på palatal uttale og lyt i så fall reknast som høg vokal. Om det verkeleg var monoftong føre

lukka <g>, er det medels vokal. Det same kan forklåra at det i fleire diplom er det skrive

sæghir eller seghir. Dette kan koma av at fyrstestavinga allereie vart uttala med diftong.

Skrivemåtem sighir førekjem òg. Dette gjer det vanskeleg å påvisa vokalharmonien sikkert.

Elles ligg det usikkerheit i korleis ein skal ta omsyn til at einskilde ord førekjem relativt

sjeldan, medan andre er høgfrekvente. Eg har valt å sjå bort frå innleiinga „Ällum

mÄnnum” etter di dette verkar meir bunde av eit fast mønster.


19

2.9 Privativt prefiks

Det privative prefikset, på moderne norsk, kunne variera på gamalnorsk, både <ú> og

<ó> forekom. Det varierte innan landet kva som dominerte, og det fanst regionale

konvensjonar, og når det gjeld Austlandet, kunne båe formene førekoma. I alle desse

diploma har eg berre funne to døme. I DN VI:433 frå fyrste februar 1430 finn ein ordet

oretis for úréttar. For det fyrste ser ein at genitivendinga har vorte endra, men viktigare her

er skrivemåten med /o/. I DN II:711 frå sjuande april 1432 står det skrive wsiwk, dvs. usjuk.

Etter di <w> står for /ú/ i siste stavinga, er det nærliggjande å tru at det var uttala, og at det

difor var <ú-> som var den lokale varianten. I andre diplom òg står <w> mest sannsynleg

for /ú/ og kan henda for /v/ i sume høve. I dette diplomet tyder det på at <w> har vore nytta

for /ú/ eller kanskje noko nærare europeisk /o/. I dag heiter det /o/ på målet på Lom og i dei

kringliggjande bygdene. Det kan difor vera nærliggjande å tru at uttala har vore slik.

2.10 <fn>/<mn> og <pt>/<ft>

På normalisert norrønt heitte det nafn og eptir, på nyislandsk heiter det nafn og eftir. I dag

har desse konsonantsambanda vorte /mn/ og /ft/ i Gudbrandsdalen. Dømet med eptir er eit

dårleg døme i den samanhengen, likeeins aptr, for di utviklinga har gått vidare til dobbel /t/

i dagens mål. Ein skulle venta å finna <mn> og <ft> i desse diploma, og det eg har kome

fram til, stadfestar dette, men det finst unnatak.

Sambandet <mn> er det mange døme på i ordet fyrnæmnd, for norrønt fyrr nefnd.

Ofte fell <n> bort mellom <m> og <d> slik at det vert fyrnæmd, men <m> er det viktige

her. At <æ> er nytta i staden for <e> i dei fleste døma, er ikkje viktig. I fleire av diploma

finn ein skrivemåten fyrnæmfd. Det er då eit spørsmål kvifor det har kome med ein <f>,

men det verkar ikkje truleg at det har vore uttala nokon slik lyd mellom <m> og <d>. Då er

det meir truleg at skrivaren har vore van ved at det vart skrive med /f/ av andre og vorte

påverka til å skriva både <f> og <m>.

Det vanlegaste dømet på konsonantsambandet <pt> eller <ft> finn ein i ordet eptir

eller etter. I desse diploma er skrivemåten som oftast æfter eller liknande, t.d. æftir, æffter,

æphter, ephter, epther, eft, efter, effter, eftir og etter. Det finst òg eit døme på after, men då

av norrønt aptr, moderne norsk att. Noko døme på eptir finst ikkje, men derimot opt og

skipto. I DN VI:257 frå fyrste februar 1430 skriv Alf Bjørnsson, Ivar Olavsson og Halvard

Nikolasson, lagrettemenn, opt. I same diplomet skriv dei aptan og æpther. Dette kan tyda


20

på ein konsekvent bruk av <pt> i dette diplomet. Det er verdt å merka seg at eg ikkje har

funne dette diplomet som faksimile, men berre i ei utgåve utan kursivering av oppløyste

forkortingar, og at insulær <f> (<ö>) og kan vera ganske like i nokre handskrift. I eit

anna diplom, DN II:719 frå 29. desember 1434, skriv Ogmund Sigurdsson og Sylfest

Toraldsson både skipto og etter. Det er i det heile få og ueintydige døme på

konsonantsambandet <pt> og <ft>, men ei overvekt av <ft> tydar på at det i alle fall var

dominerande. Ein finn òg <pth> for normalisert norrønt <pt>.

I to andre døme finn ein skrivemåten ofno, for normalisert norrønt opnu, og

topthum, for toptum. Det fyrste dømet høver godt til dagens uttale som er ofne. Forklåringa

på dette kan vera at <n> og <t> uttalast ganske nær einannan i munnen, og at dei skapar dei

same konsekvensane for konsonanten føre. Det andre dømet er nær den normaliserte

norrøne skrivemåten, men ein kunne venta at det vart skrive med /ft/ sidan uttala truleg var

slik.

2.11 <þ>/<th> og <ð>/<d(h)>

Perioden 1400-1450 er midt i perioden der <þ> gjekk ut or bruk, <ð> hadde allereie gått ut

or bruk. Eg har berre funne nokre få døme på <ð>, og då berre i diplom som eg ikkje har

faksimile av. I desse døma, t.d. DN III:623 frå 16. mars 1415, er det berre nytta i

eigennamn som Auðon eller stadnamnet Laðalm (Lalm i Vågå). Allereie på 1200-talet tek

<ð> til å verta bytt ut med <d> eller <dh>. I desse diploma er båe desse formene nytta. Det

finst heller ikkje noko døme på <Ð> fyrst i ord. Det er ikkje det same som at /ð/ ikkje

lenger var uttala. Det kan like godt tyda på at den som skreiv, identifiserte /ð/ i uttala med

<d> i skrift slik som islandsk, der <d> var nytta for <ð> frå om lag 1350 til om lag 1800

(Rindal 1988:399).

Ikkje uventa vert <th> nytta oftare dess yngre diploma er, men i fleire diplom er

både <þ> og <th> nytta, t.d. i DN III:655 frå 28. februar 1421. Nokor forklåring på dette

eller nokon samanheng har eg ikkje funne. I store drag tykkjest det som desse diploma

stadfestar at <þ> gjekk gradvis ut or bruk nettopp på 1400-talet.


21

2.12 Progressiv j-omlyd

Progressiv j-omlyd vil seia at <a> vert <æ> eller <e> etter eller <j>, t.d. hjarta vert

hjærta el. Det finst relativt rikeleg med døme på ord med eventuell progressiv j-omlyd i

desse diploma. Det er av di mange av dei er skrivne for som kontraktar for kjøp og sal

anten av jord eller av noko som vart verdsett i tilsvarande verde med jord. Det er om lag

som om me i dag skulle ha sagt „ti-kroners sjokolade”. Heldigvis, i så måte, var den

tradisjonelle gamalnorske bruken av genitiv halden ved lag slik at forma jarðar førekjem i

ei eller onnor form i dei fleste diploma.

I desse diploma er jarðar som oftast skrive iærdær eller jærdær. Døme på dette

finn ein allereie i det fyrste diplomet (DN V:416 frå 19, mars 1402). Det er verdt å merka

seg at det finst mange døme utan progressiv j-omlyd òg, men det er overvekt av døme med

progressiv j-omlyd. Interessant er det òg at det førekjem ei blandingsform mellom gamal

og ny genitiv. I nokre av diploma er det skrive jærdærs eller jærdæræs, t.d. DN III:640 frå

25. juni 1418.

Det finst fleire ord som syner døme på progressiv j-omlyd òg, t.d. Bjærne for Bjarni,

jæm for jafn, salohiællpær for sáluhjalpari, solbiærghæ for sólbjargir og friælsa for frjalsa.

Det siste førekjem òg i formene freallsa og frelsa. Desse formene syner ein gradvis

overgang frå gamalnorsk frjalsa til moderne norsk frelsa/frelse.

Det tykkjest ikkje vera noko mønster i bruken av progressiv j-omlyd som kan

setjast i samanheng med alderen på diploma. Dei få døma utan progressiv j-omlyd fordeler

seg jamt ut over heile perioden.

2.13 Innskotsvokal

Innskotsvokal, eller svarabhaktivokal som han òg kallast, førekjem fyrst og fremst mellom

siste konsonanten føre <r> og <r>, anten som kasusending av substantiv og adjektiv,

einskilde pronomen, presens andre og tredje person eintal eller preteritum andre person

eintal av sterke verb.

I desse diploma er det ganske konskekvent gjennomført <e> som innskotsvokal.

Allereie i det eldste diplomet i denne studien er forma prester nytta i staden for normalisert

norrønt prestr. Det same gjeld fleirtal av hankjønnssubstantiv i r-klassa, t.d. brødher for

normalisert norrønt brœðr. Tilsvarande bruk av <e> er òg vanleg når det gjeld pronomen

og verb. I DN IX:201 frå 24. februar 1405 finn ein forma yder for normalisert norrønt yðr


22

og ligger for liggr. Mannsnamn fylgjer same regelen i nominativ. Det finst døme på både

Amunder, Barder, Eiriker osv.

Innskotsvokalen <e> er som ein kunne venta å finna i gamalnorske tekstar, men det

finst unnatak her òg. Det gjeld fyrst og fremst at <æ> eller er nytta i staden for <e>

som innskotsvokal. Serleg verbet på normalisert norrønt liggr er ofte skrive liggir, t.d. i

DN XXI:252 frå åttande september 1409 (eller 24. september 1410). I DN III:640 frå 25.

juni 1418 finn ein forma adhærnæmdær og sıugurdær for normalisert norrønt aðr nefndr

og Sjúgurðr. Bruken av som innskotsvokal ser ut til å henga saman med i stavinga

føre, men bruken av <æ> er truleg ein variant av same lyden som i andre tilfelle er skriven

<e>. Amund B. Larsen skriv at svarabhaktivokalen kan vera skriven <e>, <æ> eller etter

næraste trykksterke vokal (Larsen 1897:62). Det er fleire samanhengar der <e> og <æ>

tykkjest vera nytta om einannan, kanskje innskotsvokalen eigentleg var uttala /ə/.

2.14 <g>/<gh>

Det er ganske utbreitt i gamalnorske tekstar at <g> vert skrive <gh>. I diplom frå 1200-

talet er dette sett på som eit teikn på at uttala var /¥/ dvs. spirantisk. Seinare er det rekna

som eit reint ortografisk fenomen. Skrivemåten <gh> er relativt vanleg i desse diploma,

men det finst òg mange døme på <gi> i staden. Dette kan tyda på at uttala av <gh> og <gi>

har vore vanskeleg å skilja. Det er òg døme der ein skulle venta palatalisering, i så fall

skriven <gi>, men i staden finn <gh>. Bruken av desse formene varierer ein del, ofte i

same diplomet, men det er ei klår overvekt av <gh>. Palatalisering kjem eg attende åt

seinere.

Allereie i det eldste diplomet finn ein døme på at normalisert norrøn <g> er skriven

<gh>. I DN V:416 frå 19. mars 1402 skriv Stein Petersson, prest på Lom, og Guttorm

Sigurdsson, lagrettemann, sæghir for normalisert norrønt segir. I det neste finn ein endå

fleire. Her skriv Einar Kolbeinsson og Tore Sigurdsson, lagrettemenn, freadaghin, sighir

og dæghi for normalisert norrønt frjádaginn, segir og degi (DN III:574). Så langt kan ein

konstatera at <gh> alltid er fylgt av . Det fyrste av desse døma minner om dagens uttale

som er freda'n, men dette gjeld berre namna på vekedagane. Elles heiter det /dag/, men

/dag'n/. I dativ heiter det no /daje/ som tilsvarar normalisert norrønt degi. I DN IX:201 er

det interessant å sjå korleis det er skrive kyrleigu og seinare i teksten æiighu. Dette verkar

inkonsekvent då det siste ordet er likeeins som siste leden i det fyrste på normalisert

norrønt, ein skulle difor kunna venta at dei vart skrivne likt. I DN XIII:62 frå fyrste oktober


23

1406 dukkar det opp ein ny type som er interessant. Her finn ein skrivemåten nyghio for

norrønt nýju. Dette dømet indikerer at /gh/ og /gi/ vart uttala likeeins. Dette vert styrkt av at

ein finn eigu skrive egho. Mot dette står skrivemåten wagha for Vága (Vågå). Det verkar

lite truleg at wagha har vorte uttala med noko anna enn vanleg /g/ (Torp 2003:226).

Eit døme frå DN X:123 frå 15. mars 1414 fortener serskild omtale. Her står det

nemleg logh for normalisert norrønt lÄg. På moderne norsk heiter det lov og på svensk lag.

Ei form som tilsvarar dagens svenske form, vert òg nytta i norsk i ord som lagmannsrett og

lagting. Det er liten grunn til å tru at logh syner at uttala har vore /loj/, men at <gh> i dette

tilfellet heller syner noko i nærleiken av normalisert norrønt lÄg. Eit anna døme som òg er

interessant, og som er meir omtala i avsnittet om yngre u-omlyd, er norrønt sám som oftast

skrive saghom. I dag er uttala /såg/, og det er ikkje urimeleg å tru at det var uttala med /g/

allereie då. I DN VI:433 frå fyrste februar 1430 finn ein skrivemåten loof. Bokstaven <f>

må her vera uttala /v/. Indrebø beskriv overgangen frå <g> til <j> eller <w> som eit

resultat av dansk påverknad (Rindal 1988:396). I same diplomet finn ein eitt døme der

skrivemåten vilhum er nytta for normalisert norrønt viljum, noko som kan tyda på at <h>

kunne står for /j/-uttale.

Det skapar òg forvirring når eit ord som norrønt liggr, fleire stader vert skrive

liggher eller ligher. Det verkar lite truleg at det har vorte uttala /¥/ eller palatalisert pga.

dobbel <g>. Då er det meir truleg at det har vorte ein vane å skriva <h> etter <g> i analogi

med dei orda som elles er skrivne med <gh>. Det er difor vanskeleg å dra konklusjonar om

bruken av <gh> har noko med uttala å gjera.

2.15 <v> føre <ó>

Det er få døme i denne kategorien, og difor er det vanskeleg å dra konklusjonar. I DN

III:623 frå 16. mars 1415 skriv Andres Jonsson, lensmann, og Halvard Alfsson sworo. I

DN III:626 frå niande september 1415 skriv Aude Nikolasson og Pål Eindridesson swornir.

I DN IX:241 frå 28. mai 1425 skriv Alf Bjørnsson, Gisbrigt Guttormsson, Gudbrand

Haldorsson og Einar Toresson svornær. Desse døma syner at <v> vart brukt i samband

med <o>.

I desse diploma finn ein både varom og vorom, det kan difor vera grunn til å tru at

<a> og <o> i slike høve vart uttala nokså likt (jf. ordet svá på normalisert norrønt, vert

skrive svó på nyislandsk). Det er dessutan vanleg i mange norske målføre å seia /so/. Difor

kan det henda at det same gjeld swa som er eit liknande døme (DN VI:433). Elles finst det


24

døme på både sua og sva. Desse ulike skrivemåtane syner truleg same uttala av , <v>

og <w>. I DN X:125 frå 26. mars 1415 finn ein òg døma worom og wotnom, men desse

døma kan forklåra at uttala har vore /v/.

Eit døme som kan vera døme utan <v> føre <o> er skrive wrdho7 for tredje person

preteritum av verða. Denne forma var på normalisert norrønt skriven orðinn eller urðinn,

seinare vorðinn eller vurðinn. Dette dømet er likevel vanskeleg å tolka slik at ein ikkje kan

leggja for stor vekt på det. Døma over syner, som venteleg, ei klår overvekt av at <v> vart

nytta føre <o>, men ein lyt ta atterhald for di kjeldene inneheld så få døme.

2.16 Palatalisering

Det finst nokre få døme på at palatalisering var kome inn eller var på veg inn i målet

allereie på 1400-talet. I DN X:123 frå 15. mars 1415 finn ein t.d. giort for norrønt gÄrt. Eit

anna døme finn ein i DN IX:201 der norrønt gerð har vorte til giærd, og kiænnizst for

kennisk. Andre døme er bekien for bekkinn, Mikiæls for Mikkel (Mikael), Torgierd for

Þorgerðr, samtykie for samþykki, syætta for ordenstalet sétta (6.) og jærtrudh for

kvinnenamnet Gertruð. Attåt desse syner skrivemåten giordeno for jÄrðinu8, dativ bunden

form av moderne norsk jordet, at <gi> tyder palatal uttale, og då er det naturleg å tru at

tilsvarande gjeld for <ki>.

Døme på palatalisering av /ll/, /nn/, /rl/ og /rn/ finn ein ikkje sjølv om det er utbreitt

i Nord-Gudbrandsdalen i dag. Eit mogleg døme på dette finn ein i DN III:635 frå 24. mars

1418. Her finn ein jentenamnet arnno haldorsdotter. Arnno kan vera er ei form av Anna i

oblik kasus. I dag vert namnet uttala [°Ê…\], på normalisert norrønt ønnu i oblike kasus.

Det er konsonantsambandet /rn(n)/ som i så fall syner palatal uttale, og bruken av <rn(n)>

for <nn> syner i sin tur samanfall av <nn> og <rn> som er vanleg ved palatalisering i dag.

I eitt einaste dilpom, DN XXI:322 frå tredje mars 1431, finn ein formene jek og

jeek for norrønt ek. Dette dømet skil seg likevel frå dei andre ved at det ikkje er nokon

velar eller dental som er palatalisert. Det er vel heller påverknad frå dansk.

7 DN VI:433 8 Dette ordet finn ein ikkje i Samlaget si Norrøn ordbok, men det at ordet er avleitt av jÄrð, kan det knapt vera tvil om.


25

2.17 Retrofleks

Eg har berre funne eitt døme som kan henda er døme på retrofleks i desse diploma, det er i

DN VIII:297 frå 14. september 1436. Der finn ein skrivemåten vtængadz for útangarðs,

men om dette kjem seg av at skrivaren har gløymt <r> eller om det har noko med uttala, er

uvisst. Det er konsekvent nytta <r> i andre tilfelle der ein elles kunne venta å finna

retrofleksar, t.d. jærtrudh.

2.18 Andre målmerke

Eitt målmerke i desse diploma som førekjem ofte, er at <h> føre <ei> fyrst i ord fell bort.

Dette er kjent frå moderne norske (og svenske) målføre. I desse diploma gjeld det serskilt

at verbet heita vert skrive utan <h>. Dette har òg vore utbreitt i moderne mål i dette

distriktet sjølv om det kan henda er på veg ut or målet no. Dette syner at dette var utbreitt

allereie på 1400-talet. Det er faktisk berre eitt døme med <h> (DN III:782). Derimot er

høyra alltid skrive med <h>, dette kan tyda på at det berre gjeld <h> føre <ei> fyrst i ord.

Eit anna målmerke, som ikkje er serleg utbreitt i Lom i dag, er monoftongering. Det

finst i desse diploma døme på vet (skrive veth og veeth) og hørir, men dei utgjer eit lite

mindretal i høve til alle andre der diftongen er nytta. Spørsmålet er om desse døma speglar

talemålet eller om det er påverknad frå dansk eller svensk. Det tredje dømet som kan

tykkjast ha monoftong, men der det like gjerne kan forklårast på ein annan måte, er egher

(DN III:635) for nynorsk eig eller normalisert norrønt á. At skrivemåten utan omlyd er

nytta, er interessant nok, men òg at det er skrive utan diftong. Derimot er <e> fylgd av

<gh>, noko som kan tyda på palatalisering av <g>, dvs. at uttala kan ha vore /eier/ eller

/eiger/ likevel.

2.19 Samandrag

Førekomsten av målmerka over syner at målet i desse diploma skil seg klårt ut frå

normalisert norrønt og islandsk når det gjeld dei fyrste fire fyrste målmerka. Det einaste er

eitt einskilt diplom der <æ> vert nytta i staden for <œ> eller <ø> i samband med <y> i

diftongen <ey> eller <øy>. Yngre u-omlyd finst det få konsekvente døme på utanom

innleiingsfrasen som tykkjest vera ei fast formulering. Trykklett <a>, som endingsvokal,

tykkjest vera systematisk redusert til <æ>, og vokalharmoni førekjem i eit fleirtal av døma


26

der det kan førekoma, men dette er usikkert. Det privative prefikset førekjem berre i to

døme skrivne <o> og <w>, men på bakgrunn av dagens uttale og bruken av <w> i andre

samanhengar er det vanskeleg å dra konklusjonar. Det ser òg ut til at <mn> og <ft> er

konsekvent gjennomført. Det ser òg ut til at <v> konsekvent vart nytta føre <o>. Teiknet

<ð> var gått ut or bruk, medan <þ> var på veg ut. Både progressiv j-omlyd og bruken av

<gh> for <g> ser ut til å vera inkonsekvent med ei overvekt for omlyd og <gh>.

Palatalisering av velarar finst det mange døme på, men palatalisering av dentalar er det

berre eitt høgst usikkert døme på. Retrofleks er det berre usikre døme på.


27

Kapittel 3 – Substantivbøyinga

Hovudproblemstillinga i denne hovudfagsoppgåva er korleis det stod til med

kasussystemet i lomsmålet i mellomnorsk tid. Når det gjeld substantivbøyinga, er dette eit

vesentleg skilje mellom normalisert norrønt og moderne norsk. Normalisert norrønt har

kasusbøying av substantiv med fire kasus, medan moderne norsk skriftspråk ikkje har

kasusbøying. Lom, bygda der diploma som utgjer kjeldene mine kjem frå, er ein av mange

stader i Noreg i dag der det framleis finst kasusbøying av substantiv. Dette er rett nok

avgrensa til to kasus, og då berre i bunden form – eller rettare sagt: det finst framleis

særskilde dativformer i bunden form. Dette tyder på at lomsmålet er arkaisk samanlikna

med båe målformer av skriftspråket.

I samband med kasusbøying av substantiv, er fyrst og fremst endingane interessante,

men ei mengd ord har òg andre kjenneteikn på kasus, t.d. omlydar ol. Nokre problem

dukkar opp, særleg når eit døme står i t.d. dativposisjon på normalisert norrønt, medan

skrivemåten tyder på annan kasus. Når det ikkje er tvil om den syntaktiske kasusen, tek eg

det med i samanheng med den kasusen det syntaktisk bør tilhøyra. Er likevel kasusbruken

tydeleg, sjølv om det ikkje verkar syntaktisk rett, kan det verka meir praktisk å ta det med i

ein annan samanheng. Hovudsaka er at slike døme vert drøfta.

Etter å ha vurdert alle døma i desse diploma, er det om å gjera å finna hovuddraga i

skilnadene frå normalisert norrønt. På bakgrunn av døma kan ein danna seg eit bilete av

kva som var mest utbreitt og representativt for lomsmålet. Målet er ikkje fyrst og fremst å

rekonstruera dialekten slik det var tala eller skrive, men heller å tydeleggjera dei mest

representative formene med sideblikk til skilnadene.

Eg nyttar fyrst og fremst Haugens framstilling som grunnlag. Iversen sorterer

substantiva fyrst etter stomn og inkluderer alle kjønn innanfor kvar stomn, medan Haugen

sorterer substantiva fyrst etter kjønn for så i ta med kvar bøyingstype innan same kjønn.


28

3.1 Hankjønn

På normalisert norrønt kan hannkjønnssubstantiva delast inn i a-klassa, i-klassa, u-klassa,

r-klassa og linne hankjønnsord (Haugen 2001:112). A-klassa kan delast ytterlegare inn i

reine a-typar, substantiv med avleiingssuffiksa –an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og –ur, og a-

typar med i-innskot (jf. Iversens ija-stomnar, Iversen 1994:50). Til u-klassa høyrer ord med

broten rotstaving, t.d. fjÄrðr. Ord med suffikset –naðr høyrer òg til u-klassa, men dei har òg

nokre likskapar med i-klassa. Til r-klassa høyrer orda bróðir og faðir, men med spesielle

bøyingsformer (Haugen 2001:121).

Det som kjenneteiknar bøyingsformene i ubunden form til hankjønnsorda på

normalisert norrønt er – med unnatak – endingane <r> i nominativ eintal, <s> i genitiv

eintal, eller inga ending i dativ eintal, inga ending i akkusativ eintal, vokal + <r> i

nominativ fleirtal (unnateke r-klassa), og vokal utan <r> i akkusativ fleirtal. Dei linne

hankjønnsorda får endinga i nominativ eintal og <a> i oblike kasus eintal. I fleirtal er

dei som a-klassa av sterke hankjønnsord. Dativ og genitiv fleirtal har dei same endingane i

alle kjønn og klasse, dei er <a> i genitiv og <um> i dativ. Nokre hankjønnsord dannar

genitiv eintal med endinga <ar>, og nokre manglar ending i dativ eintal, serleg i-klassa.

Bunden form vert danna ved at den bunde artikkelen vert lagt til etter kasusendinga.

Spesielt er likevel dativ fleirtal der endinga/artikkelen er skriven <unum>.


29

3.1.1 Nominativ eintal

a-klassa

På normalisert norrønt får denne klassa nominativendinga <r> med unnatak frå nokre få

ord som t.d. biskup (Wetås 2003:282).

Døme Normalisert norrønt (1) biskupær9 biskup (1) domer10, (1) dom11 dómr (2) konungher12, (1) kononger13, (1) konnung14 konungr (6) prester15, (1) prestær16 prestr

Dei aller fleste døma har nominativendinga <r>, anten med innskotskvokalen <e> eller

<æ>. Skilnaden på <e> og <æ> er ikkje vesentleg. Tel ein døma etter talet på kvar type

ending, er det ti døme med endinga <er>, to med endinga <ær> og to utan ending.

Variasjonen kan kanskje tyda på at innskotsvokalen eigentleg har vore uttala som /ə/.

Dømet biskupær skil seg ut for di det ikkje har ending på normalisert norrønt. Her har

endinga truleg kome med som analogi med andre ord i same klassa. To døme manglar

ending. Det eine, skrive dom, står innleiingsvis i ein kort tekst:

„Lagrettes dom a lom, (...)” (DN XXI:274)

Det andre, skrive konnung, er meir komplisert å forklåra. Teksten lyder slik:

„(...) rikix xxv okars vyrdelix her here Eriker med gudz naadhe Norix konnung” (DN X:123)

Namnet Eriker er utan tvil ei nominativform, og det skal vera samsvar mellom desse, men i

dei fleste andre døme med dette uttrykket er det genitiv. Det som kjenneteiknar nominativ

eintal i denne klassa på normalisert norrønt, er endinga <r>. Sume ord med rot som endar

på <l>, <n> og <s>, får i staden dobbel konsonant, t.d. steinn, og nokre få ord manglar

heilt ending i nominativ. Spørmålet her vert då om korleis desse orda skil seg frå

normalisert norrønt.

9 DN IX:270 10 DN III:635 11 DN XXI:274 12 DN VIII:285, DN VI:433 13 DN X:145 14 DN X:123 15 DN V:416, DN III:598, DN II:711, DN VIII:297, DN XV:63, DN IX:281 16 DN IX:270


30

u-klassa

Det einaste ordet som det er døme på i denne klassa, er sonr. På normalisert norrønt

førekjem skrivemåtane son, sonr, sun eller sunr. Dei fleste vil nok føredra forma sonr.

Døme Normalisert norrønt (44) son17, (1) saon18, (1) zøn19 sonr

Døma i desse diploma er alle skriven utan <r>. Dømet på saon er nesten sikkert berre ein

miss frå skrivaren for di same ordet er skrive son alle andre stader i det same diplomet,

dessutan ser det ut til at skrivaren har meint å skriva sigurdasson og i staden skrive

sigurdssaon, på normalisert norrønt Sigurðarsonr. Dømet på zøn er funne i DN XXI:322

som er nemnt i kapittel 1 p.g.a. avvikande ortografi.

r-klassa, reine r-typar

Det einaste ordet ein finn døme i denne klassa, er maðr. På normalisert norrønt har <nn> i

rota vorte <ð> føre <r>.

Døme Normalisert norrønt (6) man20, (2) mader21 maðr

Nominativ eintal av normalisert norrønt maðr finst i to ulike utgåver. Den som liknar mest

på normalisert norrønt, finst berre i to diplom som eg ikkje har faksimilar tilgjengeleg av.

Den andre skrivemåten med <n> er nytta i alle faksimilar, anten skriven med einskild <n>

eller med nasalstrek. Denne skrivemåten tyder på akkusativ og nominativ allereie var

samanfalne. Dette er omtala som døme på analogi mellom nominativ og akkusativ

(Grødtvedt 1978:287).

17 DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN IX:281, DN III:773, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 18 DN III:635 19 DN XXI:322 20 DN V:416, DN III:598, DN II:711, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64 21 DN V:416, DN III:623


31

Slektskapsorda bror og far

Desse orda høyrer òg til r-klassa, men skil seg ut ved at dei i staden for endingar i ulike

kasus, får skifte av vokalen i andre rotstaving. I nominativ er andre rotstaving skriven <ir>

på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (2) broder22, (1) brodher23, (1) brodor24 bróðír (4) fadher25, (1) fader26, (1) fadhor27 faðir

Dei fleste døma i nominativ eintal er skrivne med ei andre rotstaving som tilsvarar

normalisert norrønt. Berre det eine dømet er skrive med endinga <or>, men burde likevel

vera nominativ:

„(...) their heldo handom saman stenar estenson oc ommunde estenson brodor hans (...)” (DN IX:268)

Her ser me at både fornamnet ommunde er liknar ei dativform sjølv om det er subjekt, men

estenson er ikkje nokor dativform. Om brodor skal samsvara med ommunde er det dativ,

og då er det uproblematisk, men syntaktisk burde det vera nominativ. Det andre dømet

skrive med andrestavinga <or>, syner eit liknande avvik:

„(...) medhan syre Stena Petharsson sokna prester aa Monom aa Loom oc min fadhor fadhor lifdhe (...)” (DN IX:281)

Her er det altså tale om ein fars far. Det er såleis det siste tilfellet som skal vera nominativ

sjølv om skrivemåten tyder på annan kasus. Ei forklåring er at det er ein analogi mellom

dei to formene.

22 DN XXI:252, DN I:759 23 DN III:782 24 DN IX:268 25 DN XXI:274, DN III:635, DN III:702, DN III:782 26 DN X:168 27 DN IX:281


32

Linne hankjønnsord

I nominativ eintal får linne hankjønnsord endinga på normalisert norrønt. Unnataka er

framanord som herra og sira. Substantivet kríkr er ikkje lint på normalisert norrønt, men

fleire stader i dette diplomet er det nytta som det.

Døme Normalisert norrønt (1) bonde28 bóndi (1) frendhe29 frændi (23) herræ30, (3) herra31, (3) herre32, (1) here33 herra (1) kriki34 kríkr (2) siræ35, (1) sire36, (1) syre37 sira (1) vilia38 vili

Dei fleste døma i desse diploma har endinga <e>, medan eit har . Dette er skrive kríkr

på normalisert norrønt, men i dette diplomet er det i fleire tilfelle nytta som lint substantiv.

Eit døme har endinga <a> som ein på normalisert norrønt finn i oblike kasus:

„(...) þet war beggæs þeiræ vilia (...)” (DN XV:64)

Det er ingen tvil om at det er subjektspredikativ og difor nominativ. Dette kan tyda på at

verbet vera, som ikkje får objekt i akkusativ på normalisert norrønt, her vert nytta på same

måten som andre verb, og at det difor skal reknast som direkte objekt. Dei fleste andre

døma er døme på framandorda herra og sira. I tre diplom finn ein òg skrivemåten herra,

som er nett som på normalisert norrønt. Dei fleste døma på dette ordet har endingsvokalen

redusert til <æ>. Tilsvarande finn ein i nokre diplom skrivemåten siræ. Attåt desse finst det

nesten sjølvsagt nokre døme der endingsvokalen er redusert til <e>. Dømet skrive here kan

òg vera genitiv og er meir omtala nedanfor.

28 DN IX:201 29 DN III:699 30 DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN XXI:274, DN X:125, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN IX:257, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 31 DN III:640, DN III:645, DN I:693 32 DN III:635, DN VIII:285, DN VI:433 33 DN X:123 34 DN X:168 35 DN IX:201, DN IX:270 36 DN X:145 37 DN IX:281 38 DN XV:64


33

3.1.2 Genitiv eintal

a-klassa

I genitiv eintal får dei fleste substantiva endinga <s> som dei fleste hankjønnord på

normalisert norrønt, men det finst substantiv med genitivendinga <ar> som elles er vanleg i

hokjønn.

Døme Normalisert norrønt (1) biskups39 biskups (1) hælfings40 helfings (8) konongs41, (8) konungs42, (7) kunungs43, (3) konongx44, (1) konungz45, (1) kunungis46, (1) konongh47

konungs

Dei fleste døma er skrivne med genitivendinga <s>. Båe døma med endingane <x> og <z>

må reknast saman med <s> for di uttala uansett er /s/. I eitt døme er det kome inn ein ,

men framleis er endinga <s>. Eitt døme manglar ending. Her gjeld det same som nemnt

over i avsnittet om nominativ. Teksten lyder slik:

„(...) rikis konongh erikx” (DN II:719)

For di erikx står i genitiv, tek eg det med her. Både dette dømet og dømet i nominativ kan

tyda på at kasusbøyinga vert usikker i slike apposisjonar.

i-klassa

Dei fleste substantiva i i-klassa òg får genitivendinga <s> på normalisert norrønt, men det

finst òg døme på <ar>.

Døme Normalisert norrønt (1) burdar48 burðar

Det er berre eit døme i denne kategorien. Genitivendinga av dette ordet er som på

normalisert norrønt. Det er interessant for di denne genitivendinga er ei av dei fyrste

kasusendingane som går ut or bruk p.g.a. vokalreduksjon og r-bortfall (Beito 1957:209). 39 DN I:759 40 DN III:574 41 DN V:416, DN III:598, DN III:645, DN IX:231, DN III:701, DN VIII:297, DN XV:64, DN X:168 42 DN IX:201, DN X:125, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN IX:270 43 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257 44 DN III:640, DN I:693 DN XV:63 45 DN X:125 46 DN XXI:252 47 DN II:719 48 DN II:712


34

u-klassa

Ordet son får genitivendinga <ar> på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (11) sonar49, (1) sunar50, (1) synar51 sonar

Alle døma har same endinga som normalisert norrønt. Meir interessant er forma med i-

omlyd som står i fylgjande samanheng:

„(...) annan dagh brylops halsten siwatsynar oc gydhu amundadottor (...)” (DN III:761)

Halsten skulle òg vera genitiv, skrive Hallsteins på normalisert norrønt. Vokalen <y> kan

vera ein analogi med dativ eintal der det er i-omlyd på normalisert norrønt, og såleis tyda

på samanfall av genitiv og dativ når det gjeld i-omlyden, men det førekjem berre i dette

eine dømet. Endingane i desse døma er likevel er nett som på normalisert norrønt.


Desse substantiva får inga eigentleg ending i genitiv på normalisert norrønt. I staden vert

vokalen i andre rotstaving , og dømet faðir har fonologisk u-omlyd av fyrste rotstaving.

Døme Normalisert norrønt (2) fadher52, (1) fadhor53, (1) faders54 fÄður

Me har allereie sett eit døme på genitiv over. Fyrsteleden av fadhor fadhor tyder fars far.

Fyrste rotstaving manglar fonologisk u-omlyd, men andrestavinga <or> tilsvarar

normalisert norrønt <ur>. Eit døme er skrive med endinga <s>. I dette dømet er rota

ubøygd, men i staden får det genitivendinga <s> som elles finst i andre klasser. Eit anna

døme er skrive heilt ubøygt og utan ending i denne samanhengen:

„(...) kendes oc dagher arneson oc olafuer arneson metdher fadher theiræ ia oc samþykkiæ (...)” (DN XVI:103)

49 DN V:416, DN III:574, DN III:608, DN XXI:274, DN III:623, DN III:635, DN III:672, DN III:701, DN XV:63, DN IX:281, DN VII:438 50 DN II:712 51 DN III:761 52 DN XXI:274, DN XVI:103 53 DN IX:281 54 DN I:759


35

Omsett skulle dette verta „(...) Dag Arneson og Olav Arneson (ved)kjende (seg) med deira

fars ja og samtykke (...)”. Ei forklåring på kvifor fadher ikkje har nokor serskild dativform,

kan vera at theiræ er ei dativform, og at samsvaret i slike tilfelle var delvis inkonsekvent

eller på veg ut or språket. Hadde det vore samanfall av genitiv og dativ, skulle dette ordet

likevel hatt same form.

Linne hankjønnsord

Dei linne hankjønnsorda får endinga <a> i alle oblike kasus på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (1) bondæ55 bónda (27) herræ56, (4) herra57, (1) here58, (1) herre59, (1) hære60, (1) hær61, (1) her62

herra

Nokre døme på endingsvokalen <a> finn ein òg i desse diploma, men ein finn flest døme

med redusert endingsvokal <æ>. Det er òg døme der endingsvokalen er skriven <e>.

Samanhengen er t.d. slik:

„(...) a niunda are ok xx rikis wars wyrduligs herre herre Eirikis (...)” (DN III:635)

Dømet skrive hære kjem frå same diplomet som hær utan vokalending. Desse døma er

skrivne i same frasen som sitatet over. Ein annan skrivemåte òg utan ending førekjem i eit

anna diplom. Dette og dømet here er skrivne i same diplomet:

„(...) a xxv rikix okars vyrdelix her here Eriker (...)” (DN X:123)

Her ser ein at namnet Eriker er skrive i nominativ sjølv om det står i ein genitivposisjon. I

dei aller fleste diploma samsvarar namnet med vyrdelix i ei eller onnor form. Det vert eit

definisjonsspørsmålet om det er „feil kasus” eller „feil genitivform”. Fleirtalet av døma

høver godt til normalisert norrønt, men med endingsvokalen redusert til <æ>.

55 DN XV:63 56 DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN XXI:274, DN X:125, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 57 DN III:640, DN III:645, DN I:693, DN VI:433 58 DN X:123 59 DN III:635 60 DN X:145 61 DN X:145 62 DN X:123


36

3.1.3 Dativ eintal

a-klassa

Som hovudregel får hankjønnsorda i denne klassa endinga i dativ eintal på normalisert

norrønt. Det eine dømet, skrive kærleiki på normalisert norrønt, kan òg vera eit lint

substantiv.

Døme Normalisert norrønt (4) dale63, (1) dhal64 dali (9) dæghi65, (4) degi66, (3) deghi67, (1) degie68, (1) dægi69, (1) dægie70, (1) degiæ71, (1) daghe72, (1) dag73

degi

(1) dome74 dómi (1) eide75, (1) eidæ76 eiði (1) garde77, (1) gardhe78 garði (1) kærlæykæ79 kærleiki (1) preste80 presti (1) stein81 steini

Det er velkjent at dativendinga på normalisert norrønt, ofte er skriven <e> på

gamalnorsk. Dette er omtala i avsnittet om vokalharmoni i kapittel 2. Dei fleste døma tyder

på at ei av desse dativendingane er nytta. Tre døme har endinga <æ> i staden for <e> eller

. Meir interessante er døma som manglar ending. Eit av desse, skrive dag, kjem frå eit

diplom der målet skil seg mykje frå dei andre. Det andre, skrive dhal, står i

preposisjonsuttrykket:

„(...) wti af Raumsdhal (...)” (DN III:800)

63 DN III:574, DN III:608, DN III:655, DN III:702 64 DN III:800 65 DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257 66 DN IX:231, DN VIII:285, DN XVI:103, DN III:800 67 DN III:640, DN III:645, DN XV:64 68 DN VI:433 69 DN III:702 70 DN VII:438 71 DN VII:438 72 DN III:701 73 DN XXI:322 74 DN III:598 75 DN III:623 76 DN III:782 77 DN III:623 78 DN III:699 79 DN III:800 80 DN IX:201 81 DN X:168


37

Preposisjonen af styrer dativ, og ein skulle difor kunna venta ei dativending. Det kan ha

samanheng med at diplomet er relativt nytt, men det er lite som tyder på at det har noko å

seia. Det siste dømet står og i preposisjonsuttrykk:

„(...) efter einom mar(k)stein (...)” (DN X:168)

Preposisjonen eptir kan styra både akkusativ og dativ på normalisert norrønt, oftast

akkusativ, men einom er ei dativform som skal samsvara med substantivet. Ein ser her at

 berre er nytta i dei tilfelle der det på normalisert norrønt er palatal omlyd i rotstavinga.

Dativ eintal av dagr, skrive degi på normalisert norrønt, er skrive utan palatal omlyd i eit

døme. I dette dømet, likt fleire andre, er det òg kome inn ein <h>, noko som kanskje kan

tyda på palatal (eller frikativ) uttale av <g>. I eit tilfelle er det skrive degie. Her òg kan

endinga <ie> tyda på palatal uttale av <g>.

Døma på dag bør samanliknast med døma i akkusativ. Fleire av desse står i

preposisjonsuttrykk med á. I kapittel 5 skriv eg om kva kasus preposisjonen á styrer. Det

er mogleg at fleire av døma i akkusativ eigentleg burde vera dativ. Spørsmålet er om døma

som liknar degi på normalisert norrønt, syner ei stivna dativform som berre var nytta i

serskilde uttrykk, medan dag var den føredregne forma.

Bunden form får endinga eller den bundne artikkelen <inum> på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (7) dalenom82, (5) dalenum83, (1) dallen84 dalinum (7) gardenum85, (2) gardenom86 garðinum (1) prestenum87 prestinum (1) wegenom88 veginum

På gamalnorsk finn ein ofte den bundne artikkelen skriven <enom> i staden for <inum>.

Dei fleste døma har liknande former. Eitt døme skil seg ut for di det ikkje har nokor ending

som syner at det er dativ, skrive dallen men det er henta frå DN XXI:322 som er nemnt før.

Alle dei andre har endingane <enom> eller <enum> som tilsvarar normalisert norrønt

<inum>. 82 DN X:123, DN III:640, DN III:645, DN III:701, DN XV:64, DN IX:281, DN III:773 83 DN IX:201, DN III:598, DN IX:231, DN II:712, DN III:800 84 DN XXI:322 85 DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN I:759, DN XV:63, DN XV:64, DN III:800 86 DN XXI:252, DN III:645 87 DN II:712 88 DN X:168


38

ord som endar på –an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og –ur

Desse substantiva høyrer eigentleg til a-klassa på normalisert norrønt, men dei skil seg ut

ved at stavinga føre endinga vert samandregen i dativ eintal.

Døme Normalisert norrønt (3) hamre89 Hamri (1) apthanæ90 aptni

Det siste dømet står skrive slik:

„(...) a Paalmesso apthanæ (...)” (DN VI:433)

Det er interessant at andre rotstavinga i apthanæ ikkje er dregen saman føre dativendinga

slik som normalisert norrønt aptni. Det er òg interessant at det her er nytta <æ> i staden for

<e> eller som dativending. Dømet er elles ganske likt normalisert norrønt. Vokalen i

dativendinga vert <æ>, som fleire av døma på reine a-typar.

i-klassa

Til skilnad frå a-klassa får substantiva i a-klassa inga ending i dativ eintal på normalisert

norrønt.

Døme Normalisert norrønt (1) burdh91 burð (2) bøø92 bǿ (2) stad93, (1) stadh94, (1) staadæ95 stað

Dei fleste døma i diploma fylgjer same regelen som normalisert norrønt. Eit døme har

endinga <æ>. Samanhengen det står i, etterlèt ingen tvil om at det er dativ:

„(...) j fyrnemdho boolstaadæ (...)” (DN XVI:103)

Adjektivet er her bøygt som inkjekjønn sjølv om substantivet er hankjønn. Slike endingar

er ofte markerte med forkortingar, men her manglar både nasalstrek og <m>.

Endingsvokalen <æ> har me allereie sett i a-klassa.

89 DN III:598, DN I:759, DN IX:270 90 DN VI:433 91 DN VIII:285 92 DN III:701, DN III:800 93 DN III:702, DN VI:433 94 DN III:782 95 DN XVI:103


39

Ein del døme i dativ eintal av denne klassa skil seg klårt ut frå normalisert norrønt, t.d. (1)

bœyum96, (1) bøøm97, (1) bøøom98, (6) stadum99, (5) stadhum100, (1) stodom101 og (1)

stodum102. Dette kan sjå ut som dativ fleirtal, men det er likevel liten tvil om at det burde

vera eintal:

„(...) mit varom i hia i bøøm er ligger a hofstrond (...)” (DN I:693)

Her ser ein ma. at verbalet er står i tredje person eintal, normalisert norrønt liggr:

„(...) j sydræ gardenum adulfstadhum sem liger a loom (...)” (DN IX:235)

Her òg står verbalet i tredje person eintal. Ei onnor forklåring kan vera at desse døma er i

bunden form, men at fyrstestavinga i den bundne artikkelen <inum> er samandregen. I det

siste sitatet over kan endinga vera analog med endinga i gardenum som er skrive i bunden

form. Ein skal òg leggja merke til at alle desse døma er namn på gardar.

Det er òg fleire døme på dativ eintal i bunden form. På normalisert norrønt får i-klassa

same endinga, eller bundne artikkel, som a-klassa.

Døme Normalisert norrønt (5) luthenum103, (2) lutenom104, (2) lutenum105, (1) lutanom106, (1) luthanum107

hlutinum

Dei fleste skrivemåtane er variantar med same endinga som på normalisert norrønt. To

døme skil seg ut ved å vera skrivne med endingane <anom> og <anum>, noko som elles

liknar meir på tilsvarande ending for linne hankjønnsord. Alle døma er, som vanleg i

gamalnorsk, skrivne utan <h> føre <l>.

96 DN III:699 97 DN I:693 98 DN III:655 99 DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN IX:241, DN IX:257, DN X:168 100 DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN VI:433, DN XVI:103 101 DN II:719 102 DN X:168 103 DN VIII:285, DN VI:433, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 104 DN IX:281, DN III:773 105 DN IX:241, DN III:702 106 DN IX:231 107 DN VII:438


40

u-klassa

Substantivet son får endinga og i-omlyd av rota i dativ eintal på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (17) syni108, (4) son109 syni

Dei fleste døma har, som nemnt ovanfor, i-omlyd på normalisert norrønt. Dei fleste døma

er faktisk skrivne nett som på normalisert norrønt. Det er ei mogleg feilkjelde i desse døma.

Ordet son er ofte forkorta til <s> eller <ss>, i dativ er det då som regel skrive <si>, men i

t.d. DN III:640 finn ein heilt tydeleg syni:

„(...) af siugurde esteinssyni (...)” (DN III:640)

Fleire stader førekjem den avvikande forma son, t.d.:

„(...) magnvs eindridarson gaf steinar øysteinson oc amvnde estenson (...)” (DN I:693)

Dei to siste namna er indirekte objekt, og det siste fornamnet amvnde er skrive med tydeleg

dativending. I DN VIII:285 finn ein dette preposisjonsuttrykket:

„(...) af bardhe eilifson (...)” (DN VIII:285)

Her òg er fornamnet skrive i dativ, men ikkje eilifson, sjølv om det burde vera samsvar.

Fleirtalet av døma er skrivne med i-omlyd, syni som på normalisert norrønt. Det er sikkert

ein samanheng mellom at døma utan i-omlyd òg er skrivne utan ending. Dei fleste døma

utan i-omlyd kjem relativt seint i perioden. Det er òg verdt å merkja seg at to av døma utan

i-omlyd er skrivne same dagen og er signert av dei to same lagrettemennene (DN VIII:285

og DN VI:433).

108 DN III:574, DN IX:201, DN XXI:252, DN III:598, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN IX:241, DN III:699, DN III:701, DN II:711, DN XVI:103, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281 109 DN I:693, DN VIII:285, DN VI:433, DN III:782


41

ord med broten rotstaving

Desse orda høyrer òg til u-klassa. Det som skil dei frå dei andre i u-klassa, er at urnordisk

<e> i rota har vorte <ja>, eller med u-omlyd <jÄ>. I dativ eintal gjer i-omlyden så

brytninga fell bort og vert . Det einaste dømet i desse diploma er i dativ eintal og er

skrive fiordh110, på normalisert norrønt skrive firði. Her ser ein fyrst og fremst at rota med

brytning er uendra, men òg at dativending manglar.

ord på –naðr

Dei fleste orda som endar på –naðr på normalisert norrønt, høyrer òg med til u-klassa. Dei

er kjenneteikna ved at dei får som endingsvokal i nominativ og akkusativ fleirtal, og ev.

u-omlyd i nominativ og akkusativ eintal og dativ fleirtal på normalisert norrønt. Ordet

mánaðr på normalisert norrønt, tek eg med her sjølv om det eigentleg høyrer til r-klassa

(sjå nedanfor) på normalisert norrønt, men i fleirtal ser det ut som om det høyrer til u-

klassa.

Dei einaste døma i denne kategorien er i dativ eintal og er skrivne (2) fulnæde111, (1)

manadhæ112 og (1) warnadhe113. Det fyrste dømet har <a> i nad redusert til <æ>. I dei

andre dømet står <a>. Alle døma har ei eller onnor form for dativsending, i eitt døme

skrive <æ> som me allereie har sett fleire døme på, medan dei andre har endingsvokalen

<e>.


I denne klassa òg får substantiva endinga i dativ eintal på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (26) manne114, (3) mannæ115 manni

Dei fleste døma er her skrivne med endinga <e>, men det er òg nokre døme som er som er

skrivne med <æ>. Her òg er det nytta oppløyste forkortingar somme stader, men med ei

ekstra <n> etter nasalstreken, t.d. <māne>. Endingsvokalen <e> i staden for normalisert

norrøn høver godt til det som allereie er nemnt om andre klasser. Skrivemåten med 110 DN III:800 111 DN IX:201, DN XV:63 112 DN III:672 113 DN II:712 114 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN I:693, DN IX:241, DN X:145, DN III:701, DN III:702, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN III:773, DN III:800, DN VII:438 115 DN IX:201, DN IX:235, DN III:672


42

<æ>, som er sjeldnare, finst òg i andre klasser. Det er difor inkje som skil desse

dativformene her frå dei førre.

Linne hankjønnsord

På normalisert norrønt får denne kategorien endinga <a>.

Døme Normalisert norrønt (1) bondæ116 bónda (1) frænde117 frænda (1) mathe118 máta (1) siræ119 sira (7) skilmale120, (5) skilmala121, (1) skilmalæ122 skilmála (1) tima123 tíma (2) vilia124 vilja

Denne forma får endinga <a> på normalisert norrønt, og ein finn fleire ulike døme med full

endingsvokal enn i genitiv. Her òg finn ein døme med endingsvokalen redusert til <æ>, og

endå nokre med endingsvokalen redusert til <e>. Eit typisk døme på bruken av det siste

ordet er som fylgjer:

„(...) met þæim skilmale (...)” (DN III:701)

I eit anna diplom står dette:

„(...) Lucia Sigurdzdotter gaf (...) welbornom manne Olafue Hakonssyni frænde sinom (...)” (DN II:711)

Båe desse døma står saman med pronomen i dativ og etterlèt ingen tvil om kasusbruken.

Meir tvil kan det vera om dømet skrive mathe:

„(...) thaw giordhe oll iardær skipthe sin æ millum mædher ia oc handarbandhe oc godhom kærlæykæ j so mathe at (...)” (DN III:800)

På normalisert norrønt styrer preposisjonen í dativ i slike samanhengar. Alternativet er

akkusativ, men i så fall er endinga likeeins på normalisert norrønt.

116 DN III:598 117 DN II:711 118 DN III:800 119 DN IX:201 120 DN IX:231, DN III:702, DN VIII:285, DN II:719, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 121 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN IX:257 122 DN III:640 123 DN II:712 124 DN VI:433, DN I:759


43

I dativ eintal bunden form får linne hankjønnsord endinga <anum> på normalisert norrønt.

Som eg skreiv i avsnittet om nominativ, er kríkr nytta som lint substantiv i desse diploma.

Døme Normalisert norrønt (1) krikanom125 *kríkinum

Her står <a> i endinga framleis, venteleg etter di det ikkje er endingsvokal, og

endingsvokalen er <o> som venteleg etter <a> i gamalnorsk med vokalharmoni. Meir

interessant er det at dette dømet, saman med dømet på same ordet i nominativ, her er skrive

som lint substantiv i motsetnad til på normalisert norrønt. Likevel syner desse døma mest

likskapar med sjølve bøyingssystemet på normalisert norrønt.

3.1.4 Akkusativ eintal

a-klassa

Hankjønnsorda i a-klassa akkusativ eintal får inga ending på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (2) arff126, (1) arf127 arf (12) dagh128, (10) dag129, (1) daag130 dag (1) dom131 dóm (1) gardh132 garð (8) pening133, (5) peningh134 pening (1) wegh135 veg

I akkusativ eintal ubunden form står rota utan ending på normalisert norrønt. Desse døma i

ubunden form stadfestar det òg. Når det gjeld ordet dag, finn ein her òg mange døme

skrivne med <gh> sjølv om det ikkje kan reknast som teikn på palatal uttale. Derimot kan

det indikera frikativ. Noko sikkert om det kan ein likevel ikkje vita berre utifrå denne 125 DN X;168 126 DN XXI:274, DN II:719 127 DN III:635 128 DN III:598, DN III:655, DN II:719, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN III:800 129 DN V:416, DN IX:201, DN X:123, DN X:125, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693 DN III:672, DN IX:241, DN X:145 130 DN III:702 131 DN III:635 132 DN III:574 133 DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:672, DN III:701, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:64 134 DN XIII:62, DN III:608, DN XXI:32, DN IX:257, DN VII:438 135 DN X:168


44

forma. Alle døma er skrivne utan nokor ending og høver i så måte godt til normalisert

norrønt.

I bunden form er endinga, eller den bundne artikkelen, den same som i nominativ bortsett

frå at <r> manglar på same måten som i ubunden form.

Døme Normalisert norrønt (11) daghen136, (9) daghin137, (5) dagen138, (1) daghæn139 daginn (1) dalen140 dalinn (1) garden141, (1) gardhen142 garðinn (1) weghen143 veginn

I bunden form har normalisert norrønt artikkelen <inn> etter rota. Dei fleste døma her har

endinga <en> i staden. Sidan dobbel konsonant sjeldan er nytta i slutten av ord, høver

desse døma godt. Eit døme har vokalen <æ> i endinga, og eit døme, som finst i mange

diplom, er skrive med vokalen .

ord som endar på –an, -in, -un, -al, -il, -ul, -ar og –ur

Desse orda, som framleis høyrer til a-klassa, skil mellom nominativ og akkusativ eintal ved

at konsonanten i endinga, som er dobbel i nominativ, er einskild i akkusativ på normalisert

norrønt..

Døme Normalisert norrønt (1) aptan144, (1) æftæn145, (1) æpthan146 aptan

Dei andre orda i denne klassa er former av ordet aftan eller eftan som står i akkusativ eintal

for di det er tidsuttrykk, og i eitt tilfelle i dativ eintal i preposisjonsuttrykk. I akkusativ

eintal òg er dei fleste skrivne i ubunden form. Døma i akkusativ ubunden form har inga

ending. I det eine dømet er vokalen <a> i andre rotstaving redusert til <æ>. Ein gong er det

136 DN X:125, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281, DN III:782, DN VII:438 137 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257, DN III:782 138 DN III:640, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:702 139 DN III:645 140 DN IX:268 141 DN VII:438 142 DN XVI:103 143 DN X:168 144 DN VI:433 145 DN II:712 146 DN VIII:285


45

skrive i bunden form, æptanen147. Dette òg høver vel til normalisert norrønt på bakgrunn

av det som er skrive om den bundne artikkelen over.

i-klassa

Hankjønnsorda i denne klassa har heller ikkje nokor ending i akkusativ eintal på


Døme Normalisert norrønt (1) burdh148, (1) buurd149 burð (1) reknigxskap150 *reikningskap (1) stadh151 stað

I ubunden form på normalisert norrønt skal ord i denne kategorien ikkje ha nokor ending.

Døma som er skrivne utan ending, skil seg difor ikkje ut når det gjeld kasusbøying. Meir

interessant er det å finna ordet reknigxskap som tilsvarar vårt rekneskap. Dette ordet finn

ein ikkje i Samlaget si Norrøn ordbok, men ein finn ei mengd ord med suffikset –skapr,

akkusativ eintal –skap.

Det er òg eit døme i bunden form. På normalisert norrønt er den bundne artikkelen skriven

<inn>.

Døme Normalisert norrønt (1) bekien152 bekkinn

Endinga <en> i bunden form tilsvarar normalisert norrønt <inn>. Det som er meir

interessant er skrivemåten med vokalane føre den bundne artikkelen. Dette kan tyda på

palatal uttale av <k>. Mot dette tel at ordet ikkje er uttala med palatalisering i dag, bortsett

frå i dativ.

147 DN XVI:103 148 DN IX:281 149 DN VI:433 150 DN IX:270 151 DN IX:241 152 DN X:123


46

u-klassa

U-klassa, t.d. son, har inga ending i akkusativ eintal på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (4) son153, (1) zen154, (1) zøn155 son

Etter di alle døma i nominativ er skrivne utan r-ending, kan ein her venta å finna same

form. Dei fleste døma stadfestar dette. I eit diplom finn ein to ulike avvikande former med

<e> og <ø> i rota. Desse to døma er frå DN XXI:322 som allereie er nemnt pga. avvikande

språk.


Denne klassa har inga ending i akkusativ eintal på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (3) man156 mann

Alle døma i akkusativ eintal er her skrivne nesten som på normalisert norrønt. Bortsett frå

at det på normalisert norrønt er skrive med dobbel <n>, er det nett som på norrønt. Dette

substantivet og son er dei einaste som syner eit tydeleg samanfall mellom nominativ og

akkusativ. Sidan båe desse substantiva har røter som endar på <n>, kan det kanskje

samanliknast med ein eldre overgang frå stainË > steinn i nominativ eintal.


På normalisert norrønt er akkusativ eintal lik genitiv og dativ eintal.

Døme Normalisert norrønt (3) fader157, (1) fadhor158 fÄður

Det eine dømet her er skrive med endinga <or> og kan såleis seiast å fylgja same

mønsteret. Det er likevel fleire tilfelle på skrivemåten som er ubøygd. Det er imidlertid

ingen tvil om at det er akkusativ:

„(...) hun ærfde æftir Eilef fader siin (...)” (DN III:608)

153 DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635 154 DN XXI:322 155 DN XXI:322 156 DN III:623, DN III:635, DN IX:231 157 DN III:608, DN X:145, DN II:719 158 DN III:761


47

Preposisjonen æftir styrer akkusativ, og namnet Eilef er akkusativ, men det kan ha

samanheng med at det står som apposisjon og at apposisjonen er ubøygd. Dei to andre

døma på same skrivemåten er òg i preposisjonsuttrykk med etter, det handlar om arv, men

i desse tilfella står det ikkje som apposisjon.

Linne hankjønnsord

Dei linne hankjønnsorda får same endinga i akkusativ eintal som i genitiv og dativ eintal.

Døme Normalisert norrønt (1) her159 herra (1) matha160 máta (1) ongga161 unga

Det er interessant at ordet ungi, på normalisert norrønt, er nytta i staden for son, dotter eller

barn. På normalisert norrønt er ungi helst nytta om fugleungar162. Det er òg eit døme på

ord i akkusativposisjon som er skrive utan ending. Her står det slik:

„(...) Jngierdh a Blakarfe þer a wærfan hadhe wtgiefen wtta vyrdhelig her her Hakon (...)” (DN X:125)

Adjektivet vyrdhelig står i akkusativ etter preposisjonen wtta som er ei form for útan på


159 DN X:125 160 DN IX:231 161 DN III:574 162 jf. Samlaget si Norrøn ordbok


48

3.1.5 Nominativ fleirtal

u-klassa

Døme Normalisert norrønt (2) synir163 synir

Dette er nettopp som på normalisert norrønt med i-omlyd og endinga <ir>.


Døme Normalisert norrønt (22) men164, (3) mæn165, (1) menn166 menn

I nominativ fleirtal skal det både på normalisert norrønt og moderne norsk, båe målformer,

vera i-omlyd. Desse døma stadfestar det. Som i eintal, er dei fleste døma skrivne med

einskild <n>. Det einaste dømet der det er skrive med dobbel <n>, er henta frå DN

XXI:252 som eg ikkje har faksimile av, men det er nok ei oppløyst forkorting. I så fall er

denne skrivemåten identisk med den fyrste som førekjem i dei fleste diploma. Elles høver

døma godt til normalisert norrønt menn. Skrivemåten med <æ> er nok heller eit uttrykk for

æ-skriving som me allereie har sett førekoma.


Desse substantiva får ikkje nokor eigentleg fleirtalsending, men bortfall av vokalen i andre

rotstaving og i-omlyd på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (1) brøder167, (1) brødher168, (1) brødhær169 brǿðr

Sjølv om det ikkje er noko ivegen for å har fleire brør, kan ingen ha meir enn ein far. Det

kan kanskje forklåra kvifor det heller ikkje er døme på far i fleirtal. I staden er det ei rekkje

døme på bror i fleirtal. I nominativ fleirtal finn ein to døme med innskotsvokalen <e>. Eit

tredje døme er skrive med innskotsvokalen <æ>. Me har allereie sett at både <e> og <æ>

163 DN XXI:252, DN III:782 164 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN X:123, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN IX:241, DN III:701, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:270, DN X:168, DN III:761, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 165 DN IX:201, DN VI:433, DN II:711 166 DN XXI:252 167 DN II:719 168 DN XVI:103 169 DN IX:270


49

er nytta som innskotskvokal, så det er ikkje verdt å skriva noko meir om det her. Ikkje

uventa kan ein stadfesta at rota har same omlyden som på normalisert norrønt og moderne

norsk.

3.1.6 Genitiv fleirtal

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) dala170 dala (1) væghnæ171 vegna

Genitiv fleirtal endar i alle kjønn og klasser på <a>, i ubunden form på normalisert norrønt.

Det eine døme er skrive dala, er såleis nett som på normalisert norrønt. I det siste ser ein at

endingsvokalen er redusert til <æ>, men elles høver båe døma godt sammanlikna med

normalisert norrønt. Det bør nemnast at det kan vera tvil om det eigentleg er fleirtal i det

fyrste dømet. Det står skrive:

„(...) sudhær til Dufwædala (...)” (DN X:168)

Syntaktisk kan det verka meir logisk med eintal, men forma er tydeleg fleirtal. Attåt dette

kan ein leggja til at nettopp ordet dal ofte er skrive i fleirtal på normalisert norrønt der me i

dag nyttar eintal, t.d. Guðbrandsdalar. Det siste dømet står i denne samanhengen:

„(...) ek jntok a henner væghnæ, (...)” (DN IX:270)

På moderne norsk blir dette „på hennar vegne” eller „på vegne av henne” og bør difor vera

uproblematisk. At det er ein <n> føre endingsvokalen, førekjem i nokre tilfelle på

normalisert norrønt, serleg når det gjeld linne hokjønnsord, men òg dette hankjønnsordet.

170 DN X:168 171 DN IX:270


50

a-klassa med i-innskot

Døme Normalisert norrønt (1) auræ172 aura

Dette dømet er her skrive i samanhengen er som fylgjer:

„(...) godhum peninghom j jardar auræ firir iiii kualæygor jardar (...)” (DN IX:241)

På same måten som for reine a-typar, er endingsvokalen <a> på normalisert norrønt,

redusert til <æ>. Det kan kanskje vera tvil om det er akkusativ eller genitiv, men endinga i

desse formene er den same på normalisert norrønt.


Døme Normalisert norrønt (1) manna173, (1) manne174 manna

Gentitiv fleirtal endar alltid på <a> på normalisert norrønt. Det eine dømet er difor nett

som på normalisert norrønt. Eit anna døme skil seg ut med endingsvokalen <e>.

Samanhengen det står i, etterlèt ingen tvil om kasusen:

„(...) setthe ek fyrnemhdær ifuar mit inzigle met þessæ godræ manne inzigle er hia varo (...)” (DN VIII:285)

Verbet styrkjer at det er fleirtal. Me har allereie sett at endingsvokalen <a> ofte er redusert

til <æ>. Her er det i staden <e>, men det òg har me allereie sett nokre døme på.

Linne hankjønnsord

Døme Normalisert norrønt (2) gutha175 gota, gotna (1) veenda176, (1) vendha177 venda

Det mest interessante med desse døma er at dei kjem frå to diplom skrivne same dagen av

dei to same lagrettemennene, men på to ulike stader. Når det gjeld bruken av

genitivsending i fleirtal, er dei nett som på normalisert norrønt, men for di dei står som ein

172 DN IX:241 173 DN III:782 174 DN VIII:285 175 DN VIII:285, DN VI:433 176 DN VIII:285 177 DN VI:433


51

del av kongens tittel, kan det vera eit gamalt uttrykk som fylgjer ei fast formulering, og det

er eit spørsmål om det er representativt for språket elles i diploma. Det er likevel inkje som

tyder på det motsette.

3.1.7 Dativ fleirtal

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (11) dalum178, (2) dalom179, (1) dala180 dÄlum (2) peningum181, (1) peningom182, (1) peninghom183, (1) pæninghom184

peningum

(1) teghum185, (1) teighum186, (1) tæighum187 teigum

Dativ fleirtal får endinga <um> i ubunden form i alle klasser og kjønn på normalisert

norrønt med nokre få unnatak der endinga er samandregen med rota. På gamalnorsk er

endinga ofte skriven <om>, eventuelt avhengig av vokalharmoni. Dei fleste døma i desse

diploma har ei av desse endingane. Eit døme har endinga <a> som liknar akkusativ fleirtal

på normalisert norrønt, men det står i eit preposisjonsuttrykk med preposisjonen i som skal

ta dativ ved stillstand:

„(...) a Loom j nørdreluthenum i Gudbrandzdala (...)” (DN III:800)

Gudbrandsdalen er, som allereie nemnt, oftast skrive i fleirtal på normalisert norrønt. I

desse diploma er dei fleste døma i dativ skrivne med dalum eller dalom. Desse og alle dei

andre døma har endingane <om> eller <um> som høver godt.

178 DN IX:231, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN II:711, DN XVI:103, DN IX:281, DN III:773, DN III:800 179 DN II:711, DN II:719 180 DN III:800 181 DN III:598, DN XV:63 182 DN III:626 183 DN IX:241 184 DN VII:438 185 DN XV:64 186 DN XV:63 187 DN III:598


52

i-klassa

Døme Normalisert norrønt (15) lutum188, (5) luthum189, (3) luttum190, (1) lutom191 hlutum (1) stadom192 stÄðum

I dativ fleirtal på normalisert norrønt har alle døma endinga <um>. Endingsvokalen her

varierer mellom <o> og . Fordelinga av desse endingsvokalane tyder på vokalharmoni.

Meir interessant er det kanskje at fonologisk u-omlyd manglar i dømet stadom.


Døme Normalisert norrønt (28) monnom193, (14) monnum194, (1) menom195 mÄnnum

Dei fleste døma her er skrivne med fonologisk u-omlyd. Dette skulle tyda på at fonologisk

u-omlyd er nytta som på normalisert norrønt, men dei fleste av desse døma kjem frå

innleiinga „øllum mÄnnum, o.s.v.” som ein finn i dei fleste diploma. Dette tyder på at

denne frasen er ei fast formulering som har lite med det lokalet målet å gjera. Eit døme

som ikkje er henta frå ei slik innleiing, er skrive i denne samanhengen:

„(...) han kræfuer ix kyrlogh j þæim peningum sem godom monnom er viterlikt (...)” (DN III:598)

Skilnaden på <o> og i dativendinga er ikkje vesentleg, og det kan vera tilfeldigheiter i

samband med oppløysing av forkortinga – oftast skrive mōm. I andre høve finn ein former

som har dativending, men ikkje fonologisk u-omlyd. Dømet skrive menom er nesten

identisk med dagens lokale form.

188 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN III:701, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN IX:268, DN IX:270, DN III:773 189 DN IX:231, DN III:702, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 190 DN IX:201, DN III:598, DN III:672 191 DN II:711 192 DN X:125 193 DN III:574, DN XIII:62, DN III:598, DN X:123, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN II:711, DN II:712, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN XV:63, DN X:168, DN III:761, DN IX:281 194 DN V:416, DN IX:201, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN IX:241, DN III:699, DN IX:257, DN IX:279, DN XV:64, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 195 DN X:123


53


Døme Normalisert norrønt (1) brødrum196, (1) brødher197 brǿðrum

Det eine dømet her liknar normalisert norrønt med endinga <um>. Det andre dømet står i

dativposisjon, men har ikkje nokor dativform:

„(...) þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom simone ok þeim brødromon amunde østeinssyni ok barde brødher hans (...)” (DN III:574)

Det kan kanskje sjå ut som om brødher er eintal, men eg tolkar det som ein apposisjon til

både amunde og barde. Den mest nærliggjande forklåringa til kvifor det ikkje har

dativform, er at apposisjonar ofte kan stå ubøygde.

I bunden form finn ein dømet brødromon198. Det mest interessante med dette dømet

er at konsonantane i endinga har bytt plass samanlikna med normalisert norrønt. Den mest

nærliggjande forklåringa på dette er at det er påverknad frå svensk der dativ fleirtal bunden

form får endinga <umin> (Bergman 1968:47).

Linne hankjønnsord

Døme Normalisert norrønt (3) eruingium199, (1) erfuingiom200, (1) ærfuingom201, (1) æringia202, (1) ærugio203

erfingjum

(1) skilmalom204 skilmálum

Det eine dømet i dativ fleirtal, skrive eruingium, er svært likt normalisert norrønt. Døma på

ordet erfingjum, høyrer til den typen som for j-innskot i oblike kasus. To døme avvik

tydeleg frå normalisert norrønt. Grunnen til desse avvika er vel helst at kasusbøying ikkje

er nytta i det heile i dette diplomet:

„(...) fro osz och vor Æringia och Ondar forneffde Andrez haluardhszen och Eileff haluardhszøn och teris Ærugio (...)” (DN XXI:322)

196 DN III:782 197 DN III:574 198 DN III:574 199 DN IX:231, DN IX:241, DN VII:438 200 DN I:759 201 DN X:125 202 DN XXI:322 203 DN XXI:322 204 DN IX:268


54

Båe skrivemåtane står til preposisjonen her skriven fro, normalisert norrønt frá, som styrer

dativ.

3.1.8 Akkusativ fleirtal

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) gardæ205 garða (3) peningæ206. (2) peninga207, (1) peninghæ208 peninga

Akkusativ fleirtal av a-klassa får endinga <a> i ubunden form på normalisert norrønt. Eit

døme, skrive peninga, finst i to diplom og er skrive nett som på normalisert norrønt. I dei

fleste døma er endingsvokalen redusert til <æ>. Utanom endingsvokalen er det lite som

skil desse døma frå normalisert norrønt.

I bunden form finn ein eitt døme, (1) peningana209. som er nett som på normalisert

norrønt.

Linne hankjønnsord

Døme Normalisert norrønt (2) eruingiæ210 erfingja

Det einaste dømet på akkusativ fleirtal førekjem i to diplom. Den eine staden kan det òg

vera både nominativ for di namnet eiriker står i nominativ, og genitiv for di det står i eit

preposisjonsuttrykk med til, men andre ord i same setningsleden er heilt klårt ikkje genitiv:

„(...) til tid nemdan eiriker oc hans eruingiæ (...)” (DN IX:231)

Her ser ein godt korleis skrivaren er ustø i bruken av kasus. Adjektivet nemdan står i

akkusativ, medan namnet står i nominativ. Sidan korkje adjektivet eller namnet er genitiv,

og for di skrivemåten eruingiæ neppe er nominativ fleirtal, går eg ut frå at det er akkusativ.

205 DN X:168 206 DN VI:433, DN IX:270, DN XV:63 207 DN III:626, DN III:761 208 DN VI:433 209 DN III:574 210 DN IX:231, DN IX:241


55

Det bør leggjast til at akkusativ og genitiv fleirtal av dette ordet er like på normalisert

norrønt.

3.1.9 Samandrag

I nominativ eintal finn ein endinga <er> i dei fleste døme på ord som har endinga <r> på

normalisert norrønt. Dette gjeld fyrst og fremst a-klassa, men det manglar døme på i-klassa.

Ein finn òg at endinga – rett nok skriven <ær> – er nytta analogt i ordet biskup som ikkje

får ending på normalisert norrønt. I u- og r-klassa finn ein at nominativendinga <r>

manglar slik at desse formene vert like akkusativ. Slektskapsorda bróðir og faðir er i dei

fleste døma skrivne med endestavinga <er> for normalisert norrønt <ir>. Blant døma på

linne hankjønnsord med endinga på normalisert norrønt, finn ein her endinga <e> i dei

fleste døma. Ordet herra, som har endinga <a> på normalisert norrønt, er her skrive med

endinga <æ> i eit fleirtal av døma. Dei einaste substantiva som tykkjest tyda på

systematisk samanfall av nominativ og akkusativ, er son og mann som i nominativ er

skrive i same form som i akkusativ i desse diploma.

I genitiv eintal finn ein endinga <s> i a-klassa som på normalisert norrønt, og <ar> i

i- og u-klassa. Når det gjeld slektskapsorda bróðir og faðir, er det meir ugreitt å avgjera

kva som var genitivsformene. Det finst eitt døme skrive med endinga <or> for normalisert

norrønt <ur>, men to som har same form som i nominativ og eitt med endinga <ers>.

Skrivemåten med endinga <or> må likevel seiast å vera den som liknar mest på normalisert

norrønt. Blant døma på linne hankjønnsord finn ein endinga <æ> i det store fleirtalet, t.o.m.

ord som har endinga <e> i nominativ i diploma.

I dativ eintal finn ein at eit stort fleirtal av døma i a-klassa har endinga <e> for

normalisert norrønt , men dativforma av dagr har endinga i dei fleste døma. Dette

heng truleg saman med palatal omlyd av rota, og det tyder på palatal uttale av <g>, noko

det finst fleire døme på. Dømet på hankjønnsord med avleiingssuffiksa –an, -in, -un, -al, -il,

-ul, -ar og –ur, aptan, er skrive med endinga <æ>, men meir interessant er det at andre

rotstaving ikkje er samandregen. Det gjeld derimot stadnamnet Hamarr, skrive hamre. I i-

klassa finn ein, som på normalisert norrønt, inga ending i dei fleste døma. Meir interessant

her er det at orda bǿr og staðr fleire stader skrivne som i dativ fleirtal i samband med

gardsnamn. Når det gjeld i-klassa, finn ein stort sett endinga , men dette heng truleg

saman med vokalharmoni og at døma har vokalen <y> i rota. Dømet med broten rotstaving

står utan ending. Dei fleste døma med suffikset –nað har endinga <e>. Når det gjeld linne


56

hankjønnsord, skulle ein kanskje venta former som liknar genitiv og akkusativ, men dei er i

mindretal. Dei fleste har endinga <e>, men det er òg døme med <a> og <æ>.

I akkusativ eintal finn ein lite som skil desse døma frå normalisert norrønt. Alle

døma i a-klassa er utan ending og syner at det er eit tydeleg skilje mellom nominativ og

akkusativ. I klasser utan r-ending i nominativ på normalisert norrønt er det såleis ofte ikkje

noko skilje mellom nominativ og akkusativ. Når det gjeld ordet faðir, er dei fleste døma

skrivne om lag som i nominativ. Døma i akkusativ eintal er for få og sprikande til å dra

konklusjonar.

I nominativ fleirtal manglar det døme på a- og i-klassa. Døma i u-klassa har

endinga <ir>, som på normalisert norrønt, men på bakgrunn av det som er skrive i kapittel

2 om vokalharmoni, kan ein rekna med at <er> òg kan førekoma. Døma i r-klassa syner at

dei har i-omlyd, men manglar fleirtalsending. Ordet bróðir har likevel innskotsvokalen <e>

føre <r> som nominativ eintal av a- og i-klassa.

I genitiv fleirtal er det ikkje mange døme, men sidan endingane i ulike

bøyingsklasser var dei same på normalisert norrønt, kan ein rekna med at skilnadene på dei

som finst, ikkje har samanheng med kva klasse dei høyrer til. Dei syner eit fleirtal med

endinga <a>, men òg <æ> og <e> i nokre få tilfelle. Dette tyder på at det er meir eit

spørsmål om reduksjon av endingsvokal enn bruk av dativ som kasus.

I dativ fleirtal er det òg same endinga i alle klasser på normalisert norrønt.

Unnataka er nokre få ord der endinga er samandregen med rota. Nesten alle døma har

endinga <um> eller <om>. Det er interessant at det er vanskeleg å sjå nokon samanheng

mellom bruken av endingsvokal og vokalharmoni. Det er òg interessant at bortsett frå

innleiingsfrasen „øllum mÄnnum, osv.”, er det nesten ikkje døme på fonologisk u-omlyd.

I akkusativ fleirtal har dei fleste døma i a-klassa endinga redusert til <æ> for

normalisert norrønt <a>. Det same gjeld døma på linne hankjønnsord.

Når det gjeld bunden form, er det færre døme. Sjølve morfemet, den bundne

artikkelen, er det same i nominativ og akkusativ eintal på normalisert norrønt, og det er

ikkje for risikabelt å rekna med at det galdt målet i desse diploma òg. Dei fleste døma, rett

nok i akkusativ, har artikkelen <en>.

I dativ eintal finn ein både endingane <enom> og <enum>, men ikkje <inum>.

Dette avvik frå reglande for vokalharmoni, men høver godt til det ein finn i dativ fleirtal

ubunden form. Når det gjeld linne hankjønnsord finn ein eitt døme med endinga <anom>.

I fleirtal er det berre eitt døme, i akkusativ, med endinga <ana> som er nett som på



57

3.2 Hokjønn

Hokjønnssubstantiva kan på normalisert norrønt delast inn i a-, i- og r-klassa, og to klasser

linne hokjønnsord (Haugen 2001: 121, 133). A-klassa kan vidare delast inn i urnordiske ō-

stomnar og ijō-stomnar.

A-klassa av urnordiske ō-stomnar har på normalisert norrønt inga ending i

nominativ, akkusativ og dativ eintal, medan urnordiske ijō-stomnar har endinga <r> i

nominativ og endinga i akkusativ og dativ eintal. Båe typane har endinga <ar> i genitiv

eintal. I fleirtal har båe typane endinga <ar> i nominativ og akkusativ fleirtal, <um> i dativ

fleirtal og <a> i genitiv fleirtal. I-klassa har inga ending i nominativ, akkusativ og dativ

eintal, og endinga <ar> i genitiv eintal. I nominativ og akkusativ fleirtal har dei endinga

<ir>. Dativ og genitiv fleirtal er som a-klassa. R-klassa har heller inga ending i nominativ,

akkusativ og dativ eintal, og endinga <ar> i genitiv eintal. Nokre ord, t.d. kýr, har i-omlyd i

nominativ og genitiv eintal, i genitiv er endinga difor <r> (utan <a>). I fleirtal har r-klassa

endinga <r> i nominativ og akkusativ, medan dativ og genitiv er som a- og i-klassa. Orda

dóttir, módir og systir høyrer òg til r-klassa, men har, som bróðir og faðir, skifte av

vokalen i andre rotstaving i eintal, og i-omlyd med bortfall av vokalen i andre rotstaving i

fleirtal. Linne hokjønnsord kan delast inn i urnordiske ōn-stomnar og īn-stomnar.

Urnordiske ōn-stomnar har endingsvokalen <a> i nominativ eintal og i oblike kasus

eintal. I fleirtal har desse endinga <ur> i nominativ og akkusativ, medan dativ er som andre

klassar. Genitiv fleirtal skil seg litegrann ut med endinga <na>. Urnordiske īn-stomnar har

endinga i alle kasus i eintal, men fleirtalsformer manglar.


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) toft211 topt

På normalisert norrønt får ord i denne kategorien som regel inga ending. Det einaste dømet

stadfestar det. Ikkje uventa er det skrive med <ft> i staden for <pt> som på normalisert

norrønt.

211 DN X:168


58

Slektskapsorda dóttir, móðir og systir

Døme Normalisert norrønt (7) dotter212, (7) dottor213, (3) dother214, (2) doter215, (2) dotther216, (1) daater217

dóttir

(1) syster218 systir

Dei fleste døma i nominativ eintal har alle endinga <er> som tilsvarar normalisert norrønt

<ir>. Eit døme har endinga <or>. Eit par typiske døme syner at det likevel er subjekt, t.d.:

„(...) marghet ellinszdottor gaf sin samtykt (...)” (DN III:645) „(...) torladær bærdorsson ok jærtrudh eilifs dottor oc jostein palsson veitto (...)” (DN III:701)

Verbet står i 3. person fleirtal og mannsnamnet toraldær er tydeleg nominativ, difor burde

jærtrudh eilifs dottor òg vera nominativ. I bunden form finn ein (1) modhernnæ219 og (2)

modhernæ220 for normalisert norrønt móðirin. I eit diplom førekjem båe skrivemåtane,

noko som tyder på at bruken av einskild eller dobbel <n> kan vera tilfeldig. Det er ingen

tvil om at det er subjekt og dimed nominativ:

„(...) førre bøør fadher modhernæ taka arf æfter sonarbarn sitt æder modher modhernnæ (...)” (DN III:635)

Denne uventa endinga i bunden form kan tyda på at uttala av <rn> var retrofleksiv. Det kan

òg sjå ut som det som opprinneleg var akkusativ, her er nytta i nominativ. Dette kan vera

opphavet til <a> som bunden artikkel i dei fleste norske målføra i dag. Mot dette tel at

dialekten i Lom ikkje har denne bundne artikkelen i dag.

212 DN III:608, DN III:623, DN III:635, DN II:711, DN II:719, DN III:782, DN III:800 213 DN III:645, DN III:701, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN IX:281, DN III:773 214 DN VIII:285, DN VI:433, DN III:800 215 DN IX:231, DN X:145 216 DN III:782, DN III:800 217 DN XXI:322 218 DN XIII:62 219 DN III:635 220 DN XXI:274, DN III:635


59

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (1) fylgiæ221 fylgja (5) kona222, (1) kono223 kona (1) kyrlæighæ224, (1) kyrlæygha225 kýrleiga

Nominativ eintal i denne klassa endar på <a> på normalisert norrønt. Dei fleste av desse

døma er òg skrivne med denne endingsvokalen, ev. redusert til <æ>. Eit døme står i

nominativposisjon, men har oblik form:

„(...) ii skirikare vitnæ er swa eitha jfuar olaafson oc iangerdhæ niculasdother festarkono fyr nemz juar (...)” (DN VIII:285)

Om iangerdhæ ikkje er nominativ, samsvarar kono, men verbet heita tek

subjektspredikativ og burde difor vera nominativ. Sjølve skrivemåten iangerdhæ tyder på

at kvinnenamn har ein tendens til å få linn bøying (Larsen 1897:61).

Eit døme står i bunden form, skrive kirkien226. Endingsvokalen er her <e> i staden

for <a> på normalisert norrønt. Elles er det ikkje noko som skil dette dømet frå normalisert

norrønt.

221 DN V:416 222 DN III:574, DN III:635, DN III:672, DN VIII:297, DN III:800 223 DN VIII:285 224 DN III:598 225 DN III:699 226 DN I:759


60


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) hiællpær227 hjalpar (8) sakar228 sakar (1) tid229 tíðar (1) owundh230 Äfundar

I genitiv eintal er endinga <ar> på normalisert norrønt. Eit døme som førekjem i åtte

diplom er identisk med normalisert norrønt. Eit anna døme har same endinga, men med

progressiv j-omlyd og vokalen redusert til <æ>. Eit par døme manglar heilt ending. I det

eine av desse er det ingen tvil om at det burde vera genitiv:

„(...) tel æwerdeligo tid (...)” (DN X:125)

Preposisjonen til styrer alltid genitiv på normalisert norrrønt, slik er det òg i dei aller fleste

døma i desse diploma, likevel er korkje adjektivet eller substantivet skrive i genitiv. Det

andre dømet er òg diskutabelt:

„(...) firir owundh skuldh (...)” (DN VIII:285)

Eg omset dette med „for avunds skuld” på dårleg nynorsk. Desse to døma er uansett i

mindretal og kan reknast for unnatak.

Til ir-klassa høyrer òg ordet jord, på normalisert norrønt skrive jÄrð. Dette ordet har broten

rotstaving med u-omlyd i nominativ eintal på normalisert norrønt, men i genitiv manglar

denne omlyden. Det er mange døme i desse diploma, serleg i genitiv eintal, men

skrivemåtane varierer ganske mykje.

Døme Normalisert norrønt (8) iardar231, (5) jærder232, (5) jærdær233, (4) jærdæræs234, (3) iærdæræs235, (1) iardares236, (1) iardær237, (1) jordhar238, (1) iærdærs239, (1) iærdærær240, (1) iordh241, (1) jordh242, (1) jordo243,

jarðar

227 DN II:712 228 DN IX:201, DN III:598, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 229 DN X:125 230 DN VIII:285 231 DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 232 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257, DN XV:63 233 DN V:416, DN IX:201, DN III:598, DN X:145, DN XV:64 234 DN II:712, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:64 235 DN III:645, DN III:701, DN XV:63


61

Døma i genitiv fleirtal varierer mykje. Mange av dei er meir eller mindre som normalisert

norrønt. Andre døme har „dobbel” genitivending. Dette kan tyda på at <s> var på veg til å

taka over som genitivending. Atter andre døme har omlyd, analogt med nominativ og

akkusativ eintal. Desse ulike døma kan ein sortera i to grupper – med <a>, ev. <æ>, eller

med <o> i rotstavinga, t.d.:

„(...) iii kualæigu jærdær (...)” (DN V:416)

Døma skrivne med <o> står òg i posisjonar der det burde vera genitiv, t.d.:

„(...) til fyr nemdaræ iordh (...)” (DN IX:235)

Det kan difor sjå ut som om skrivemåten med rotvokalen <a> eller <æ> berre er nytta når

ein talar om verde. Dette kan tyda på at det er ein fast uttrykksmåte og at skrivemåten med

<o> i rota er føredregen i andre samanhengar.

r-klassa

I genitiv eintal er det eitt døme, skrive (1) bokar244, som tilsvarar normalisert norrønt bókar.


Døme Normalisert norrønt (3) dottor245, (1) dotter246 dóttur (1) modhor247, (1) modhoors248 móður

To av døma er om lag som ein kan venta når ein samanliknar med normalisert norrønt. Eit

anna døme, skrive dotter, skil seg ut frå normalisert norrønt, men det er utan tvil i

genitivsposisjon:

236 DN VI:433 237 DN III:800 238 DN III:773 239 DN III:640 240 DN XV:63 241 DN IX:235 242 DN III:608 243 DN IX:268 244 DN III:782 245 DN III:574, DN III:701, DN III:761 246 DN III:608 247 DN III:782 248 DN III:640


62

„(...) med ia ok samþykt Særks Þoressonar ok Steinoro Arna dotter ok Roar Arnassonar (...)” (DN III:608)

Eit døme har ei slags dobbel ending. Slike tilfelle har me allereie sett tidlegare. Det er

truleg ein analogi med andre ord som har endinga <s> i genitiv eintal.

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (6) eigo249, (4) egho250, (3) æiighu251, (2) eygo252, (1) ego253, (1) æighu254, (1) æigo255

eigu

(1) retviso256 réttvísu (6) visso257, (2) viso258, (1) visze259 vissu

Endinga i genitiv eintal av desse orda er på normalisert norrønt. Dei fleste døma er

skrivne med endingane eller <o>. Det som skil skrivemåtane har likevel ikkje så

mykje med kasusbøyinga å gjera. I dei fleste døma er det stavemåten av stavinga <eig>

som varierer. Det einaste vesentlege avviket er skrive visze, men dette dømet kjem frå DN

XXI:322 som på dei fleste måtar har eit sterkt avvikande språk.

249 DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN IX:268, DN VII:438 250 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257 251 DN IX:201, DN III:598, DN II:712 252 DN III:702, DN III:800 253 DN III:608 254 DN III:598 255 DN II:719 256 DN VIII:285 257 DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285, DN IX:268, DN IX:281 258 DN X:125, DN XVI:103 259 DN XXI:322


63

3.2.3 Dativ eintal

i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) ærfdh260 erfð (1) giærd261 gerð (1) landskyl262 landskyld (16) nadh263, (10) naadh264, (4) naad265, (3) nad266, (1) nadz267 náð (1) roo268 ró (1) saal269 sál (2) samþykt270, (2) samtykt271, (1) samthykt272 samþykt (4) sokn273, (1) sookn274, (1) soknt275, (1) songh276 sókn (1) thoft277 topt

I denne kategorien er det ei stor mengd døme, både i bunden og ubunden form. Døma i

ubunden form skil seg ikkje så mykje frå normalisert norrønt. Det kan imidlertid hefta tvil

om dømet thoft. Det står i fylgjande samanheng:

„(...) till einnæ ladhu thoft (...)” (DN X:168)

Preposisjonen skulle styra genitiv, men fråveret av genitivending tyder på at det her er

nytta dativ eller kanskje akkusativ. Den ubundne artikkelen einnæ kan vera både genitiv

med r-bortfall og dativ med endingsvokalen <æ> for på normalisert norrønt. Det dømet

som skil seg mest frå normalisert norrønt, er skrive naadhe278 . Samanhengen etterlèt

likevel ingen tvil:

260 DN III:574 261 DN IX:201 262 DN X:281 263 DN III:645, DN IX:231, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN VI:433, DN IX:257, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 264 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:655 265 DN V:416, DN IX:201, DN III:598, DN VIII:285 266 DN IX:235, DN III:672, DN III:702 267 DN X:125 268 DN III:640 269 DN II:712 270 DN III:608, DN III:640 271 DN XV:63, DN VII:438 272 DN II:719 273 DN IX:241, DN II:711, DN VIII:297, DN VII:438 274 DN VIII:285 275 DN XV:64 276 DN IX:268 277 DN X:168 278 DN X:123


64

„(...) med gudz naadhe (...)” (DN X:123) Dette dømet syner at dagens form nåde var på veg inn i språket. Eit anna døme liknar

genitiv, men her er endinga truleg analog med nærståande ord:

„(...) med gudz nadz Norikz konungz (...)” (DN X:125)

Som ein tydeleg kan sjå, varierer ortografien ein del, men fleirtalet av døma skil seg ikkje

ut frå normalisert norrønt når det gjeld kausbøying.

I bunden form får desse orda endinga <inni> på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (2) lidennæ279, (1) lidene280, (1) lidhenæ281 hlíðinni (3) soknænnæ282, (1) soknenne283, (1) sokninnæ284, (1) soknæn285 sókninni (1) toftenne286 toptinni

Om ein ikkje ser for strengt på bruken av dobbel <n>, syner desse døma liknande former.

Dømet med einskild <n> kan forvekslast med akkusativ, men av samanhengen går det

fram at det må vera dativ:

„(...) som ligher i longelidene (...)” (DN IX:268)

Endingsvokalen, skriven på normalisert norrønt, er som regel skriven <e> eller <æ>.

Skrivmåten med <e> er ikkje uventa, men <æ> er meir avvikande. Det burde likevel ikkje

vera tvil om at det er dativ:

„(...) sem liger a loom [j mo sokninnæ (...)” (DN IX:235)

Eit døme skil seg ut utan endingsvokal i det heile. Det står i same typen

preposisjonsuttrykk som dei to føregåande sitatat.

279 DN VIII:285, DN VI:433 280 DN IX:268 281 DN VIII:285 282 DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285 283 DN III:701 284 DN IX:235 285 DN VI:433 286 DN X:168


65

Substantiver jÄrð har ei serskild ending i bunden form som liknar linne hokjønnsord.

Døme Normalisert norrønt (1) iordhenne287 jÄrðunni

I dativ eintal er det berre eitt døme i bunden form. Fyrste endingsvokal er skriven <e> i

staden for og siste endingsvokal er skriven <e> i staden for . Elles er dette dømet

relativt likt normalisert norrønt.

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) betaling288 betalingu (1) lysing289 lýsingu

Det er to døme på dativ eintal i ubunden form. Til skilnad frå normalisert norrønt har dei

ikkje endinga . Det er likevel ingen tvil om at det er dativ:

„(...) hia varo thessare varare lysing (...)” (DN VIII:285)

Og det andre dømet:

„(...) j godhre betaling (...)” (DN III:761)

Dette dømet er kanskje mest interessant for bruken av ordet betaling som ikkje var nytta i

klassisk gamalnorsk tid.

r-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) bok290, (1) book291 bók (1) hendhe292 hendi (1) strond293 strÄnd

Alle døma i dativ eintal ubunden form liknar mykje på normalisert norrønt. Det er òg eit

døme med i-omlyd av ordet hand. Alle desse døma er så nær normalisert norrønt som ein

287 DN III:699 288 DN III:761 289 DN VIII:285 290 DN III:623 291 DN III:782 292 DN VI:433 293 DN I:693


66

kan venta på bakgrunn av det me allereie har sett av andre døme. I eit døme er bok skrive

med dobbel <o>, noko som stadfestar uttale med lang <o>.

Det er òg fleire døme i bunden form med ein skrivemåte som liknar normalisert norrønt.

Eit døme skil seg med ei ending ein elles ventar å finna i hankjønn. I alle tilfelle er det

dativ.

Døme Normalisert norrønt (1) grinddenne294 grindinni (4) strandenne295, (1) strondene296, (1) strondhennæ297, (1) strandenom298, (1) strandenen299, (1) strandene300

strÄndinni

Eit av døma har ein uvanleg bunden artikkel. Av samanhengen er det likevel ikkje tvil om

at det skal vera dativ:

„(...) dømte mer at the men a nordre Strandenen skulde (...)” (DN X:123)

Det kan vera gjort feil i oppløysinga av ei forkorting med nasalstrek. Om siste <n> vert

plassert føre siste <e>, vert skrivemåten nesten som på normalisert norrønt. Ein ting som

ein skal leggja merke til her, er at dei fleste døma på normalisert norrønt strÄndinni er

skrivne utan r-omlyd i rota.


Døme Normalisert norrønt (2) dottor301, (1) dotthor302, (1) dotor303 dóttur (1) syster304 systur

Tre av desse døma er skrivne med andrestavinga <or> for normalisert norrønt <ur> og

avvik ikkje vesentleg. Eit døme skil seg ut med endestavinga <er>. Samanhengen er uklår:

„(...) han hafde sælt firnæmdom Sigorde sva mykit sem han atte ok Ragnildæ syster hans (...)” (DN IX:257)

294 DN X:168 295 DN XIII:62, DN III:623, DN III:626, DN IX:257 296 DN II:719 297 DN III:699 298 DN X:123 299 DN X:123 300 DN IX:257 301 DN V:416, DN III:623 302 DN III:782 303 DN IX:235 304 DN IX:257


67

Eg oppfattar det slik at det syster ein del av indirekte objekt, men det kunna kanskje vera

apposisjon til subjektet. Mot dette tel at verbet står i eintal. Det kan verka uvant at direkte

objekt kjem mellom to indirekte objekt i same setningsleden, men nokor onnor forklåring

er ikkje sannsynleg.

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (4) halfuo305, (4) halfw306, (2) halfu307, (1) hælfæ308 hÄlfu (1) ioonsvaku309 jónsvÄku (2) kono310 konu (1) langafasto311 lÄngufÄstu (5) messo312, (1) mæsso313 messu (1) samþykkiæ314 samþykkju (1) uaku315 vÄku (1) viku316 viku

Dei fleste døma i dativ eintal liknar normalisert norrønt når det gjeld kasusendinga. Alle

døma har endingsvokalane <o> eller som tilsvarar normalisert norrønt , men

manglar fonologisk u-omlyd. Eit par døme har endingsvokalen <æ> som liknar nominativ.

Det burde likevel ikkje vera tvil om at det er dativ:

„(...) af Einne hælfæ (...)” (DN XIII:62)

I det andre dømet med <æ> er det mindre tydeleg:

„(...) metdher fadher theiræ ia oc samþykkiæ (...)” (DN XVI:103)

Preposisjonen med styrer dativ i slike uttrykk, men på normalisert norrønt er det ingen

skilnad på dativ og akkusativ eintal av dette dømet.

305 DN IX:231, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 306 DN XXI:252, DN III:608, DN VIII:297, DN XV:63 307 DN III:574, DN IX:257 308 DN XIII:62 309 DN IX:231 310 DN III:623, DN IX:241 311 DN III:635 312 DN III:574, DN III:635, DN VIII:285, DN II:712, DN III:782 313 DN III:598 314 DN XVI:103 315 DN VII:438 316 DN IX:281


68

I bunden form finn ein fleire døme som ikkje skil seg mykje frå normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (1) kirkiunne317, (1) kirkiunni318 kirkjunni (1) langafastonnæ319, (1) langefastenom320 lÄngufÄstunni (1) laudhunnæ321 hlÄðunni (1) stofonne322, (1) stofuonne323, (1) stwnne324, (1) stofonæ325, (1) stofuonæ326, (1) stouannæ327, (1) stouofnæ328, (1) stuffuenom329

stÄfunni

Nokre døme har endingsvokalen <e> eller for normalisert norrønt . Det er òg ei

mengd døme med <æ>. Nokre av desse har einskild <n>, men det kan skuldast

oppløysinga av forkortingar. Alle desse døma står i preposisjonsuttrykk med preposisjonen

i som styrer dativ ved ro på normaliset norrønt, t.d.:

„(...) mit vaarum j setstofonæ (...)” (DN VIII:285)

Som det var tilfelle for r-klassa, er det her òg nokre døme med ei ending i bunden form

som ein eigentleg berre skulle finna i hankjønn. Båe desse døma står i preposisjonsuttrykk

som sitatet over, og endingane etterlèt ingen tvil om dativ. Eit anna døme som liknar

normalisert norrønt, men med endingsvokalen <æ> i staden for , er skrive med <au> for

normalisert norrønt <Ä>. Det burde ikkje vera tvil om kasusen:

„(...) swa mykin part som til høyre Køysælaudhunnæ (...)” (DN X:168)

Stavemåten med <au> i rotstavinga for normalisert norrøn <Ä> er interessant, men ikkje

uvanleg i gamalnorsk. Det er tvilsamt om det tyder på fonologisk u-omlyd.

317 DN IX:270 318 DN II:712 319 DN III:699 320 DN X:125 321 DN X:168 322 DN III:782 323 DN V:416 324 DN III:635 325 DN VIII:285 326 DN IX:241 327 DN III:672 328 DN III:699 329 DN X:125


69


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (2) byrdh330 byrð (1) eighn331 eign (1) erfdh332 erfð (1) hæfdh333 hefð (2) huud334 húð (1) landskyld335 landskyld (1) saall336 sál (1) samtykt337 samþykt (8) skuld338, (1) skuldh339, (1) skwld340 skuld (2) tidh341 tíð

Akkusativ eintal ubunden form er på normalisert norrønt lik nominativ i denne klassa.

Ortografien i desse døma skil seg ut frå normalisert norrønt, men ikkje når det gjeld

kasusform.

Det er òg eit døme på bunden form, skrive kwærnenne342. Dette liknar mest på dativ,

men av samanhengen er det ingen tvil om at det syntaktisk skal vera akkusativ:

„(...) fyrnæmder brøder jwer oc ællingr skwlde æige kwærnenne (...)” (DN II:719)

Oppløysinga av forkortinga syner at det kan vera tvil om det skal tolkast som einskild eller

dobbel <n>. Dømet over ser slik ut i faksimilen:

Her ser me noko som ser ut som ein nasalstrek over <e>, noko som føre <n> burde tyda på

dobbel <n>. Er det derimot ikkje meint som nasalstrek, er det einskild <n> som akkusativ

normalisert norrønt. Endingsvokalen, <a> i akkusativ eintal bunden form på normalisert

330 DN IX:281, DN III:773 331 DN IX:270 332 DN III:635 333 DN III:635 334 DN V:416, DN III:598 335 DN VIII:285 336 DN I:759 337 DN III:645 338 DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64 339 DN VIII:285 340 DN X:168 341 DN IX:270, DN III:782 342 DN II:719


70

norrønt, er her skriven <e>. I utgangspunktet skulle ein heller venta å finna <e> i dativ,

men me har allereie sett i andre døme at endingsvokalen <a> på normalisert norrønt er

redusert både til <æ> og <e>.

Substantivet jÄrð er likt i nominativ og akkusativ eintal.

Døme Normalisert norrønt (3) jord343, (1) iord344, (3) iordh345, (1) ioord346, (1) jordd347, (1) jordh348

jÄrð

Alle døma liknar mykje på normaliser norrønt.

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) ana349 ána

Det einaste dømet i akkusativ eintal er i bunden form. Sidan aksent ikkje er nytta i desse

diploma, er dette eigentleg identisk med normalisert norrønt.

r-klassa

Døme Normalisert norrønt (2) hand350, (1) handh351, (1) hondh352 hÄnd (1) ku353, (1) kuu354 kú

På same måten fleire døme på strand i dativ, finn ein her eit døme på hand både med og

utan u-omlyd.

343 DN VIII:297, DN XXI:322, DN IX:270 344 DN IX:231 345 DN III:608, DN IX:231, DN III:702 346 DN III:655 347 DN XV:64 348 DN III:773 349 DN IX:257 350 DN V:416, DN XV:64 351 DN IX:281 352 DN I:759 353 DN V:416 354 DN III:598


71


Døme Normalisert norrønt (1) modor355, (1) moder356 móður (1) dotter357 dóttur

Båe døma med endestavinga <er> står i preposisjonsuttrykk med etter, som styrer

akkusativ:

„(...) æftir byorn arnæsson ok jngrido nichulas dotter (...)” (DN III:635) „(...) som hon ærfde æpter modersinæ (...)” (DN IX:231)

Syntaktisk er det ingen tvil om at desse døma skal stå i akkusativ på normalisert norrønt,

det siste har òg akkusativforma sinæ for normalisert norrønt sína.

I bunden form finn ein dømet (1) systernnæ358. Endingsvokalen er her redusert til

<æ> som venteleg er. Den bundne artikkelen er den same som i døma på nominativ eintal

bunden form.

355 DN II:719 356 DN IX:231 357 DN III:635 358 DN III:635


72

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (1) ioonssoko359 jónsvÄku (3) kyrlæygo360, (2) kyrlæigu361, (1) kualego362, (1) kwaleigho363, (1) kyrlegho364, (1) kyrleigho365, (1) kyrlæygho366

kúaleigu

(4) messo367 messu (1) samtykie368 samþykkju (1) vidergongo369, (1) vidergongu370, (1) vidirgongo371, (1) widhirgango372

viðrgÄngu

(1) wiko373 viku

På normalisert norrønt ubunden form, endar akkusativ eintal med vokalen . Dei fleste

døma her har <o> eller . Eit av døma på normalisert norrønt viðrgÄngu manglar

fonologisk u-omlyd. Etter di denne omlyden er sjeldan i dei fleste andre samanhenger der

han førekjem på normalisert norrønt, kan det sjå ut som om døma med denne omlyden her

kjem seg av nasalen <ng>. Eit døme har endinga <e>. Dette dømet skal syntaktiktisk vera

akkusativ på normalisert norrønt, men det er mange avvikande former i same teksten:

„(...) wtta titnemde Haldor a Blakarfue ok hans ærfuingom samtykie tel æwerdeligo tid (...)” (DN X:125)

Her ser me òg at ærfuingom og tid burde vera genitiv. Til saman tyder dette på oppløysing

av kasussystemet eller samanfall av kasusformer.

I bunden form finn ein døma (1) messonæ374 og (1) messono375. Det fyrste av desse

er relativt likt normalisert norrønt. I det andre er endingsvokalen skriven <o> for

normalisert norrønt <a>. Noko forklåring på det er ikkje lett å sjå, men det kan vera i

analogi med vokalen i stavinga føre (Grødtvedt 1978:287).

359 DN III:640 360 DN III:699, DN VIII:285, DN VI:433 361 DN IX:201, DN III:598 362 DN X:145 363 DN XV:63 364 DN VI:433 365 DN III:701 366 DN VIII:285 367 DN XIII:62, DN III:623, DN III:626, DN III:672 368 DN X:125 369 DN III:672 370 DN IX:201 371 DN III:702 372 DN IX:257 373 DN III:608 374 DN III:699 375 DN XXI:252


73


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) jordher376 jarðir

Det mest interessante med dette dømet, er u-omlyden i rota. Denne omlyden er ikkje nytta

på normalisert norrønt i denne forma. Endinga er derimot ikkje så ulik normalisert norrønt.


Døme Normalisert norrønt (1) søstre377 systr

Dette dømet er frå DN XXI:322 som elles skil seg ut i målbruken. Det er difor ingen grunn

til å kommentera det meir.

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (1) kyrlæygor378, (1) kwaleigho379 kýrleigur

I det andre av desse døma kan det kanskje diskuterast kva kasus det er:

„(...) vm þei jordd som fyrnæmd atzstridh selde eilifwe arnesyni som er triggæ kwaleigho jærdæræs (...)” DN XV:64)

Talordet triggæ liknar genitiv, på normalisert norrønt þriggja. I desse diploma er denne

forma ofte nytta i andre kasus òg, t.d. i akkusativ (sjå nedanfor), det kan eventuelt vera ei

analog form med jærdæræs. Om kwaleigho er genitiv, bør det i så fall vera fleirtal. Bortsett

frå at <r> i endinga manglar, liknar dømet ikkje så lite på normalisert norrønt. Bortfallet av

<r> i slike endingar finst det fleire døme på.

376 DN IX:268 377 DN XXI:322 378 DN VII:438 379 DN XV:64


74


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) tiidhæ380 tíða

Genitiv fleirtal finst det berre eitt døme på. Dette er nokså likt normalisert norrønt, men

med redusert endingsvokal. Skrivemåten med dobbel tyder på at det var uttala med

lang vokal.

Døme Normalisert norrønt (1) jarda381 jarða

I genitiv fleirtal finn ein eit døme som er nesten identisk med normalisert norrønt. Bruken

av <d> for <ð> på normalisert norrønt er ikkje uvanleg.

a-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) lysingæ382 lýsinga

Endingsvokalen er redusert til <æ>, noko som me allereie har sett i dei fleste andre tilfelle

der endingsvokalen er <a> på normalisert norrønt.

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (1) kualæiga383, (1) kualæigu384, (1) koalegho385 kúaleigna

Genitiv fleirtal av denne klassa skil seg ut med endinga <na> i ubunden form på

normalisert norrønt. Ingen av døma har <n> i endinga. Eit døme har <a>. Samanhengen er

som fylgjer:

„(...) som til fyr nemda iiii kualæiga hafuer leget (...)” (DN IX:241)

380 DN II:712 381 DN II:711 382 DN II:712 383 DN IX:241 384 DN III:598 385 DN XIII:62


75

Preposisjonen til styrer genitiv så det er ingen tvil om at det skal vera genitiv. To andre

døme er skrivne med endinga <o> og . Båe desse døma er skrivne i same typen

preposisjonsuttrykk som sitatet over.


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) topthum386 toptum

Dativ fleirtal finst det òg berre eitt døme på. Bruken av ending er nett som på norrønt. Meir

interessant er det at det er skrive <h> etter <t> i konsonantsambandet <pt>. Andre stader,

men ikkje overalt, er normalisert norrønt <pt> skrive <ft>, og det er liten grunn til å tru at

<t> har vore uttala /þ/ i dette dømet.

r-klassa

Døme Normalisert norrønt (6) handom387, (2) hondum388 hÄndum

I dativ fleirtal finn to ulike døme på ordet hand. Det fyrste av desse, som førekjem i flest

diplom, er skrive utan fonologisk u-omlyd, noko me allereie har sett fleire døme på. Det

andre er meir likt normalisert norrønt.


i-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) jærder389 jarðir

Det er eitt døme i akkusativ fleirtal, men dette er til gjengjeld ganske likt normalisert

norrønt. Endingsvokalen er <e> i staden for , men det høver godt til det me allereie har

sett. Til skilnad frå dømet i nominativ fleirtal er det her ingen u-omlyd av rota.

386 DN IX:241 387 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN IX:257, DN IX:268, DN III:761 388 DN VIII:297, DN XV:63 389 DN III:623


76

r-klassa

Døme Normalisert norrønt (1) hendher390 hendr (1) kyr391 kýr

I akkusativ fleirtal finn ein to døme. Båe døma er svært nær normalisert norrønt. Som i

mange andre former, har det her òg kome inn ein svarabhaktivokal <e> føre endinga <r>.

Linne hokjønnsord

Døme Normalisert norrønt (5) kualæygor392, (3) kwaleighor393, (2) kualæighu394, (2) kualæigu395, (1) koalegho396, (1) koolegho397, (1) kualeygor398, (1) kvaleigo399, (1) kwaleigho400, (1) kwaleigu401, (1) kwaleiighu402, (1) kwalæigor403, (1) kyrlæygo404, (1) kyrlæygor405

kýrleigur

Akkusativ fleirtal er her lik nominativ fleirtal på normalisert norrønt. Alle døma har

endingsvokalen <o> eller for normalisert norrønt , men nokre manglar <r> i

endinga. Det er likevel ingen tvil om at det er fleirtal, t.d.:

„(...) sætti honum till vædhæs iii kualæigu jærdær (...)” (DN V:416)

Eit anna døme stør i denne samanhengen:

„(...) barder gaf ok afhænde olafue syni sinom þriggiæ koalegho jærdær (...)” (DN XXI:252)

Her ser me, som var tilfelle i nominativ, at talordet þriggiæ, som liknar genitiv på


390 DN IX:231 391 DN III:699 392 DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN III:800 393 DN III:645, DN VIII:297, DN XV:64 394 DN V:416, DN III:598 395 DN V:416, DN III:598 396 DN XXI:252 397 DN III:773 398 DN IX:231 399 DN I:693 400 DN IX:270 401 DN II:712 402 DN XV:63 403 DN III:640 404 DN XVI:103 405 DN VII:438


77

3.2.9 Samandrag

I nominativ eintal finn ein ikkje døme i a-klassa. I i-klassa finn ein eit døme utan ending,

nettopp som på normalisert norrønt. Eit anna døme på jÄrð er skrive med endinga <er>

som elles er mest vanleg i hankjønnsord. I r-klassa finn ein berre døme på slektskapsorda

dóttir og syster. Fleirtalet av desse er skrivne med stavinga <er> der normalisert norrønt

har <ir>. Av linne hokjønnsord er det berre døme på urnordisk ōn-stomnar, og dei fleste

har endinga <a>, men det er òg døme på <æ>.

I genitiv eintal finn ein at fleirtalet av døma har endinga <ar>, der dette er nytta på

normalisert norrønt, men det er òg døme på <ær> og <er>. Nokre få døme står ubøygde. I

r-klassa finn ein berre døme på dóttir og móðir. Dei fleste har endestavinga <or>. Nokre få

døme skil seg ut med <s> attåt rota. Blant dei linne hokjønnsorda med ōn-stomnar har

fleirtalet endinga <o> for på normalisert norrønt .

I dativ eintal har dei fleste døma i i-klassa ikkje nokor ending. I a-klassa finn ein eit

par døme med suffikset –ing. Desse har dativendinga på normalisert norrønt, men her

manglar dei ending. I r-klassa finn ein heller ikkje døme med ending, med unnatak for

hendhe som har endinga <e> og i-omlyd. Slektskapsordet dóttir er skrive med

endestavinga <or>, men det eine dømet på systir har endestavinga <er>. Blant linne

hokjonnsord av ōn-stomnar har dei fleste døma endinga <o>, men òg mange med .

I akkusativ eintal er alle døma i a-, i- og r-klassa skrivne utan ending.

Slektskapsorda dóttir og móðir har både endestavingane <er> og <or>. Blant linne

hokjønnsord finn ein flest døme med endinga <o>.

I nominativ fleirtal er det berre brukbare døme på linne hokjønnsord med endingane

<or>, eventuelt med r-bortfall. Det einaste dømet på systir i DN XXI:322 er lite

representativt.

I genitiv fleirtal finn ein i i- og a-klassa endingane <a> og <æ>. Det er interessant at

alle dei tre døma på linne hokjønnsord har ending utan <n>, medan vokalen varierer jamt

mellom <a>, <o> og .

I dativ fleirtal er alle døma er skrivne med endingane <om> eller <um>.

I akkusativ fleirtal finn ein endinga <er> i i-klassa. Interessant er det at jÄrð er

skrive utan u-omlyd i fleirtal. I r-klassa finn ein endinga <r>, men med innskotsvokalen

<e> mellom konsonantar. Blant linne hokjønnsord finn ein flest døme med endinga <or>,

men òg nokre med r-bortfall.


78

I bunden form eintal finn flest døme i dativ. Dei fleste er skrivne med dobbel <n>

og endingsvokalen <æ>, men nesten like mange med <e>. Vokalen i fyrste endingsstaving

varierer òg, men flest med <e> i a- og i-klassa. Blant linne er fyrste endingsstaving skriven

både <o> og . Det einaste dømet i akkusativ er skrive med artikkelen <na>, men rota

inneheld berre ein vokal.


79

3.3 Inkjekjønn

Inkjekjønnsorda kan på normalisert norrønt delast inn i null-klassa og linne inkjekjønnsord.

Null-klassa kan delast vidare inn i urnordiske reine a-stomnar og ija-stomnar (Haugen

2001:128). Inkjekjønnsorda har som regel inkje skilje mellom nominativ eller akkusativ,

korkje i eintal eller fleirtal. Tilfeldigvis gjeld dette fleire indoeuropeiske språk med

kasusbøying, t.d. gamalgresk, latin og tysk.

Null-klassa av reine a-stomnar har på normalisert norrønt inga ending i nominativ

og akkusativ eintal, endinga i dativ eintal, og endinga <s> i genitiv eintal. Null-klassa

av ija-stomnar har endestavinga i nominativ, akkusativ og dativ eintal, og endinga <s>

(etter ) i genitiv eintal. I nominativ og akkusativ fleirtal manglar dei òg ending, men

reine a-stomnar får u-omlyd av rotstaving med <a>. I dativ og genitiv fleirtal har alle

substantiv i utgangspunktet dei same endingane: <um> og <a>. Linne hankjønnsord har

endinga <a> i alle kasus i eintal og i nominativ og akkusativ fleirtal, men det manglar

døme på denne klassa.

Samanlikna med hankjønn og hokjønn er det relativt få bøyingsklasser i inkjekjønn.

Og sidan nominativ og akkusativ er likeeins på normalisert norrønt, kan ein ikkje venta at

det skal finnast noko skilje i desse diploma heller. I inkjekjønn er det dessutan døme på

færre ulike substantiv enn i hankjønn og hokjønn.


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (2) hion406, (1) hiun407, (1) hiwn408 hjón

Nominativ eintal av denne klassa har ikkje nokor ending på normalisert norrønt. Den

viktigaste skilnaden på desse døma går mellom skrivemåten med <o> på ei side, og 

eller <w> på andre sida. Dei to siste syner truleg same uttala. Både <o> og finst i

Samlaget si Norrøn ordbok, men <o> er nok føredregen. Som på normalisert norrønt, er det

ikkje nokor ending i desse døma.

406 DN VIII:297, DN XV:64 407 DN III:800 408 DN III:672


80

ija-stomnar

Denne klassen høyrer til a-klassa, men rota endar på på normalisert norrønt.

Døme Normalisert norrønt (1) byte409 býti

I nominativ eintal finst det berre eit døme. Det enaste som skil denne skrivemåten frå

normalisert norrønt, er endingsvokalen <e> for normalisert norrønt .

409 DN II:719


81


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) brylops410 brúð(h)laup (1) bønæhaldz411 bǿnahalds (2) vædhæs412 veðs

Genitiv eintal endar på <s> på normalisert norrønt. Alle døma her har òg <s> eller ein

annan bokstav der uttala tyder på same uttala. I eit døme er endinga skriven <z>, men det

kan forklårast med at kombinasjoen <ds> ofte vert <z> eller <dz> på same måten som <ts>.

ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (6) afrædes413, (4) afrædis414, (1) afredes415, (1) afredis416, (1) afræds417, (1) afrædhe418

afræðis

(23) rikis419, (5) riks420, (4) rikx421, (1) rikix422 ríkis (1) vpheldis423, (1) vppeheldis424 uppheldis

Genitiv eintal endar på <s> (etter ) på normalisert norrønt. Dei fleste døma har òg den

endinga eller med vokalen <e> føre <s>. Eit døme manglar <s>, men det er likevel ikkje

tvil om at det skal vera genitiv:

„(...) til æuerdelikar eig[o] oc alsz [af]rædhe (...)” (DN VII:438)

Preposisjonen til styrer genitiv og alsz kan ikkje forvekslast med nokon annan kasus.

410 DN III:761 411 DN II:712 412 DN V:416, DN III:598 413 DN IX:201, DN XXI:252, DN III:598, DN III:702, DN XVI:103, DN III:800 414 DN III:608, DN IX:241, DN IX:257, DN IX:268 415 DN II:712 416 DN III:623 417 DN XIII:62 418 DN VII:438 419 DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN I:693, DN X:145, DN III:702, DN VI:433, DN IX:257, DN II:719, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 420 DN IX:231. DN III:672, DN IX:241, DN VIII:285, DN IX:270 421 DN III:626, DN IX:235, DN III:699, DN VIII:297 422 DN X:123 423 DN IX:270 424 DN IX:270


82

3.3.3 Dativ eintal

reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (33) are425, (4) aare426, (1) aræ427, (1) ar428 ári (9) bande429, (4) bandhe430, (1) bandhæ431 bandi (1) bode432 boði (2) brefue433, (1) brefe434, (1) brefwe435 bréfi (1) folke436 folki (1) heradh437, (1) herade438, (1) hæræde439 heraði (1) kaupi440 kaupi (2) næse441, (1) nese442 nesi (2) ordhe443 orði (1) radhe444 ráði (3) skilorde445, (2) skilordhe446 skilorði (1) vmbodhe447 umboði

På normalisert norrønt får desse orda endinga . Dei fleste av døma i ubunden form er

skrivne med <e> i staden, men det er som ein kunne venta. Eitt døme, kaupi, er skrive nett

som på normalisert norrønt. Nokre døme har endingsvokalen <æ>. Desse døma kan likna

på genitiv fleirtal, men i det yngste av desse diploma står det slik:

„(...) thettæ bref er [giort] war degiæ [ oc aræ sem fyr sig]er (...)” (DN VII:438)

425 DN V:416, DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:608, DN XXI:274, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN IX:281, DN III:800 426 DN IX:201, DN X:125, DN III:701, DN II:712 427 DN VII:438 428 DN X:168 429 DN III:574, DN III:608, DN III:645, DN III:701, DN IX:257, DN II:711, DN VIII:297, DN XV:63, DN VII:438 430 DN XVI:103, DN IX:268, DN III:800, DN VII:438 431 DN IX:241 432 DN I:759 433 DN III:623, DN III:655 434 DN III:598 435 DN I:759 436 DN X:168 437 DN I:759 438 DN X:145 439 DN IX:257 440 DN III:598 441 DN XXI:252, DN IX:257 442 DN III:672 443 DN IX:281, DN VII:438 444 DN XV:63 445 DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64 446 DN IX:268, DN III:800 447 DN VIII:285


83

Det andre står i preposisjonsuttrykk med preposisjonen med som på normalisert norrønt

styrer dativ i slike høve:

„(...) met ia ok handarbandhæ (...)” (DN IX:241)

Nokre døme har ikkje ending i det heile. Eit døme står i denne samanhengen:

„(...) a sunædaghen nest efter Bartolomeus dagh a fæmtiundæ ar rikis okkars (...)” (DN X:168)

Preposisjonen á styrer både akkusativ og dativ, men i andre døme på same uttrykket styrer

preposisjonen dativ, men her er både dagh og ár akkusativformer.

Det er òg nokre døme på bunden form. På normalisert norrønt er endinga <inu>.

Døme Normalisert norrønt (1) areno448 árinu (1) brefuenom449 bréfinu (1) brylopene450 brúðlaupinu (2) gozseno451 gózinu (2) heradeno452 heraðinu

Eit døme har endingsvokalen <e> i staden for eller <o>. Mest avvikande i høve til

normalisert norrønt er skrivemåten brefuenom. Dette dømet kjem frå same diplomet som

dømet skrive þeim bref, noko som kan tyda på at skrivaren har oppfatta det for å vera eit

hankjønnsord.

448 DN VI:433 449 DN X:125 450 DN III:761 451 DN III:574. DN II:719 452 DN X:145, DN II:719


84

ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) giordhe453 *jÄrði (1) insigle454, (1) inzsigli455, (1) jnsigl456, (1) jnzsigli457, (1) jnzzighli458

innsigli

(1) stemne459, (1) stæmne460 stefni

Eit av døma manglar vokalending, men elles er ingen vesentlege avvik frå normalisert

norrønt. Ein ser at i endinga berre er nytta etter rot med .

Det er òg to døme i bunden form.

Døme Normalisert norrønt (1) giordeno461 jÄrðinu (1) stempno462 stefninu

I bunden form finn ein eit døme der fyrste vokalen i endinga er bortfallen. Det er òg

interessant at dette dømet er skrive med mellom <m> og <n>. Likevel syner desse

døma relativt store likskapar med normalisert norrønt når det gjeld den bundne artikkelen.

453 DN VII:438 454 DN III:773 455 DN III:598 456 DN X:145 457 DN IX:201 458 DN IX:270 459 DN XXI:274 460 DN III:635 461 DN X:168 462 DN III:782


85


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) aar463 ár (5) bandh464, (1) band465, (1) baandh466, (1) ban467 band (2) barn468, (1) baarn469 barn (43) bref470, (3) breff471 bréf (1) fearhald472 fjárhald (1) gaan473 gan (1) gooz474, (1) gotz475 góz (1) haust476 haust (1) hudhalagh477 húðarlag (13) kaup478, (1) kaupp479, (1) kæup480, (1) køp481 kaup (1) loof482 lof (7) ordh483 orð (2) prof484 próf (1) vmbot485, (1) vmbudh486 umboð

Akkusativ eintal skal vera lik nominativ eintal. Difor kan desse døma i ubunden form

fortelja oss eitkvart om den forma òg. Ingen av desse døma har endingar som skil dei ut frå

normalisert norrønt. 463 DN X:125 464 DN III:574, DN III:672, DN III:702, DN III:800, DN VII:438 465 DN IX:231 466 DN VIII:285 467 DN III:640 468 DN XXI:274, DN III:635 469 DN III:635 470 DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN X:123, DN X:125, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:761, DN IX:281, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 471 DN XXI:322, DN II:719, DN III:773 472 DN III:761 473 DN III:699 474 DN III:635 475 DN II:712 476 DN III:598 477 DN IX:281 478 DN XIII:62, DN III:608, DN III:640, DN III:645, DN III:672, DN III:701, DN XXI:322, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN VII:438 479 DN IX:201 480 DN III:655 481 DN VII:438 482 DN VI:433 483 DN III:574, DN IX:231, DN III:672, DN III:702, DN IX:281, DN III:800, DN VII:438 484 DN III:623, DN III:782 485 DN IX:270 486 DN III:574


86

Det finst òg eit døme i bunden form, skrive (1) haustet487. Dette dømet òg høver

godt til normalisert norrønt. Det einaste som skil det, er endingsvokalen <e> for på


ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (4) insigle488, (4) inzigle489, (3) inzsigli490, (3) jnzzighli491, (2) incigle492, (1) inciglæ493, (1) inzzigli494, (1) jnsegle495

innsigli

(1) løyue496 leyfi (1) skifte497 skipti

Av desse døma er det lite som skil dei vesentleg frå normalisert norrønt anna enn at

endingsvokalen i somme døme er <e>, og i eitt døme <æ>.

I bunden form finn ein eit døme, skrive kwænelægiet498, kvernlægjet eller –leiet på nynorsk.

Det er kan verka rart at vokalen i endinga er skriven <e> etter vokalen i rota, men det

kan tyda på palatal uttale i denne stavinga òg (jf. kap. 2.16).

487 DN VIII:297 488 DN I:693, DN IX:281, DN III:773, DN III:800 489 DN IX:241, DN VIII:285, DN III:782, DN VII:438 490 DN IX:201, DN III:598, DN II:712 491 DN III:701, DN VIII:297, DN XV:64 492 DN IX:235, DN IX:268 493 DN III:672 494 DN III:645 495 DN XXI:322 496 DN VI:433 497 DN X:168 498 DN II:719


87


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) syskin499, (1) syzkine500, (1) syscen501 systkin, systkini

Desse døma høver godt til båe skrivemåtane på normalisert norrønt. To av døme har <e>

som endingsvokal, rett nok på i kvar si staving, men det svarar til det som allereie er skrive

om dette.


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) aræ502, (1) aaræ503 ára (1) laghe504 laga

Genitiv fleirtal endar alltid på <a> på normalisert norrønt. To av døma er skrivne med

endingsvokalen redusert til <æ>, noko som er om lag som venteleg. Eit døme har

endingsvokalen redusert til <e>, noko som ikkje er like vanleg, men heller ikkje uvanleg.

Det er elles inkje nytt som skil desse døma frå normalisert norrønt.

499 DN II:719 500 DN XIII:62 501 DN II:719 502 DN VIII:285 503 DN II:712 504 DN II:711


88

ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (10) sannindæ505, (6) sannindhe506, (5) sanninde507, (4) sannynda508, (4) sannyndæ509, (2) sanyndæ510, (1) sanynda511, (1) sanindæ512, (1) sanninda513, (1) sannide514, (1) saneido515

sannenda

(3) vitnæ516 vitna

Dei fleste døma på genitiv fleirtal er frå uttrykket „til sannenda (sakar)”. Nokre av dei er

skrivne med endingsvokalen <a> som på normalisert norrønt. Nokre har vokalen <æ> i

staden, og atter nokre har endingsvokalen redusert til <e>. På bakgrunn av det me allereie

har sett om vokalreduksjon, er det om lag som ein kunne venta. Meir interessant er kanskje

at andre rotstaving er skriven med vokalen . Det finst òg eit døme med heilt onnor

ending. Dette dømet skil seg òg ut med suffikset <eid>.

505 DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 506 DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 507 DN IX:231, DN X:145, DN II:719, DN III:761, DN III:773 508 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635 509 DN V:416, DN IX:201, DN III:623, DN IX:257 510 DN III:598, DN III:626 511 DN XXI:252 512 DN III:701 513 DN I:693 514 DN II:711 515 DN X:125 516 DN VIII:285, DN VI:433, DN III:782


89


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (3) arom517, (1) arum518, (1) aarom519 árum (1) husom520, (1) husum521 húsum (2) laghum522, (1) lagom523 lÄgum (4) tillægium524, (2) tillæghum525, (2) tillæygium526, (1) tillagum527, (1) tillæghium528

*tilleggjum

(1) tunum529 túnum (1) watnom530, (1) wotnom531 vÄtnum

Alle desse døma har endinga <om> eller <um> som tilsvarar <um> på normalisert norrønt.

Når det gjeld døma på lÄgum, ser ein at ingen av dei er skrivne med u-omlyd. Det er

kanskje meir interessant at dei to ulike skrivemåtane av vÄtnum førekjem i same diplomet.

Det er altså eitt døme med u-omlyd og eitt utan i same teksten. Det er to moglege

forklåringar på dette. Den eine er at u-omlyden var på veg ut og kanskje inkonsekvent

nytta, den andre er at <a> og <o> kunne ha nokså lik uttale. Om uttala var noko i nærleiken

av moderne /å/, kan det vera tilfeldig kva for ein vokal skrivaren har nytta i kvart tilfelle.

Det er likevel uventa at desse formene førekjem i same diplomet. Det er fleire tilfelle der

<a> og <o> er nytta om einannan etter , <v> og <w> i andre døme (jf. kapittel 4 avsnitt

4 om kvantoren kvar). Det er òg viktig å hugsa at dette ikkje er fonologisk u-omlyd.

517 DN II:719, DN IX:281, DN III:773 518 DN III:699 519 DN I:759 520 DN IX:235 521 DN IX:241 522 DN III:598, DN VII:438 523 DN IX:268 524 DN IX:231, DN III:702, DN III:800, DN VII:438 525 DN XV:63, DN XV:64 526 DN IX:235, DN III:672 527 DN XVI:103 528 DN III:598 529 DN IX:241 530 DN X:125 531 DN X:125


90

ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (1) engium532 engjum (2) herbyrgium533, herbyrgi (7) lunnindum534, (7) lunnindhum535, (3) lunandom536, (3) lunnandom537, (3) lunnindom538, (2) lunnændum539, (1) lunnendom540, (1) lunnendum541

hlunnendum

(2) inzigle542, (1) incigllum543, (1) inszziglom544, (1) inziglom545, (1) inziglum546, (1) inzzighlum547, (1) jnzzigllom548

innsiglum

(1) saneidhom549 sannendum (1) stempdhum550 stefnum (1) vitnum551 vitnum

Dei fleste døma skil seg ikkje vesentleg frå normalisert norrønt. Eit døme manglar heilt

dativending. Det førekjem i to diplom, det eine står i fylgjande samanheng:

„(...) met þessæ godræ manne inzigle (...)” (DN VIII:285)

Preposisjonen með styrer dativ i andre døme og på normalisert norrønt i denne

samanhengen. Dømet stempdhum kan det vera tvil om det er eintal eller fleirtal:

„(...) met sinum skyldar vitnum logligæ firir stempdhum (...)” (DN III:782)

Det tykkjest urimeleg at det er meir enn eitt stemne, men endinga er utan tvil fleirtal.

532 DN III:702 533 DN IX:235, DN IX:241 534 DN III:655, DN III:701, DN III:702, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64 535 DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 536 DN XIII:62, DN III:608, DN III:623 537 DN XXI:252, DN IX:257, DN III:773 538 DN III:640, DN III:645, DN II:711 539 DN IX:201, DN III:598 540 DN IX:268 541 DN II:712 542 DN VIII:285, DN III:782 543 DN IX:235 544 DN III:645 545 DN VII:438 546 DN IX:241 547 DN III:701 548 DN VIII:297 549 DN X:123 550 DN III:782 551 DN III:782


91


reine a-stomnar

Døme Normalisert norrønt (2) kyrlagh552, (2) kyrlogh553, (1) kyrlog554 kýrlÄg

Det eine dømet manglar u-omlyd, medan dei andre er mesta som på normalisert norrønt.

Det ser ikkje ut til å vera nokon samanheng med alderen på diploma og bruken av u-omlyd.

ija-stomnar

Døme Normalisert norrønt (5) incigle555, (3) jnsigle556, (3) jnzzighli557, (2) insigle558, (2) jncigle559, (2) inzigle560, (1) insigli561, (1) inzigli562, (1) inzsigli563, (1) jnzigle564, (1) jnzsigle565, (1) inziglæ566

innsigli

(2) skipthe567 skipti

Dei fleste døma i akkusativ fleirtal skil seg ikkje vesentleg frå normalisert norrønt, men

endingsvokalen varierer ein del. At endingsvokalen på normalisert norrønt ofte er

skriven <e>, er vanleg i desse diploma, men <æ> er sjeldnare. Det er likevel såpass mange

døme på dette at desse døma ikkje skil seg meir ut frå normalisert norrønt enn det som

galdt andre bøyingsklasser.

552 DN III:626, DN XV:63 553 DN III:598, DN VII:438 554 DN IX:241 555 DN XXI:252, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN IX:257 556 DN XIII:62, DN X:125, DN I:759 557 DN IX:270, DN XV:63, DN X:168 558 DN II:719, DN III:761 559 DN III:608, DN II:711 560 DN III:702, DN VI:433 561 DN III:640 562 DN IX:231 563 DN V:416 564 DN XVI:103 565 DN III:574 566 DN III:699 567 DN IX:268, DN III:800


92

3.3.9 Samandrag

I nominativ og akkusativ eintal har døma på a-klassa inga ending, medan ija-klassa har

endingsvokalen <e> eller , helst etter staving med vokalen .

I genitiv eintal er nesten alle døma skrivne med endinga <s>, men nokre få døma

med ija-stomn manglar vokal føre <s>.

I dativ eintal finn ein eit stort fleirtal med døme med a-stomn med endinga <e> for

 på normalisert norrønt. Blant døma med ija-stomn finn ein òg døme der endinga er

skriven .

Det einaste ordet det er døme på i nominativ fleirtal, gjev lite grunnlag for å dra

konklusjonar, men ingen av døma har ending som skil seg ut.

I genitiv fleirtal har dei fleste døma endinga <æ>, men nokre har <a> og <e>.

I dativ fleirtal har dei fleste døma endinga <um>, men nokre har endinga <om>.

I akkusativ fleirtal har døma med a-stomn inga ending. Dei fleste døma med ija-

stomn har endinga <e>, men både og <æ> førekjem.

I bunden form er det berre døme på dativ eintal. I dei fleste døma er artikkelen

skriven <eno>.


93

Kapittel 4 – Pronomen

Dette kapittelet handlar om kasusbøyinga av pronomen. Personlege pronomen og

påpeikande pronomen er nytta mykje oftare enn andre typar, difor er det desse som er best

dokumentert med døme i desse diploma. Til personlege pronomen høyrer genitivformene.

Eigedomspronomena, som er avleidde av desse, har adjektivisk bøying og er tekne med i

eit eige avsnitt.

4.1 Personlege pronomen

Eintal

1. person

Nom: (10) ek568, (2) æk569, (1) jek570, (1) jeck571

Dat: (3) mer572, (2) mik573

I dei aller fleste diploma er nominativforma skriven nett som på normalisert norrønt. To

døme er skrivne med <j>, men dei er båe frå DN XXI:322. Det eine dømet i dativ liknar

dativ på normalisert norrønt, men det andre liknar akkusativ. I båe diploma det førekjem er

likevel ikkje tvil om at det er dativposisjon:

„(...) ingar kyr far thu af mik (...)” (DN III:699)

Preposisjonen af styrer dativ, men skrivemåten tyder på akkusativ. I det andre diplomet er

det kanskje endå mindre tvil om at det er dativsposisjon:

„(...) hørir mik ok minum syni til (...)” (DN X:168)

Uttrykket heyra til styrer dativ på normalisert norrønt, og frasen minum syni står i dativ

eintal, og difor burde mik vera òg dativ. Utanom desse døma er det ingen døme på

akkusativ. Dette dømet og eit tilsvarande døme i 2. person kan tyda på eit byrjande

samanfall av akkusativ og dativ.

568 DN IX:201, DN III:598, DN III:623, DN X:145, DN VIII:285, DN II:712, DN II:719, DN IX:270, DN XV:64, DN III:782, 569 DN IX:281, DN III:773, 570 DN XXI:322, 571 DN XXI:322, 572 DN IX:201, DN III:598, DN III:623, 573 DN III:699, DN X:168


94

2. person

Nom: (1) thu574 Dat: (1) tig575

Båe døma er henta frå same diplomet. Dømet i nominativ er relativt likt normalisert

norrønt bortsett frå at det er skrive med <th> i staden for <þ>. Dømet i dativ liknar meir

akkusativ på normalisert norrønt. Det er verdt å nemna at det er henta frå same diplomet

som eit liknande døme i 1. person:

„(...) gudh geue tig gaan (...)” (DN III:699)

Her er tig utan tvil indirekt objekt og burde difor vera dativ sjølv om forma liknar meir på

akkusativ. Utanom dette er det ingen døme på akkusativ. Dette og to av døma i 1. person

kan tyda på byrjande samanfall av akkusativ og dativ.

3. person hankjønn

Nom: (12) han576 Gen: (16) hans577 Dat: (5) honom578, (1) honum579

Akk: (1) han580

På normalisert norrønt er nominativ og akkusativ like, og desse døma syner det same.

Dømet i genitiv, skrive hans, er nett som på normalisert norrønt og moderne norsk. Alle

døma i dativ liknar normalisert norrønt sjølv om dei er skrivne med ulik endingsvokal. Det

er verdt å vita at forma honom, eventuelt forkorta 'om, framleis er nytta.

574 DN III:699 575 DN III:699 576 DN X:125, DN IX:231, DN IX:241, DN III:702, DN VI:433, DN IX:257, DN XVI:103, DN IX:268, DN X:168, DN IX:281, DN III:782, DN VII:438, 577 DN III:574, DN X:125, DN III:635, DN III:640, DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN VI:433, DN IX:257, DN II:711, DN II:712, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN III:800, DN VII:438 578 DN III:598, DN VIII:285, DN IX:268, DN IX:281, DN VII:438, 579 DN V:416 580 DN III:598


95

3. person hokjønn

Nom: (3) hon581 , (3) hun582 Gen: (2) henner583, (1) hennes584 Dat: (1) henne585

Som ein ser, er det jamn fordeling mellom skrivemåtane med <o> og i nominativ.

Døma i genitiv skil seg ut ved at endingsvokalen er skriven <e> i staden for <a> på

normalisert norrønt, og det eine dømet er skrive med <s> i staden for <r>. I dag er

eigedomspronomenet uttala med endingsvokalen <a>, men med r-bortfall. Dømet i dativ

har redusert endingsvokal, men elles liknar det både normalisert norrønt og dagens målføre.

Total

Desse døma er interessante for di dei kan fortelja noko om det framleis var eit skilje

mellom total og fleirtal som på normalisert norrønt.

1. person

Nom: (18) mit586, (2) mer587, (2) meer588, (1) me589, (1) miit590, (1) wit591, (1) vy592

Dat: (1) okkær593, (1) okkæ594

Det store fleirtalet av desse døma og døma på fleirtal stadfestar at det er eit skilje mellom

total og fleirtal. Nokre døme skil seg likevel ut ved at dei har tydelege fleirtalsformer, men

det kan vera tvil om kor mange personar det gjeld. Det er òg nokre tilfelle der desse

formene er nytta om einannan:

„(...) mer vilium ydher kunnikt gæra at mit varum i setstofonæ (...)” (DN VIII:285)

581 DN IX:231, DN II:711, DN IX:268, 582 DN III:608, DN III:623, DN XV:63, 583 DN IX:231, DN IX:270 584 DN II:711 585 DN II:711, 586 DN V:416, DN XXI:252, DN III:598, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN X:145, DN III:699, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168, 587 DN X:123, DN VIII:285, 588 DN III:640, DN III:645, 589 DN X:123 590 DN III:655, 591 DN XXI:252 592 DN XXI:322, 593 DN X:168, 594 DN III:672


96

Her ser ein at både totals- og fleirtalsform er nytta om einannan. Det bør leggjast til at det

er to menn som er nemnde innleiingsvis. To døme skil seg ut med at dei er skrivne med

<v> og <w> i staden for <m>. Det eine av desse er skrivne i eit diplom der ein òg finn mit.

Skrivemåten med <w> kan ha samanheng med verbet føre:

„(...) ok til Sanynda sættom wit okkor incigle (...)” (DN XXI:252)

Det kan vera ei forklåring at verbet endar på <m> og at det difor har vore unaturleg eller

overflødig å byrja pronomenet med <m>. Det andre dømet, skrive vy, finn ein i DN

XXI:322 som er nemnt mange gonger for avvikande språk. Døma i dativ liknar normalisert

norrønt bortsett frå at dei er skrivne med innskotsvokalen <æ>. Dei eine skil seg òg ut ved

at endinga manglar <r>.

Fleirtal

1. person

Nom: (13) mer595, (5) meer596, (2) mith597, (1) me598, (1) wy599 Dat: (3) os600, (1) oss601, (1) oos602, (1) osz603

Samanliknar ein desse døma med døma på total, stadfestar fleirtalet av dei at det er nytta

serskilde former i total og fleirtal. Dette vert tydelegare av at dette skiljet tydeleg gjeld

både nominativ, dativ og eigedomspronomena som me kjem attende åt. Dei fleste av desse

er skrivne mesta som på normalisert norrønt, men med konsonanten <m> i nominativ. Eit

døme, skrive mith, ser ut som total og finst i to ulike diplom. I det eine av desse finn ein òg

forma meer i innleiinga, men i avslutninga står det slik:

„(...) sateom mith okkor insigle fore þetta bref (...)” (DN III:761)

Ei forklåring kan vera at berre to av dei som er nemnde i diplomet, sette sine innsegl på det.

Eigedomspronomenet okkor er òg ei totalsform og styrkjer dette. Preposisjonen fore i

595 DN III:574, DN XIII:62, DN III:635, DN I:693, DN IX:241, DN VI:433, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN III:782, DN III:800, DN VII:438, 596 DN III:574, DN III:608, DN III:635, DN II:711, DN III:761, 597 DN I:759, DN III:761, 598 DN X:125 599 DN I:759, 600 DN III:701, DN VI:433, DN III:782, 601 DN X:125 602 DN III:635, 603 DN XXI:322,


97

staden for fyrir e.l. kan tyda på at språket i dette diplomet er fjernare frå normalisert

norrønt. I eit anna diplom finn ein:

„(...) mith halbiorn reidulfsson koorsbroder j hamre sigurder petersson biærne olafsson taralder berdorsson ok haluardsson sigurdæsson (...)” (DN I:759)

Her ser ein fyrst pronomenet mith, men i apposisjon til dette står det nemnt fem namn.

Lenger ned i same diplomet finn ein dømet wy som tyder på at skrivaren ikkje var heilt

konsekvent. Det er tyder på dansk eller svensk påverknad òg (Almenningen 1992:53).

Døma i dativ skil seg ikkje ut frå normalisert norrønt. Noko anna var vel heller ikkje å

venta etter di denne forma har halde seg i dei fleste variantar av norsk talemål.

Det er òg interessant at dei dominerande formene i nominativ både av total og

fleirtal byrjar med <m>. Det er ikkje uventa med tanke på utbreiinga til denne forma i dag,

men i sjølve Gudbrandsdalen, bortsett frå synste luten, heiter det oss i alle former i dag. I

dei kringliggjande distrikta er me vanleg i dag.

2. person

Dat: (12) ydher604, (2) yder605, (1) ydr606

I 2. person fleirtal er det berre døme på dativ. Desse skil seg heller ikkje serleg ut frå

normalisert norrønt på annan måte enn at dei fleste har innskotsvokalen <e>. Dei fleste er

skrivne med <dh> for normalisert norrønt <ð>. Det er òg interessant at det ikkje finst døme

på total eller noko som liknar dagens lokale form døkk.

604 DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438, 605 DN IX:201, DN III:598 606 DN X:123


98

3. person hankjønn

Nom: (5) þeir607, (4) their608, (1) þæir609, (1) ther610, (1) the611, (1) teir612, (1) þeer613 Gen: (8) þæiræ614, (7) þeiræ615, (5) theiræ616, (2) þæira617, (2) theira618, (1) þeira619, (1)

þæyræ620, (1) thæiræ621, (1) theire622, (1) there623, (1) teris624 Dat: (14) þeim625, (14) þæim626, (4) theim627, (3) them628 Akk: (1) þæi629

Døma på nominativ hankjønn fleirtal skil seg ikkje mykje sjølv om det er mange ulike

skrivemåtar. Nokre er skrivne med <þ> og nokre med <th>. Meir interessant er at nokre

døme er skrivne med monoftong i staden for diftong, og eit døme manglar <r>. Genitiv og

dativ er likeeins i alle kjønn, difor gjeld desse døma hokjønn og inkjekjønn òg. Det eine

dømet i dativ er interessant for di det i eit tilfelle syner ein konstruksjon som òg er nytta på

normalisert norrønt:

„(...) þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom (...)” (DN III:574)

Det er òg interessant at verbet står i eintalsform som det ville ha gjort på normalisert

norrønt. Bortsett frå at ein i tre diplom finn skrivemåtar med monoftong, skil dei seg ikkje

nemneverdig frå normalisert norrønt. I genitiv syner dei fleste døma at endingsvokalen er

redusert til <æ>, men elles skil dei seg lite frå normalisert norrønt.

607 DN III:574, DN XXI:252, DN III:623, DN IX:257, DN VIII:297, 608 DN VI:433, DN XVI:103, DN IX:268, DN III:782, 609 DN XVI:103, 610 DN IX:268, 611 DN IX:268 612 DN X:168, 613 DN III:761, 614 DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN III:702, DN III:598 615 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN IX:257, DN XV:64, DN XIII:62 616 DN XVI:103, DN VII:438, DN XVI:103, DN III:782, DN IX:231 617 DN III:672, DN III:701 618 DN III:782, DN XVI:103 619 DN III:702 620 DN III:672 621 DN VII:438 622 DN III:800 623 DN II:719 624 DN XXI:322 625 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:711, 626 DN IX:201, DN III:598, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, 627 DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438, 628 DN X:123, DN IX:231, DN IX:268, 629 DN III:640


99

Det er òg eit døme på akkusativ hankjønn som liknar nominativ, men det burde ikkje vera

tvil om at det er objekt:

„(...) kendez ok siugurdær esteinsson optnæmdær hafwa fyrstæ pening ok øfstæ ok allæ þæi þær j millum (...)” DN III:640)

Eg tolkar þæi som „dei pengane” som kom imellom fyrste og siste, i såfall er det akkusativ

fleirtal. Skrivemåten av kvantoren allæ styrkjer dette.

3. person inkjekjønn (båe kjønn)

Nom: (11) þau630, (2) thaw631, (1) þaw632, (1) thau633

Døma i inkjekjønn er alle i nominativ, og ingen av dei skil seg frå normalisert norrønt på

andre måtar enn bruken av <th> og <w>. Det er òg interessant at alle desse døma syner at

ei eiga form for inkjekjønn var nytta:

„(...) þau heldo oll handom saman pal þosteinsson ok audwlfwer þosteinsson ok gudridh syster þeiræ (...) (DN XIII:62)

Her ser ein tydelag at þau er to menn og ei kvinne. Liknande døme på berre hokjønn finst

ikkje i desse diploma, men me kan slå fast at det er ulike former i nominativ av hankjønn

og inkjekjønn (båe kjønn) fleirtal.

Refleksivpronomen

Refleksivpronomen har inga nominativform.

Gen: (1) siin634 Dat: (1) ser635 Akk: (1) sik636

Det eine dømet i genitiv, skrive siin, er teke med her, og ikkje som eigedomspronomen, for

di det står i denne samanhengen:

„(...) Eirik palsson sem pal østeinsson in tok til siin (...)” (DN III:626)

630 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, 631 DN II:719, DN III:800, 632 DN XV:64, 633 DN III:782, 634 DN III:626 635 DN IX:241, 636 DN IX:231


100

Her òg gjeld det at preposisjonen til styrer genitiv, og i denne posisjonen har ikkje siin

adjektivisk bøying. Døma i dativ og akkusativ er skrivne nett som på normalisert norrønt

(men utan aksentar). Dømet i akkusativ burde kanskje heller vera dativ:

„(...) setthe tid nemdh iortruud fyr nemda iord fra sik oc sinui eruingium (...)” (DN IX:231)

Preposisjonen frá styrer dativ på normalisert norrønt, og eruingium er utan tvil dativ.

Skrivemåten sinui er nok helst ein miss frå skrivaren.

4.2 Eigedomspronomen med adjektivisk bøying

1. person eintal

Eintal m. f. n.

Nom: (2) min637 Gen: (3) mins638,

(1) miins639

Dat: (1) minum640 (1) minni641 (5) mino642 Akk: (2) minæ643 (4) mit644,

(2) mith645

Alle døma er i eintal, dei fleste samsvarar godt med normalisert norrønt. Nokre avvik finst

det likevel. Dømet i dativ hankjønn liknar dativ, men samahengen verkar forvirrande:

„(...) hørir mik oc minum syni til (...)” (DN X:168)

Både mik og minum syni burde stå i same kasus, men mik liknar akkusativ, men minum

syni er utan tvil dativ. Moglegheita for samanfall av akkusativ og dativ av 1. person eintal

har eg allereie nemnt. I inkjekjønn finn ein eit døme i to diplom som liknar akkusativ sjølv

om samanhengen skulle tyda på dativ:

„(...) med mith insigle (...)” (DN IX:281)

637 DN X:168, DN IX:281, DN III:699 638 DN III:598, DN III:623, DN XV:64 639 DN IX:201 640 DN X:168 641 DN IX:201 642 DN IX:201, DN III:598, DN III:623, DN X:145, DN IX:270 643 DN III:598, DN XV:64 644 DN VIII:285, DN II:712, DN XV:64, DN III:782 645 DN IX:281, DN III:773


101

Preposisjonen með kan styra både dativ og akkusativ, men i denne samanhengen skulle ein

venta dativ. Det same gjeld det andre diplomet med same dømet:

„(...) thes kennes æk thorer siwrdhasson met mith oppet breff (...)” (DN III:773)

I andre diplom med liknande preposisjonsuttrykk styrer með dativ, men her er det utan tvil

akkusativ. Det bør nemnast at dette diplomet er relativt nytt (1442).


102

Som mín og þín vert óg sín bøygt:

Eintal Fleirtal m. f. n. m. f. n.

Gen: (1) sins646, (1) sinnæ647

(1) sinnæ648

Dat: (3) sinom649, (2) sinum650, (1) sin651

(1) sinne652, (1) sinnæ653

(1) sino654 (2) sinum655, (2) sinom656, (1) sinui657

Akk: (3) sin658, (2) siin659, (1) sinæ660

(25) sinæ661, (8) sina662, (1) sine663, (1) sin664

(9) sit665, (2) siit666, (2) sitt667, (1) sith668

(3) sin669, (2) siin670

Desse døma gjev oss betre grunnlag for å finna ut noko om samsvarsbøyinga av desse

eigedomspronomena. Det manglar rett nok døme i nominativ, men det er rikeleg med

døme i andre kasus, serleg i eintal. Dei fleste døma har former som tyder på at

bøyingsmønsteret i normalisert norrønt framleis er nytta, men med avvik i nokre døme. Det

gjeld ma. det eine dømet i hankjønn genitiv:

„(...) [m]edher ia oc handarbandhe oc samty[kt] sonar sinnæ (...)” (DN VII:438)

646 DN XV:63 647 DN VII:438 648 DN IX:241 649 DN XXI:252, DN II:711, DN I:759 650 DN VI:433, DN VII:438 651 DN III:699 652 DN III:623 653 DN IX:235 654 DN X:125 655 DN IX:241, DN III:782 656 DN X:123, DN X:125 657 DN IX:231 658 DN X:145, DN II:719, DN III:761 659 DN III:608, DN III:626 660 DN III:574 661 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:626, DN III:635, DN III:640, DN III:655, DN IX:231, DN III:672, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 662 DN III:645, DN IX:235, DN I:693, DN III:699, DN II:711, DN IX:268, DN III:761, DN IX:281 663 DN IX:201 664 DN III:645 665 DN III:645, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN X:145, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:268, DN VII:438 666 DN III:574, DN III:635 667 DN III:598, DN XXI:274 668 DN III:800 669 DN IX:268, DN IX:270, DN III:800 670 DN IX:201, DN III:623


103

Her bør sin samsvara med sonar og i så fall burde det vera sins. Det kan kanskje vera ein

analogi med genitivendinga i sonar, men dobbel <n> og endingsvokalen <æ> tel imot det.

Det eine dømet i hankjønn dativ liknar nominativ/akkusativ, men det burde ikkje vera tvil

om samanhengen:

„(...) hakon gudbranzson baudh biorn biornsyni kyrlæygo iardar j sin gardhe (...)” (DN III:699)

Preposisjonen í skulle styra dativ i denne samanhengen, og gardhe er utvilsamt ei

dativform. Meir usikkert er kanskje dømet sinæ i hankjønn akkusativ:

„(...) æftir gudrido þosteins dottor systrongga sinæ (...)” (DN III:574)

Preposisjonen eptir styrer som regel akkusativ på normalisert norrønt. På normalisert

norrønt er ungi hankjønn, men forma sinæ liknar akkusativ hokjønn. Det kan kanskje

forklårast med at det står som apposisjon til eit kvinnenamn. Det eine dømet i hokjønn

akkusativ manglar ending:

„(...) marghet ellinszdottor gaf sin samtykt (...)” (DN III:645)

I denne posisjonen er det direkte objekt og burde stå i akkusativ. Det eine dømet på

inkjekjønn dativ burde stå i akkusativ:

„(...) wiste oss brefuenom sino (...)” (DN X:125)

Substantivet står i dativ, riktignok med ein avvikande dativending, og då er pronomenet

rett, men i denne samanhengen er det direkte objekt og burde vera akkusativ. Eit døme i

dativ fleirtal burde vera genitiv:

„(...) te sinom høgsetrom (...)” (DN X:123)

Preposisjonen til styrer genitiv på normalisert norrønt, men her er det tydelegvis dativ.

Dette er omtala i kapittel 5. Dømet skrive sinui er truleg berre ein miss av skrivaren:

„(...) fra sik ok sinui erfuingium (...)” (DN X:231)

Preposisjonen frá stryrer dativ på normalisert norrønt, og eruingium er dativ. At

refleksivpronomenet står i akkusativ, er nemnt i avsnittet om refleksiv pronomen.


104

1. person total

Som eg skreiv om personlege pronomen, tyder fleirtalet av døma i total og fleirtal på eit

klårt skilje mellom desse formene.

Eintal Fleirtal m. n. m. f. n.

Gen: (11) okkars671, (2) okars672, (1) ockors673, (1) okkors674, (1) okkar675, (1) occars676

Dat: (2) okkrom677, (1) okkrum678 Akk: (1) ockort679 (10) okkor680,

(1) ockor681, (1) ockort682, (1) okkam683

Skrivemåten av desse døma varierer når det gjeld bruken av einskild eller dobbel <k> eller

<ck>, og når det gjeld endingsvokalane, men det har ikkje så mykje å seia for

kasusbøyinga. Det er to døme som skil seg ut talmessig, okkars i genitiv hankjønn eintal,

og okkor i akkusativ inkjekjønn fleirtal, men dei fleste av dei andre døma i same gruppe

skil seg lite ut. Eit unnatak i så måte er skrive okkar i genitiv hankjønn eintal. Alle døma i

denne gruppa finn ein i denne samanhengen:

„(...) are rikis ockors wyrduligs herræ Eiriks mæder gudes naad (...)” (DN V:416)

Dette uttrykket er nytta i dateringa av dei fleste diploma. Fyrst på byrjinga av 1430-talet

vert den julianske kallenderen teken i bruk. Desse døma etterlèt liten tvil om kasus, kjønn

og tal.

671 DN III:626, DN III:640, DN III:655, DN IX:231, DN IX:235, DN III:672, DN III:699, DN III:702, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168 672 DN X:123, DN VIII:285 673 DN V:416 674 DN XXI:252 675 DN X:125 676 DN III:701 677 DN IX:235, DN III:701 678 DN III:672 679 DN IX:201 680 DN XXI:252, DN III:626, DN III:655, DN IX:231, DN III:699, DN III:702, DN IX:257, DN XV:63, DN X:168, DN III:761 681 DN V:416 682 DN I:693 683 DN X:123


105

Det eine dømet i akkusativ inkjekjønn fleirtal liknar eintal, men samanhengen etterlèt liten

tvil om at det burde vera fleirtal:

„(...) þil sanninda settom mer ocort insigle (...)” (DN I:693)

At det er skrive mer i staden for mit er nok tilfeldig, andre stader i same diplomet er det

skrive mit, og i innleiinga er to namn nemnde. Endinga av ocort tyder uansett på eintal,

men det burde vera minst to sigill. Det andre avvikande dømet, skrive okkam, står i ein

liknande frase. Denne skrivemåten liknar eigentleg ikkje på noko ein kunne venta å finna,

men kanskje mest på dativ fleirtal.


106

1. person fleirtal

Eintal Fleirtal m. f. n. m. f. n.

Nom: (1) wor684 Gen: (10) wars685,

(5) vars686

Dat: (1) varare687 (1) waro688 (2) varom689, (1) varum690, (1) vorom691, (1) warom692, (1) warum693, (1) vor694

Akk: (1) vort695 (5) war696, (2) vor697, (1) wor698, (1) waar699, (1) woor700, (1) okkar701

Bruken av <v> og <w> varierer ein del, men fleirtalet er skrivne med <w>. Det same gjeld

bruken av <a> og <o>, der <a> er mest nytta. Om det er <v> eller <w> som er nytta, har

nok ikkje noko med uttala å gjera, men bruken av <a> og <o> kan tyda på at uttala var

noko i mellom, t.d. /å/ i moderne norsk. Når det gjeld samsvarsbøying, høver dei fleste

døma godt til normalisert norrønt, men eit døme i dativ fleirtal manglar ending. Dette

dømet kjem frå det ofte nemnde diplomet DN XXI:322. Det eine dømet i akkusativ

inkjekjønn fleirtal, skrive okkar, er nytta to stader i diplomet i samanhengar der det ikkje er

tvil om at det er fleirtal sjølv om det liknar total. Innleiingsvis er seks namn nemnde.

684 DN X:125 685 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN III:645, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270 686 DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN IX:241, DN X:145 687 DN VIII:285 688 DN III:655 689 DN IX:268, DN VII:438 690 DN IX:241 691 DN III:645 692 DN VIII:297 693 DN III:800 694 DN XXI:322 695 DN XXI:322 696 DN III:574, DN XIII:62, DN III:608, DN III:635, DN II:711 697 DN II:719, DN XVI:103 698 DN VI:433 699 DN I:759 700 DN III:640 701 DN X:125


107

4.3 Påpeikande pronomen

Dei påpeikande pronomena i dette avsnittet tilsvarar den/det/dei og denne/dette/desse på

moderne norsk. Av desse døma ser ein at bokstaven <þ> på normalisert norrønt ofte er

skriven <th>, men det har truleg ikkje noko å seia for uttala. Derimot kan kanskje døma

som er skrivne med <t>, tyda på annan uttale. Uttala /t/ førekjem òg i sume norske målføre

og på færøysk, t.d. /ta/ for det, på færøysk skrive tað.

Hankjønn eintal – den

Nom: (1) thæn702 Dat: (2) þeim703, (4) theim704, (1) þæim705, (1) then706 Akk: (2) then707

Døma i nominativ og akkusativ eintal hankjønn tyder på at desse er samanfalne, men

fleirtalet av døma i dativ eintal syner serskilde dativformer som er meir eller mindre

identiske med normalisert norrønt. Bruken av <th> for <þ> og <æi> for <ei> har ikkje så

mykje med kasusbøyinga å gjera.

Hokjønn eintal - den

Gen: (1) þeiræ708, (1) þæiræ709, (1) therra710 Akk: (1) þa711, (1) tha712, (1) þæn713, (1) þei714

Døma på akkusativ eintal hokjønn syner nokre variasjonar, men to av døma har same vokal

som normalisert norrønt. Dømet skrive þæn tyder på eit samanfall mellom hankjønn og

hokjønn. Den siste skrivemåten i akkusativ liknar inga tilsvarande form på normalisert

norrønt. Døma i genitiv høver godt til normalisert norrønt bortsett frå at <r> manglar i

endinga.

702 DN X:168 703 DN XIII:62, DN IX:257 704 DN VIII:285, DN II:719, DN XVI:103, DN VII:438 705 DN III:640 706 DN III:800 707 DN X:123, DN IX:231 708 DN XV:63 709 DN XV:64 710 DN III:773 711 DN VIII:285 712 DN IX:231 713 DN IX:270 714 DN XV:64


108

Inkjekjønn eintal - det

Nom: (8 þet715, (5) thet716, (2) þæt717 Gen: (2) þes718, (1) tez719, (1) tes720, (1) thes721, (1) tet722,

(1) tehz723 Dat: (5) þy724, (1) thy725, (1) þwi726, (1) þi727, (1) tj728 Akk: (4) thet729, (3) thet730, (1) þet731

Dei fleste døma på nominativ og akkusativ syner at vokalen er skriven <e>, unnataksvis

<æ>. Samanfallet mellom nominativ og akkusativ er som på normalisert norrønt. Nokre

døme syner at ein bruk av genitiv som òg fanst på normalisert norrønt:

„(...) thes kennes æk (...)” (DN III:773)

To døma på dette uttrykket, skrivne tet og tehz, er henta frå DN XXI:322, og kan difor

ikkje reknast som representativt. Det er likevel interessant at sjølv om bruken av genitiv i

dette diplomet er inkonsekvent, er det teikn på at det her òg er nytta genitiv som på

normalisert norrønt i slike uttrykk. Skrivemåtane av døma på genitiv høver elles godt til

normalisert norrønt. Døma i dativ syner at dei fleste er skrivne med vokalen <y>, medan

berre eitt døme, skrive þwi, liknar normalisert norrønt því. Det er då nærliggjande å

samanlikna med eldre svensk der ein har forma ty i tydinga „for di”. Dette kan tyda på

svensk påverknad

715 DN IX:201, DN III:623, DN III:655, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN II:712, DN XV:64 716 DN III:672, DN X:145, DN I:759, DN IX:270, DN X:168 717 DN V:416, DN III:598 718 DN III:623, DN IX:281 719 DN XXI:322 720 DN IX:268 721 DN III:773 722 DN XXI:322 723 DN XXI:322 724 DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64 725 DN I:759 726 DN III:701 727 DN IX:201 728 DN X:125 729 DN X:123, DN IX:235, DN VIII:285, DN II:719 730 DN VI:433, DN III:782, DN VII:438 731 DN III:761


109

Fleirtal hankjønn – dei

Nom: (1) the732 Akk: (3) þa733, (1) tha734, (1) þei735, (1) þæi736

Sidan det berre er døme på nominativ og dativ fleirtal av hankjønn i eit diplom, er det lite

grunnlag for å dra konklusjonar om desse formene. Dei fleste døma i akkusativ liknar

normalisert norrønt. To av døma i akkusativ er skrivne med diftong, og dette kan tyda på

eit samanfall mellom akkusativ og nominativ. Det er likevel ikkje tvil om at det er

akkusativposisjon:

„(...) ganga skifte millæn þei gardæ er swa eitæ Dølwin Blaka(r)f Stamstat oc Mork (...)” (DN X:168) „(...) kendez ok siugurdær esteinsson optnæmdær hafwa fyrstæ pening ok øfstæ ok allæ þæi þær j millum (...)” (DN III:640)

Dømet þei burde samsvara med gardæ som er ei tydeleg akkusativform, og dømet þæi

burde samsvara med allæ som òg er ei tydeleg akkusativform.

Fleirtal hokjønn – dei

Nom: (1) the737

Dette eine dømet gjev ikkje noko grunnlag for å samanlikna med andre kasus, men ein ser

at <r> er bortfallen her òg, og at vokalen er skriven <e> i staden for <æ>. Skilnaden på

dette dømet og normalisert norrønt þær er difor eigentleg ikkje så stor på bakgrunn av det

som allereie er nemnt om r-bortfall og endingsvokalisme.

732 DN X:123 733 DN VI:433, DN XVI:103, DN IX:270 734 DN VII:438 735 DN X:168 736 DN III:640 737 DN VII:438


110

Fleirtal dativ og genitiv alle kjønn – dei

Sidan genitiv og dativ er like uansett kjønn, sorterer eg det for seg sjølv uavhengig av

kjønn.

Gen: (1) þæiræ738 Dat: (15) þeim739, (13) þæim740, (4) theim741, (2) them742

Genitivforma, som me kjenner at frå personelege pronomen, er relativt lik normalisert

norrønt þeir(r)a. Dei fleste dativformene er òg relativt like normalisert norrønt, etter di

diftongane <ei> og <æi> må reknast for å vera ulike skrivemåtar av same uttale.

Hankjønn eintal – denne

Nom: (1) þenne743 Akk: (1) þenna744

Døma i nominativ og akkusativ eintal kan på ein måte tyda på samanfall av desse formene.

Endingsvokalen varierer i desse døma, og det kan tyda på det motsette, men sidan døma

kjem frå ulike diplom kan ein ikkje leggja nokor serleg stor vekt på det.

Hokjønn eintal - denne

Gen: (1) þessæ745 Dat: (1) þæssare746, (1) thessare747 Akk: (1) þæssæ748, (1) tene749

Dømet i genitiv skil seg ut frå normalisert norrønt ved at det manglar <r> i endinga.

Vokalen er redusert til <æ>. Båe døma i dativ har endinga <are>. Denne endinga finn ein

òg døme på i eigedomspronomen. Det eine dømet i akkusativ er relativt likt normalisert

norrønt. Det andre, skrive tene, liknar meir på ei hankjønnsform, men det kjem frå DN

XXI:322 som allereie er nemnt fleire gonger. 738 DN III:598 739 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN X:125, DN III:626, DN III:635, DN IX:235, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN VIII:285, DN IX:257, DN II:711 740 DN III:598, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:241, DN III:699, DN III:702, DN VI:433, DN II:712, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 741 DN XVI:103, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 742 DN IX:231, DN IX:268 743 DN III:635 744 DN IX:281 745 DN IX:257 746 DN IX:201 747 DN VIII:285 748 DN IX:270 749 DN XXI:322


111

Inkjekjønn eintal - dette

Nom: (1) thette750, (1) thættæ751 Gen: (1) þettæ752 Dat: (2) þesso753, (1) þæsso754, (1) þærsso755 Akk: (27) þettæ756, (7) þetta757, (5) thettæ758, (3) thetta759, (3) thette760, (2) þette761,

(2) thetthæ762, (1) þett763, (1) tette764, (1) þætta765, (1) þeim766

Normalisert norrønt skil ikkje mellom nominativ og akkusativ i denne kategorien, og desse

døma tyder på at det same gjeld her. Døma i akkusativ syner elles ein variasjon mellom

endingsvokalane <a>, <æ> og <e> som i andre ordklasser. Eit døme i akkusativ liknar

dativ av hankjønn eller fleirtal av den andre kategorien påpeikande pronomen. Det er

likevel ikkje tvil om samanhengen:

„(...) hengie me okkar jnsigle fyre þeim bref er giort var (...)” (DN X:125)

I denne samanhengen er det elles alltid nytta þetta i ei eller onnor form, d.v.s. akkusativ.

Døma i dativ skil seg lite frå normalisert norrønt. Dømet i genitiv er inga tydeleg

genitivform, men samanhengen er tydeleg:

„(...) till þettæ adhærnæmdæ kaup (...)” (DN III:645)

Preposisjonen til styrer alltid genitiv i preposisjonsuttrykk, men korkje pronomenet eller

substantivet står i genitiv. Difor kan ikkje dette dømet eigentleg reknast til genitiv. Avvik

frå regelen om at til styrer genitiv er omtala i kapittel 5.

750 DN II:719 751 DN X:168 752 DN III:645 753 DN III:623, DN III:655 754 DN III:598 755 DN III:598 756 DN V:416, DN III:574, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:635, DN III:645, DN III:655, DN IX:235, DN III:672, DN IX:241, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:257, DN II:712, DN VIII:297, DN I:759, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64, DN X:168 757 DN III:574, DN XIII:62, DN III:640, DN I:693, DN II:711, DN III:761, DN IX:281 758 DN IX:231, DN III:699, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 759 DN IX:268, DN III:773, DN III:782 760 DN X:123, DN X:145, DN II:719 761 DN XIII:62, DN X:125 762 DN XVI:103, DN III:800 763 DN I:693 764 DN XXI:322 765 DN III:761 766 DN X:125


112

Hankjønn fleirtal – desse

Nom: (2) þesser767, (1) þærsser768, (1) thesser769

Desse døma skil seg ikkje frå normalisert norrønt på annan måte enn endingsvokalen <e> i

staden for . Interessant er det at <r> framleis er nytta etter di denne konsonanten elles

ofte fell bort.

Hokjønn fleirtal – desse

Nom: (1) tessar770

Det eine dømet på hokjønn fleirtal i nominativ skil seg frå tilsvarande form i hankjønn med

endinga <ar>. Samanlikna med normalisert norrønt er det berre <t> i staden for <þ> som

skil seg ut.

Inkjekjønn fleirtal – desse

Nom: (1) þessor771

Det eine dømet på inkjekjønn fleirtal i nominativ skil seg tydeleg ut frå normalisert norrønt

med endinga <or>, men det burde ikkje vera tvil om forma:

„(...) hermdho þa þessor ii skilrikæ vitnæ (...)” (DN VI:433)

Verbet hermdho syner at det er fleirtal og subjektet er desse to vitna. Denne forma liknar

heller ikkje nokor onnor form som ho kunne verta forveksla med. Det er difor vanskeleg å

dra nokon konklusjon på grunnlag av dette dømet.

767 DN III:623, DN IX:270 768 DN IX:201 769 DN X:168 770 DN IX:268 771 DN VI:433


113

Fleirtal dativ og genitiv alle kjønn – desse

Sidan genitiv og dativ er like uansett kjønn, sorterer eg det for seg sjølv uavhengig av

kjønn.

Gen: (1) þessa772 Dat: (1) thenom773

I genitiv og dativ fleirtal skil ein ikkje mellom kjønna på normalisert norrønt. Båe desse

døma har endingar som liknar normalisert norrønt, men dømet i dativ har ein konsonant

som er verd å kommentera. Konsonanten <n> i staden for <s> er berre nytta i akkusativ

hankjønn eintal, men endinga er utan tvil ei dativending. Samanhengen syner at det ikkje er

hankjønn, og neppe eintal:

„(...) at skifte thenom setrom jmellom (...)” (DN X:123)

Det er ikkje noko ivegen for at det er eintal syntaktisk, men endinga <om> i substantivet

kan knapt vera nytta anna enn i dativ fleirtal av dette ordet som er hokjønn.

772 DN III:782 773 DN X:123


114

4.4 Kvantorar

Av praktiske årsaker nyttar eg her dei tilsvarande nynorske formene som overskrift.

4.4.1 Alle

Kvantoret allr på normalisert norrønt har ei bøying som sterkt adjektiv. I eintal tyder det

„heil”, medan det i fleirtal betre å omsetja med „alle”. Tabellen nedanfor syner dei ulike

døma i desse diploma.

Eintal m. f. n. Nom: (1) alt774 Gen: (6) alz775, (4) alsz776,

(3) allz777, (1) alzs778 Akk: (1) allan779 (1) alt780

Fleirtal Nom: (2) oll781, (1) all782 Gen: (1) allræ783, (1) alles784, (1) allæ785 Dat: (28) ollom786, (17) ollum787, (5) allum788, (2) allom789 Akk: (9) allæ790, (3)

alla791, (1) alle792 (2) aller793

Av desse døma ser ein at dømet på hankjønn eintal akkusativ er nettopp som på

normalisert norrønt. Det same gjeld inkjekjønn eintal i alle kasus sjølv om skrivemåten i 774 DN X:168 775 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN IX:257, DN IX:268 776 DN IX:231, DN XVI:103, DN III:800, DN VII:438 777 DN IX:201, DN III:598, DN II:712 778 DN III:702 779 DN III:800 780 DN II:711 781 DN XIII:62, DN III:800 782 DN III:608 783 DN II:712 784 DN II:719 785 DN XV:64 786 DN III:574, DN XIII:62, DN III:598, DN X:123, DN X:125, DN IX:235, DN III:635, DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN IX:231, DN I:693, DN III:672, DN III:701, DN III:702, DN VIII:285, DN VI:433, DN IX:241, DN II:711, DN II:719, DN XVI:103, DN VIII:297, DN IX:268, DN I:759, DN XV:63, DN X:168, DN III:761, DN IX:281 787 DN V:416, DN IX:201, DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:598, DN III:608, DN III:623, DN III:626, DN III:699, DN IX:257, DN II:712, DN XVI:103, DN IX:270, DN XV:64, DN III:782, DN III:800, DN VII:438 788 DN IX:231, DN III:702, DN XV:63, DN III:800, DN VII:438 789 DN IX:268, DN III:773 790 DN IX:201, DN XIII:62, DN III:672, DN III:701, DN XVI:103, DN VIII:297, DN XV:63, DN XV:64, DN VII:438 791 DN III:608, DN III:640, DN IX:257 792 DN XVI:103 793 DN III:761, DN III:800


115

genitiv varierer ein del. I fleirtal er det større variasjonar. I nominativ inkjekjønn fleirtal

finn ein døme både med og utan, men eit fleirtal med u-omlyd. I akkusativ hankjønn

fleirtal finn ein den same variasjonen i bruk av endingsvokal som me har sett tidlegare.

Fleirtalet har endingsvokalen redusert til <æ>, men det er òg døme med <a> og <e>.

Dømet i hokjønn fleirtal akkusativ har endingsvokalen redusert til <e> for normalisert

norrønt <a>. Den kategorien med flest døme er ikkje uventa dativ fleirtal. Denne

kategorien skil ikkje mellom kjønna. Bruken av vokalane <o> eller varierer på same

måten som i mange andre ordklasser. Meir interessant er kanskje bruken av fonologisk u-

omlyd. Det store fleirtalet av døma har fonologisk u-omlyd, men dei fleste av desse høyrer

til innleiingsfrasen „Ällum mÄnnum”. Sjølv om ein ser bort frå døma i denne samanhengen,

er eit fleirtal av døma skrivne med fonologisk u-omlyd. Her ser det ut som om døma utan

fonologisk u-omlyd førekjem oftare i dei yngste diploma. Dette kan tyda på at fonologisk

u-omlyd var på veg ut or målet på denne tida. I genitiv fleirtal, som heller ikkje skil

mellom kjønna, finn ein eit døme som liknar normalisert norrønt allra, men med

endingsvokalen redusert til <æ>. Eit døme, skrive alles, liknar meir moderne norsk, men

det er ingen tvil om at det er genitiv fleirtal. Det tredje dømet er nytta på same måten som

allræ, men manglar <r> i endinga.

4.4.2 Annan

Dette pronomenet, kan òg vera ordenstal av to. Alle desse døma er eintal.

m. f. n. Dat: (7) annare794,

(2) annæræ795, (1) anare796, (1) adræ797

(1) odhro798

Akk: (1) annan799

Dømet i akkusativ hankjønn er nettopp som på normalisert norrønt. Dei fleste døma i dativ

hokjønn liknar normalisert norrønt annar(r)i, men med endingsvokalane <e> eller <æ>.

Skrivemåten med einskild <n> er ikkje så interessant som skrivemåten med <d> i staden

for <n>. At dobbel <n> vert <ð> føre <r>, er vanleg på normalisert norrønt, men det 794 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252, DN IX:231, DN IX:257, DN III:800, DN VII:438 795 DN VIII:297, DN XV:63 796 DN III:608 797 DN III:782 798 DN X:168 799 DN III:761


116

føreset at vokalen imellom bortfallen. Dømet i dativ inkjekjønn skil seg ikkje ut frå

normalisert norrønt på annan måte enn at <dh> er nytta for <ð> og endingsvokalen er

skriven <o> i staden for .

4.4.3 Ingen

Det er berre eitt døme på ingen, skrive ingar800, i akkusativ hokjønn fleirtal. Samanhengen

det står i, er synt i avsnittet om personlege pronomen 1. person eintal. Det mest

interessante med dette dømet er bruken av vokalen i fyrste staving. Endinga er som på


4.4.4 Kvar

Alle desse døma er i eintal.

m. n. Nom: (1) huar801 Dat: (8) hworium802,

(6) huarium803, (6) hwariom804, (4) hvarium805, (3) hwarium806, (1) hwariwm807

(1) huario808

Alle desse døma høver godt til normalisert norrønt, men ein ser at den mest nytta

skrivemåten i hankjønn dativ er skriven med vokalen <o> i staden for <a>. Det er likevel

ikkje fonologisk u-omlyd pga. i endinga. Endingsvokalen <o> for normalisert norrønt

 varierer som i andre ordklasser.

800 DN III:699 801 DN X:123 802 DN III:640, DN III:645, DN III:655, DN III:701, DN VIII:297, DN IX:270, DN XV:63, DN XV:64 803 DN IX:201, DN III:598, DN IX:235, DN III:672, DN IX:268, DN III:773 804 DN XIII:62, DN XXI:252, DN III:608, DN III:623, DN IX:257, DN II:712 805 DN I:693, DN IX:241, DN XVI:103, DN VII:438 806 DN IX:231, DN III:702, DN III:800 807 DN X:145 808 DN IX:281


117

4.4.5 Grunntal

Talorda tom. fire vert på normalisert norrønt bøygde i kjønn og kasus. Framleis i dag finn

ein restar av bøyinga i kjønn av talet to (två, tvæ, tvau) på sama måten som ein, ei og eit.

Andre bøyingsformer av grunntala finn ein ikkje lenger.

Ein

m. f. n. Dat: (3) einne809,

(3) einæ810, (2) einni811, (2) eine812, (1) eina813, (1) einnæ814, (1) enæ815

(1) eino816, (1) æinu817

Dat: (1) einom818 Akk: (3) æinæ819,

(1) ene820

Dømet i hankjønn dativ har me allereie sett i samband med substantivbøyinga. Forma ser

utvilsamt ut som ei dativform, men det står i ein samanheng som kan forvekslast akkusativ:

„(...) efter einom mar(k)stein (...)” (DN X:168)

Substantivet ser ikkje ut som nokor dativform, og preposisjonen eptir kan styra både

akkusativ og dativ på normalisert norrønt, men i desse diploma oftast akkusativ. Når det

gjeld døma på hokjønn, må ein vera klår over det som allereie er nemnt om bruken av

dobbel <n> og forkortingar, difor bør ein ikkje leggja for stor vekt dette, men fleirtalet av

døma i dativ og ingen i akkusativ har dobbel <n>. I dativ høver dei fleste døma relativt

godt til normalisert norrønt. Endingsvokalen <e> tilsvarar normalisert norrønt , men

809 DN III:574, DN XIII:62, DN XXI:252 810 DN IX:231, DN III:782, DN VII:438 811 DN VIII:297, DN XV:63 812 DN III:608, DN IX:257 813 DN IX:231 814 DN X:168 815 DN III:800 816 DN XXI:252 817 DN III:598 818 DN X:168 819 DN V:416, DN IX:201, DN III:598 820 DN X:145


118

nokre av døme har endingsvokalane <æ> og <a>. Dømet med <a> står i fylgjande

samanheng:

„(...) met eina iordh (...)” (DN IX:231)

Preposisjonen með kan styra både akkusativ og dativ på normalisert norrønt, men i andre

døme i desse diploma styrer með som regel dativ. Den mest nytta skrivemåten i akkusativ,

skriven æinæ, høver godt til normalisert norrønt eina. Fleire av døma på hokjønn kan tyda

på eit byrjande samanfall av akkusativ og dativ, men ein skal heller ikkje sjå bort frå at

nesten halvparten av døme i dativ er skrivne med dobbel <n>, men ingen i akkusativ. To

av døma i hokjønn er skrivne med monoftong, men dei høyrer til unnataka. Døma i

inkjekjønn dativ skil seg lite frå normalisert norrønt. Dei er skrivne med endingsvokalane

<o> og for normalisert norrønt .

To

f. Gen: (1) tuegiæ821 Akk: (1) tuæær822

Båe døma på talet to er i hokjønn, og båe høver godt til normalisert norrønt tveggja (gen.)

og tvær (akk.). I dag er hokjønnsforma /tvæ/ framleis nytta i Lom.

821 DN III:672 822 DN III:672


119

Tre

f. Nom: (1) triggæ823 Gen: (2) þriggiæ824 Akk: (2) triggæ825,

(1) þriggiæ826, (1) þriggæ827, (1) triggiæ828

Alle døma på talet tre liknar genitiv på normalisert norrønt. Grunnen til at døma i

nominativ og akusativ liknar genitiv, kan vera samanhengen dei førekjem i:

„(...) fyrnænd astridh selde adhærnæmdum eilifwe triggiæ kwaleigho iærdæræs (...)” (DN XV:63)

Spørsmålet vert om talordet skal samsvara med kwaleigho eller iærdæræs. Om det er det

siste, er alle døma genitiv, og sjølv om det syntaktisk ikkje er korrekt på normalisert

norrønt, kan det ha vore ei slik lokal form. At kwaleigho er skrive utan <r>, kan skuldast r-

bortfall.

Fire

f. Akk: (1) firæ829

Det einaste dømet på talet fire liknar meir på moderne norsk enn på normalisert norrønt

fjórar. Ein ser òg at <r> i endinga er bortfallen og at vokalen er redusert til <æ>.

823 DN XV:64 824 DN XXI:252, DN III:598 825 DN XV:63, DN XV:64 826 DN III:640 827 DN IX:270 828 DN XV:63 829 DN VIII:297


120

Høgre tal

Tala f.o.m. fem vert ikkje bøygde på normalisert norrønt. I desse diploma finn ikkje så

mange døme som kan nyttast for di dei oftast er skrivne med romartal.

5 (2) fim830 6 (1) sæx831 7 (1) syau832

13 (1) trættan833 18 (1) atian834

100 (1) hundrædh835

Desse døma liknar meir eller mindre tilsvarande tal på normalisert norrønt. Det mest

interessante er kanskje likskapane med dei uttaleformene som tradisjonelt har vore nytta i

Lom fram til nyare tid. Eit døme er sæx som er skrive med vokalen <æ>, (jf. dagens uttale),

og syau som framleis er nytta i forma /sjau/. Dømet skrive atian kan òg samanliknast med

seinare uttale sjølv om truleg berre gamalt folk seier /attjan/ i dag.

830 DN XIII:62, DN III:626 831 DN II:712 832 DN III:626 833 DN XV:63 834 DN I:759 835 DN II:712


121

Kapittel 5 – Om bruken av dei ulike kasusa

Dette kapittelet handlar om korleis dei ulike kasusa er nytta, og kva kasus ulike

preposisjonar styrer – samanlikna med normalisert norrønt. Noko av det ein kunne venta å

finna på bakgrunn av tidlegare studiar, er samanfall av nominativ og akkusativ av

substantiv (Rindal 1988:401). Eg meiner at døma på nominativ eintal av dei formene som

hadde endinga <r> på normalisert norrønt, tyder på at dette ikkje var kome serleg langt i

desse diploma. Det motsette gjeld sonr og maðr som ikkje i ein einaste faksimile er skrive

annleis i nominativ og akkusativ.

5.1 Nominativ

Nominativ er fyrst og fremst nytta som subjekt i setningar. Dette gjeld vel alle språk med

kasusbøying, t.d. normalisert norrønt, nyislandsk, tysk, latin og gresk. Andre tilfelle er

subjektsprediaktiv for di det kan byta plass med subjektet utan at meininga vert endra, t.d.

Fargen er raud = Raud er fargen. På moderne norsk vil kanskje tonefallet i ei slik setning

avgjera kva som er subjektet, og kva som er subjektspredikativet – iallfall på ein del

målføre. Apposisjonar til subjektet eller subjektspredikativet skal samsvara og difor stå i

nominativ. Eit døme på dette finn ein allereie i det eldste av diploma i denne studien. Der

står det:

„(...) skillde (skulde?) ok Suæin ædernemfder fylgiæ (...) ok fara mæder sem retter æighu man (...)” (DN V:416)

Skrivemåten man skulle ein tru var akkusativ, men som det er skrive i kapittel 3, har

nominativ og akkusativ falle saman, og adjektivet retter er utvilsamt ei nominativform.

Det finst eit døme på nominativ som kan forvekslast med eit preposisjonsuttrykk

der ein skulle venta å finna dativ. Slik står det:

„(...) me varom till krafde af the men som bu paa (...)” (DN X:123)

Forklåringa er truleg at af the men ikkje er preposisjonsuttrykk, men agens eller logisk

subjekt. Preposisjonen af styrer som regel dativ på normalisert norrønt.

Sidan nominativ er ein kasus som førekjem i nesten alle setningar, etterlèt det

sjeldan tvil om bruken.


122

5.2 Genitiv

Genitiv er på normalisert norrønt nytta for å markera kven eller kva noko høyrer til, ikkje

berre personar som eig noko, men òg i samanskrivingar t.d. med namn Sigurdzson836

(Sigurds son) eller farfar (fars far), fÄður faðir på normalisert norrønt.

Ein annan mykje nytta genitivfrase finn ein i samband med verde. Ein finn ofte

uttrykk som dette:

„(...) æinæ kyrlæigu jærdær (...)” (DN IX:201)

Det siste ordet står i genitiv på same måten som ein i dag ville ha sagt t.d. „ti-kroners

sjokolade”.

I samband med dateringa av diploma, serleg i dei eldste diploma, finn ein uttrykk

som dette:

„(...) aa. xvi aare rikis miins. wyr duligs. herræ. herræ Eiriks med guds naad Noregs konungs.” (DN IX:201)

Her ser ein at rikis står i genitiv for di det er „rikets (regjerings-) år”. Frasen miins

wyrduligs herræ er alle genitivformer som samsvarar med Eiriks og konungs for di han

(Erik av Pommern) var konge 1389-1442. Ordet guds høyrer til ein eigen frase: med guds

naad, og Noregs, som høyrer saman med konungs, samsvarar ikkje med konungs, men er

ein eigen genitivfrase. Ein ser her at alle ord som står som apposisjonar til Eiriks, har same

kasus som Eiriks. Dette er nettopp som på normalisert norrønt. På nynorsk skulle

omsetjinga verta om lag slik: „i min vyrdelege herres, herre Eirik med Guds nåde Noregs

konge, 16. regjeringsår”. Det er altså naudsynleg med omskriving for å få noko i nærleiken

av godt språk. Det finst døme i andre diplom der dette ikkje samsvarar. I eitt diplom finn

ein i staden:

„(...) a xxv rikix okars vyrdelix her here Eriker med gudz naadhe Norix konnung.” (DN X:123)

Her er berre tre ord i genitiv, medan apposisjonane seinare i uttrykket står ubøygde.

Eit anna mykje nytta uttrykk med genitiv er dette:

„(...) sakar sannyndæ setto þærsser goder lagretto mæn (...)” (DN IX:201)

836 DN IX:201


123

Her finn ein sakar som er genitiv eintal av sÄk på normalisert norrønt, sak på nynorsk, og

sannyndæ som er genitiv fleirtal av sannendi på normalisert norrønt. På moderne norsk

bokmål skulle omsetjinga verta om lag slik: „for saks sannings (skyld) osv.” eller liknande.

Eit anna døme som godt illustrerer både konsekvent samsvar og avvik, er dette:

„(...) handerbandh þeiræ salfua simonassonar ok jngiebiorgh Eiriks dottor Eghin kona hans (...)” (DN III:574)

Båe dei to namna med patronyma og pronomenet står i genitiv, men apposisjonen kona står

i nominativ. Dette tyder på at kasusbøyinga var mindre konsekvent i slike apposisjonar.

5.3 Dativ

På bakgrunn av normalisert norrønt er dativ kanskje den kasusen som skapar størst

problem, delvis for di dativ førekjem både i indirekte objekt, men òg i direkte objekt etter

nokre serskilde verb, og for di ein heil del preposisjonar styrer både akkusativ og dativ alt

etter samanhengen, t.d. om det er rørsle. Ei onnor sak som gjer det komplisert, er at fleire

bøyingsklasser av substantiv ikkje skil mellom akkusativ og dativ i ubunden form. Likevel

er dativ interessant for di det er den kasusen som har overlevt til våre dagar i norske

målføre med dativ. Det er fleire mogle forklåringar på dette. Ei er at dativformene i bunden

form har meir lydmasse å slite på enn andre former (Venås 1971:262). Ei onnor forklåring

kan vera at dativ funksjonelt er meir avhengig av morfologisk marking for ikkje å verta

forveksla med t.d. akkusativ. Det kan òg vera ein kombinasjon. Nokre dativformer skil seg

klårt ut, t.d. dativ fleirtal som nesten alltid endar på <um> på normalisert norrønt. I bunden

form er det tydelegare om det er dativ, men døma i bunden form er relativt få samanlikna

med ubunden form.

Det er derimot vanskelgare å avgjera om eit døme i dativ fleirtal er i bunden eller

ubunden form. I dagens målføre i Lom er dativ berre nytta i bunden form, og då med

endinga /om/ som liknar ubunden form på normalisert norrønt. Dette er òg kjent frå

mellomnorske tekstar (Seip 1955:303-310).

I dei fleste diploma finn ein innleiinga „Ällum mÄnnum, þeim sem þetta bréf sjá eða

heyra, senda NN kveðju Guðs ok sína” (på normalisert norrønt). P.g.a. av forkorting kan

det vera variasjonar som ikkje kjem til uttrykk, men sjølve dativbruken er udiskutabel.

Slike døme tilhøyrer kategorien indirekte objekt, det ser ein godt i nokre diplom, serleg dei

som er skrivne av eller for presten. Der finn ein ofte ein avvikande variant:


124

„Þæt se ollum monnum kunnigt at (...)” (DN V:416)

I nokre diplom, alle skrivne av eller for presten, fin ein denne konjunktivfrasen þæt se fyrst.

Eit døme på indirekte objekt som ein finn i mange diplom, er dette:

„(...) þau hofdo sælt þorgeire firnæmdom sigmundagardh (...)” (DN III:574)

Her ser ein adjektivet firnæmdom òg i dativ, det er altså Torgeir, og ikkje Sigmundgard,

som er nemnd før.

Dei fleste døma på dativ finn ein, ikkje uventa, i preposisjonsuttrykk. Nokre

preposisjonar styrer alltid dativ, men nokre, og dei er ofte nytta, styrer både akkusativ og

dativ. Dette heng oftast saman med rørsle. Kan ein byta ut preposisjonsuttrykket med der

er det dativ, og kan ein byta det ut med dit, er det akkusativ – som regel. I nokre tilfelle kan

ein ikkje tala om ro eller rørsle, og då vert det brått meir komplisert.

Ei setning som kan vera verd å sjå nærare på, er denne:

„(...) en þeim kan eigh sæmiæ adhernæmdom simone ok þeim brødromon (...)” (DN III:574)

Her syner m.a. verbalet kan som er presens 3.p. eintal, at þeim ikkje er subjekt. Det kan sjå

ut som om adhernæmdom simone ok þeim brødromon er direkte objekt, men på

normalisert norrønt får verbet semja direkte objekt i akkusativ. Løysinga må difor vera at

det er ein apposisjon til þeim. Nokre verb tek direkte objekt i dativ på normalisert norrønt.

Dette gjeld dagens målføre i Lom òg.

I eit vanleg uttrykk finn ein direkte objekt i dativ sjølv om sjølve verbet vanlegvis

ikkje styrer dativ:

„(...) þau heldo oll handom saman (...)” (DN XIII:62)

Dette uttrykket finn ein i fleire diplom, og i alle er det nytta dativ.

I slutten av dei fleste diploma finn ein dateringa teken opp att med denne frasen:

„(...) þetta bref er gort war dæghi ok are sem fir sighir” (DN III:574)

Her finn ein både dæghi og are i dativ, men ikkje i noko preposisjonsuttrykk. Dette er

interessant om ein samanliknar det med preposisjonsuttrykk med á.


125

5.4 Akkusativ

På normalisert norrønt er akkusativ nytta for direkte objekt etter dei fleste verb og i ein del

preposisjonsuttrykk. Direkte objekt i akkusativ finn ein i nesten alle diploma, t.d.:

„Ollom monnom þeim sem þettæ bref sea ædæ høiræ (...)” (DN III:574)

Her er þettæ bref direkte objekt i akkusativ som på normalisert norrønt.

5.5 Kasus i preposisjonsuttrykk

Det Nedanfor er det ei liste over den vanlegaste bruken av kasus i preposisjonsuttrykk.

Fleire av desse skil seg ut frå normalisert norrønt, men i hovudsak er skilnadene ikkje så

store. Dei er sorterte etter stavemåten på normalisert norrønt med stavemåtane ein finn i

diploma i kursiv.

á, a, aa, sjeldan paa: Ved stillstand styrer á dativ som på normalisert norrønt: a

Monum (DN V:416). Ved tidsuttrykk er det usikkert, det kan sjå ut som á styrer akkusativ

når det gjeld dag, men dativ når det gjeld år: aa paalmsunnudag aa xiii are (DN V:416) (jf.

ulike variantar av dativforma degi som er nytta utan preposisjon i mange diplom). Det

same som gjeld dag, tykkjest gjelda aftan: a kyndesmessone aptan a i are (DN VI:433).

Det finst òg eit døme der á styrer dativ av ordet dag: a degiæ oc aræ (DN VII:438).

af, af: Som oftast styrer preposisjonen af dativ som på normalisert norrønt: af einne

halfu En af annare (DN III:574). Unnataksvis kan af styra akkusativ: ingar kyr far thu af

mik (DN III:699), om det då ikkje er samanfall av akkusativ og dativ.

at, ad, aat: Det er ikkje mange døme på at, men dei som er, styrer dativ: ad forno ok

nyghio (DN XIII:62).

eptir, effter, efter, epther, etter, æftir, æfter, æpter, æpther: I nokre uttrykk styrer

eptir dativ: efter þi (DN IX:201), som tilsvarar moderne nynorsk etter di. Dei fleste døma

gjeld arv der eptir styrer akkusativ: hun ærfde æftir Eilef fader siin (DN III:608) og efter

fadhor sin (III:761).

frá, fra, fraa: I alle døma styrer preposisjonen fraa dativ som på normalisert norrønt:

fraa honom dømd (DN III:598) og fra forno ok nyo (DN III:645).

fyrir, firi, firir, firj, firri, for, fore, fyri, fyrir: Ved betaling styrer fyrir akkusativ som

på normalisert norrønt: firir æinæ ku (DN V:416). Fyrir er òg nytta der ein i dag ville ha

nytta annan preposisjon: firir þettæ bref (DN V:416), her er det tale om å setja sigill på eit


126

brev, noko som må reknast som ei rørsle. Ved loving og sverjing styrer fyrir dativ: firir

gudi (DN V:416), firir huarium mannæ (DN IX:201) og værdæ ofrealls gor firir honom

(DN III:598). Ved tenester gjorde for nokon styrer fyrir dativ: firir Jngibiorghu (DN

V:416).

hjá, hia: Denne preposisjonen styrer dativ i alle døma i desse diploma: hiavaro

þæssare minni giærd (DN IX:201).

í, ij, j, jh: I døme med tilhald på ein stad styrer í dativ som på normalisert norrønt: j

bœyum (DN III:699), j mooss soknenne (DN III:701) og j nørdræ luthenum j

gudbranzdalum (DN VIII:285). I tidsuttrykk styrer í dativ: j langafastonnæ (DN III:699).

Ved uttrykk der ein ikkje kan tala om ro eller rørsle inn i eller inne i noko, styrer í dativ i

nokre døme: j sama handerbande (DN III:574), og akkusativ i nokre: hællt j hand (DN

V:416). Det fyrste av desse kan oppfattast som tidsuttrykk, medan det siste kan forklårast

med at nokon tok i ei hand (og sleppte henne att) slik at det kan reknast som rørsle. Ved

rørsle inn i ein stad eller noko som kan oppfattast som tilsvarande, styrer í akkusativ som

på normalisert norrønt: j kaupp ockort kom (DN IX:201).

með, med, meder, medh, medher, met, metder, meth, mæd, mæder: I dei fleste døme

på preposisjonsuttrykk styrer með dativ: med mino jnsigli (DN IX:201), med ollum luttum

ok lunnændum (DN IX:201) og med fullum eide (DN III:623).

mót, mot: Det er få døme, men i dei som er, styrer mót dativ som på normalisert

norrønt: jmot hans williom (DN X:125).

til, te, tel, thil, tiil, til, till, þil: Som på normalisert norrønt styrer til stort sett genitiv:

till vædhæs (DN V:416) og til hælfings (DN III:574). Det er òg fleire døme der til styrer

dativ: te Rofstadum (DN X:123), og akkusativ: till þettæ adhærnæmdæ kaup (DN III:645)

og til dødedag (DN IX:231).

um, om, vm, wm: Som på normalisert norrønt styrer um akkusativ: vm lausa

peningana (DN III:574).

undan, vndan: Som på normalisert norrønt styrer undan dativ: vndan ser ok sinum

æruingium (DN IX:241).

undir, vnfher: Ved rørsle styrer undir akkusativ som på normalisert norrønt: vndher

fyrnemdan eirik (DN IX:241).

við, vidher: På normalisert norrønt kan við styra både akkusativ og dativ. I desse

diploma finn ein eitt døme med akkusativ: mer varum vidher kirkiæ garden (DN VII:438).

yfir, yfuir: I eitt døme styrer yfir akkusativ: yfuir alt hennes gotz (DN II:711).


127

5.6 Samandrag

Bruken av dei ulike kasusa i desse diploma skil seg lite frå normalisert norrønt. Diploma

syner at nominativ er nytta i subjekt, subjektspredikativ og unnataksvis i apposisjonar til

uttrykk i oblike kasus. Genitiv er nytta stort sett som på normalisert norrønt. Ein

samanheng der genitiv er nytta, er for å markera eigedom, dvs. eigaren, ev. samanskriving

av t.d. namn. Ein annan samanheng er i samband med verde. Ein tredje samanheng er

preposisjonsuttrykk med til. Dativ er òg nytta om lag som på normalisert norrønt ved

indirekte objekt og einskilde preposisjonsuttrykk. Sume verb tek direkte objekt i dativ, det

er òg døme på her, men ikkje naudsynlegvis same verb som på normalisert norrønt. Attåt

er det nokre serskilde dativuttrykk. Akkusativ er nytta om lag som på normalisert norrønt i

direkte objekt, og visse proposisjonsuttrykk.

Om ein skal konkludera om kasusbruken, vil ein finna at kasusbruken i dei fleste

tilfelle samsvarar med normalisert norrønt. Nokre unnatak er det når det gjeld uttrykk som

á degi på normalisert norrønt, og verb som tek direkte objekt i dativ. Eit anna viktig

unnatak frå normalisert norrønt, er apposisjonar. Det er ikkje slik at desse unnataka er i

fleirtal, men det førekjem i fleire diplom.

Samanfall av nominativ og akkusativ av substantiv er av fleire omtala som ei viktig

endring i mellomnorsk tid (Rindal 1988:401). Det er òg omtala som det samanfallet som

hadde kome lengst. Beito skriv: „Kasussamanfallet er då kome lenger ved nominativ-

akkusativ enn ved dei andre kasus, trass i at desse to kasus etter sine funksjonar var

skarpast skilde.” (Beito 1957:207-208). Eg vil snu dette paradokset på hovudet. Kanskje

nettopp for di desse funksjonane ikkje kunne mistakast, var det ikkje naudsynleg med

nokor morfologisk markering. Akkusativ og dativ kan lettare fovekslast, serleg i

preposisjonsuttrykk med preposisjonar som kan styra båe desse kasusa, og då kan det vera

meir nyttig med morfologisk markering. Dette samanfallet er uansett mest aktuelt når det

gjeld hankjønnsord. Inkjekjønnsorda har alltid same form i nominativ og akkusativ på

normalisert norrønt, og det same gjeld dei fleste hokjønnsorda sjølv om nokre

bøyingsklasser her òg skil mellom nominativ og akkusativ. Døma i desse diploma tyder

imidlertid på at dette samanfallet ikkje har kome serleg langt. Dei einaste døma der eit slikt

samanfall er tydeleg, er sonr og maðr som har same form i nominativ som i akkusativ.

Samanfall av dativ og genitiv i den tydinga at dativ tek over for genitiv, har eg

berre funne døme på i preposisjonsuttrykk med til.


128

Litteraturliste

Almenningen, O. m.fl. (red.) 1992. Språk og samfunn gjennom tusen år Kap. 1-6, Oslo-Bergen: Universitetsforlaget Beito, O. T. Har alle endringar i eit morfologisk system opphav i innhaldsplanet (1957) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 207-213), Oslo: Novus Forlag Bergman, G. 1968. Kortfattad svensk språkhistoria, s. 29-85, Lund: Bokförlaget Prisma Stockholm Christiansen, H. 1947?. Norske dialekter Hefte II Fra indoeuropeisk grunnspråk til norske dialekter, s. 97- 115, Oslo: Tanum Dyvik, H. Forslag til forklaring av i-omlydens fravær i kortstavete synkoperte former (1973) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 266-276), Oslo: Novus Forlag Falk, H. Om lydlove og analogi (1898) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 69-81), Oslo: Novus Forlag Faarlund, J. T. 2004. The syntax of old norse, New York: Oxford University Press Grønvik, O. Utviklingen av nordisk språk i folkevandrings- og merovingertid (1987) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 365-387), Oslo: Novus Forlag Grøtvedt, P. N. Språksituasjonen i sørøst-norsk før og etter den lutherske reformasjon (1978) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 286-291), Oslo: Novus Forlag Hagland, J. R. A note on Old Norwegian vowel harmony (1978) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 292-298), Oslo: Novus Forlag Halvorsen, E. F. Om uttalen av á i gammelnorsk (1984) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 354-363), Oslo: Novus Forlag Hamre, L. 1972. Innføring i diplomatikk, Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget Haugen, O. E. 2001. Grunnbok i norrønt språk 4. utg., Oslo: Gyldendal Akademisk Heggestad, L., Hødnebø, F. og Simensen E. 1990. Norrøn ordbok 4. utg., Oslo: Samlaget Hægstad, M. 1909. Det norske maalet fyre 1350, Kristiania: Samlaget(?) Hægstad, M. Upphavet til det norske folkemaal (1899) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 82-96), Oslo: Novus Forlag Indrebø, G. 1951. Norsk målsoga, Bergen: Per Hovda og Per Thorson


129

Indrebø, G. Litt um burtfallet av fleirtal i verbalbøygjingi i norsk (1924) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 136-144), Oslo: Novus Forlag Iversen, R. 1994. Norrøn grammatikk 7. utg., Oslo: Tano Knudsen, T. Om t<þ i fremlyd i pronominale ord (1956) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 202-206), Oslo: Novus Forlag Knudsen, T. Om utforskning og vurdering av gammelnorsk skriftsprog i forrige århundre (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 179-194) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget Knudsen, T. 1967. Skrifttradisjon og litteraturmål, Oslo: Universitetsforlaget Kolsrud, S. Kringum maalskiftet (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 54-79) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget Larsen, A. B. Antegnelser om substantivbøyingen i middelnorsk (1897) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 59-68), Oslo: Novus Forlag Larsen, A. B. Om „undtagelser fra lydlovene” i norske dialekter (1926) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 150-158), Oslo: Novus Forlag Ottoson, K. Utviklinga av person- og numerusbøyinga av verb i gammalnorsk og mellomnorsk, (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 111-183), Oslo: Novus Rindal, M. Norsk språk 1350-1500: Gammalnorsk eller mellomnorsk? (1988) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 395-404), Oslo: Novus Forlag Seip, D. A. Fra norsk språkhistorie til omkring 1370 (Hansen, E. 1979. Fra norsk språkhistorie, s. 25-53) Oslo-Bergen-Tromsø: Universitetsforlaget Seip, D. A. Om pronomenet dere i norsk (1927) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 167-176), Oslo: Novus Forlag Skard, V. 1976. Norsk språkhistorie, Bind 1, til 1536, Oslo: Universitetesforlaget Skulerud, O. Nokre merknader om det yngre u-ljodbrigdet i norrønt mål (1950) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 177-194), Oslo: Novus Forlag Sommerfelt, A. Mangelen på i-omlyd efter kort rotstavelse (1927) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 159-166), Oslo: Novus Forlag Thorson, P. Framvoksteren av gamalnorske dentalar + j (1954) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 195-201), Oslo: Novus Forlag Torp, A. Frekvens, trykkletthet, reduksjon, (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 219-254), Oslo: Novus


130

Trosterud, T. 2001. The changes in Scandinavian morphology from 1100 to 1500, s. 153-191, Arkiv for nordisk filologi Venås, K. Eit oversyn over dei viktigaste endringar i språkstrukturen frå gammalnorsk til nynorsk (1971) (Jahr, E. H. & Lorentz, O. 1993. Historisk språkvitenskap, s. 253-265), Oslo: Novus Forlag Wetås, Å. 2003. Kan ein komparativ studie av namn og appellativisk materiale kasta lys over kasusbortfallet i mellomnors? , (Faarlund, J. T. (red.) 2003. Språk i endring, s. 279-309), Oslo: Novus


131

Vedlegg

Vedl

egg

19. m

ars 1

402

– D

N V

: 416

Þæ

t se

ollu

m m

onnu

m k

unni

gt a

t mit

Stæ

ini P

eter

sson

pre

ster

a M

onum

ok

Gud

þorm

er S

igur

dzso

n lo

gret

tom

ader

vito

m þ

æt f

irir g

udi

satt

vera

. at m

it va

rom

þæ

r ner

j sæ

tzst

ofuo

nne

aa fy

rnæ

mfd

um M

onum

aa

paal

msu

nnud

ag a

a xi

ii ar

e rik

is o

ckor

s wyr

dulig

s her

ræ

Eirik

s mæ

der g

udes

naa

d N

oreg

s kon

ongs

saam

ok

h/oe

/yrd

um a

. at J

onn

Pete

rsso

n hæ

llt j

hand

Suæ

ins A

udun

ærs

onar

ok

sætti

hon

um

till v

ædh

æs i

ii ku

alæ

igu

jærd

ær j

n/o

e/rd

zstæ

Sta

urus

t er l

igge

r aa

Loom

firir

æin

æ k

u ok

i ky

rhuu

d se

m S

uæin

bor

gædæ

at l

ukæ

firir

Jngi

bior

ghu

Nik

ulas

dot

tor j

skrif

tæm

ork.

skill

di o

k Su

æin

æde

rnæ

mfd

er fy

lgiæ

fyrn

æm

fdre

iii k

ualæ

ighu

jærd

ær j

Sta

urus

t ok

fara

mæ

der s

em re

tter æ

ighu

man

ææ

þæ

r til

er Jo

n Pe

ters

son

lyki

hon

um a

fter [

i] gi

ldæ

ku

ok i

kyrh

uud.

til s

anny

ndæ

sættu

m m

it oc

kor

inzs

igli

firir

þettæ

bre

f er g

ort v

ar a

Mon

um a

are

sem

fyr s

ægh

ir

Vedl

egg

16. j

anua

r 14

05 –

DN

III:

574

Vedl

egg

24. f

ebru

ar 1

405

– D

N IX

:201

O

llum

mon

num

þæ

im se

m þ

ettæ

bre

f sea

æde

r. h/

oe/y

ræ. s

endi

r Ath

le S

igur

dzso

n. b

onde

aa.

Sig

mun

dæne

sse

q. g

. ok

sine

. þet

se y

der

kunn

igt.

at e

k he

fuer

sællt

siræ

Stæ

inæ

Pet

erss

yni p

rest

e .a

a. M

onum

æin

æ k

yrlæ

igu

jærd

ær j

Hol

enum

er l

igge

r .aa

. Loo

m .a

a. B

ifuæ

r

da le

num

. til

æue

rdlig

re æ

iighu

ok

allz

afr

æde

s med

ollu

m lu

ttum

ok

lun-

næ

ndum

forn

om o

k ny

um v

ttæn

gard

z ok

jnnæ

n fr

eals

æ o

k

heim

olæ

firir

hua

rium

man

næ. S

ua k

iænn

izst

ek

ok fu

llæ v

ider

gong

u væ

iitir

at si

ræ S

tæin

i ade

rnæ

mfd

er h

efue

r lok

et m

er u

ell m

ed

fuln

æde

allæ

væ

r dau

ra fi

rir fy

rnæ

mfd

æ k

yrlæ

igu

jærd

ær j

. Hol

enum

efte

r þi s

em j

kaup

p oc

kort

kom

. ok

saka

r san

nynd

æ se

tto

þærs

ser g

oder

lagr

etto

mæ

n se

m h

iava

ro þ

æss

are

min

ni g

iærd

ok

vide

rgon

gu .a

a. L

aupp

ars m

/oe/

sso

dagh

.aa.

Mon

um. E

rlænd

er

Estæ

inss

on. E

stæ

in G

udbr

andz

son

ok Æ

iwin

der N

arfu

æso

n si

in jn

zsig

li m

ed m

ino

inzs

igli

firir

þettæ

bre

f er g

ort v

ar a

a. M

onum

.aa.

dægh

i ade

rnæ

mfd

um o

k aa

. xvi

aar

e rik

is m

iins.

wyr

dul

igs.

herr

æ. h

erræ

Eiri

ks m

ed g

uds n

aad

Nor

egs k

onun

gs

Vedl

egg

1. o

ktob

er 1

406

– D

N X

III:

62

Vedl

egg

8. se

ptem

ber

1409

(24.

sept

embe

r 14

10) –

DN

XX

I: 2

52

Ollu

m m

onnu

m þ

eim

Sem

þet

tæ b

ref s

eæ æ

dæ h

øyræ

sænd

æ n

icul

as o

k jw

ær þ

ores

syni

r log

rætto

men

n a

lom

Q. g

. ok

sinæ

kun

nigt

gera

nde

ad m

it w

arom

a sa

ndnæ

se E

r lig

gir a

Wag

ha a

Fre

adag

hin

nest

æ æ

fter k

irkm

esso

no ij

wis

te a

Ein

o ar

e ok

x x

riki

s okk

ors

wyr

dulig

is h

erræ

her

ræ E

iriki

s med

gud

is n

aadh

nor

eges

kun

ungi

s sag

hom

ok

hørd

om a

[er]

þei

r hel

do h

ando

m sa

man

bar

der

þord

asso

n af

Ein

ne h

alfw

En

af a

nnar

e ol

afue

r bar

dass

on m

ed þ

eim

skilm

ala

ad fi

rnæ

mde

r bar

der g

af o

k af

hænd

e ol

afue

syni

sino

m

þrig

giæ

koa

legh

o jæ

rder

j nø

rdhr

æ g

arde

nom

j sa

ndnæ

se E

r lig

gir a

wag

ha fr

iæls

a ok

hei

mi l

a fir

i hw

ario

m m

anne

med

ollu

m þ

eim

lutu

m o

k lu

nnan

dom

sem

til f

irnæ

md

þrig

giæ

koa

legh

o jæ

rder

j sa

ndnæ

se h

æfw

i[r] l

eghi

t ad

forn

o ok

nyg

hio

vtta

n ga

rdz

ok jn

æn

til

Ewer

delig

har e

gho

ok a

lz a

fræ

des o

k til

San

ynda

sætto

m w

it ok

kor i

ncig

le fi

ri þe

ttæ b

ref E

r gor

t w[a

r] d

ægh

i ok

are

sem

fir s

ighi

r

Vedl

egg

3. a

ugus

t 141

0 –

DN

III:

598

Vedl

egg

10. a

pril

1412

– D

N II

I:60

8 O

llum

mon

num

þei

m se

m þ

ettæ

bre

f sea

ædæ

høy

ræ sæ

ndæ

Þør

ghyø

ls A

rnæ

sson

Hak

on S

igor

dsso

n Þo

re H

ugle

ksso

n lo

græ

ttom

en q

.

g. o

k si

næ k

unni

gt g

eran

de a

d m

eer w

arom

a F

ridiz

son

er li

ggir

jWar

dale

a L

om a

swnn

odag

hin

sem

lyke

r pas

ka w

iko

a þr

idiæ

are

ok

xx ri

kis w

ars w

yrdu

ligs h

erræ

her

ræ E

iriks

med

gud

es n

aadh

Nor

egs k

unun

gs sa

gom

ok

hørd

om a

ad

þau

held

o al

l han

dom

sam

an

Ran

didh

Eile

fs d

otte

r med

ia o

k sa

mþy

kt S

ærk

s Þor

esso

nar o

k St

eino

ro A

rna-

dot

ter o

k R

oar A

rnas

sona

r af e

ine

halfw

en

af a

nare

Frid

iker

Þos

- ste

inss

on m

ed þ

eim

skilm

ala

ad fi

rnæ

mdh

Ran

didh

ok

Særk

er o

k St

ei- n

or o

k R

oar k

iend

oz a

d þa

u ha

fdo

sælt

firnæ

mdo

m F

ridik

ie sw

a m

yklæ

iord

h se

m R

angd

idh

atte

ok

hun

ærf

de æ

ftir E

ilef f

ader

siin

j lit

læ B

olst

adum

er l

iggi

r a L

aðal

me

a

Wag

ha fr

iæls

æ o

k he

imul

a fir

i hw

ario

m m

anne

med

ollu

m þ

eim

lutu

m o

k lu

nand

om se

m ti

l firn

æm

dæ jo

rdh

j litl

æ B

olst

adum

hæ

fwir

legh

it ad

forn

o ok

nig

hio

wtta

n ga

rdz

ok jn

æn

til e

wer

delig

har e

go o

k aI

z af

rædi

s. ki

endi

z ok

ade

rnæ

mdh

Ran

gdid

h Sæ

rker

ok

Stei

nor

ok R

oar j

sam

a ha

nder

band

e ad

þau

haf

do o

pbor

it af

aðe

rnæ

mdo

m F

ridik

ie fy

stæ

pen

ingh

ok

sida

stæ

ok

alla

þer

j m

il- lo

m se

m j

kaup

þeiræ

kom

firi

firsa

gdæ

jord

h j l

itlæ

Bol

stad

um. o

k til

sann

ynda

sætto

m m

eer w

ar jn

cigl

e fir

i þet

tæ b

ref e

r gor

t war

dæ

ghi o

k ar

e se

m

fir si

ghir.

Vedl

egg

15. m

ai 1

414

– D

N X

:123

O

llom

mon

nom

them

sem

thet

te b

ref s

er e

dr h

øyre

send

er O

gmun

dr S

igur

drso

n ok

Jwar

Ola

fson

q. g

udz

ok si

nom

ydr

ger

(o)m

mer

kuno

gt a

t me

varo

m ti

ll kr

afde

af t

he m

en so

m b

u pa

a1 B

laka

rfue

Sta

mst

adum

ok

Mor

k, o

k th

e m

enom

som

bu

a sy

dar A

bost

rand

enen

alt t

e R

ofst

adum

at s

kifte

then

om se

trom

jmel

lom

tha

døm

te m

er a

t the

men

a n

ordr

e St

rand

enen

skul

de sæ

tre a

2 th

en st

ylen

nor

dan

Oos

e- b

ekie

n ha

aust

en o

k va

aren

, ok

the

men

a sy

dare

Abo

stra

nden

om ti

ll R

ofst

adum

at s

ætre

a B

ogda

leno

m o

k Sk

aara

adal

z

styl

enom

hou

sten

ok

vaar

en, o

k si

an h

uar t

e si

nom

høg

setro

m fl

øtia

for s

anei

dhom

setti

e m

er o

kkam

jnsi

glhe

firr

i the

t b(r

e)f e

r gio

rt

var a

Mon

om st

. Hal

vorz

dag

a x

xv ri

kix

okar

s vyr

delix

her

her

e Er

iker

med

gud

z na

adhe

Nor

ix k

onnu

ng.

Bre

f for

sættr

esty

le

nord

an O

useb

æki

en

och

Skaa

rada

lz st

ylen

.

Vedl

egg

16. m

ars 1

415

– D

N II

I:62

3 Þe

t se

ollu

m g

odom

mon

num

kun

nigt

ad

ek A

ndre

s Jon

s- so

n le

nzm

ader

Hal

war

da A

lfsso

nar k

ienn

is m

ed þ

esso

min

o op

no b

re- f

ue a

d

ek w

ar a

Hof

ue e

r lig

gir a

Hof

stra

nden

ne a

Lom

j ræ

ttom

stæ

m- n

ogar

de a

laug

hard

aghi

n ne

stæ

æfte

r Gre

goru

s mes

so a

siet

ta a

re o

k

xxta

riki

s min

s wyr

dolig

s her

ræ h

erræ

Eiri

ks m

ed g

udis

naa

dh N

oreg

s kun

ungs

. tok

ek

þer p

rof s

em e

rligh

man

Hal

war

dh A

lfsso

n le

t

þer g

anga

firi

mer

þei

r sw

a æ

itæ o

k sw

a sw

oro

a bo

k m

ed fu

llum

eid

e Ei

riker

Pal

sson

Auð

on B

ergs

uein

sson

Ein

ar O

lafs

son

ad þ

eir

war

o j s

ydræ

Sun

bo e

r lig

gir a

Wag

ha v

m M

ikiæ

ls m

esso

letit

t a sa

mo

are

sem

fir s

ighi

r. sa

gho

ok h

ørdo

a a

d hu

stru

Rag

na

Jngi

emun

da d

otte

r gaf

ok

afhæ

nde

hust

ru Jæ

rtrud

e Pa

lz d

otto

r fræ

ndko

no si

nne

swa

mar

gha

jærd

er se

m h

un a

tte a

Siil

ok

a La

ðalm

e er

liggi

r a W

agha

friæ

lsæ

ok

heim

ula

firi h

war

iom

man

ne m

ed o

llum

þei

m lu

tum

ok

luna

ndom

sem

til f

irnæ

mda

jærd

er h

æfw

ir le

ghit

ad

forn

o ok

nyg

hio

wtta

n ga

rdz

ok in

nan

til e

wer

delig

har e

gho

ok a

Iz a

fred

is o

k til

þes

mei

ræ sa

n- n

yndæ

sætto

þes

ser g

oder

men

siin

inci

gle

med

min

o se

m j

hia

war

o þa

a er

ek

tok

þettæ

pro

f Jw

ar Þ

ores

son

Ber

gsw

ein

Aud

hona

sson

Kol

- bei

n G

uþor

mss

on fi

ri þe

ttæ

bref

er g

ort w

ar d

ægh

i ok

are

sem

fir s

ighi

r.

Vedl

egg

26. m

ars 1

415

– D

N X

:125

O

llom

mon

nom

þei

m so

m þ

ette

bre

f sia

æde

r høy

ræ, s

ende

Moe

ns T

rugi

lsso

n To

rgie

rd T

rund

sson

Tor

sten

Asl

akso

n St

ephe

n B

erg-

sven

sson

Ola

ff P

aals

son

Jnge

brei

t Bør

gess

on q

. g. o

k si

nom

kun

egt g

iøra

nde

at m

e w

orom

a M

onom

retto

m st

æfn

e st

uffu

enom

a L

om

tys-

dag

hen

nest

eff

ter w

or fr

ue d

ag j

lang

efas

teno

m a

vi a

are

ok x

x rik

is o

kkar

wird

alix

her

ræ h

erræ

Erik

r med

gud

z na

adh

Nor

ikx

konu

ngs,

b.X

s.10

0 sa

agom

ok

høyr

dom

a a

t Hal

dor S

iugu

rdrs

son

a B

laka

rffu

e kl

agad

hom

øfu

e(r)

Ser

ckue

dhar

Ste

nfin

dzss

on a

Mor

k

þe h

an jm

ot h

ans w

illio

m h

adhe

fisk

iat j

Sm

odal

z w

otno

m o

k w

iste

oss

bre

fuen

om si

no so

m h

ustru

Jngi

erdh

a B

laka

rfe

þer a

wæ

rfua

n

hado

wtg

iefe

n w

tta v

yr- d

helig

her

her

Hak

on m

ed g

udz

nadz

Nor

ikz

konu

ngz.

Tj f

rasa

dhe

me

forn

emde

Ser

kued

her a

Mor

k fr

a

offtn

emde

Sm

odal

z w

atno

m o

k sæ

ter-

stad

om o

k jn

gien

þer

at s

etre

hel

der f

iski

e w

ttan

titne

mde

Hal

dor a

Bla

karf

ue o

k ha

ns

ærf

uing

om sa

mty

kie

tel æ

wer

delig

o tid

. Till

ytte

r- m

eire

vis

o ok

sane

ido

her w

m h

engi

e m

e ok

kar j

nsig

le fy

re þ

eim

bre

f er g

iort

var a

Mon

om a

ar o

k da

g so

m fy

r seg

er.

Vedl

egg

8. se

ptem

ber

1415

– D

N X

XI:

274

Lagr

ette

s dom

a lo

m, a

rættæ

wap

næst

emne

a M

onom

, at

forr

æ b

øør f

adhe

r mod

hern

æ ta

ka a

rff æ

pter

sona

r bar

n si

tt æ

der

mod

her m

odhe

rnæ

. a si

unnd

a ar

e ok

xx

Eirik

is.

Vedl

egg

9. se

ptem

ber

1415

– D

N II

I: 6

26

Vedl

egg

24. m

ars 1

418

– D

N II

I:63

5

Vedl

egg

25. j

uni 1

418

– D

N II

I:64

0

Vedl

egg

9. a

pril

1419

– D

N II

I: 6

45

Vedl

egg

28. f

ebru

ar 1

421

– D

N II

I:65

5

Vedl

egg

23.ju

ni 1

421

– D

N IX

:231

Vedl

egg

8. ja

nuar

142

4 –

DN

IX:2

35

Vedl

egg

15. j

anua

r 14

24 –

DN

I:69

3

Vedl

egg

15. f

ebru

ar 1

424

– D

N II

I:67

2

Vedl

egg

28. m

ai 1

425

– D

N IX

:241

Vedl

egg

29. d

esem

ber

1428

– D

N X

:145

Vedl

egg

21. f

ebru

ar 1

429

– D

N II

I:69

9

Vedl

egg

16. m

ai 1

429

– D

N II

I:70

1

Vedl

egg

5. ju

li 14

29 –

DN

III:

702

Vedl

egg

1. fe

brua

r 14

30 –

DN

VII

I:28

5

Vedl

egg

1. fe

brua

r 14

30 –

DN

VI:

433

Ollo

m m

onno

m þ

æim

sem

þet

tæ b

ref s

ea æ

dhæ

hør

æ se

nda

Alfu

er B

iorn

son

Iuar

Ola

afso

n H

alua

rdhe

Nic

ulas

son

loog

reth

æ m

æn

q. g

.

oc si

næ m

er v

ilium

ydh

er k

unni

kt g

æra

at m

er v

arum

a G

auug

stad

bum

som

ligh

er j

Lide

nnæ

j M

oo so

knæ

n a

Loom

j nø

rdræ

luth

enum

j Gud

bran

zdal

um a

kyn

desm

esso

ne a

ptan

a i

are

oc x

l rik

is w

ars v

yrdh

elix

her

re h

erre

Erik

is m

ed g

udz

nadh

Nor

egis

, Sw

erik

is

Dan

mar

ks V

endh

a oc

Gut

ha k

onun

gher

oc

hertu

gher

j Po

mm

ern

herm

dho

þa þ

esso

r ii s

kilri

kæ v

itnæ

firir

os e

r sw

a ei

tha

Hel

giæ

Osm

undh

eson

oc

Sigr

idh

Hal

kels

doth

er a

t þau

var

æ a

Gau

stha

dhum

fyrn

emdh

um a

Paa

lmes

so a

ptha

næ a

sam

a ar

eno

at H

alke

l

Arn

æso

n oc

Siu

gurd

he B

iorn

(son

) kom

a til

Bar

dhe

Hak

onso

n oc

bud

hu fy

rnem

dhum

Bar

dhe

sam

seet

firir

kyr

læyg

o ia

rdar

es j

Hol

enum

som

ligh

er i

Lide

nnæ

j fy

rnem

dhæ

firir

thet

at t

heir

hafd

he fy

ylkt

fyrn

emdæ

kyr

lægh

o til

ore

tis v

than

han

s loo

f oc

løyu

e oc

wrd

ho sw

a sa

atth

er o

c pe

nigh

æ a

f hen

dhe

fyr n

emdh

er H

alke

l adh

er n

emdh

um B

ardh

e æ

pthe

r þy

som

þæ

im b

adhu

m v

æl a

t nød

he.

Jtem

kom

swa

opt n

emdh

er H

alke

l oc

logf

esth

æ þ

a sa

ma

peni

ngæ

soom

han

haf

dhe

fyre

af h

endh

e m

ed si

num

god

hum

vili

a oc

for

baud

ade

r nem

dhum

Bar

dhe

buur

t før

æ þ

a sa

ma

peni

ngæ

then

ne v

itnis

buur

d vi

lium

bad

he b

era

oc sw

æria

som

mit

vilh

um fi

rir g

udj

sann

ast v

era

til sa

nnin

dhe

saka

r set

thum

mer

wor

inzi

gle

firir

þettæ

bre

f er g

ort v

aar s

tad

degi

e oc

are

soom

fyr s

iger

.

Vedl

egg

3. ja

nuar

143

1 –

DN

XX

I:32

2 Te

t Kie

nis J

ek Jm

geur

egh

gesb

rikz

daat

er O

ch E

lin g

esbr

ickz

daa

ter,

at V

y ha

bum

Sol

th A

ndhr

ch h

alff

uard

szøn

och

Eile

ff h

alua

rdsz

øn

Sua

Mik

it so

m V

y A

athe

Baa

de S

østre

i fla

ar so

m L

iggh

er A

a B

effr

a da

llen

a Lo

om fr

o os

z oc

h V

or Æ

ringi

a oc

h O

ndar

forn

effd

e

And

rez

halu

ardh

szen

och

Eile

ff h

alur

dhsz

øn o

ch te

ris Æ

rugi

o. K

ieni

s Vy

och

tehz

ath

Vy

hebu

m O

p B

oret

h M

este

pen

ingh

och

Naf

f

Mes

te S

om i

Kau

p V

ort K

om fo

r ten

e fo

rnem

dheJ

ord.

till

tez

Mer

Vis

ze o

ch b

euis

zan

heng

er Je

ck M

ith Jn

segl

e he

ning

gut

orm

szøn

for

tette

bre

ff o

ch E

iner

tors

zøn,

som

gio

rth V

ar A

aff

axeu

bø S

om L

iggh

er A

Loo

m x

dag

Julæ

143

1

Vedl

egg

sept

embe

r 14

31/3

2 –

DN

IX: 2

57

Ollu

m m

onnu

m þ

eim

sem

þet

tæ b

ref s

eæ æ

dæ h

øyræ

sænd

æ E

inar

Þor

esso

n A

mun

der Ø

stei

nsso

n lo

græ

ttem

en a

Lom

q. g

. ok

sinæ

kunn

igt g

eran

de a

d m

it w

arom

a m

yklæ

Ram

stad

um e

r lig

gir a

Hof

stra

nden

e a

Lom

a k

irkm

esso

dag

hin

a H

ofue

1 a ii

i are

ok

xxxx

riki

s

okka

rs w

yrdu

ligs h

erræ

her

ræ E

iriks

med

gud

s nad

h N

oreg

s kun

ungs

sagh

om o

k hø

rdom

a a

d þe

ir he

ldo

hand

om sa

man

af e

ine

halfu

Jon

Ola

fsso

n en

af a

nnar

e Si

gord

er E

iriks

son

med

þei

m sk

ilmal

a ad

Jon

kien

dist

ok

fulla

wid

hirg

ango

vei

te a

d ha

n ha

fde

sælt

firnæ

mdo

m S

igor

de sv

a m

ykit

sem

han

atte

ok

Rag

nild

æ sy

ster

han

s j R

æid

his n

æse

er l

iggi

r a S

trand

enne

a W

aghæ

ok

swa

myk

it se

m

þau

atto

j Sa

ndnæ

se fi

ri no

rdan

ana

sem

ligg

ir j N

ordh

æræ

de a

Wag

hæ þ

essæ

jærd

er fr

iæls

æ o

k he

imul

æ fi

ri hw

ario

m m

anne

med

ollu

m þ

eim

lutu

m o

k lu

nnan

dom

sem

til f

irnæ

mdæ

jærd

er h

æfu

ir le

ghit

ad fo

rno

ok n

yghi

o vt

tan

gard

z ok

jnnæ

n til

ew

erde

ligha

r egh

o

ok a

lz a

fræ

dis,

kien

dist

þa

firnæ

mde

r Jon

j sa

ma

hand

erba

nde

ad h

an h

afde

opb

orith

af f

irnæ

mdo

m S

igor

de fy

rstæ

pen

ingh

ok

sida

stæ

ok a

lla þ

er j

mill

om se

m j

kaup

þei

ræ k

om fi

ri fy

rnæ

mdæ

jærd

er o

k til

sann

yndæ

sætto

m m

it ok

kor i

ncig

le fi

ri þe

ttæ b

ref e

r gor

t var

dægh

i ok

are

sem

fyr s

ighi

r

Vedl

egg

7. a

pril

1432

– D

N II

:711

O

llom

mon

nom

þei

m se

m þ

etta

bre

f sea

æde

r høy

ra se

nder

sire

Sw

ein

pres

ter H

aldo

r Sig

urdz

sson

oc

Anb

iorn

Þor

dzss

on la

ghræ

ttis

mæ

n q.

g. o

c si

na k

unni

cht g

eran

de a

t mee

r war

om j

hia

oc h

ørdh

om a

a at

Luc

ia S

igur

dzdo

tter g

af o

c af

hænd

e m

eth

ja o

c ha

nder

band

e

heill

oc

wsi

wk

wel

born

om m

anne

Ola

fue

Hak

onss

yni f

rænd

e si

nom

alt

Wiig

h se

m li

gger

j H

wam

me

oc sw

a m

ykit

sem

hon

aag

hær j

Myt

ing

sem

ligg

er j

Rin

ggeb

o so

kn j

Gud

bran

dzda

lom

met

h ol

lom

luto

m o

c lu

nnin

dom

sem

tilli

ggia

oc

legh

it ha

fua

til fy

rda

jard

a.

scal

oc

Ola

f fyr

der w

ære

hen

nes v

mbu

dzm

an y

fuir

alt h

enne

s got

z oc

fors

war

e he

nne

til la

ghe

oc ræ

tte. h

war

e ho

n ka

n ha

ns m

eth

þurf

ue. T

il sa

nnid

e he

r vm

setto

m m

eer w

ar jn

cigl

e fir

ir þe

tta b

ref e

r gor

t war

a B

lake

rarf

ue se

m

ligge

r a L

oom

j fy

rdom

Gud

bran

dzda

lum

ann

o do

min

i mo

cdo

xxxi

io fe

ria se

cund

a po

st d

omin

icam

pas

sion

is.

Vedl

egg

31. o

krob

er 1

432

– D

N II

:712

Vedl

egg

29. d

esem

ber

1434

– D

N II

:719

Vedl

egg

7. a

pril

1436

– D

N X

VI:

103

Vedl

egg

14. s

epte

mbe

r 14

36 –

DN

VII

I:29

7

Vedl

egg

17. j

anua

r 14

37 –

DN

IX: 2

68

Vedl

egg

25. j

anua

r 14

37 –

DN

I:75

9

Vedl

egg

14. m

ars 1

437

– D

N IX

:270

Vedl

egg

18. m

ars 1

437

– D

N X

V: 6

3

Vedl

egg

27. o

ktob

er 1

437

– D

N X

V:6

4

Vedl

egg

30. a

ugus

t 143

9 –

DN

X:1

68

Ollo

m m

onno

m þ

æim

sæm

þet

tæ b

ref s

ia æ

der h

øyræ

send

er S

ilfas

t Tor

alzs

son

oc O

ttær H

alzs

tein

sson

logh

reto

men

a L

oom

q. g

. oc

sinæ

, tilk

rafd

er a

f Hal

dore

Siu

gurd

zsyn

i a fy

rsto

are

er h

an k

om ti

l Bla

kara

(r)f

at s

kodh

a oc

gan

ga sk

ifte

mill

æn

þei g

ardæ

er s

wa

eitæ

Døl

win

Bla

kara

(r)f

Sta

mst

at o

c M

ork,

gen

go th

esse

r god

er m

en fy

rir o

kkæ

r oc

fleiro

odh

ro g

odhr

o fo

lke

er sw

a ei

tæ fy

rst A

lfwæ

r

Bio

rnss

on o

c an

ner S

ærk

kwid

hdæ

r Ste

infin

dzss

on so

m le

nge

hafd

e bu

idh

a B

la- k

ara(

r)fu

e, re

ttæn

alm

annæ

weg

h fr

a

teig

hægr

indd

enne

oc

sudh

ær t

ill e

innæ

ladh

u th

oft,

som

ligg

ær n

idhæ

r af k

rikan

om v

nder

mar

ka g

ior-

den

o, le

itto

ther

þa

efte

r ein

om

mar

(k)s

tein

sunn

æn

fyrir

ladh

utof

tenn

e oc

ofw

an fy

rir a

lman

naw

egen

om, s

om te

ir w

istu

at h

an st

odh,

sagd

e fa

der m

in B

iorn

a

*Sta

nsta

dum

oc

Siug

urdæ

r a R

olfs

todu

m fy

rir o

kkæ

r fyr

næm

dom

Sæ

rkw

iddh

e, a

t thæ

n fy

rnæ

mdæ

r krik

i oc

ladh

utof

t, at

thet

høy

rde

fyrn

æm

do B

laka

rarf

we

til, o

c no

rdæ

r til

teig

hægr

indd

enne

fyrir

ofw

an a

lman

næw

eghe

n, sa

gde

fyrn

æm

fdæ

r Alfw

ær,

at a

lt th

ættæ

fyrir

nedh

an a

lman

næw

eghe

n, h

ørir

mik

oc

min

um sy

ni ti

l fyr

ir vt

æn

swa

myk

in p

art s

om ti

l høy

re K

øysæ

laud

hunn

æ o

c su

dhæ

r til

Duf

wæ

dala

som

tilh

øyrir

fyrn

æm

fdo

Bla

kara

rfw

e, fy

rir sa

nnin

dæ sk

wld

setto

m m

it ok

kor i

nzzi

ghli

fyrir

þet

tæ b

ref e

r gio

rt w

ar a

Moo

nom

a su

næda

ghen

nes

t efte

r Bar

tolo

meu

s dag

h a

fæm

tiund

æ a

r rik

is o

kkar

s wird

ulix

her

ræ h

erræ

Eiri

kx m

ed g

udz

nadh

Nor

ekx

kono

ngs

Vedl

egg

udat

ert 1

440

– D

N II

I: 7

61

Vedl

egg

22. a

pril

1441

– D

N IX

:281

O

llom

mon

nom

þet

ta se

a æ

dder

hør

a se

nder

And

res J

onss

on q

. g. o

c si

na k

unnu

kt g

øran

de a

t æk

veth

firj

gudh

i sat

var

a at

med

han

syre

Ste

na P

etha

rsso

n so

kna

pres

ter a

a M

onom

aa

Loom

oc

min

fadh

or fa

dhor

lifd

he þ

a fø

lde

Ghe

rthru

dh E

ndrid

hado

ttor o

c op

bar

hudh

alag

h aa

hua

rio a

re j

land

skyl

af V

ekke

ne so

m li

gger

aa

Bifr

adal

enom

aa

forn

emdo

Loo

m j

Nør

dhra

lute

nom

j G

ulbr

andz

dalu

m

jtem

ken

nes æ

k Er

ik Jo

onss

on m

ed m

ith in

sigl

e at

æk

var j

hia

oc

saa

æk

aa a

t G(r

)i- m

er B

otol

fsso

n hø

lt j h

andh

Siw

rdh

Erik

sson

ar o

c

fest

e ho

nom

vitn

is b

urdh

sva

ludh

ande

ord

h j f

ra o

rdhe

som

firj

segh

er o

c na

ar fo

rnem

der G

rimer

var

dher

lagl

egha

firj

stem

der þ

aa v

il

han

þenn

a vi

tnis

bur

dh b

adhe

ber

a oc

sver

ia o

m þ

es k

an m

ed þ

orua

oc

tel þ

es m

ere

viss

o oc

sann

ind

hero

m se

ter æ

k m

ith in

sigl

e m

ed

forn

emdo

m A

ndre

s Jon

ssyn

i for

e þe

tta b

ref s

om g

iort

var a

rom

efte

r gud

s byr

dh m

ocdo

xlo

prim

o lo

ghor

dagh

en j

pask

a vi

ku.

Vedl

egg

udat

ert 1

442

– D

N II

I:77

3

Vedl

egg

8. n

ovem

ber

1444

– D

N II

I:78

2

Vedl

egg

30. n

ovem

ber

1448

– D

N II

I:80

0 O

llum

mon

num

thei

m so

m th

ettæ

bre

f sea

ædh

æ h

øyræ

sen-

dhe

r Hal

dor S

iugu

rdso

n Ei

riker

Alfs

on G

udlæ

yker

Sue

inss

on Jo

sthe

in

Thor

erso

n oc

Ola

fuer

Erla

ndzs

on lo

gret

he m

en a

ller q

. g. o

c si

næ m

er v

ilium

ydh

er k

unni

kt g

eræ

at m

er v

arum

i Ø

fræ

bøø

a A

ndre

s

mes

so d

agh

anno

dom

ini m

o. c

d. x

lviii

var

um m

er th

er n

er o

c sa

ghom

han

- dha

rban

dh o

c hø

yrdh

um o

rdh

thei

re so

luda

nde

af e

næ

ha(l)

fuo

Otth

ar H

alst

hein

son

oc B

irgitt

hæ O

tthar

sdot

ther

en

af a

nnar

e ha

lfuo

Thor

gyls

Jfua

rson

oc

Gud

ridh

Otth

arsd

otte

r eyg

in k

ona

hans

mæ

dher

then

skil-

mal

e at

thaw

gio

rdhe

oll

iard

ær s

kipt

he si

n æ

mill

um m

ædh

er ia

oc

hand

arba

ndhe

oc

godh

om k

ærlæ

ykæ

j so

mat

he a

t Gud

rid O

ttars

dotth

er o

c Th

orgy

ls fy

rnem

dh h

iun

skul

a ey

gæ a

llan

Hau

kaas

er l

ighe

r j F

re- n

ia fi

ordh

wti

af R

aum

sdha

l

fria

lsan

oc

heim

olan

firir

hw

ariu

m m

anne

til æ

uerd

elik

ar e

ygo

oc a

lsz

afræ

des m

ædh

er lu

thum

oc

lunn

indh

um o

c al

lum

thei

m ti

l

lægi

um se

m th

il lig

her o

c læ

ghet

haf

uer f

ra fo

rno

oc n

yio

vtha

n ga

rdz

oc in

an o

c iij

kua

læyg

or ia

rdar

i Sk

ærr

æsa

rfue

ther

mæ

dher

er

lighe

r a L

om o

c i n

ørdr

æ g

arde

num

fria

lsar

oc

heim

alar

firir

hw

ariu

m m

anne

mæ

dher

sam

a sk

ilord

he se

m fy

r [se

gir]

. the

r atth

erj m

oth

skal

oc

Birg

ittha

Otth

arsd

othe

r eig

æ a

llan

Efræ

bøø

er li

gher

a B

ifrar

dale

num

a L

oom

j nø

rdre

luth

enum

i G

udbr

andz

dala

fria

lsan

oc

heim

alan

firir

hw

ariu

m m

anne

mæ

dher

fyrn

emdh

o sk

ilord

he so

m fy

r scr

ipua

t sta

r. oc

til m

eire

sann

indh

e sa

kar h

er w

m h

engd

he o

pth

nem

- dhe

r Otth

ar si

th in

sigl

e m

ædh

er w

arum

firir

thet

thæ

bre

f er s

crip

uat w

ar d

egi o

c ar

e so

m fy

r sig

hir

Vedl

egg

15. j

uni 1

449

– D

N V

II:4

38

Ollu

m m

onnu

m th

eim

se[m

] the

ttæ b

ref s

ea æ

dhæ

høy

ræ [s

endh

æ] H

aldo

r Siu

gurd

son

Eirik

er A

lfson

oc

Iost

ein

Thor

erso

n lo

gret

t[hæ

]

men

a L

om j

nørd

ræ lu

then

um j

[Gud

]bra

nzda

lum

q. g

. oc

sinæ

ydh

er k

un- n

ikt g

eran

dhe

at m

er v

arum

vid

her k

irkiæ

gar

den

[a

Mo]

num

j nø

r- d

ræ lu

than

um j

fyrn

emdh

um G

udbr

anzd

alum

sunn

æ[d

a]gh

en n

est f

irir B

otol

f uak

u an

no [d

omin

i] m

o cd

o xl

ix v

arum

me[

r] th

er n

er o

c sa

ghom

han

darb

a[nd

]h o

c hø

rdho

m o

rdh

thæ

iræ s[

ua] l

udan

dhe

ordh

fra

ordh

e af

ein

æ h

alfu

o Ei

riker

Ein

arso

[n æ

]n

af a

nnar

e ha

lfuo

Hal

uard

h[er

Am

]- b

iarn

son

med

her t

heim

skilm

ale

at E

irike

r Ein

arso

n ke

ndes

[m]e

dher

ia o

c ha

ndar

band

he o

c

sam

ty[k

t] so

nar s

innæ

at h

an h

afdh

e se

lt fy

(r)-

nem

dhum

Hal

fuar

dhe

iii k

[yr]

læyg

or ia

rdar

er l

ighe

r i P

rest

egio

rdhe

a S

kæda

kræ

j

Trød

henæ

j fy

rnem

da M

o so

kn a

Lom

oc

[j f]

yrne

m- d

hum

Gud

bran

zdal

um fr

ials

e oc

hei

mol

a fir

ir hv

ariu

m m

anne

til æ

uerd

e- li

kar

eig[

o] o

c al

sz [a

f]ræ

dhe

med

her l

uthu

m o

c lu

nnin

dhum

[oc]

allu

m ti

l læ

gium

som

ther

til h

afue

r leg

et fr

a fo

rno

oc n

yio

[vt]a

n ga

rdz

oc

inan

. ken

des o

c (f

yrn]

emdh

er E

irike

r j sa

ma

hand

arba

nde

at h

an h

afdh

e th

a f[

yrs]

tan

p[en

in]g

h oc

sida

stan

oc

a[ll]

æ th

er j

mill

um so

m

j kau

p th

eiræ

kom

x k

yrlo

gh i

god[

hom

] pæ

ning

ho[m

]. ha

fdhe

oc

tidne

m[d

her]

H[a

l]fua

rdhe

r the

t j sk

ilmal

e si

num

at w

rdhe

the

[iii]

kyrlæ

ygor

[med

her]

lagh

um a

f hon

om sø

ktha

r [t]h

a sk

ildhe

han

ser a

tther

sin

x ky

rlogh

af t

idhn

emdh

um E

irik[

e æ

d]hæ

af h

ans

æru

ingi

um. o

c [y

ther

m]e

iræ sa

n- n

indh

e sa

kar h

er v

m h

enge

r Tho

r[al

]de

Bør

dors

[on

sit]

inzi

gle

med

er [v

arom

inzi

glom

er]

hia

war

tha

thet

tæ k

øp w

ar g

iort

firir

thet

tæ b

ref e

r [gi

ort]

war

a d

egiæ

[ oc

aræ

sem

fyr s

ig]h

er

Documents

Kasusbøyinga i Lom i mellomnorsk tid - heimskringla.no · kasus, og om denne avvik frå normalisert norrønt når det gjeld m.a. kva kasus preposisjonar styrer. Når eg nyttar døme