RICHARD SENNETT 1943te Chicagoda dodu. I964te Chicago niversite- sinden mezun oldu. 1969da Harvard nivcrsilesinde doktorasn verdi. New York niversitesi'nde sosyoloji profesr, nsan Aratrmalar Merkezinde ynetici ve Politika Aratrmalar Merkezinde ba aratrma grevlisi olarak alt. ocukluunda viyolonsel almay rendi; halen New Yorkta baz oda mzii topluluklarnda almaktadr. The New York Times Book Review ve The New York Review o f Books' a sk sk katkda bulunmaktadr. Kentli ailelerin hayat ve toplumsal psikoloji zerine birok kitap yazmtr.BALICA YAPITLARI: (Editr ve katkda bulunan olarak) Classic Essays on the Culture o f Cities (1969); Nineteenth Century Cities (1969); Families Against the City: Middle Class Homes o f Industrial Chicago (1970); The Uses o f Disorder (1970); (Jonathan Cobbla birlikte) The Hidden Injuries o f Class (1972); (editr olarak) The Psychology o f Society: An Anthology (1977); (Alain Tourainc, T.B. Bottomore ve dierleriyle birlikte) Beyond the Crisis Society (1977); Authority (1980); [Otorite, ev.: K. Durand, Ayrnt Yay.,1992]; The Conscience o f The Eye. The Design and Social Life o f Cities (1990) [Gzn Vicdan. Kentin Tasarm ve Toplumsal Yaam, ev.: Sha Sertabibolu-Can Kurultay, Ayrnt Yay., 1999]; The Fail o f Public Man (1992) [Kamusal nsann k, ev.: Serpil Durak-Abdullah Ylmaz, Ayrnt Yay., 2002]; Flesh and Stone. The Body and the City in Western Civilization (1994) [Ten ve Ta. Bat Uygarlnda Beden ve ehir, ev.: Tuncay Birkan, Metis Yay., 2002]; The Corrosion o f Character-The Personal Consequences o f Work in The New Capitalism (1998) [Karakter Anmas-Ye- ni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri, ev.: Bar Yldrm, Ayrnt Yay., 2002]; Respect in a World o f Inequality [Sayg-Eit Olmayan Bir Dnyada, ev.: mmhan Bardak, Ayrnt Yay., 2005]; The Culture o f the New Capitalism (2006) ve The Craftsman (2008) [Son iki kitap Ayrnt Ya- ym lannn programna alnmtr.]. Ayrca roman vardr: Palais Royal (1986), An Evening o f Brahms (1984) ve The Frog Who Dared to Croak (1982).

Ayrnt: 374 nceleme dizisi: 183

Karakter Anmas Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri

Richard Sennell

ngilizceden eviren Bar Yddnm

Yayma hazrlayan Tamer Tosun

Kitabn zgn ad The Corrosion o f Character

The Personal Consequences o f Work in the New Capitalism

W.W. Norton & Company/1998 basmndan evrilmitir.

Richard Sennett

Bu kitabn Trke yaym haklan Aynntt Y aynlanna aittir.

Kapak illstrasyonu Sevin Allan

Arka kapak fotoraf Jody Dole

Kapak dzeni Arslan Kahraman

DzeltiMehmet Celep & AsafTaneri

Bask ve cilt Sena Ofset (0212) 613 03 21

Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kal No. 4NB 7-9-11 Topkap-stanhd

Birinci basm 2002 kinci basm 2005

nc basm 2008Bask adedi 2000

ISBN 975-539-370-6 SERTFKA NO 10704

AYRINTI YAYINLARI www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr

Dizdarive emesi Sk. No.: 23/1 34122 emberlita-st. T e l: (0 212) 518 76 19 Faks: (0 212) 516 45 77

Richard SennettKarakter Anmas

Yeni Kapitalizmde in Kiilik zerindeki Etkileri

N C E L E M E D Z S ENLKL TOPLUM//. Beti a YEL POUTKA/J. Pomtt a MARKS. FREUO VE GNLK HAYATN ELETRS. Brown a KADINLIK ARZULARI/A Coward a FREUD'OAN LACANA PSKANALZ M. m a NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NN TNSEUK7/A Behre a ANTROPOLOJK AIOAN DOET/Oec D. Keten a ELETREL ALE KURAMI/M. Poster a KBN'E DORU. W arn. a DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/K Bumh a YARIN/A Hatetrann a DEVLETE KARI TOPLUM/P. Clastres ^ RUSYADA SOVYETLER |1905-192iy0. Anweifer a BOLEVKLER VE DENETM/M. B M a EDEBYAT KURAMI/?: Eagtelon at M FARKLI SYASET/L Kker at ZGR ETIM/J. Spring EZLENLERN PEDAGOJS. Fre/re at SANAY SONRASI TOPYALAR. Frenkel a t KENCEY OURDURUNI/T. Akmr a ZORUNLU ETME HAYIK/C Baker a SESSZ YIINLARIN GLGESNDE YA DA TOPLUMSAUN SONU/J. Bsudritod a ZGR BR TOPLUMDA BLM/R Feyerebend -w' VAH SAVAININ MUTSUZLUU/P. Clastm a CEHENNEME VG/G. Vassal a GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/G. Debctd at AR EKM/L Segel at CNSEL OOET/A Godwin a ALTERNATF TEKNOLOJ/D. Dickson at ATE VE GNE//. Murdoch - t OTORTE. Sfemeft at TOTALTARZM Totmey a SLAM BLNALTINDA KADIN. Ayt Sabbah at MEDYA VE DEMOKRAS/J. Keene a OCUK HAKLARI/Oer: B. Frankktt at KTEN SONRA/Dar R Biackbum at DNYANIN BATILILAMASI. Latoucte af TRKYE'MN BARULARRILMASI/C Aklat a/ SINIRLARI YIKMAK/M. MeSor a KAPTALZM. SOSYALZM. EKOLOJM Gorz a AVRUPAMERKEZCUK. Amin at AHLAK VE MOOERNLK/R Poofe at GNOOJK HAYAT KILA- VUZUffi. IWs at SVL TOPLUM VE DEVLET/Oen J. Kaam at TELEVZYON: LDREN ELENCE/N. Postman a MODERNLN SONULARVA Giddens a DAHA AZ DEVLET DAHA OK TOPLUM/R Cartam at GELECEE BAKMAK/M Albert - R Hah- net a MEDYA DEVLET VE ULUS. Schlesinger at MAHREMYETN DNM/A Giddens a TARH VE TtNU Kont at ZGRLN EKOLOJSN. Bookdin at DEMOKRAS VE SML TOPLUM/J. Keana at U HAN KALPLERMZ Coward at AKLA VEDA. Fej/erabend at BEYN FAL EBEKESt/A MaltMart a KTSAD AKUN ELETR1SI/A Gorz a MODERNLN SIKINTILARI Tayfor a t gl DEMOKRAS/B. Barbar a EKRGE Sus a KTLN EFFAFLIIM. Baldrdard a ENTELEKTEL Said a TUHAF HAVAMfioss a YEN ZAMANLAR Ha/ M. Jacques a TAHAKKM VE DREN SANATLA- WJ.C. Scotr a SALIIN GASPI//. fcb a SEVGNN BLGELI/A FHMraut a MLK VE FARKUUKAV. Como* a an- TlPOLfflK ADA POTKA/G Mlgan a YEN BR SOL ZERNE TARTIMALAR. IVammg/jf a DEMOKRAS VE KAPTALZM BoMas-H. Sns a OLUMSALLIK. RON VE DAYANIMA, flony a OTOMOBLN EKOLOJS. Freund-G. Martin a PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNEM Philps a MKANSIZIN P01TKASIUM Besner a GENLER N HAYAT BLGS EL KTAB Vandgem a CENNETN DB/G. Vassal a EKOLOJK BR TOPLUMA DORUM. Bookchin a DEOLOJN Eagtaton a DZEN VE KALKINMA KISKACINDA TRKYE/A Ittsal a AMERKAM. BaurMard a POSTMODERNZM VE TKETM KLTR/M. Featterstone a ERKEK AWL/G. Uoyd a BARBARUK/M. Henry a KAMUSAL NSANIN K/R Sermen a POPLER KLTRLER/D. Rowe a BELLEM YTREN TOPLUM Jecoby a GLME. Bergson a LME KARI HAYAT. OL Brown a SVL fTAATSlZUK/Oer.: Y. Co/ar a AHLAK ZERNE TARTIMALAR/J. NuttaB a TKETM TOPLUMU/J. Baudratd a EDEBYAT VE KTLK/G. Bstale a LMCL HASTALIK UMUTSUZLUK Hietkegaad a ORTAK BR EYLER OLMAYANLARIN ORTAKLIIM. Uros a VAKT LDRMEK/P. Feyerabend a VATAN AKI/M M a MLK MEKANLARI/D. Moriey-K. Un a DOSTLUK ZERNE Lynch a IJsel LKLER LeFokette a KADINLAR NEDEN YAZDIKLARI HER MEKTUBU GNDERMEZLER?. Leader a DOKUNMA/G. Josrpoyid a TRAF EDLEMEYEN CEMAAT/M. BkmdKt a FLRT ZERNE/A Pf/Aps a FELSEFEY YAAMAK. Bmglon a paJRK KAMERA/M. Ftyan-D. Kellner a CUMHURYETLK. Pettit a POSTMODERN TEOR Best. Kefcer a MARKSZM VE AHlAK/S. Lukes a VAHET KAV- RAMAK/J.P. Reemtsma a SOSYOLOJK DNMEK Bauman a POSTMODERN ETK/Z Banman a TOPLUMSAL CNSYET VE KTDAR IV. Cornell a OKKLTURL YURTTAUKAV. Kymkcka a KARIDEVRM VE SYAN/H. Marcuse a KUSURSUZ CNAYET/J. BaurMard a TOPLUMUN McOONALDLATIRILMASI/G. ffitzar a KUSURSUZ NHST//CA Pearson a HOGR ZERNE/M Walter a 21, YZYIL ANARZMler' d Plate 4 J. Bowen a MARX ZGRLK EI/G. G. Bran- kert a MEDYA VE GAZETECLKTE ETK SORUNLAR/Oer.: A Betsey S R. Chaderkk a HAYATIN DEER/JL Hxris a POST- MOOERNZMN YANILSAMALARI/T. Eagieton a DNYAYI DETRMEK ZERNE/M. Ltmy a KZN ASI/8. Sanders a TAHAYYL GCN YENDEN DNMEK/Oer.: G. Robinson t J. Nnde a TUTKULU SOSYOLOJ/A Game i A Metcalfe a EDEPSZLK, ANAR VE GEREKLK/G. Sartwe/I a KENTSZ KENTLEME/M. Bookchin a YNTEME KARI. Feyerabend a HAKKAT OYUNLARI/J. Forrester a TOPLUMLAR NASIL ANIMSAR?. Comerton a LME HAKKI /nceojkr a ANARZMN BUGNer.: Hens-Jrgen Deen a MELANKOL KADINOIR. Binkart a SYAH ANLAR HVJ. Baudh/atd a MOOER- NZM, EVRENSELLK VE BREY Bertebil a KLTREL BkPEHYAZM/J. Tomlinson a GZN VCDANI Semett a - RESaLEME Banman a ETE GR/A Pieper a DUYGUTESI TOPLUM Mebun; a EDEBYAT OLARAK HAYAT/A Neftamas a |maj/K. Robins a MEKANLARI TUKETMEK/J. Uny a YAAMA SANATUG. Sarftre a ARZU AIM. Kouet a KaONYALZM POSTKOLONYAZM/A Loomba a KRETEK YABAN/A PltBps a ZAMAN ZERNE/N. Bas a TARHN YAPISKM/A Munstow a FREUO SAVALARI/J. Forrester a TEYE ADIM/M. Btmcbol a POSTYAPISALCI ANARZMN SYASET FELSEFES/T. May a ATEZM. La Poidem a AK ILKLER/OlF. Kembeg a POSTMOOERNLK VE HONUTSUZLUKLARIZ Bauman a LMLLK. LMSZLK VE DER HAYAT STRATEJLER/Z Banman a TOPLUM VEBIIN- DII/K. loiedakis a BYS BOZULMU DNYAYI BYLEMEK/G. Rteer a KAHKAHANIN ZAFER Sanders a EDEBYATIN YARATUJI. Dupont a PARALANMI HAYATIZ Batman a KLTREL BELLEK/J. Assmann a MARKSZM VE DL FELSEFES/V. N. Vekqmm a MARXIN HAYALETLER/J. Denida a ERDEM PENDE/AMac/rtyre a DEVLETN YENDEN RETMM Sferans a ADA SOSYAL BLMLER FELSEFES/S. Fay a KARNAVALDAN ROMANA/M. Bakhtin a PYASAIJ. O'Ne a ANNE: MELEK MI. YOSMA MI7/EV. We/don a UISAL NSAN. Agamben a BLNALTINDA DEVLET tantana YAADIIMIZ SEFALET/A Gorz a YAAMA SANATI FB.SEFES/A Nehemes a KORKU KLTR. Furet* a ETMDE ETK. Haynes a DUYGUSAL YAANTI. ftton a ELETREL TEORl/ft Gauss a AKTHSTN a KTABI Sbaw a KARAKTER AINMASI Sarmal a MODERNLK VE MPHOllK/Z Bauman a NIETZSCHE BR AHL&K KARR1NIN ET. Berimritz a KLTR, KMLK VE StYASET/Msfe Tok a AYDINLANMI ANARVM. Kautmar a MOOA VE GUNOEMLERI C ra > BLM EHI. Resnk ^ CEHENNEMN TARH/AK; T u r n e r ZGRLKLE KALWNMA/A San a KRESELLEME VE KLTR/J. Tomktson a SYASAL KTSADIN ABC V R Hehnel a ERKEN KEN KARANUK/KR Jamison a MARX VE MAHDUMLARI/./. Denida a ADALET TUTKUSUC. Solomon a HACKER ET. Hmanen a KLTR YORUMLARl/Terry Eagieton a HAYVAN ZGRLEMES. Singer a MODERNLN SOSYOLOJS. Wagner a DORUYU SYLEMEK/M Foucau* a SAYGI Sermeli a KURBANSAL SUNU/M. Basatan a FOUCAULTNUN ZGRLK SERI/EN/J. W. Bemauer a DELEUZE & GUATTAFK. GoodcMtf a KTDARIN PSK YAAMI/J. Butter a KOLATANIN GEREK TARH/SO. Coe t M.D. Coe a DEVRMN ZAMANI/A Negri a GEZEGENGESa TOPYA TARH/A Malfert a G, KLTR, KMLK/T. Chambers a ATE ve SZ/GM. Ramrat a MLLETLER VE MLLYETLK/EM Hobsbrnm a HOMO LUOENS/J. Huiringa a MODERN DNCEDE KTLK Neman a LM VE ZAMAN/E Urines a GRNR DNYANIN EtSI/K. Skrarm a BAKUNINDEN LACANA Nernnan a ORTAADA ENTELEKTELLER/J. la Golf a HAYAL KIRIKLIlAan Cnrib a HAKKATVE HAKKATLUK VMans a HUHUN YEN HASTALIKLARI/J. Knslera a RKET/J. Bakan a ALTKLTR/C. Janks a BR ALE CAYETVM. Foucautt a

Isaiah Berlinin ansna

in d e k ile r

n s z ....................................................................................................9

I. SRKLENMEYeni kapitalizmin insann karakterine ynelik saldrs................13

II. RUTNEski kapitalizme ait bir ktlk......................................................... 32

IU. ESNEKZamann yeniden yaplandrlmas...................................................47

IV. OKUNAKSIZModern emek biimlerini kavramann zorluu ............................ 66

7

V. RSKRisk almak nasl kafa kartrc vebunaltc bir deneyim haline geldi?...................................................79

VI. ET etii nasl deiti............................................................................ 103

VII. BAARISIZLIKBaarszlkla baa km ak ...............................................................124

VIII. TEHLKEL BR ZAMRin at yaralara bir are: Cemaat.............................................143

Ek: statistik tab lo la r....................................................................... 157 D iz in .....................................................................................................166

8

nsz

Bugn esnek kapitalizm szyle nitelenen sistem, bildiimiz bir olgunun yeni bir varyasyonundan ibaret deildir. Burada esneklik vurgulanr. B ir yandan kat brokrasi biimleri dier yandan da kr rutinin zararlar eletirilir. ilerden seri hareket etmeleri, her an deiime hazr olmalar, srekli olarak risk almalar, dzenlemelere ve formel prosedrlere giderek daha az bal kalmalar isteniyor.

Esneklie yaplan vurgu bizzat iin anlamn ve dolaysyla onu anlatmak iin kullandmz kelimeleri deitiriyor. mein ngilizcedeki career [kariyer] kelimesi eskiden tatlarn [carriage] kulland bir yolu ifade ediyordu. Kelime alm a balamnda kullanlmaya balandnda da, kiinin ekonomik uralarnn bir mr boyu akt mecray anlatyordu. Esnek kapitalizm, kariyerin izledi-

9

i dz yolu kesti ve alanlar aniden bir i trnden dierine ynlendirdi. XIV. yzyl ngilizcesinde job [i] kelimesi bir m addenin tanabilir byklkteki bir miktarn veya parasn ifade ediyordu. Gnmzde esneklik, insanlarn hayat boyu gtr usul almalar, para para iler yapmalar eklinde, ie eski anlamn iade eder.

Esnekliin kayg yaratmas son derece doal: nsanlar hangi risklerin olumlu sonu vereceini veya hangi rotay semeleri gerektiini bilemiyor. Gemite, kapitalist sistem sznn tad lanetten kurtulmak iin serbest giriim sistemi veya zel giriim sistemi gibi pek ok dolaylama gelitirilmiti. Gnmzde esneklik de, kapitalizmin zerindeki laneti silmenin baka bir yolu olarak kullanlyor. Kat brokrasi biimlerini eletiren ve risk almaya vurgu yapan esnekliin, insanlara kendi yaamlarm ekillendirmede daha fazla zgrlk tand syleniyor. Oysa yeni dzen, sadece gemiin yrrlkten kaldrlm kurallarnn yerine yeni kontrol biimlerini geiriyor. Ancak bu yeni kontrol biimlerini anlamak olduka zordur. Yeni kapitalizm, genelde okunaksz bir iktidar rejimidir.

Esnekliin kiinin karakteri zerindeki etkileri, onun belki de en kafa kartrc yn. Eski ngilizce kullananlarn, hatta antika yazarlarnn karakter kelim esinin anlam konusunda hibir phesi yoktu: Karakter, kendi arzularmza ve dier insanlarla aram zdaki ilikilere yklediimiz etik deerdir. Horatius bir insann karakterinin, onun dnyayla olan balantlaryla ilintili olduunu yazar. Bu anlamda karakter , insann iinde besledii ancak kimse tarafndan gzlemlenemeyen arzu ve duyarllklar ifade eden kiilik adl modem trevinden daha kapsayc bir terimdir.

Karakter, asl olarak duygusal deneyimlerimizin uzun vadeli boyutu zerine odaklanr. Karakter kendini, sadakat ve karlkl ballk, uzun vadeli bir hedef iin aba sarf etme ya da gelecekteki bir ama uruna bugnk kimi m kfatlan erteleme eklinde gsterir. Her birimiz, belirli bir anda yaadmz duygu karmaasnn iinden baz duygular seer ve iimizde yaatnz; yaattmz bu duygular karakterimizi oluturur. Karakter kendimizde deerli buldu

10

umuz ve bakalarnn deer vermesini beklediim iz kiisel zelliklerimizdir.

Sabrsz, m evcut ana odaklanan bir toplumda, hangi zelliimizin kalc deer tadna nasl karar verebiliriz? Ksa vadeye kilitlenmi bir ekonomide nasl uzun vadeli hedeflere sahip olabiliriz? Her an paralanan veya srekli olarak yeniden ekillendirilen kuramlarda, karlkl sadakat ve ballk nasl srdrlebilir? Bunlar yeni, esnek kapitalizmin karakter konusunda karmza kard sorunlardr.

eyrek yzyl kadar nce Jonathan C obbla birlikte Amerikan ii smf zerine The Hidden Injuries o f Class adl bir kitap yazmtk. The Corrosion o f Character'da. da [Karakter Anmas] yine alma ve karakter konularn, fakat bu sefer kkten deimi bir ekonomi balamnda inceliyorum. Karakter Anmas ksa bir kitaptan ok, uzun bir makale olarak dnld; yani tek bir argman, ksa ksa blmlere ayrarak gelitirmeye altm. The Hidden Injuries o f Class kitabnda Jonathan Cobb ve ben sadece formel mlakatlardan yararlanmtk. Buradaysa, bir makale-argm ana yakr biimde, ekonomik veriler, tarihsel kaynaklar ve sosyal teoriler gibi daha eitli ve enformel kaynaklar kullandm; etrafm daki gnlk yaam da aynen bir antropolog gibi inceledim.

ncelikle bu metinle ilgili iki noktaya dikkat ekmeliyim. Okur sk sk somut bireysel deneyimlere yedirilmi veya bu deneyimlerle snanan felsefi fikirlerle karlaacaktr. Bunun iin bir zr sunmayacam. Bir fikir somut deneyimin arln tamaldr; aksi takdirde yalnzca soyutlamadan ibaret kalr. kincisi, bireylerin kimliklerini, formel mlakatlardan oluan bir alm ada olacandan daha fazla gizledim; bu yzden de bazen zaman ve mekn deitirmek ve bazen de farkl sesleri birletirmek veya bir sesi paralara ayrmak gerekti. Bu durum okurdan belirli b ir gven talep etse de, bu gven bir romancnn iyi bir anlat boyunca kazanma peinde olduu gven deildir; nk gerek yaam larda bu tr bir btnsellik yok artk. Dinlediklerimin btn ayrntlarn olmasa bile,

11

zn doru biimde yanstm olduumu umuyorum.Metnin sonuna Arturo Sanchezle birlikte hazrladmz ve ba

z yeni ekonomik trendleri gsteren istatistik tablolar koydum.

eyrek yzyl nce Jonathan C obbdan alma konusunda pek ok ey renmitim. Garrick U tleyin tevikiyle tekrar ele aldm bu konuyu incelerken Bennett Harrison, Christopher Jencks ve Saskia Sassenden yardm aldm; Karakter Anmas btn bu kiilerin modem ekonomi konusundaki keiflerinden yararlanarak yaptm kimi kiisel karsamalar toparlyor. Yksek lisans asistanm M ichael Laskaw yye hem dnsel yoldalk anlamnda hem de aratrm a ve yazma srecine elik eden eitli pratik m eselelerde ok ey borluyum.

Bu makale 1996 ylnda Cambridge niversitesinde Darwin Seminerleri olarak balad. The Center for Advanced Study in the Behavioral Sciences [Davran Bilimlerinde leri Aratrmalar M erkezi], bu kitab yazmam iin gereken zaman bana salad.

Son olarak, msveddeyi ekillendirmemde bana yardm c olan, W. W. Norton & C om panyden Donald Lamm ile Alane M asona ve Berlin Verlagdan A m ulf Conradi ile Elizabeth R ugeye teekkr ederim.

12

Srklenm e

K sa sre nce havaalannda, on be yldr grmediim birisine ras- ladm. Kendisine vereceim isimle R icoyu, eyrek yzyl nce, A m erikadaki mavi yakal iiler zerine The H idden Injuries o f Class adl kitab yazarken babasyla mlakat yaptmda tanmtm. R iconun babas Enrico, o zamanlar hadem elik yapyor ve yeni yeni ergenlik ana giren, zeki ve sporda baarl olu iin byk mitler besliyordu. On yl kadar sonra babasyla balantm koptuunda Rico niversiteyi henz bitirmiti. Havaalannn beklem e salonunda grdm Rico, babasmm hayallerini gerekletirmie benziyordu. Gzel bir deri antada bilgisayarn tayor, benim paramn yetmeyecei bir takm elbise giyiyor ve armal bir yzk takyordu.

13

Enricoyla tantmzda, yirmi yldr ehrin gbeindeki bir i merkezinde tuvalet tem izliyor ve yer siliyordu. Durumundan pek ikyeti olmasa da, Amerikan Ryasn gerekletirmek gibi bir hayali de pek yoktu. inin tek ve kalc bir hedefi vard: Ailesine hizmet etmek. On be ylda biriktirdii parayla Boston civarndaki bir banliyde ev alm ve eskiden yaad talyan mahallesiyle balarn koparmt; nk banliyde oturmak ocuklar asndan daha uygundu. Bunun ardndan, kars Flavia bir kuru temizleme fabrikasnda tc olarak ie balamt; 1970te Enricoyla tantm srada, ana baba, iki oullarnn niversite eitimi iin para biriktiriyordu.

Enrico ve onun kuann beni en ok etkileyen yn, yaam larnda zamann son derece dorusal akmas, her gn neredeyse ayn olan ilerde yllar yl almalaryd. Birikimleri, bu zam an dorusu boyunca yava yava byrd: Enrico ve Flavia her hafta tasarruflarnn ne kadar arttn kontrol eder, evlerini srekli eklerle ve iyiletirmelerle gzelletirmeye urarlard. En nihayetinde srprizlere yer olmayan bir hayatlar vard. Byk Bunalm ve kinci Dnya Sava dneminin karmaas dinmiti ve ileri sendikalarn gvencesi altndayd. Enrico, ilk tantmzda krk yanda olduu halde ne zaman emekli olacan ve ne kadar para alacan tam olarak biliyordu.

Toplumun en altndakilerin serbeste yararlanabilecei yegne kaynak zamandr. Enriconun, zaman biriktirmek iin, sosyolog Max W eberin demir kafes olarak adlandrd, zamann kullanmn rasyonalize eden brokratik bir yapya ihtiyac vard. Bal olduu sendikann cret konusunda uygulad kdem kurallar ve devletten alaca emeklilik geliriyle ilgili dzenlemeler bu ereveyi salyordu. Enrico bunlara bir de zdisiplinini eklediinde, ortaya ekonomik adan baarl bir sonu kmt.

Enrico, deneyimlerinin maddi ve manevi birikime dnt ak bir yaam yks oluturdu kendisine; bu yzden hayat kendisi iin dorusal bir anlat olarak anlam tayordu. Bir snobun belki de skc bulaca Enrico, bu yllan, evinde tamirat yapa yapa, taksit deye deye ilerleyen dramatik bir yk olarak yaantlad.

14

Hademe, kendi hayatn kendisinin yazdn hissediyor ve toplumsal hiyerarinin alt basamaklarnda olduu halde, bu anlat ona zgven salyordu.

Enriconun yks, ak olsa da basit deildi asla. zellikle Enrico nun gmen cemaatindeki eski dnyasyla banliydeki yeni ve ntr dnyay birletirme biimi beni derinden etkilemiti. Enrico banliydeki komularnn arasnda sessiz, kendi halinde bir vatanda olarak yaamn srdrrken; eski m ahallesine dndnde, her pazar gn ayin, peinden le yemei ve dedikodu yaplan kahve sohbetleri iin mahallesine urayan, kendini kurtarm, deerli bir byk olarak ok daha fazla ilgi ekiyordu. Enricoyu yksn kavrayacak kadar uzun sredir tanyanlar, ona sayg duyuyordu; yeni kom ulanndansa, herkesin yapt gibi evini ve bahesini temiz tutup, olaysz bir yaam srmesiyle daha anonim trden bir sayg gryordu. Enriconun yaad zel deneyimin bu kadar youn bir dokusu olmasnn nedeni, hangi cemaatte bulunduuna bal olarak deien iki farkl biimde kabul grmesiydi: Zamann disiplinli bir biimde kullanmasndan kaynaklanan iki kimlik.

Dnya gzel ve adaletli bir yer olsayd, sayg gren kiiler, grdkleri itibann karln ayn lde geri verirdi. The Foundations o f National Law [Milli Hukukun Temelleri] adl eserinde Fichte bu gr savunur; Fichte kabul grmenin karlkllk etkisi yarattndan bahseder. Ancak gerek yaamda byle bir cmertlie rastlanmaz.

Enrico, siyah hademelerle uzun yllar uyum iinde almasna ramen siyahlan sevmezdi; kendi babas ngilizceyi doru drst konuamad halde, talyanlar dndaki yabanclan, rnein rlan- dallan sevmezdi. Aileler aras kavgalara bulamazd, snfsal m ttefikleri de yoktu. Ancak Enrico en ok orta snftan insanlara fkeliydi. Bizim kendisine, sanki o grnmezmi gibi, bir himi gibi davrandmz sylerdi; hademenin bu fkesine, alttan alta, eitimsiz olduu ve ayak ileri yapt iin ona bu ekilde davranmaya hakkmz olduu yolundaki korkusu karyordu. Enrico, zamana gs germe gcne sahip bir insan olarak grd kendisinin karsna, yal gzlerle kendi kendilerine acyan siyahlan, yasad

15

yollardan lkeye szan yabanclar ve hak edilmemi ayrcalklar bulunan burjuvaziyi yerletirirdi.

Enrico toplumda belirli bir yer edindiini dnd halde, olu R iconun ayn yaam tekrar etmesini kesinlikle istemiyordu. Gen kuaklara sm f atlama vaat eden Amerikan ryas, dostumu derinden etkilemiti. Rico okuldan eve gelip matematik alt zamanlarda, Enrico sk sk olumun syledii kelimelerin bir tekini bile anlamyorum diye vnrd. Oysa Rico gibi ocuklar olan birok ana babann, sanki ocuklar kendilerini terk etmiesine, fkeli bir tonla onu anlamyorum diye sylendiini ok duydum. Hepimiz aile miti iinde bize biilen rol bir ekilde ihlal ederiz, ama snf atlama bu duruma garip bir kavis verir. Toplumsal hiyeraride ykselmeye balayan Rico gibi genler, ana babalarnn ii snfna zg konuma tarzndan ve kaba saba davranlarndan utandklarn saklam asalar da, onlar asl skboaz eden ey, her bir kuru iin uzun uzun stratejik planlar hazrlanmas ve zamann ufack admlara blnmesiydi. Bu kayrdan ocuklar daha rahat bir yaam yolculuu yapmak istiyorlard.

Uzun yllardan sonra, havaalanmdaki karlama sayesinde En- riconun olunun nerelere geldiini grme ansm oldu. tiraf edeyim ki, havaalan bekleme salonunda grdklerim pek houma gitmedi. R iconun pahal takm elbisesi i icab saylabilirdi, ancak -sekin bir aileden gelmenin iareti saylan- armal yzk bana hem sahte geldi hem de olann babasn inkr ettiini dndrd. Ancak tesadf eseri, R icoyla uzun bir yolculua ktm. Bizim yolculuumuz, hi tanmadnz bir insann size iini dkt ve uak inince de bavullarn toplayp sonsuza kadar ortadan kaybolduu, bildiimiz Amerikan yolculuktan gibi olmad. Uakta R iconun yanndaki koltua davet beklemeden oturdum ve olduka uzun sren New York-Viyana uuunun ilk saatinde ondan bilgi koparmak iin epey ter dktm.

Rico, rendiim kadanyla, babasnn snf atlama konusundaki arzusunu gerekletirmi; ancak bunu yaparken babasnn yntemini

16

reddetmiti. Rico 'zaman hizmetkrlar olarak adlandrd, brokrasi zrhna brnm insanlardan nefret ediyor; bunun yerine, deiime ak olmak ve risk almak gerektiine inanyordu. Ve bu ekilde iyi para da kazanm; Enrico cret hiyerarisinin en altnda bir gelire sahipken, Rico ilk yzde 5 lik dilime frlamt. Fakat bunun, Rico iin tamamen mutlu bir yk olduu sylenemezdi.

Yerel bir niversitede elektrik mhendislii blmn bitiren Rico, New Y orkta bir iletme okuluna gider. Orada, okuldan arkada olan ve daha iyi bir aileden gelen gen bir Protestan kadnla evlenir. Okul, gen ifti sk sk tanmaya ve i deitirmeye hazrlamtr; nitekim yle de olur. Mezuniyeti izleyen on drt yllk i hayatnda, Rico drt kere tanr.

Rico i hayatna, Silikon Vadisindeki bilgisayar endstrisinin bataki civcivli gnlerinde, A BD nin bat sahili blgesinde, risk sermayesiyle kurulmu bir firmada teknoloji danman olarak balar; daha sonra, yine olduka baarl olduu Chicagoya tanr. Ancak bir sonraki tanma, karsnn kariyeri uruna yaplr. Eer Rico Balzacn romanlarndaki gzn hrs brm karakterlerden biri olsayd, bunu asla yapmazd; nk tandktan sonra hem Ri- co nun maa ayn kalm hem de Rico yksek teknolojinin anavatann brakp M issouride, yeillikler iinde, ama olduka kuytu bir ofiste ie balamak zorunda kalmt. Flavia ie girdiinde Enrico biraz utanmt; Rico ise kars Jeannettei alma konusunda kendisine eit gryor ve ona uyum salyordu. te bu noktada, Jean- nettein kariyeri ykselie geti ve ocuk yapmaya baladlar.

M issourideki ofiste, yeni ekonom inin deiken doas gen adamn yakasna yapt. Jeannette iinde ykselirken, Rico iten karld: R iconun firmasn, kendi analistleri olan daha byk bir firma yuttu. Bunun zerine evli ift drdnc kez tand ve douya geri dnp New Y orkun bir banliysne yerleti. Jeannette im di muhasebecilerden oluan byk bir ekibin banda, Rico ise kk bir danmanlk firmas am.

Refah iinde yaayan, koullara mkemmel biim de uyum salayabilen ve birbirine destek olan bir ift olduklar halde, her ikisi

FI N /K araktcr A jtnm as 17

de kendi yaam zerindeki kontrol yitirdii korkusuna sk sk kaplyor. Bu korku btn alma yaamlarna sinmi.

Rico rneinde son derece belirgin olan, kontrol kaybetme korkusu, zellikle zamann denetimi konusunda ortaya kyor. Rico arkadalarna kendi danmanlk firmasn kuracan sylediinde, ou bunu desteklemi; danmanlk meslei artk bamszla giden yol olarak grlyor. Ancak Rico ie balaynca, daha nce aklnn ucundan gemeyen, fotokopi ekmek gibi birok ayak iini kendisi yapmak zorunda kalm. Kendisini youn bir netvvorkn ortasnda bulmu; her bir telefona cevap vermenin ve en kk ilikiyi bile takip etmenin derdine dm. almak iin, kendisine cevap verme zorunluluu hissetmeyen insanlarn programlarna ayak uydurmak zorunda kalm. Aslnda o da, dier danmanlar gibi, danmann yapaca ileri belirleyen bir szleme erevesinde almak istiyor. Ancak Rico bu szlemelerin aslnda hikye olduunu sylyor. Bir danman, cretini deyenlerin keyfine veya dncelerine gre bir oraya bir buraya koturmak durumunda kalr; Ri- co nun arkadalarna ben bu ii yaparm, undan sorumluyum diyebilecei sabit bir grevi yok.

Jeannettein yaad kontrol kayb ise daha ince. u an banda bulunduu muhasebeci grubu, her biri ona bilgisayar kablolaryla bal olan ve birbirinden binlerce kilometre uzaklkta bulunan, kimi evde alan, kimi genelde ofiste olan ve bir bl de alt kademe ofis memurlarndan oluan bir ekip. irkette, evden alan m uhasebeciler kat kurallar ve telefonlar ile e-postalann gzetimi yoluyla disiplin altnda tutuluyor; alt kademe memurlarn iini organize etmek iinse, Jeannette, dolaysz, yz yze deerlendirmeler yerine yazl formel direktiflere gre alyor. Grnte daha esnek olan bu i dzenlemesinde hi de brokrasinin azald sylenemez; Je- annetein sz, srekli bir arada olan, ayn ofiste bulunan personelin banda durduu zamanki kadar gemiyor artk.

Yukanda sylediim gibi, bu tipik Amerikan ryas ifti iin ilk bata pek yle gzya dkm eye niyetli deildim. Ancak uakta verilen akam yemeini yerken, Rico daha kiisel konulara girince, sempatim artmaya balad. Grne gre, R iconun kontrol kay-

18 F2 ARKA/Kurakl

betme korkusu sadece iinde iktidar yitirme kaygsndan ok daha derinlere iniyordu. Rico, modem ekonomide ayakta kalabilmek iin yapmas gereken eylerin ve yaay tarznn kendi duygularnda, i dnyasnda srklenmeye yol aacandan korkuyordu.

Rico bana, kendisinin ve Jeannettein ancak iyerlerindeki insanlarla arkada olabildiklerini ve son on iki yldr sk sk tandklar iin bu arkadalarn oundan uzaklap, onlarla ancak internet zerinden grebildiklerini syledi. Enriconun hademeler sendikasnn toplantlarnda hissettii cemaat duygusunu Rico elektronik iletiimde aryor, fakat on-line iletiimin hep ksa srdn ve aceleye geldiini sylyor. Aynen ocuklar konusunda olduu gibi; bir olay esnasnda orada deilsen her eyi ancak i iten getiinde renirsin.

Tand drt yerde de, R iconun yeni komular onu sanki hibir gemii olmayan bir insan gibi karlam; ara sra ona Silikon V adisini ve M issourideki ofisi sorsalar da, R icoya gre bunu ylesine yapyorlar; komularn hayal gc son derece snrl. Ric o nun hissettii tamamen Amerikallara zg bir korku. Klasik Amerikan banliys, merkezde alan insanlarn akam uyumak iin geldikleri bir yerleim yeriydi; fakat en son kuakla birlikte, farkl bir banliy tr, yani ekonomik adan ehir merkezinden daha kopuk olan, ancak kasaba ya da ky de denemeyecek bir banliy ortaya kt; belirli bir blge, bir mteahhidin sihirli deneinin dokunuuyla hayat buluyor, geliiyor ve henz bir kuak bile gemeden rmeye balyor. Bu tr muhitler sosyal ilikilerden ve komuluktan mahrum olmasa da, buralarda yaayan hi kimse bir dierinin yaamna uzun sre tank olamyor.

Arkadalklarnn ve yaadklar muhitlerin bu geicilii, Rico nun en derin kaygs olan ailesiyle ilgili kaygsnn arka plann oluturuyor. Enrico gibi Rico da almay ailesine hizmet etmek olarak gryor; ancak Enriconun aksine, R iconun iinin doas onun bu hedefe ulamasn engelliyor. nceleri, R iconun bahsettii durumun, ie ayrlan zamanla aileye ayrlan zamann atm asndan kaynaklanan malum elikiden ibaret olduunu sanmtm. Eve yedi gibi geliyoruz, yemek yiyip, ocuklarn ev devlerine bir

19

saat ayrdktan sonra, eve getirdiimiz ilerle urayoruz. D anmanlk firmasnda ilerin younlat aylarda, kendi ocuklarma yabanc hale geliyorum . Rico, ailesinin sk sk iine srklendii bu anariden ve ocuklarnn asla kendi iinin gereklerine gre ayarlayamayaca ihtiyalarn ihmal etmekten dolay youn kayg duyuyordu.

Bu szler zerine onu rahatlatmaya altm; karm, vey olum ve ben de buna benzer, byk bask altndaki bir yaama gs germeyi baarmtk. Kendine hakszlk ediyorsun, dedim. Bu kadar kayg duyman, ailen iin elinden gelenin en iyisini yaptn gsterir. Bu onu biraz rahatlattysa da, aslnda ben sorunu tam olarak kavrayamamtm.

Riconun ocukluunda Enriconun otoritesinden rahatsz olduunu nceden de bilirdim; hademe babasnn yaamm dzenleyen dar kafal kurallarn kendisini boduunu o zamanlar sylemiti bana. imdiyse, kendisi babayd; etik disiplin eksiklii, zellikle de ocuklarnn, ana babalar iteyken alveri merkezlerinin otoparklarnda bo bo dolanan ar farelerine [mall rats] dnmesi korkusu yakasn brakmyordu.

Rico, bu nedenle oluna ve kzlarna hayatta kararl ve hedef sahibi olmalar konusunda rnek olmak istiyordu, ama ocuklara yle yle olun demek yetm ez ki; kendisi onlara rnek olm ak zorundayd. Onlara gsterebilecei en nesnel rnek olan kendi snf atlama yks, ocuklarn zaten olduu gibi kabullendii, onlara ait olmayan bir gemite yer alan, olmu bitmi bir hikyeydi. Ancak R iconun en derin kaygs, kendi alma hayatn, ocuklarna bir etik davran rnei olarak sunamamasyd. yi bir iin nitelikleriyle iyi bir karakterin nitelikleri artk rtmyordu.

Daha sonra anladm gibi, bu korkunun iddeti Enrico ve R iconun nesillerini ayran uurumdan kaynaklanyor. nde gelen iadamlar ve gazeteciler, gnmz kapitalizminin ayrt edici nitelii olarak kresel piyasay ve yeni teknolojilerin kullanmn gsteriyor. Bu doru olsa da, deiimin baka bir boyutu eksik kalyor: Zaman,

20

zellikle de alm a zamann organize etmenin yeni biimleri.Bu deiimin en arpc emaresi Uzun vade yok' eklindeki

slogan. Sadece bir veya iki kurumun koridorlarndan adm adm ilerleyen geleneksel kariyerler yok oluyor; kiinin alma yaam boyunca becerilerini deitirmeden ilerlemesi de mmkn deil artk. Gnm zde, en az iki yllk niversite eitimi alm gen bir Amerikal, alm a yaam boyunca en az on bir defa i deitirmeye ve bu krk yllk srede en az defa temel becerilerini yenilem eye hazr olmal.

ATT irketinin bir yneticisi, Uzun vade yok slogannn bizzat almann anlamn deitirdiini sylyor:

ATTde biz, igcnn geici olduu kavramn ne karmak zorundayz; geici iilerin ou binann iinde olduu hakle bu byle. - lerin yerini projeler ve alma alanlar alyor.'

Birok irket, bir zamanlar srekli olarak irket iinde yaptklar grevleri, ksa sreli szlemelerle alan kk firmalara ve bireylere aktarm durumda. rnein, Amerikan emek gcnn en hzl byyen kesimi, geici i salayan ajanslar iin alan kiiler.2

Yneticilik gurusu James Champy, nsanlar deiime a, nk piyasa tarihte grlmedik lde tketici odakl artk, diyor.3 Bu gre gre piyasa bir iin bir yldan dierine ayn ekilde yaplmasna, hatta ayn iin yaplmasna bile izin vermeyecek kadar dinamik. Ekonom ist Bennett Harrison deiime duyulan bu istein nedeninin sermayenin sabrszl, yani abuk getiri elde etme arzusu olduunu sylyor; rnein ngiliz ve Amerikan piyasalarndaki ktlarn ortalama elde tutulma sresi son on be ylda yzde 60 ksalm. Piyasa, abuk getiri elde etmenin en iyi yolunun kurum lan hzla deitirmek olduunu sylyor.

* No long term." (y.h.n.)1. Aktaran: New York Times, 13 ubat 1996, s. D1, D6.2. Manpower gibi irketler 1985 ve 1995 arasnda yzde 240 bydler. Kitab yazdm srada, lkedeki en byk iveren olan Manpower firmasnn 600 bin alanna karlk, General Motorsun 400 bin ve IBM'in 350 bin alan bulunuyordu.3. James Champy, Re-engineering Management (New York: HarperBusiness, 1995) s. 119, ss. 39-40.

21

Bu arada, yeni rejimin kendine dman bildii uzun vade ann d a -X X . yzyln ortalarndaki birka on y l- epey ksa m rl olduunu hatrlatalm. XIX. yzyl kapitalizmi hisse senedi piyasalarnda ve irrasyonel irket yatrmlarnda bir felaketten dierine kouyordu; i evrimlerinin vahi salnmlar insanlara hi gven vermiyordu. kinci Dnya Sava sonras, Enriconun kuanda, bu dzensizlik en gelimi ekonomilerde bir miktar kontrol altna alnd; gl sendikalar, refah devletinin salad garantiler ve byk lekli irketlerin ortaya k greceli bir istikrar dnemi balatt. Yeni rejimin meydan okuduu istikrarl gemi, ite yaklak otuz yl sren bu dnemdir.

Modem kurumsal yaplardaki deiime, ksa sreli, szlemeli ya da dnemlik ilerin ortaya k elik ediyor. irketler brokrasi katmanlarn azaltmaya, daha dz ve esnek organizasyonlar haline gelmeye urayor. Ynetimler organizasyonlar birer piramit eklinde deil, birer network olarak dnyor. Sosyolog W alter Powell, piramit biimli hiyerarilere kyasla, network tr dzenlemeler daha eviktir, diyor; bunlar hiyerarinin sabit yaplarna kyasla daha abuk deitirilip, yeniden ekillendirilebilir.4 Bu durum, atama ve iten karmalarn net ve sabit kurallara bal olm ad ve iteki grevlerin de pek net tanml olmad anlamna geliyor; network kendi yapsn srekli deitiriyor.

IBM den bir ynetici Pow ella esnek bir irket birbiriyle balantl etkinliklerden oluan bir takmadaya benzemeli demi.5 Takmada imgesi, bir network iinde gerekleen iletiime uyuyor gerekten de; bu iletiim, bir adadan dierine -m odem teknoloji sayesinde k hznda- atlamaya benziyor. Bilgisayar, geleneksel em ir silsilesinde grlen yava ve kesintili iletiimin deimesinde anahtar rol oynad. Emek gcnn en hzl byyen kesimi Jeannette ve Rico gibi bilgisayar ve bilgi ilem hizmetiyle uraanlardan oluuyor; bilgisayar artk, tam anlamyla btn mesleklerde, her kademeden insan tarafndan birok farkl ekilde kullanlyor. (Ltfen bu4. Walter Powell ve Laurel Smith-Doerr, "Networks and Economic Life. Neil Smelser ve Richard Swedberg, der., The Handbook of Economic Sociology (Princeton: Princeton University Press, 1994), s. 381 iinde.5. A.g.y.

22

konudaki istatistiki veriler iin Ek blmndeki Tablo 1 ve 7 ye baknz.)

Btn bu nedenler yznden Enriconun, sabit kanallarda akan, uzun vadeli anlat zaman artk geersiz hale geldi. R iconun bana -v e belki kendisine d e - anlatmaya alt ey, Uzun vade yok slogannda somutlaan maddi deiimlerin, karakterini ve zellikle de ailesiyle ilikisini ekillendirmede ilevsiz olduuydu.

Ballk ve sadakat meselesini ele alalm. Uzun vade yok ; gveni, sadakati ve karlkl ball andran bir ilkedir. Gven, bazen, bir i anlamasnda ya da oyunu kurallarna gre oynama konusunda bakasna itimat etmede olduu gibi tam am en formel bir meseledir. Ancak, insann zorlu bir grev stlendiinde kime gvenebileceini bilmesi gibi daha youn gven deneyimleri, genelde enformel olur. Bu tr sosyal balar ancak zamanla geliir; kurumla- rn atlak ve boluklarna kklerini salar.

M odem kurum lann ksa vadeli erevesi bu enformel gvenin olgunlamasn kstlar. zellikle yeni bir irket sata ktnda, karlkl ballk korkun zarar grr. Firma kurulduunda, herkesten fazla mesai ve sk alma talep edilmitir; ancak firma halka aldnda -y an i hisseler ilk kez halka arz edildiinde- kurucular irketi ykl bir para karl satar ve alt kademe alanlar ortada brakr. Yukardan aa kat bir komuta zinciriyle deil, esnek ve gevek bir network halinde ileyen yeni veya eski organizasyonlarda, network sosyal balan zayflatabilir. Sosyolog Mark Granovet- ter m odem kurumsal networklerde zayf balann gcnn hkim olduunu sylerken; ksmen, geici birlik biimlerinin insanlar iin uzun vadeli balantlara kyasla daha yararl hale geldiini, ksmen de sadakat gibi gl sosyal balann yaptrmnn kalmadn kasteder.6 Bu zayf balar, srekli bir grevden dierine geen ve bu esnada yelerini deitiren, takm almasnda somutlar.

Gl balar ise aksine uzun sreli ilikilere dayanr. Kiisel adan, bu balar dier insanlara ballk gsterme istekliliine dayanr. Harvard Business School [Harvard letme Fakltesi] profe

6. Mark Granovetter, The Strength of Weak Ties, American Journal of Sociology 78 (1973), 1360-80.

23

sr John Kotter, gnmz kurumlanndaki balarn zayfl dolaysyla genlere, organizasyonlarn iinde deil dnda alm alarn tavsiye ediyor. Kotter, uzun sreli bir ie hapsolmak yerine danmanlk yapmalarn neriyor; i yapma tarzlarnn, rn dizaynlarnn, rakip firmayla ilgili verilerin, sermaye ekipmanlarnn ve her tr bilginin daha ksa mrl olduu bir ekonomide belirli bir kuruma sadk kalmak, hapsolmak demektir.1 IBM de ksa sre nce bir iten karm a operasyonu yrten bir danman, bir alan [irkete gvenemeyeceini] anladnda kendini daha iyi pazarlar, diyor.5 Gncel gereklerle ba etmek noktasnda, hibir yere balanmama ve sadece yzeysel ibirliklerine girme yntemleri, sadakat ve liyakati dikkate alan tavrlardan daha iyi aralar.

nsanlarn iyeri dndaki duygusal yaamlarn en fazla etkileyen olgu, yksek teknoloji veri aktarm, kresel hisse senedi piyasas veya serbest ticaretten ziyade yeni kapitalizmin zamansal boyutudur. Uzun vade yok slogan, aile ilikilerine aktarldnda, brak git, kendini adama ve fedakrlkta bulunma anlamna gelir. Rico uak yolculuunda birden iini dkmeye balad: Ballk konusunu ocuklarmla konutuumda kendimi ne kadar aptal hissediyorum bilemezsin. Bu onlar iin sadece soyut bir erdem; onu hibir yerde gremiyorlar ki. Bu nedensiz patlamay, akam yem ei srasnda anlamamtm. Ancak artk bun, R iconun kendine bak olarak anlamlandryorum. R iconun kastettii, ocuklarnn, balln hayata geirilmesini ne kendi ana babalarnn ne de ana babalarnn kuann yaamnda grebildiiydi.

Rico benzer ekilde takm almasna ve ada, esnek bir iyerinin simgesi olan serbest tartmaya yaplan vurgudan, zellikle bu deerler zel yaama aktarld zaman, nefret ediyor. Takm almas ilkeleri evde uygulandnda ykc sonular douruyor, ocuklarn yetitirilmesinde otorite ve net bir yol gstericilik eksikliine yol ayor. R icoya gre, kendisi de, Jeannette de pek ok ana babann hayr demekten korkarak her bir aile meselesini sonuna

7. John Kotter, The New Rules (New York: Dutton, 1995) s. 81, s. 159.8. Anthony Sampson, Company Man (New York: Random House, 1995), ss. 226- 27.

24

UserYapkan Notdevam

kadar tarttn, ocuklarn fazla dinlediini, kurallar koymak yerine gzel gzel onlar anlamaya altn grm; bunlarn sonucunda da ynn arm birok ocuk ortaya km.

Paralar birbirine uymal , dedi Rico bana. Tam anlayamadmdan, televizyon seyretmekten rnek vererek ne demek istediini aklad. Rico ve Jeannette, pek allmadk biimde, oullaryla televizyonda izledikleri filmler, durum komedileri ve gazetedeki olaylar arasndaki balantlar tartmay det haline getirmi. Yoksa geriye sadece bir imge orbas kalyor. Ancak kurulan balantlar genelde ocuklarn ekranda grd iddet ve cinsellikten ibaret oluyor. Enrico, karakter konusunu irdelerken srekli kk vecizeler kullanrd; bunlar da hademelik iinden tretirdi; rnein, pislii grmezden gelsen de ortadan kaybolmaz. Rico, onu ergenlik andayken tandmda, bu kaba bilgelik krntlarndan utan duyard. R icoya, kendisinin de iteki deneyimlerinden vecizeler ya da etik kurallar tretip tretmediini sordum. T V de bunlar gndeme gelmiyor ki, dedi, yok yok, o ekilde konum uyorum.

Dolaysyla, R iconun iyerinde baanl olmasn ya da en azndan ayakta kalmasn salayan ilkeler, iyi bir ebeveyn olmak konusunda hibir yardm sunmuyor. Aksine bu m odem ift kendi ailelerinin, m odem iyerinde hkim olan ksa vadeli davranlara, toplant yaklamna ve her eyden nce de sadakat ve ballk eksikliine kurban gitmesini engellemeye alyor. R icoya gre aile, yeni ekonominin yzergezer deerlerinin aksine, sorumluluu, gvenilirlii, ball ve hayatta bir hedef sahibi olmay vurgulamal. Bunlarn hepsi de uzun vadeli erdemler.

Aile ve i arasndaki bu atma bizzat yetikinlerin deneyim lerine dair birtakm sorular akla getiriyor. Hep ksa vadede yaayan bir toplumda uzun vadeli hedefler nasl gdlebilir? Kalc toplumsal ilikiler nasl srdrlebilir? Ksa epizotlardan ve fragmanlardan oluan bir toplumda, kii nasl bir kimlik anlats ve yaam yks gelitirebilir? Yeni ekonomi, zaman iinde oradan oraya, bir iten dierine srklenen yaantlardan besleniyor. R iconun amazn daha genel bir dzeyde ifade edersem; ksa vadeye dayal kapita

25

lizm, R iconun karakterinin -zellik le de karakterin insanlar birbirine balayan ve her birini srdrlebilir bir benlik duygusuyla donatan zelliklerinin- anmas tehlikesini barndryor.

Akam yemei bitince, ikimiz de dncelere daldk. eyrek yzyl nce, ge kapitalizmin nihai bir noktaya vardn, daha fazla piyasa serbestisi ve daha az devlet kontrol olduu halde yine de sis- temin insanlarn gndelik yaantsna her zaman olduu gibi, baar ve baarszlk, egemenlik ve teslimiyet, yabanclama ve tketim boyutlaryla girdiini dnmtm. Kltr ve karakter meseleleri bana gre bu bildik kategorilerle aklanabilirdi. Ama bugn, bu eski dnce alkanlklar hibir gen insann deneyimlerini aklamaya yetmiyor.

R iconun ailesiyle ilgili szleri belli ki onu kendi etik deerleri zerine dnmeye itmiti. Sigara imek iin kabinin arka tarafna getiimizde, eskiden liberal olduunu syledi ve bundan kelimenin Am erikada kullanlan geni anlamn, yani yoksullar iin kayglanmay ve siyahlarla ecinseller gibi aznlklara iyi davranmay kastettiini belirtti. Rico genliinde, babasnn siyahlara ve yabanclara tahammlszlnden dolay utanrd. Ancak Rico, ie baladndan beri bir kltrel muhafazakra dntn sylyor. Hkmetten ald sosyal yardm iki ve uyuturucuya veren yalnz anne imgesi, onu da i arkadalarn olduu gibi, sosyal parazitlere kar fkeyle dolduruyor. Rico, dier yandan, iyerindeki ak ulu toplantnn ailedeki yansmas olan liberal ebeveynlik anlaynn aksine, cemaat iinde kat davran kurallar olmas gerektiine inanyor. Bu cem aat idealine bir rnek olarak, kimi muhafazakr evrelerin savunduu, kt ana babalarn ocuklarnn yetimhaneye verilmesi nerisini desteklediini syledi.

Birden tylerim diken diken oldu ve sigara duman tepemizde bir bulut gibi byrken ateli biimde tartmaya baladk. Birbirimizin zerine gidiyorduk. (Notlarma tekrar gz attmda, Riconun beni kkrtmaktan biraz holandn fark edebiliyorum.)

26

Rico kendi kltrel muhafazakrlnn tamamen idealize edilmi, sembolik bir cemaatten ibaret olduunu ok iyi biliyor. Gerekte ocuklar yetimhanelere kapatmak gibi bir istei yok. Kendi yaamnda, gemii muhafaza etme konusunda pek deneyimi olmam; rnein her tand semtte dier Amerikallar ona hayata yeni balyormu gibi veya hibir gemii yokmu gibi davranm. Ri- co nun benimsedii kltrel muhafazakrlk aslnda yaamnda yokluunu hissettii tutarllk duygusunun ifadesinden ibaret.

Aileyle ilgili deerleri de basit bir nostalji meselesi saylamaz. Rico aslnda kat bir ebeveyn olarak Enriconun kendisine uygulad baskdan hi holanmyordu. Enrico ve Flaviann varoluunu dzenleyen dorusal zamana dnme ans olsa bile bunu istemezdi; rnein, bir niversite hocas olarak yaam boyu i gvencesine sahip olduumu sylediimde bana kmseyerek bakt. Rico iindeki belirsizlikler ve risklerle mcadele etmekten memnun. Bir danman olarak iyi bir takm oyuncusu olmay da renmi.

Ancak bu esnek davran biimleri R icoya bir baba ya da cem aatin bir yesi rolnde yardmc olmuyor; sosyal ilikilerini srdrmek ve ocuklarna kalc bir biimde yol gstermek istiyor. Rico, iyerindeki kopuk ilikiler, komularnn istemli unutkanl ve ocuklarnn ar farelerine dnmesi kbusu karsnda, m uhafazakr deerler fikrine sarlyor. Bylece de tuzaa yakalanyor.

Bahsettii btn spesifik deerler sabit kurallar: Bir ebeveyn hayr der, toplum almamz ister, bakasna baml olmak ktdr. Tuhaf durumlar bu etik kurallarn dnda braklr; oysa R iconun kendini korumaya alt ey tam da bu beklenmedik tuhaflklardr. Bu tr zaman st kurallar uygulamak olduka zordur.

Bu zorluk R iconun on drt ylda lkenin bir ucundan dierine nasl tandn anlatrken kulland dile yansyor. Bu tanm alarn ou kendi isteiyle olmadysa da, Rico olaylar anlatrken nadiren edilgen fiil kipi kullanr. rnein, iten karldm sznden holanmaz; M issouri ofisinden atlmasnn yaamn kesintiye uratmasyla ilgili olarak, Bir krizle karlatm ve bir karar almam gerekti, der. Kriz hakkndaysa, Kendi kararlarm kendim alrm; bu kadar ok tanmamzn btn sorumluluu bana ait, der. Bu

27

szler bana babasn hatrlatyor. Enriconun daarcndaki en nemli ifade, kendi sorumluluunu almakt. Ancak Rico bunu nasl gerekletireceini gremiyor.

Ricoya, M issouride iten karldnda neden durumu protesto etmedin, neden m cadele etmedin? diye sordum.

Elbette fkelendim, ama bunun hibir yaran olmuyor ki. irketin operasyonlann daraltmasnda adil olmayan bir ey yoktu. Her ne olursa olsun, sonulanna katlanmak zorundaydm. Jeannetteten bir kez daha benim iin tanmamz nasl isteyecektim? Bu hem onun hem de ocuklar iin kt olacakt. Bunu istemeli miydim? nsan bu durumda kime dileke yazabilir ki?

Yapabilecei hibir ey yoktu. Buna ramen, kendi kontrolnn dnda olan bu olay iin kendini sorumlu tutuyordu; tam anlam yla bu olay kendi yk olarak srtlanyordu. Sorumluluk almak baka ne anlama gelir ki? ocuklar srekli tanmann dnyann kural olduunu kabul etmi; karsysa, Rico onun hatr iin tanmay kabul ettiinden dolay mteekkir. Ancak Bu kadar tanm am zn sorumluluu bana ait ifadesi R iconun azndan fkeli bir meydan okuma biiminde kyor. Uak yolculuunun bu aam asna geldiimizde, bu meydan okuma karsnda asla kendini nasl sorumlu tutuyorsun ki? dememem gerektiini anlamtm. Bu makul bir soru olsa da ayn zamanda bir hakaret olarak anlalacakt; senin ne nemin var ki? demek olurdu bu.

Enrico, insann doduunda kendini belirli bir sn f ya da yaam standardnn iinde bulduu ve bu snrlar iinde elinden gelenin en iyisini yapmas gerektii gibi kaderci ve eski bir anlaya sahipti. ten atlmak gibi, kontrolnn dnda olan olaylara maruz kaldnda, bunlarla baa kyordu. Rico ise yukardaki szlerinden de anlalaca gibi daha mutlak bir sorumluluk duygusuna sahipti. Rico zellikle sorumluluu stlenmek konusundaki kararlln, yani belirli bir davran biiminden ok bu karakter zelliini vurguluyor. Esneklik olgusu karsnda, kendi etik karakterinin ekirdei olarak irade gcn ne karyor.

Kiinin kendi kontrolnn tesindeki olaylar iin sorumluluk

28

hissetmesi, tandk bir his olan sululuk duygusu gibi grnebilir; fakat bu, en azndan benim tandm kadaryla Rico iin geerli deildi. Rico kendini sulamay abartmazd. O na parampara grnen bir toplum karsnda, sinirlerinin bozulduu da sylenemezdi. yi karakter sahibi bir insann uymas gerektiini syledii kurallarn, basit ya da ocuka olduunu dnrsek, onu yanl anlam oluruz. Rico bir bakma gereki bir kiidir; iverenlerine ailesini iine drdkleri kargaadan bahseden bir dileke yazmas gerekten de ok sam a olurdu. Dolaysyla Rico direnmek iin tamamen kendi kararll zerinde younlar; srklenmeyi reddeder. Karakterindeki, zellikle de sadakat, ballk, hedef sahibi olm ak ve kararllk gibi uzun vadeli zelliklerin erozyona uramasna direnmek ister. Kendisinin kim olduunu tanmlayan ve kesin, deimemecesine, z itibanyla tanmlayan, zaman st deerler tespit eder. radesi statik hale gelm i, sadece belirli deerlerin yceltilmesine saplanp kalmtr.

Bir utaki srklenme deneyimiyle, dier uta yer alan statik yceltme arasnda eksik olan ey, R iconun davranlarn organize edebilecek bir anlat. Anlatlar sadece bir olay dizisinden ibaret deildir; anlatlar zamann ileri doru hareketine ekil verir, olaylarn nedenlerini aklar ve sonularn gsterir. Enriconun kendi yaam iin bir anlats, brokratik bir dnyaya uygun, dorusal ve birbirine eklenen bir anlats vard. Rico ise, esneklik ve akn hkim olduu bir dnyada yayor, bu dnya insana ne ekonomik ne de sosyal ynden bir anlat sunuyor. Birbirinden kopuk olaylar eklinde, irketler blnp birleiyor ya da iler ortaya kp kayboluyor. Schum peterin giriimcilere atfettii yaratc ykm , deiimin sonularn hesap etmedii veya ne getireceini bilmedii halde rahat olan insanlar gerektirir. Oysa ou insan bu umarsz, kaygsz ruh halini benimseyemiyor.

Rico kesinlikle Schumpeterin bahsettii giriimciler gibi yaamak istemedii halde, hayatta kalma mcadelesinde olduka baarl olmutu. Deiim srklenme anlamna geliyor; Rico ocuklarnn etik ve duygusal adan srklenmesinden korkuyor, ancak

29

iverenlerine olduu gibi ocuklarna da mektup yazp yol gstermesi mmkn deil. Onlara vermek istedii dersler kendi kararll kadar zaman d - kendi etik ilkeleri btn olaslklar kapsyor. Deiimin getirdii kafa karkl ve kayg, R icoyu tam zt kutba savurmu; belki de kendi yaamn aydnlatc bir yk gibi ocuklarna anlatamamasmn ve onu dinleyen kiilerin R iconun karakterinin gelimedii ve dncelerinin deimedii hissine kaplm asnn nedeni bu.

Bu karlamay anlatmamn nedeni, R iconun zaman, mekn ve i konusundaki deneyimlerinin de, duygusal tepkilerinin de srf ona zg olmamas. Yeni kapitalizmin zaman boyutu, insann karakteri ile bu karakterin sregiden bir anlatya dnmesini engelleyen lgn zaman deneyimi arasnda bir atma yaratt.

XV. yzyln sonunda air Thomas Hoccleve, The Regiment o f Princeste [Krallarn Ynetimi], Nereye kayboldu bu dnyann istikrar? diye sorar.9 H om erosta ya da Eski A hitteki Yerem ya kitabnda da duyduumuz bir haykrtr bu. nsanlk tarihinin byk blmnde, insanlar kendi yaamlarnn sava veya alk gibi felaketlerle aniden deieceini ve hayatta kalmak iin doalama yaamak zorunda kalacaklann biliyorlard. 1940 ylnda da, Byk Bunalm n ykntlarn yaam olan ve bir dnya sava ihtimaliyle yz yze bulunan byklerimiz kayg iindeydi.

Ancak bugnk belirsizliin garip yn, bunun hibir korkun tarihi felaket olmadan var olmasdr; belirsizlik gl kapitalizmin gndelik ileyiine sinm itir. stikrarszlk normal durum dur. Schum peterin giriimci figr, gnmzn sradan insan olarak sunuluyor. Karakterin anmas belki de kanlmaz bir sonu. Uzun vade yok anlay uzun vadede kiinin davrann yolundan saptryor, gven ve sadakat balarn zayflatyor; iradeyle davran birbirinden koparyor.

9. Aktaran Ray Pahl, After Success: Fin de Siecle Anxiety and Identity (Cambridge: Polity Press, 1995), s. 163-64.

30

Bence Rico hem baarl hem de kafas kank bir adam. Ona baary getiren esnek davranlar, kendi karakterini kolayca onarlamaz biimlerde zayflatyor. Eer Rico gnmzn sradan insann temsil ediyorsa, onun evrensellii bu ikilemde yatyor olabilir.

31

IIRutin

Riconun yaad a anlamak iin bylesine uramak zorunda kalmasnn birok nedeni var. Modem toplum, i srecini, devleti ya da dier kurum lan fel edebilen rutin ve brokratik zaman anlayna kar isyan bayran am durumda. Riconun sorunuysa, rutine kar balatlan bu isyann baanya ulat noktada kendisiyle ne yapacam bilememesi.

Ancak, sanayi kapitalizminin afanda, rutinin kt olduuna dair byle bir nkabul mevcut deildi. XVIII. yzyln ortasnda tekrara dayal almann biri olumlu ve faydal, dieri ykc olmak zere iki apayr sonuca yol aabilecei dnlyordu. Rutinin olumlu yn D iderotnun 1751 ve 1772 arasnda yaymlanan byk Ansiklopedisinde betimlenirken, dzenli emek-zamanm olumsuz

32

yn de en dramatik haliyle Adam Sm ilhin 1776da yaymlanan The Wealth o f N ations [Uluslarn Zenginlii] kitabnda resmedilmiti. Diderot iteki rutinin, dier ezberleyerek renme eitlerinde olduu gibi gerekli bir retici olduuna, Smith ise rutinin insan akln ldrdne inanyordu. Gnmzde toplum Sm ithle ayn grte. Diderot ise rakibinin tarafn tutm akla neleri atlayabileceim ize iaret ediyor.

D iderotnun eitimli okurlarnn Ansiklopedi'de en arpc bulduu maddeler gndelik yaama dair olanlard: Sanayi, zanaatlar ve iftilik zerine eitli yazarlarca kaleme alnm balklar. Bu yazlara, rnein bir sandalyenin ya da eenin nasl yapldn gsteren bir dizi gravr elik ediyordu. XVIII. yzyl ortas resminde izginin zarafeti gze arpsa da, birok sanat bu zarafeti aristokratlarn elencelerini ya da manzaralar resmetmek iin kullanrd; Ansiklopedi'nm ressamlarysa bu zarafeti eki, kt presleri ve matkap i- zimlerinin hizm etine kotu. Hem izimlerin hem de yazlarn amac, emee ikin olan saygnl vurgulamakt.1

zel olarak rutinin saygnlysa, Ansiklopedi'n in 5. cildinde, Parisin 100 kilometre gneyinde, M ontargis kasabas civarnda kurulu gerek bir kt fabrikasn, L Angleyi gsteren bir dizi resim de karm za kar. Kt fabrikasnn plan bir atoyu andrr: B ir ana blok ve dik ayla ona bal iki daha kk kanat, fabrikann etrafndaysa bir tara aristokratnn evini andran iek tarhtan ve aalkl yollar vardr.

Gze bylesine ho gelen bu rnek fabrikann plan aslnda D iderotnun zam annda emein geirmeye balad byk dnm simgeler: Bu srete ev iyerinden ayrlmtr. XVIII. yzyl ortalatm a kadar ekonom inin fiziksel merkezi hane olmutu. Tarada aileler tkettiklerinin ounu kendileri retirdi. Paris ya da Londra gibi

' Uluslarn Zenginlii, ev.: Aye Yunus, Mehmet Bakrc, Alan Yay., 1997.1. Bu resimlerin hikyesi bildik XVIII. yzyl yaymclk alanndaki karmaalardan biridir. Diderot ve yardmc editr d'Alembert bunlann ounu Reamur gibi daha eski ressamlardan veya Patte gibi adalarndan almtr. Bkz. John Lough, The Encyclopdie (New York: McKay, 1971), s. 85-90.

F3 N /K arakicr A tnnuu 33

ehirlerde ise zanaatlar da ailenin hanesinde icra edilirdi. Tarihi Herbert A pplebaum un belirttii gibi, rnein bir frncnn evinde, kalfalar, raklar ve frncnn biyolojik ailesi birlikte m asaya oturur ve ayn yemei yerdi, hep birlikte, zira hepsi ayn evde yaar ve uyurdu ve ekmein maliyetine .... ustann yannda alan herkesin barnma, beslenme ve giyinme masraflar da dahildi. Nakdi cretler maliyetin ancak kk bir ksmna denk gelirdi.1 Antropolog Daniel Defert buna domus' ekonomisi adn veriyor: cretli klelik yerine, ustaya itaat ve barnma i ie gemiti.

Diderot, L A ngleede, dom us 'tan kopmu yeni b ir alma dzenini tasvir eder. Fabrika binasnda iilerin barnm as iin yer yoktu: Aslnda bu fabrika, iilerin ie yrmek yerine vastayla gelmek zorunda kalaca kadar uzak mesafeden ii alan, Fransadaki ilk fabrikalardand. Bu fabrika ayrca ya kk iilerin ana babalarna deil dorudan kendilerine maa veren ilk fabrikalardan biriydi. Fabrikann izim inde gze arpan cazibe, hatta zarafet, gravr sanatsnn da bu aynm olumladm gsterir.

erisinin resimleri de pozitiftir: Dzen hkm srer. Kt hamuru hazrlamak, XVIII. yzylda pis ve mide bulandrc bir ilemdi; ktta kullanlan paavralar genelde cesetlerin stnden ekip alnr ve lifleri paralansn diye iki ay kadar bidonlarda bekletilirdi. L A ngleedeyse, yerler tertem izdir ve iilerin midelerinin bulandna dair bir belirti yoktur. Liflerin bir silindirle kt ham uruna dntrld odada -k i en pis itir b u -, tek bir insan bile yoktur. in en zorlu ksmnn gerekletirildii, yani hamurun sklp kurutulduktan sonra preste ince katmanlara dntrld odadaysa, usta, baleyi andran bir koordinasyon iinde almaktadr.

Bu endstriyel dzenin sim , onun dakik rutininde gizlidir. L Anglee, her eyin belirlenmi bir yerinin olduu ve herkesin grevini bildii bir fabrikadr. Ancak Diderotya gre bu tip rutinler bir grevin basit ve mekanik bir biimde ilelebet tekrarndan ibaret deildi. rencisinden bir iirin elli dizesini ezberlem esini isteyen bir retmen iirin rencinin beyninde depolanmasn ve istendi2. Herbert Applebaum, The Concept of Work (Albany: State University of New York Press, 1992), s. 340.* domus: (Lat.) Ev.

34 F M R K A /K arak ter Anmas

inde hatrlanp baka iirlerin deerlendirilmesinde kullanlabilmesini ister. Diderot, Paradoxe sur le comedien [Aktrlk Hakknda Aykr Dnceler*] adl kitabnda bir aktr ya da aktrisin szleri srekli tekrarlayarak nasl roln derinliklerine indiini aklamaya alr. Diderot, tekrarn bu erdemlerini, endstriyel emekte de bulmay umuyordu.

Kt retimi bilinsiz bir sre deildir: Diderot -y in e sanata gnderme yaparak- iilerin emek srecinin her bir aamasn idare etmeyi ve deitirmeyi renmesiyle, kt retimindeki rutinlerin srekli evrim geirdiini dnr. Daha genel olarak, iin ritm i ifadesini kullanarak, -b ir mzik eserini ala ala zaman nasl yneteceini renen bir mzisyen g ib i- belirli bir ilemi srekli tekrar ederek, hzlanp yavalamay, varyasyonlar yapmay, malzemeyle oynamay, yeni uygulamalar gelitirmeyi renmemizi anlatr. Tekrar ve ritim sayesinde ii, emek srecinde, D iderotnun szleriyle akl ve elin uyumunu salar.3

Kukusuz bu bir idealdir. Diderot bunu inandrc klmak iin bir dizi grsel ve etkili kant sunar. Kt fabrikasnda, kokumu paavralar kesen olan ocuklar bir odada, balarnda bir yetikin olmadan yalnz balarna alrken resmedilmitir. ekillendirme, kurutma ve kesme odalarnda olanlar, kk kzlar ve iriyan adamlar yan yana almaktadr: Ansiklopedi'n in okurlar burada kelimenin tam manasyla eitlii ve kardelii grmekteydi. Bu imgeleri grsel olarak bu kadar arpc yapan ey, iilerin yz ifadeleridir. Grevler ne kadar zorlu olursa olsun iilerin hep sakin olan yzleri, D iderotnun, emek sayesinde insanolunun kendisiyle bark hale geldii dncesini yanstr. Voltairein K andid 'inde Martin, Teori retmeyi brakp alalm , der, yaam katlanlr klmann tek yolu budur. Teori retmeye daha eilimli olan Diderot bile, Voltaire gibi, insann rutini ve onun ritimlerini renerek, kontrol ele alp dinginleeceine inanyordu.

* Aktrlk zerine Aykn Dnceler, ev.: Sabri Esat Siyavugil, Sosyal Yay., 1996.3. A.g.y., s. 379.

35

Adam Sm ithe greyse, bu dzenli evrim, kardelik v sknet imgeleri, gereklemesi imknsz bir ryay temsil etmekteydi. Rutin ruhu ldrrd. En azndan kendisinin gzlemledii serpilen kapitalizmde organize edildii biimiyle rutin, sanattaki dzenli alma ve tekrarn pozitif rol arasndaki balanty yalanlar grnyordu. Adam Smith 1776da Uluslarn Zenginlii'n i yaymladnda -h l olduu g ib i- yeni kapitalizmin szcs olarak algland. Bunun sebebi, kitabnn balangcnda serbest piyasay savunan szler sarf etmesidir. Ancak Smith ekonom ik zgrln havarisi olmakla kalmyordu: Piyasann karanlk yznn de tamamen bilincindeydi. Kendisindeki bu bilin, zellikle yeni ekonomik dzenin rutin zaman organizasyonunu incelerken olumutu.

Uluslarn Zenginlii, tek bir byk igr zerine kuruludur: Sm ithe gre, para, mal ve emein serbest dolam, insanlar giderek daha fazla uzmanlamaya zorlayacakt. Serbest pazarlarn bymesi, beraberinde toplum sal iblmn getirecekti. Bir an kovann gzlemlemek Sm ithin iblm kavramn daha kolay anlam amz salar: Kovan bydke her bir petek farkl bir i iin aynlr. Formel bir biimde ifade edersek, mbadelenin nicel boyutu -para arznn hacmi veya piyasadaki mal m iktar- bydke, retim fonksiyonunda kanlmaz bir uzmanlama grlr.

Sm ithin kulland asl rnek bir ine fabrikasdr. (Bu XVIII. yzyl ineleri, ada rg inelerinden ok, bizde m arangozlann kulland kk ivilere benzerdi.) Smith, btn ileri kendisi yapan bir ine ustasnn bir gnde en fazla birka yz ine retebildiim hesaplamt. Yeni iblmne gre ileyen, ine retimini alt srelere blen ve her iinin bunlarn tek birini yapt ine fabrikasndaysa bir ii gnde 16 binden fazla ineyi ilemden geirebilird i/ ne fabrikasnn serbest piyasada yapaca ticaret, ineye olan talebi artracak, bu da daha byk tesislere ve daha ince bir iblmne yol aacakt.

D iderotnun kt fabrikas gibi, Sm ithin ine fabrikas da barnmak deil alm ak iin yaplmt. Ev ve iin ayrm, Sm ithe

4. Adam Smith, The Wealth of Nations (1776; Londra: Methuen, 1961), 1:109- 12.

36

gre, modem iblmlerinin en nemlisiydi. Ayrca, D iderotnun kt fabrikas gibi, Sm ithin ine fabrikas da her bir iinin belirli bir rutinde tek bir ii yapmas sayesinde dzenli bir biimde iliyordu. Ancak Sm ithe gre, ine fabrikas kt fabrikasndan, alma zamannn bu ekilde organize edilmesinin insani adan ne kadar zararl olduunu gsterme noktasnda ayrlyordu.

Sm ithin yaad dnya, elbette, uzun zamandr rutine ve zaman tarifelerine ainayd. VI. yzyldan itibaren kilise anlar, gn dini blmlere ayryordu; Benedikten tarikat ortaa balarnda nemli bir adm atarak, dua zamanlarnn yannda alma ve yeme zamanlarn da anlarla belirtmeye balamt. Sm ithin dnemine yaklaldka, m ekanik saatler kilise anlarnn yerini alm ve XVIII. yzyln ortasna gelindiinde cep saatleri yaygn olarak kullanlmaya balamt. Artk, kii her nerede olursa olsun, grme veya duyma mesafesinde bir kilise olsun olmasn, matematiksel bir dakiklikle zaman bilebilirdi: Bylece zaman mekna baml olmaktan kmt. Zamann bu ekilde programlanmas neden insani bir felakete yol aacakt ki?

Uluslarn Zenginlii ok uzun bir kitaptr; Sm ithin zamannda, yeni ekonomi taraftarlar kitabn sadece dramatik ve umut dolu balang ksm na atfta bulundular. Oysa kitap ilerledike daha karanlk hale gelir: ne fabrikas giderek uursuz bir yere dnr. Smith, ine imalatnda, ilemleri paralara blmenin, ine iilerine saatler boyunca tek bir kk ilem yaptrmak ve onlar uyuturucu ve skc bir ignne mahkm etmek olduunu fark etmiti. Rutin, belirli b ir noktada zararl hale gelmeye balar. nk insanolu kendi abas zerindeki kontroln yitirir; alma zaman zerindeki kontroln yitmesi ise insann zihnen ld anlamna gelir.

Smith, kendi andaki kapitalizmin bu yol ayrmna geldiini dnyordu. Sm ith, yeni dzende en ok emek sarf edenler en azla yetiniyor dediinde, aklnda cretlerden ziyade iin bu insani boyutu vard.5 Uluslarn Zenginlii 'n in en karam sar pasajlarndan birinde Smith yle yazar:

5. A.g.y., 1:353.

37

blmnn ilerlemesiyle birlikte, emeiyle geinen insanlarn ounun i i .... bir dizi ok basit ilemle, hatta bir veya iki ilemle snrl hale gelir .... Btn hayat birka basit ilemi gerekletirmekle geen adam .... son derece aptal ve cahil hale gelir.4

Dolaysyla sanayi iisi, bin dize ezberlemi olan aktrdeki zdenetime ve dinamik ifade gcne asla sahip deildir. D iderotnun aktr ve ii arasnda kurduu benzeim yanltr, nk ii yapt ii kontrol edemez. ne iisi iblm srecinde aptal ve cahil bir yarata dnr; yapt iin tekrara dayal doas onu pasifle- tirmitir. Bu nedenlerden dolay, endstriyel rutin, insan karakterinin btn derinliini yok etme tehlikesini barndrr.

Ortaya artc derecede karam sar bir Adam Smith tablosu ktysa, bunun nedeni Sm ithin, kapitalist ideolojinin resmettiinden daha karmak bir dnr olmasdr. Daha nce yaymlanan The Theory o f M oral Sentiments [Ahlki Duygular Kuram] kitabnda Smith, insanlar arasndaki sempatinin ve birbirinin ihtiyalarn kavrayabilme yeteneinin erdemlerini savunmutu. Smith, sempatinin kendiliinden beliren ahlki bir duygu olduunu; bu duygunun, bir kadn ya da erkek dierinin acsn ya da gerilimini kavradnda aniden ortaya ktn belirtmiti. Ancak iblm bu tr kendiliinden patlamalara ket vuruyor ve rutin, sempatinin serbeste akn engelliyordu. Smith kesinlikle, pazarlarn bymesini ve iblmn toplumun ahlki deil maddi ilerlemesiyle e tutuyordu. Sempatinin erdemleriyse, insan karakterinin daha ince ynlerini yanstyordu.

R iconun ahlki dayanak noktas, iradesini kararl bir ekilde ortaya koymasyd. Smith iinse sempatinin kendiliinden patlamas insann iradesini yener ve onu kendi kontrolnde olmayan hislerle doldurur: Toplumdaki gszlerle ani bir zdeleme veya yalan sylemeyi alkanlk haline getirenlere veya korkaklara merhamet gstermek gibi. Sempati patlamalar -b u spontane zaman dzlem i- bizi normal ahlki snrlarmzn dna iter. Sempati kesinlikle ngrlebilir veya rutin bir duygu deildir.

6. A.g.y., 1:302-3.

38

Bu tr duygu patlamalarnn etik nemini vurgulayan Smith, adalarndan tamamen ayr dyordu. Onlar, insann karakterinin, etik adan, kendiliinden duygulardan, hatta insan iradesinden bamsz olduunu dnyorlard: Jefferson, 1779 tarihli Bill fo r Establishing Religious Freedom [Dini zgrln Tesisi Beyannamesi] adl metinde, Bir kiinin gr ve inanlar kendi iradesine dayanmaz, zihnine sunulan kantlar istemsizce takip eder, demiti. Karakter kiinin yerine getirdii bir greve baldr: 1785te James M adisonun dedii gibi mantn emirlerine uymak zorunludur; nk bu, insanlara kar bir hak ve Yaratana kar grevimizdir.8 Doa ve Doann Tanrs emreder, insan boyun eer.

Adam Smith ise belki de bizimkine daha yakn bir karakter anlayn savunuyordu. Karakter ona gre, tarih ve onun ngrleme- yen zikzaklan tarafndan biimlendirilir. Oysa rutin, hkimiyetini kurunca, kiisel tarih iin fazla bir eye izin vermez: Kendi karakterini gelitirmek isteyen kiinin bu rutinden kurtulmas gerekir. Smith bu genellemeyi som utlatm : Tccarlarn karakterini olumlar ve onlann gnn gereklerine duyarl hareket edip sempati hissederek davrandklann belirtir, dier yandan da rutinin boyunduruu altndaki sanayi iilerinin karakterine zlr. Ona gre, hayata daha fazla mdahil olanlar tccarlard.

M arxin sk bir Adam Smith okuru olmas bizi artmamal. Ancak M arx elbette ticarete veya tccarlara kar benzer bir hayranlk beslemiyordu. M arx genken, en azndan The Theory o f Moral Sentim ents'teki genel kendiliindenlik teorisini olumlu bulmutu; daha yetikin ve soukkanl bir analist olduundaysa, Smithin rutinin zararlarna ve iinin i zerinde kontrol olmakszn gerekleen iblmne dair betimlemelerine dikkatle eilmiti. Bunlar, M arx'm metalatrlm zaman zerine analizinin temel bileenlerini oluturmutu. Marx, Sm ithin ine fabrikasnn rutinine dair betimlemelerini, iinin gnlk yevmiye usulyle alt Alman

7. Thomas Jefferson, Writings, der. Merrill D. Peterson (New York: Library of America, 1984), s. 346.8. James Madison, "Memorial and Remonstrance Against Religious Assesse- ments. Aktaran Marvin Meyers, der.. The Mind of the Founder, gzden geirilmi basm, (Hanover, N.H.: University Press of New England, 1981), s. 7.

39

Tagwerk sistemiyle karlatrd. Bu uygulamada ii evre koullarna uyum salayabiliyor, rnein yamurlu gnlerde yamursuz gnlerden daha farkl alyor ya da grevlerini malzemenin geli zamanna gre ayarlayabiliyordu: in kontrol iide olduundan iin belirli bir ritmi vard.9 Bu durumun aksine, Marksist tarihi E. P. Thom psonun daha sonra yazaca gibi, modem kapitalizmde alanlar iverenin zamanyla kendi zamanlar arasnda bir ayrm olduunu hissederler. 10

Adam Smith ve M arxm rutin zaman konusunda besledii korkular, Fordizm denen olguyla birlikte bizim amza da geti. Sm ithin XVIII. yzyln sonunda yeni yeni ortaya kan sanayi kapitalizmine dair korkulan, en youn olarak Fordizm olgusunda, zellikle de Fordizm isminin kaynakland meknda belgelenebilir.

Ford Motor irketinin Highland Park fabrikas, 1910-1914 yllar arasnda, teknoloji temelli iblmnn kusursuz bir rnei olarak kabul edilirdi. Henry Ford bir bakma insancl bir iverendi; iilere gnde be dolar (1997 yl parasyla gnde 120 dolar) olm ak zere cmert bir cret verir ve iileri krina ortak ederdi. Ancak fabrikadaki alm a sz konusu olduunda iler deiirdi. Henry Forda gre i yaamnn nitelii konusundaki kayglar tamamen fasa fsoydu ; biraz skntya kar be dolar gayet iyi bir cretti.

Ford, Highland Park gibi rnek fabrikalar kurmadan nce otomobil endstrisi zanaata dayal, yksek vasfl iilerin ign boyunca tek bir m otor ya da kaporta zerinde birok karmak grevi gerekletirdii bir endstriydi. Bu iiler byk bir zerklie sahipti; aslnda oto endstrisi belirli bir merkezi olmayan bir dizi atlyenin toplam saylabilirdi. ou vasfl ii, diyor Stephen Meyer, kendi raklarm tutar ve bunlara kazanlarnn bir ksmn da

9. Bu konuda u mkemmel incelemeye bkz.: Barbara Adam, Time and Social Theory (Philadelphia: Temple University Press, 1990), s.112-13.10. Edward Thompson, Tim e, Work-Discipline, and Industrial Capitalism," Past and Present 36 (1967), s. 61.

40

trd.11 1910 yl civarlarndaysa, ine fabrikasnn rejimi oto endstrisini ele geirdi.

Ford M otor irketi retimi bir endstri haline getirince, vasfl ustalar yerine szde uzmanlam iiler istihdam etmeye balad. Uzmanlam iilerin ii pek fazla dnce veya karar gerektirmeyen minyatr ilemlerden ibaretti. Highland Park Ford fabrikasndaki bu uzmanlam iilerin ou yeni gmenken, vasfl ustalar Almanlardan ve dier daha yerleik Amerikallardan olumaktayd; hem ynetim hem de yerli Amerikallar gmenlerin rutin ilerden fazlasn yapacak zekya sahip olmadn dnyordu. 1917 ylna gelindiinde, igcnn yzde 55 i uzmanlam iilerden, yzde 15'i montaj hattnn evresinde yerleri temizleyen hademelerden ve ancak yzde 15i usta ve teknik elem anlardan oluuyordu.

Ucuz adam lar pahal makinelere ihtiya duyar, diyen ve bu yeniliklerin ilk savunucularndan olan Sterling Bunnell, yksek vasfl adamlar ise alet kutusundan baka pek bir eye ihtiya duym az, diyordu.12 nsan emeini basitletirmek iin karmak makineler kullanlmas fikri, Sm ithin korkularnn gerek olmasna giden yolu at. rnein, endstri psikologu Frederick W. Taylor, byk bir tesiste makine ve endstriyel tasarmn mthi derecede karmak hale gelebileceini, ancak iilerin bu btnn dizaynn anlamasna gerek olmadn dnyordu; hatta ona gre, btnn dizaynn anlam a abasyla ne kadar az megul olurlarsa kendi ilerine de o kadar verimli bir biimde sarlrlard.13 Taylorun kt n sahibi zam an-hareket ettlerinde, bir kronometreyle, araca rnein bir n fan ya da amurluu takmann ne kadar srd saniyenin dilimlerine varncaya dek hesaplanyordu. Zaman-hareket etdne dayal ynetim anlay Sm ithin ine fabrikas imgesini sadiste bir noktaya tasa da, Taylor insan kobaylarn lm ve ma-11. Stephen Meyer, The Five Dollar Day: Labor Management and Social Control in the Ford Motor Company 1908-1921 (Albany: State University of New York Press, 1981), s. 12.12. Aktaran: David Montgomery, Worker's Control in America: Studies in the History of Work Technology and Labor Struggles (Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 1979), s. 118.13. Frederick W. Taylor, The Principles of Scientific Management (New York: W. W. Norton, 1967).

41

niplasyona pasife boyun eeceinden son derece emindi.Gerekte, bu rutin zaman klelii hi de pasife kabullenilmedi.

David N oblea gre zam an-hareket almalarn sabote etm ek konusunda geni bir repertuar gelitirmi olan iiler, kendi karlaryla elien yntemleri ve alma talimatlarn grmezden gelirler.11 Ayrca, Sm ithin bahsettii aptal ve cahil yaratk iyerinde bunalmakta ve bu yzden verimlilii dmekteydi. General Electric firmasnn Hawthorn tesisindeki gibi deneyler iilere duyarl varlklar olarak davranlmasmn onlarn verimliliini artrdn ortaya kard. Elton Mayo gibi endstri psikologlar, yneticileri alanlarna daha fazla ilgi gstermeye ard ve psikiyatrik danmanlk yntemlerini iyerine uyarlad. Ancak Mayo gibi psikologlar hi de hayalperest deildi. Onlar, zamann demir kafesinin yaratt sknt ve aclan azaltsalar bile asla yok edemeyeceklerini iyi biliyorlard.

Rutinin verdii ac Enriconun neslinde zirveye ulat. 1950ler- de yaplan klasik bir alma olan Work and Its D iscontents' te [alma ve Honutsuzluklan], Daniel Bell, gelinen bu u noktay baka bir otomobil fabrikasnda, General M otorsun M ichigandaki Willow Run tesisinde incelemeye alt. Sm ithin bal petei artk gerekten devasa boyutlara ulamt; W illow Run bir kilometreyi geen uzunlukta ve 400 metre geniliinde bir yapyd. Burada, araba yapmak iin kullanlan, ham elikten tutun cam bloklara, deri tabakalarna kadar tm materyal, tek bir at altnda toplanmt ve i son derece disiplinli bir analist ve ynetici brokrasisi tarafndan koordine ediliyordu. Bu derecede karmak bir organizasyon ancak, Bellin mhendislik rasyonalitesi dedii kesin kurallarla ynetile- biliyordu. Bir mhendislik harikas olan bu dev kafes ilkeye gre iliyordu: byklk mant, metrik zaman mant ve hiyerari mant.15

Byklk mant basitti: Daha byk olan daha verimlidir. Btn retim elerini W illow Run gibi tek bir retim meknnda toplamak enerji tasarrufu salyor, malzeme tama giderlerini azalt

14. David F. Noble, Forces o f Production: A Social History o f Industrial Automation (New York: Alfred A. Knopf, 1984). s. 37.15. Daniel Bell, Work and Its Discontents". Bell. 77ie End of Ideology, yeniden basm. (Cambridge: Harvard University Press, 1988), s. 230 iinde.

42

yor ve beyaz yakallarn alt sat ve ynetim ofislerini fabrikayla birletiriyordu.

Hiyerari mant, biraz daha karkt. Max W eber insann demir kafesini tanmlarken, M odem kapitalist fabrika iin ideal m odelin askeri disiplin olduunu gstermek iin zel bir kanta gerek yoktur dem iti.16 Ancak Bell, 1950lerdeki General M otors gibi irketlerde daha farkl bir kontrol modeli gzlemledi. retimi organize eden ve ynlendiren styap .... btn olas beyin ilerini imalat srecinin dna karyor; her ey plan, program ve tasarm departmanlarnda m erkezletiriliyor. Mimari adan bu durum teknik elemanlar ve yneticileri tesisteki grltl makinelerin mmkn olduunca uzana tamak anlamna geliyordu. Bylece fabrikann generalleri askerleriyle olan Fiziki temas yitirdi. Sonuta, sadece ayrntlara katlabilen, zerinde alt rn hakknda karar veya deiiklik yetkisi olmayan en alttaki ii iin rutinin uyuturucu yn daha da pekiti.17

W illow R undaki bu durumun nc dayana da Taylorcu metrik zam an mantyd. Byk tesisin her yerinde zaman dakik bir biimde llerek, st yneticilerin herkesin verili bir anda ne yaptn bilmesi salanyordu. rnein Bell, General M otorsta saat, on adet alt dakikalk dilime ayrlyor.... ii alt dilim saysna gre cret alyor derken aknln gizlem iyordu.18 alma zamannn bylesine dakikalar halinde programlanmas bir yandan da irketteki daha uzun zaman ltleriyle de balant iindeydi. rnein, emeklilik maa bir kiinin General Motors iin ka saat alm olduuna baklarak hassasiyetle ayarlanyor, bir emeki de cretli izin ve hastalk izni srelerini dakikas dakikasna hesaplayabiliyordu. Bu m ikrometrik zaman hesaplan, montaj hattndaki kol iileri kadar alt dzey beyaz yakal bro ahanlannn da terfi ve haklarn belirliyordu.

Ancak Enriconun kuana gelindiinde, metrik zaman hesap

16. Max Weber, Economy and Society, c. 2, der. Guenther Roth ve Claus Wit- tich (Berkeley: University of California Press, 1978), s. 1156.17. Bell, s. 235.18. A.g.y., s. 233.

43

lan, devasa endstriyel organizasyonun bymesi uruna ynetimin uygulad bir bask ve egemenlik arac olmann da tesine gemiti. Bu zaman tarifeleri zerine youn grmeler hem Birleik Otomobil ileri Sendikasn hem de General M otorsun yneticilerini megul ediyordu: Sendikann tabanndaki iiler bu pazarlklarda telaffuz edilen saylar ilgi, hatta tutkuyla izliyordu. Rutinletirilmi zaman, iilerin kendi taleplerini dayatp sz sahibi olabildii bir arena haline gelmiti.

Adam Smith bu tr bir politik sonucu ngrememiti. Schumpe- terin bahsettii giriimcilerin yaratc ykm gc kontrolden knca, Smithin inceledii ine fabrikalar XIX. yzylda iflas etmi, bunlarn kt zerindeki rasyonel bal petei modeli, ta ve metal haline brndkten sonra ancak birka yl ayakta kalmt. Bunun zerine iiler kendilerini bu altst olulara kar korumak iin, dayanma sandklarnda biriken paralarla ya da inaat kooperatifleri sayesinde edinilen evleri ipotek etme yoluyla zaman rutin bir hale getirmeye altlar. Gnmzde zamann rutinlemesini kiisel bir baar olarak grm eye pek yatkn deiliz; ancak sanayi kapitalizminin yaad gerilim ler, patlam alar ve bunalmlar hatrlarsak bunun neden gem ite b ir baan olarak grld anlalr. Bu durumda, Fordun Highland Park fabrikasnda ortaya kan ve General M otorsun W illow Run tesisinde zirveye varan, rutin zaman programlamasnn anlam iyice karmaklayordu. Daha nce, Enriconun bu rutin zaman tarifelerine saplantl bir ilgiden yaam iin olumlu bir anlat oluturduunu grmtk. Rutin, insana zarar verdii kadar onu koruyabilir de: Emei paralara aynan rutin, ayn zamanda bir yaam bir araya getirebilir.

Her eye ramen, Sm ithin hissettii korku, iilerin neden kapitalizme isyan etmediini anlam aya alan Daniel Beli iin hl gayet gerekti. Bell, bir ayan sosyalist imann kapsndan darya atmt diyebiliriz. Bell, bata iin anlamszlamas olm ak zere, iten kaynaklanan honutsuzluklarn, insanlar isyana gtrm ediini renmiti: Rutine gsterilen direni otomatikman devrim yolunu amaz. Ancak Bell yine de sosyalist camiann vefal bir evlad olmaya devam etti. W illow Run fabrikasnda grd sahnelerin bir

44

trajedi olduundan hi phesi yoktu.Bellin inceledii W illow Run tesisini Fordun Highland Park-

na, onu da Adam Sm ithin ine fabrikasna balayan ince bir erit var. Btn bu alma ortamlarnda, rutin, kiiyi alaltan ve cehalete yol aan bir olgu olarak karmza kt. Emeki ayn kolu veya manivelay saatlerce evirirken, yaad an son derece berraktr. Ancak rutin alan ii, farkl bir gelecek vizyonuna ya da deiimin nasl salanacann bilgisine sahip deildir. Rutine ynelik bu eletiriyi farkl bir biimde ifade edersek, mekanik etkinlikler daha byk bir tarihsel anlat oluturulmasnn nn amaz: Enrico gibi iilerin hayatndaki mikro-anlatlar M arxin gzne, Tarihin geni sahnesinde nemsiz ayrntlar ya da sadece verili koullara uygun dzenlem eler olarak grnrd herhalde.

Denis D ideot ile Adam Smith arasndaki eski tartmann hl son derece canl olmasnn nedeni budur. Diderot rutin almann alaltc olduuna inanmyor, aksine, rutinin, iin dzen ve ritminin yava yava evrilm esiyle birlikte anlatnn oluumuna hizmet ettiini dnyordu. XVIII. yzyl Parisinin sala salonlarnn yaratt t u bulvar filozofunun, Halk adna sylevler eken birok kiiye kyasla, sradan em ee ikin olan saygnl sk bir biimde savunmas ironik bir durumdur. D iderotnun en byk m odem mirass olan sosyolog Anthony Giddens, D iderotnun fikirlerini canl tutmak iin alkanln, hem sosyal pratiklerde hem de kiinin kendisini kavramasnda oynad baat rol vurgulamtr: Karmza kan alternatifleri ancak yerleik alkanlklarmza gre snarz. A nlk itkilerin ve ksa sreli davranlarn hkim olduu, dzenli rutinlerden mahrum bir yaam anlamsz bir varolutur.19

Gnmzde, rutin konusunda tarihsel bir ayrm noktasnda bulunuyoruz. Yeni kan esneklik sylemi ekonominin en dinamik sektrlerinde rutinin yok olmak zere olduunu ima ediyor. Ancak alanlarn byk ounluu hl Fordizm em berinde hapis. Bu noktada net bir istatistik vermek zor olsa da, iyi bir tahminle, Tab

19. Bkz. Anthony Giddens, The Constitution of Society: Outline of a Theory of Structuration (Cambridge, ngiltere: Polity Press, 1984). [Toplumun Kuruluu, ev.: Hseyin zel, Bilim ve Sanat Yay., 1999.]

45

lo 1 de tarif edilen m odem mesleklerin te ikisi Adam Sm ithin ine fabrikasndakilere benzer, tekrara dayal iler. Tablo 7 de betim lenen bilgisayar kullanm da, byk lde, veri girii gibi rutin grevlerden oluur. Eer Diderot ve Giddens gibi, bu tr emein z itibaryla alaltc olmadn dnrsek, iilerin alt koullara odaklanmamz gerekir: Bu durumda fabrika ve brolar, L Angleedeki oymalarda resmedilen ibirlii ve dayanma sahnelerine benzetmeye abalamalyz.

Yok eer rutinin z itibaryla inam alalttn kabul edersek, tam da alma srecinin doasna saldrmamz gerekir. Hem rutini hem de onun babas olan brokrasiyi lanetleriz. Bunu yaparken btn derdimiz, piyasaya daha iyi tepki verme, verimlilik ve k n artrma gibi pratik arzulardan ibaret de olabilir. lle agzl kapitalistler olmamz art deil; Adam Sm ithin rencileri gibi hem ite hem de dier alanlarda, daha esnek deneyimlerin insanlan uyardn dnebiliriz. Kendiliindenliin erdemine inanyor olabiliriz. O zaman sorumuz u olur: Esneklik, birlikte getirdii btn risk ve belirsizliklerle birlikte dnlrse, yok etmeye alt ktl gerekte daha da pekitiriyor olabilir mi? Rutinin karakterimizi pasifletirdiini kabul etsek bile, esnekliin bizi yaama daha mdahil klmas nasl mmkn olacaktr?

46

Ill E snek

Esneklik (flexibility) szc ngilizceye XV. yzylda girdi. Szcn asl anlamn, rzgrda eilen aa dallarnn tekrar eski konumunu ald eklindeki basit gzlemden alyordu. Esneklik kelimesi aacn eilip dzelme gcn, aacn formunun rzgrda snanmasn ve eski haline dnmesini ifade eder. deal olarak esnek insan davrannn da ayn elastik gce sahip olmas, yani deien koullara uyum salayarak, onlardan zarar grmemesi gerekir. G nmzde toplum, daha esnek kurumlar oluturarak, rutinin yol at ktlkleri yok etmenin yollarn anyor. Ancak esneklik uygulamalar ounlukla kiiyi een gler zerinde younlar.

lk modem filozoflar esneklikteki bklme zelliini, insan benliinin duyumsama gcyle zdeletiriyordu. Locke, Essay Con-

47

cerning Human Understanding [nsan Anl zerine Bir Deneme*] adi eserinde, Benlik; zevk ve acya kar duyarl veya bilincinde, mutluluk ve hzn hissetme yetisi olan, .... bilinli dnen varlktr diyor; Hume ise A Treatise on Human Nature [nsan Doas zerine Bir nceleme"] adl eserinde, Ben dediim varln derinliklerine indiimde, hep belirli bir scak ya da souk, k ya da glge, ak ya da nefret, ac veya zevk algsyla karlarm, diyordu.1 Bu duyumsamalar, d dnyadan gelen, benlii bir o yana bir bu yana bken uyarclardan kaynaklanyordu. Sm ithin ahlki duygular kuram da bu dsal ve deiken uyarclar temel alyordu.

Karakter konusunu irdeleyen dnrler, benlik duygusunu bu uyarc akmndan kurtaracak isel dzenleme ve dzelme ilkeleri bulmaya abaladlar. Ancak Adam Sm ithin ekonomi politie el atmasndan sonra yazlan yazlar, salt deiimi vurgulamaya balad. Esneklik, giriimciliin erdemleriyle ilikilendiriliyordu: Sm ithin yolundan giden XDC. yzyl ekonomi politikileri giriimcinin evikliiyle sanayi iisinin hantalln kar karya koyuyordu. John Stuart Mill, Principles o f Political Economy [Siyasal ktisadn lkeleri] adl kitabnda, piyasalar tehlikeli ve zorlu bir yaamn sergilendii bir tiyatro, tccar da bu tiyatronun doalama statlar olarak betimledi.

Adam Smith sempatiyi ne karan bir ahlkyken, onu izleyen ekonomi politikiler daha farkl bir etik deere younlat. M ilie gre esnek davranlar kiisel zgrln yolunu aar. Bunu gnmzde de kabul ediyoruz; deiime ak olmay ve koullara ayak uydurabilmeyi zgr eylem iin gerekli karakter zellikleri olarak gryoruz; insan deime yetenei olduu iin zgrdr diye dnyoruz. Ancak gnmzde yeni ekonomi politik, zgrle duyulan kiisel arzuya ihanet ediyor. Brokratik rutine kar isyan ve es

* nsan Anl zerine Bir Deneme, ev.: Vehbi Hackadirolu, Kabalc Yaynevi, 1996. (y.h.n.) nsan Doas zerine Bir nceleme, ev.: Aziz Yardml, idea Yaynevi, 1997. (y.h.n.)1. John Locke, Essay Concerning Human Understanding, der. A. C. Fraser (New York: Dover, 1959), 1:458-59; David Hume, A Treatise of Human Nature. The Philosophy of David Hume, der. V. C. Chappell (New York: Modem Library, 1963) iinde, s. 176.

48

neklik aray, bizi zgrletirecek koullar yaratmak yerine yeni iktidar ve kontrol yaplar retti.

Modem esneklik biimlerinde gizli olarak var olan iktidar sistemi eden oluur: Kurum lann kkten dnm; retimde esnek uzmanlama; ve iktidarn merkezileme olmadan younlamas. Bu kategoriler, hi de gizemli olmayan, yakndan bildiimiz olgular ieriyor; ancak bu olgulann kiilik zerindeki etkilerini kavramak daha g.

Kurumlarn kkten dnm. Esnek davran, gnmz iletme kitaplar ve dergilerinde, sadece deiime istekli olmak eklinde tanmlanyor; oysa sz konusu olan, zaman duygumuz zerinde belirli etkiler yaratan, belirli bir deiimdir. Antropolog Edmund Leach zamansal deiimi iki farkl biimde algladmz syler. lkinde eylerin deitiini biliriz, ama bunlarn gemile bir sreklilik arz ettiini hissederiz. Dierindeyse, olaylar yaammz geri dnlmez biimde deitirdiinden, bir kopu sz konusudur.2

rnein, Komnyon ayini gibi bir dinsel riteli ele alalm. Kutsal ekmei aldnz anda iki yzyl nce de gerekletirilmi olan bir davran srdrm olursunuz. Mesela beyaz ekmek yerine kepekli ekm ek de kullansanz, ritelin anlamna pek fazla zarar vermi olmazsnz; kullandnz yeni un eidi ritelin bir paras haline gelir. Ancak evli kadnlarn rahip olup Kom nyonu idare etmelerine izin verirseniz, rahip kelimesinin anlamn ve dolaysyla da Komnyonun anlamn geri dnlmez biimde deitirmi olursunuz.

Emek erevesinde, D iderotnun kt fabrikas bahsinde anlatt ritim ler ya da Anthony Giddensin betimledii alkanlklar, birinci anlamdaki gibi, deien, ama sreklilik arz eden zaman deneyimine rnektir. Bunun aksine, gnmzde brokratik rutini hedef alan esnek deiim , kurum lan kesin ve geri dnlm ez biimde dntrmeyi amalar; yle ki bugnle gemi arasndaki sreklilik bozulur.2. Bkz. Edmund Leach, 'Two Essays Concerning the Symbolic Representation of Time, Leach, Rethinking Anthropology {Londra: Athlone, 1968) iinde, s. 124-36.

F4N/Karaktcr Anmas 49

Modem yneticilik anlaynn temel direi, gevek network Te- rin Fordist dnemdeki piramidal hiyerarilere kyasla, kkl dnmlere daha yatkn olduu inancdr. Netvvorkte noktalar arasndaki balantlar daha gevektir; en azndan teorik olarak, bir paray dierlerine zarar vermeden kanp almanz mmkndr. Sistemin paral bir yaps vardr: Bu, ona mdahale etme imkn sunar. Sistemin i btnlnn olmay deiiklik yapmanz mmkn klar.

Kurum lan bu ekilde dntrme teknikleri gnmzde olduka geliti. Yneticiler operasyonel prosedr standartlatrmak iin SIMS gibi yazlmlar kullanyor; SIMS yazlm, ok byk bir irketin an peteine benzeyen kurumsal yapsnn iinde, her bir birimin ne rettiini takip etmeyi mmkn klyor. Bu yazlm, muhasebeci ve kurumsal planlamaclarn, rnein bir irket evlilii durumunda, hangi birimlerin kapatlabileceini ya da hangi personelin kanlabileceini grmesini salyor. Bu sayede gerekletirilen katmanszlatrma [delayering], az sayda yneticinin ok sayda alt kademe alan kontrol etmesi iin yaplan reformu; dikey ayrma [vertical disaggregation] ise bir irket alanna birden fazla grev yklenmesini anlatr.

Bu tr uygulamalar iin en sk kullanlan terim yeniden tasar- lamadr [reengineeringj ve yeniden tasarlama deyince aklmza iten karmalar gelir. A B D de 1980 ve 1995 arasnda iten karlan ii saysna dair tahm inler 13 ila 39 milyon arasnda deiiyor. Atlan orta yal iiler arasnda, ayn maala yeni bir i bulanlar az sayda olduundan, iten karm alar dorudan doruya eitsizlik artna yol at. Bu konunun kutsal kitab haline gelen Reengineering the Corporation 'da [irketi Yeniden Tasarlamak] Michael Hammer ve James Champy, organizasyonel yeniden tasarlama srecini, bunun sadece insanlar iten atmann bahanesi olduu yolundaki iddialara kar savunmak iin iten karma ve yeniden yaplanma [restructuring] daha az malzemeyle daha az i yapm ak anlamna gelir. Yeniden tasarlama ise daha azla daha ou baarm aktr3 diyor.

3. Michael Hammer ve James Champy, Re-engineering the Corporation (New York: Harper Business, 1993), s. 48.

50 W A R K A /K am ktcr A nm an

Bu iddia akla verimlilii [efficiency] getiriyor. Yeniden tasarlama" ifadesinin kendisi de gemile keskin bir kopu salamakla baarlan daha sk bir ileyii dndryor. Ancak verimli biimde yeniden tasarlama sz son derece yanltc armlar yapabilir. Yeniden tasarlama kaotik bir sre olduundan birok geri dndrlemez deiime yol aar.

1990lann ortalarna gelindiinde i dnyasnn birok lideri, byk bir organizasyonun yeni bir iletme plan hazrlayp, kendisini derhal buna uygun olarak kltp, yeniden tasarlamasnn, ancak yksek cretli danmanlarn fantezi dnyasnda gerekleebilecek bir hayal olduunu fark etmiti. Sektrdeki en soukkanl ve pratik danmanlardan biri olan Erik Clemons, zeletirel bir slupla, Yeniden tasarlama giriimlerinin birou, hatta ou baarsz olur diyor. nk, Clem onsa gre, insanlar iten atlnca kurumlar ilev gremez hale gelir: letme planlar silinip yenilenir, kazan beklentileri gereklemez, organizasyon rotasn arr.* Kurumsal deiimler, dmdz bir izgide ilerlemek yerine; farkl, hatta elikili ynlere girer: rnein krl bir operasyon nitesini aniden satan birok irket, henz birka yl gemiken, eskiden iyi para kazand bu sektre tekrar geri dnmek istiyor. Scott Lash ve John Urry gibi sosyologlar, bu tr dnlere bakarak esneklii daha genel bir dzlemde rgtl kapitalizmin sonu olarak tanmlamtr.3

Bu ifade kulaa biraz ar gelebilir. M odem yneticilik sylemi, kurumsal deiim abalarn, sonucu belirsiz bir deney deil verimlilii artrma giriimi olarak gsterdii iin, bunun baarya ulap ulamadna bakmalyz. Yeni rejim, rutinin yol at ktlklere, zellikle retkenlik [productivity] art adna sava amt.

1990larn bamda American M anagement Association [AMA: Amerika Yneticilik Demei] ve Wyatt irketler Grubu ciddi bir iten karma sreci yaayan irketler stnde bir alma yapt. AM A, iten karmalarn sk yaanmas halinde krda ve ii verimliliinde d olduunu sylerken, W yatt irketlerin ancak4. Erik K. Clemons, Using Scenario Analysis to Manage the Strategic Risks of Reengineering," Sloan Management Review, 36:4 (Yaz 1995), s. 62.5. Bkz. Scott Lash ve John Urry, The End of Organized Capitalism (Madison: University of Wisconsin Press, 1987), s. 196-231.

51

yarsndan az maliyet drebildi; sadece te birinden az krn artrabildi ve verimlilik art gerekletirenler drtte biri gemedi, diyordu.6 Bu baarszln baz sebepleri aikrdr: ten karm alarla yaanan tasfiye sreci iilerin moral ve motivasyonunu ciddi biimde drr. ini kaybetmeyen iiler, iten atlanlara kar re kabet savan kazandklarn dnmek yerine, kendi sralarnn gelmesini beklemeye balarlar.

Daha genel bir dzlemden bakarsak, retkenliin geni lekli deerlendirilmesi son derece karmak olsa da, gnmzn yakn gemie gre daha az retken olduunu