Jovo Baji

KAKO JEPOKATOLIENA ZAPADNA HERCEGOVINAZavrna faza potpunog rimokatolienja Zapadne Hercegovine, zapoeta u petnaestom, dogodila se u dvadesetom veku. U toku dva svetska rata, i u versko-graanskom ratu koji se vodio od 1991. do 1995. godine rimokatolici su, predvoeni svojim biskupima i sveenstvom, narodnim prvacima i institucijama kojima je duh zadahnula Rimokatolika crkva, nasiljem (pokoljima i progonima) izbrisali i poslednje oaze srpskog pravoslavnog naroda, koji je jo u sedamnaestom i osamnaestom veku inio veinu stanovnitva ovih prostora. I u Zapadnoj Hercegovini, koja se najdue opirala Rimskoj crkvi i koja je od svih dalmatinskih priobalnih regija poslednja pokatoliena, ponovio se onaj svojevrsni fenomen: prvo je, preavi iz pravoslavlja u rimokatolianstvo, srpsko pravoslavno stanovnitvo promenilo veru, a onda su krajem devetnaestog veka rimokatoliki sveenici, uz pomo austrougarske drave, Srbe rimokatolike preimenovali u Hrvate, stvorivi ujedno od njih najfanatinije protivnike Srba i pravoslavlja.1 Rimokatolika vera, ili kako se to onda zvalo latinska vera, tek u esnaestom veku poinje ozbiljnije da puta korene u dananjoj Zapadnoj Hercegovini zapadnim zemljama oblasnog gospodara Stefana Kosae, Hercega od Svetoga Save, to su se prostirale od desne obale Neretve do reke Cetine, na jugu do Jadranskog mora, a na severu severnim obodima Ramske doline, severnim obodima Duvanjskog i na najveem delu Livanjskog polja.2 Ovaj istorijski i geografski prostor antropogeograf Jevto Dedijer uvrstio je u Staru Hercegovinu.3 I u administrativnoj podeli Srpske pravoslavne crkve vei deo Zapadne Hercegovine bio je u sastavu Zahumsko-hercegovake eparhije. Duvno, kao najisturenija taka na severozapadu Stare, ali i Zapadne Hercegovine pominje se prvi put u istorijskim izvorima u prvoj polovini osamnaestoga veka kao sastavni deo Zahumsko-hercegovake eparhije,4 ali postoji uverenje da je Duvno odavno bilo u sastavu ove eparhije ija se granica prostirala severnom stranom duvanjskog kraja,5 to se prenelo i posle reorganizacije Mitropolije hercegovake dijaceze i tako ostalo do danas.6Ovaj prostor poklapa se i sa Paganijom, o kojoj u 30. i 36. glavi svedoi najcenjeniji i najvie citirani istorijski izvor O upravljanju dravom Konstantina Porfirogenita,7 koju po reci Neretvi naziva i Neretljanskom oblau, navodei da je dugo vremena bila nekrtena i koju su zbog toga zvali Paganijom.8 U toj oblasti, kako svedoi Porfirogenit, iveli su Srbi kojima je vladao srpski vladar.9 Neretvljani, uveni morski gusari, kako tvrdi Porfirogenit, bili su Srbi,10 a ovamo su doli u vreme cara Iraklija.11 Meu tri neretvljanske upe koje je Porfirogenit zapisao pod imenima Rastoc (Rastok, na istoimenom jezeru kod Vrgorca), Makar (centar u dananjem selu Makar kod Makarske), je i upanija Dalen (Duvno) koja je daleko od mora i oni (tj. njeni stanovnici) ive od obraivanja zemlje.12 Meu poznatim istoriarima koji su upu Dalen prihvatili kao Duvno bili su Srbi Ljubomir Kovaevi i Ljubomir Jovanovi,13 Hrvati Tade Smiiklas,14 Vjekoslav Klaji,15 zatim Konstantin Jiraek,16 a zanimljiva su i zapaanja uenog svetenika Ljube Vlaia.17

O srednjovekovnoj veri stanovnika Zapadne Hercegovine, nekadanje Paganije, svedoe steci, ostaci raznih grobalja, temelji i spomeni o brojnim crkvama i nekoliko manastira. Jedan od najboljih poznavalaca srednjovekovnih steaka u Hercegovini, Hercegovac po roenju, rimokatolik po veroispovesti, ak franjevake gimnazije na irokom Brijegu, Marko Vego, nudei brojne dokaze utvrdio je da su te steke na grobovima podizali vernici koji su ispovedali pravoslavnu veru, da su to u stvari bili grobovi pravoslavaca.18 Na ovom prostoru pored drevnih manastira koji su bili podignuti u primorju (Zaostrog, Makarska) i na krajnjem jugozapadnom delu Zapadne Hercegovine, na Duvanjskom polju postojao je manastir Labostin ili Hlabostin; sauvao se i peat ovog manastira, ali i jo neki materijalni tragovi i narodno seanje,19 a koji je, po svoj prilici, bio razoren u prvim vekovima turskog ropstva.Istoriari Srpske pravoslavne crkve jo se nisu dovoljno bavili istorijom hrianstva na prostoru nekadanje Porfirogenitove Neretvljanske oblasti. Ne uzima se dovoljno u obzir ni injenica da je u Solinu, kod dananjeg Splita, jo od apostolskih vremena postojala crkva koju su, kako tvrde neki istraivai, uspostavili apostol Pavle i njegov uenik Tit.20 Kada je u Rimskom carstvu hrianstvo dobilo dozvolu za postojanje i kada je kasnije postalo zvanina dravna religija, episkopi Solinske crkve imenovani su u Carigradu, a ne u Rimu.21 Pravoslavnu veru, sve do Splitskih crkvenih sabora krajem desetog i poetkom jedanaestoga veka, ispovedali su i Hrvati, kojima je rimski papa posle nametao episkope koji su mu se pokoravali.22 I monatvo iji je rodonaelnik Sveti Irinej dolo je na ove prostore sa hrianskog istoka.23 Prvi pravoslavni manastiri u Makarskom primorju, kako tvrdi Nikodim Mila, podignuti su 872. godine u Zaostrogu, Poljicima i Makaru,24 a manastir u Makaru odrao se sve do petnaestog veka, a njihove razvaline poetkom dvadesetog veka narod je nazivao manastirinama.25 U tim manastirima, o emu je svedoio fra Ante Luli, boravili su kalueri vasilijanci,26 iz reda Vasilija Velikog, a tome redu pripadala je i veina monatva srednjovekovne Crkve bosanske. U tim manastirima su se, kako kae Nikodim Mila, primenjivala pravila Antonija Velikog i Vasilija Velikog.27

Bogomolje Svetosavske Crkve

Kada je Sveti Sava 1219. godine postao prvi srpski arhiepiskop i uspostavio autokefalnu Srpsku arhiepiskopiju drevni neretvljanski prostori nali su se u okrilju Srpske crkve, gde je, kao etvrta po redu, osnovana Zahumsko hercegovaka eparhija, a sedite episkopa bilo je u crkvi Svete Bogorodice na Stonu.28 Osnivanjem Zahumske episkopije i zahvaljujui duhovnoj delatnosti koju je pokrenuo Sveti Sava uticaj Srpske crkve osetio se i u Neretvljanskom i Makarskom primorju.29 U Makarskoj su tada postojale dve srpske crkve Svetog Nikole i Svetog Pankracija, a na poluostrvu Peljecu ije je stanovnitvo tada ispovedalo jedino pravoslavnu veru, bile su etiri pravoslavne crkve Svetog Stefana, Svetog ora, Svetog Nikole i Svete Marije, na ostrvu Koruli uzdizala se tada pravoslavna crkva Svetoga Vida, a na Mljetu manastir Svete Marije.30 O tim bogomoljama sauvali su se pomeni u poveljama srpskih vladara iz loze Nemanjia. Ve po osnivanju Humske episkopije Stefan Prvovenani i Sveti Sava darovali su sabornoj crkvi Svete Bogorodice na Stonu, u kojoj je bilo i sedite episkopa, brojna sela meu kojima je bilo i ivogoe kod Makarske, a ova darovnica ponovljena je i u sauvanoj povelji Uroa I kojom se ovo potvruje.31 Stefan Prvovenani darivao je manastiru Svete Marije na ostrvu Mljetu nekoliko sela,32 ovu povelju potvrdio je i kralj Milutin.33 Sauvala se i povelja kralja Stefana Deanskog kojom on potvruje jednu darovnicu svoje majke manastiru Svete Marije na Mljetu.34 Mesto u kome je bila crkva Svete Trojice kojoj Jelena, kerka kneza Lazara Hrebeljanovia i ena vojvode Sandalja Hrania Kosae, svojim testamentom namenjuje poklon, za neke istoriare bila je Korula.35 Iz ovoga vremena je moda i manastir Labostin na Duvanjskom polju.36Srbi sa Makarskog primorja i njegovog zalea, iz Zapadne Hercegovine koja se geografski poklapa sa Porfirogenitovom zemljom Neretvljana, poslednji su od svih dalmatinskih oblasti od Bara do Rijeke ostavili pravoslavnu, i preli u katoliku veru. O tome uostalom svedoe i brojni rimokatolici, istraivai prolosti makarskog podruja od kojih mnogi potiu sa tih predela. Pisac prve poznatije knjige o Makarskoj, Miroslav Alaevi tvrdio je da su stanovnici ovih krajeva najkasnije ostavili pravoslavnu vjeru, to je u njima, za srednjih vjekova cvala i vladala domaa bogumilska vjera, bogumilstvo i irilica i uz nju skopana knjievnost.37 On je takoe ukazivao da je u bibliotekama i arhivama manastira u Makarskom primorju bilo dosta starih neproitanih knjiga i vrednih predmeta koji svedoe o dobu kada je stanovnitvo ovih krajeva ispovedalo pravoslavnu veru.38 Jedan od najpoznatijih rimokatolikih istraivaa makarskog podruja druge polovine devetnaestoga veka, i jedan od najpoznatijih dalmatinskih intelektualaca toga doba, Mihovil Pavlinovi napisao je jednom prilikom: Pria je u puku da u davne vieke i Poljiani su bili istonog obreda kao to je dobar dio dalmatinskih Zagoraca.39 Ove tvrdnje ponavljali su jo i neki rimokatoliki pisci kao to su fra Ante Luli i don Jakov Bogli koji su za dalmatinske rimokatolike govorili da su to Srbi koji su primili katoliku veru.40Posle splitskog crkvenog sabora iz 1075. godine na kome je odlueno da se pravoslavlje u Dalmaciji iskoreni,41 rimokatoliki biskupi iz Splita nasrtali su tokom srednjeg veka na Neretvljansku oblast da Neretvljane stave pod skut rimskog pape. Tokom dvanaestog i trinaestog veka Srbi na elu sa plemikom porodicom Kai, koja je drala tvrdi grad Omi, snano su im se suprotstavljali.42 Ljudi gospodara Omia, Nikole Kaia (1167 - 1180) kamenovali su ispod Debelog brda kod Mostara splitskog nadbiskupa Rajnerija.43 Posebno se srano odupirao nasrtajima rimokatolianstva knez Mladu Kai koji je organizovao napad na krstae koji su se preko njegove teritorije kretali u Svetu zemlju, a sam knez Mladu je optuen da je ubijao, i ak ive derao krstae.44 Rimokatoliki sveenici nisu imali pristupa ovim krajevima kada je Neretvljanska oblast ula u sastav srednjovekovne Bosne. 45Verolomne velmoe Vlatkovii

Neki istraivai, pozivajui se na jedan dokumenat, pisan na pergamentu, koji se uvao u arhivu samostana u Makarskoj, tvrde da je rimokatoliku veru u ovom delu Dalmacije i njenog zalea uveo na silu srednjevekovni velmoa arko Humski, gospodar ovog podruja. On je navodno 1468. godine naredio da se iz samostana u Makarskom primorju isteraju rimokatoliki redovnici iz reda Svetog Avgustina, a na njihovo mesto doveo je franjevce.46 Arheografskim ispitivanjima ovog dokumenta, koje su u dvadesetom veku uradili hrvatski naunici, utvreno je da je re o falsifikatu Rimokatolike crkve, uraenom u osamnaestom stoleu.47 Ovaj falsifikovani dokumenat uvao se sredinom dvadesetog veka u arhivu samostana Zaostrog, a hrvatski istoriar Karlo Jurii smatra da neki njegovi navodi mogu biti istiniti.48 Iznesen je i podatak da je arko Humski 1460. godine na silu preuzeo vlastelinstvo Zaostrog, odakle je, sa njihovog poseda, proterao srpsku pravoslavnu vlastelinsku porodicu Jugovie, a onda izloio njihovu imovinu javnoj prodaji, koju je zatim sam kupio. Na novokupljenom posedu naao se i pravoslavni manastir Zaostrog, iz koga je proterao pravoslavne kaluere, na njihovo mesto doveo je rimokatolike redovnike Svetog Avgustina, avgustijance, a kasnije je umesto njih 1468. doveo bosanske franjevce.49 U istorijskim izvorima koji svedoe o poslednjim godinama postojanja srednjovekovne oblasti Hercegovine, koja je bila posed oblasnog gospodara Stefana Vukia Kosae, esto se pominje arko Humski. Pripadao je porodici Vlatkovia koja je na istorijskoj sceni imala nekoliko velikaa, i bila je u vazalnim odnosima prema Kosaama sa kojima je bila u stalnim sukobima . A te sukobe podgrevali su svi oni koji su kao i Vlatkovii bili u neprijateljskim odnosima sa Hercegom Stefanom, a naroito je to inila Dubrovaka Republika.50 Vlatkovii su, kako smatra Vinko Foreti, bili samostalni u odnosu na oblasne gospodare Kosae, a godine 1466. stavili su se pod okrilje ugarskog kralja Matijaa.51 Izgleda da je u to vreme ova porodica prihvatila i rimokatoliku veru a jedan od arkove brae, knez Andrija Vlatkovi pristupio je 1458. godine franjevakom redu gde je dobio ime Avgustin, ostavi meu franjevcima samo dve godine, a onda se vratio svojoj eni.52 Izgleda da je Avgustin, ili Fragustin kako su ga zvali savremenici, bio labilna linost; godine 1482. prihvatio je vrhovnu vlast Turaka, a neki smatraju da je tada bio preao i na islam,53 a onda se opet vratio rimokatolianstvu, do kraja ivota zadrao svoje redovniko ime, i sahranjen je u samostanu Zaostrog.54 Izgleda da ga je nadiveo brat arko koji je umro u dubokoj starosti 1498. godine.55Postoji mogunost da su velikai iz pokatoliene plemike porodice Vlatkovia, podsticani iz vrhova Rimokatolike crkve, u vreme kada je pred turskim osvajaima nestajala samostalna srednjovekovna bosanska drava, ali posle nje i Hercegovina hercega Stefana, pravoslavne manastire u makarskom primorju prepustili rimokatolicima.

Franjevci zaposedaju pravoslavne bogomolje

I pored brojnih istorijskih izvora koji svedoe o padu Hercegovine i dolasku Turaka, kada je na samom kraju zaposednuto i Makarsko primorje,56 teko je kompletirati potpuniju predstavu o verskim prilikama koje su vladale u vreme turske vladavine u trajanju od jednog i po veka. Za ovaj prostor koji je bio od stratekog znaaja borili su se Turci, Mleani i Maari, a esti ratni sukobi donosili su pustoenja i preseljavanja stanovnitva. U tim pustoenjima stradala su i naselja i manastiri. Takva preseljavanja zabeleena su 1503. godine, kada se starosedelako stanovnitvo povuklo na sigurnija stanita na susedna ostrva, a najvie na Hvar, a na njihova mesta iz makarskog zalea naseljavalo se novo stanovnitvo, meu kojima je bilo dosta bosanskih pravoslavaca koji su kasnije prevoeni u rimokatoliku veru.57 Tada je, kako tvrdi Jaka Ravli, dolo i nekoliko bosanskih franjevaca koji su se naselili u opustelim manastirima Zaostrogu i Makarskoj.58 Manastir u Makarskoj prvo su zapalili Turci,59 ali su ga palili i rimokatolici Mleani koji su ovu bogomolju spalili 1537. godine pod izgovorom, da se u njoj Turci ne bi utvrdili.60 Mleane su ponovo potisnuli Turci koji su spalili ono to je preostalo u Makarskom primorju.61Ne zna se taan datum gradnje sadanjeg samostana u Makarskoj.62 Jaka Ravli iznosi podatak da je crkva makarskog samostana bila izgraena 1620. godine.63 Ima i miljenja da je to bilo u vreme biskupa Stjepana Blakovia koji je umro 1776. godine i koji je sahranjen u ovom samostanu,64 a uzima se da je ove godine izgraena crkva.65 Nije jasnija sudbina preostala dva samostana u Makarskom primorju Zaostroga i ivogoa. Sadanja crkva samostana u Zaostrogu kod Makarske sazidana je 1747. godine.66 Crkva zaostrokog samostana sazidana je 1747. godine, a kako svedoi iriliki natpis samostan je osvetio biskup Bosne Poege i Beograda, Franjo Balievi.67Prvo monako pribeite u Zaostrogu kako kae Ljubo Vlai, podignuto je 872. godine, a podigli su ga monasi istonog obreda.68 Ploa sa irilikim natpisom, koja je bila u zidu prvobitne manastirske crkve, postojala je sve do 1747. godine, kada su franjevci u neposrednoj blizini ove crkve od zidova stare gradili novu, pri tome su namerno izbrisali prvobitni irilini natpis.69 Na izvoru Drvenika, pored manastira Zaostrog bila je kula, na ijim zidovima je bio urezan irilini natpis, koji su fratri takoe izbrisali.70 O tom surovom obraunu sa irilinim natpisima koji su svedoili o drevnom pravoslavLju na Makarskom primorju govori i Alberto Fortis koji je 1774. godine objavio putopis sa puta po Dalmaciji. On s rezignacijom ukazuje na to da su franjevci u Zaostrogu u gradnji svoje nedavno nainjene crkve upotrijebili golemu koliinu drevnoga kamenja sa koga su pomno ogulili slova. Skupljali su ga po oblinjim mjestima, a napose po ruevinama uz Neretvu; tko zna koliki gubitak lijepih zapisa dugujemo njihovoj revnosti".71Ako je verovati franjevakom izvoru iz 1720. godine, najstariji pomen o sadanjoj samostanskoj crkvi u ivogou je iz 1612. godine, a podignut je na razvalinama starije bogomolje. Turci su ga vie puta, pljakali, ali ga nisu palili.72

Ostaci srednjovekovnih verskih spomenika crkava i grobalja u Makarskom primorju, to su uostalom potvrdila i istraivanja Nevenke Boani-Bezi, po poloaju koji zauzimaju u odnosu na strane sveta, ukazuju na to da su ih podizali pravoslavni vernici. Veina crkava podignutih u srednjom veku, to su ih posle prisvojili rimokatolici, koje su ostale na prvobitnim temeljima, okrenute su u pravcu istok-zapad, sa oltarom na istoku, a proeljem na zapadu, kako se uostalom i grade pravoslavne crkve. Slian je sluaj i sa nepomeranim stecima i kamenim ploama na srednjovekovnim grobljima. Takav primer prua i crkva Svetog Mihovila u selu Igranima kod Makarske za koju se smatra da je zidana krajem jedanaestoga i poetkom dvanaestoga stolea.73 Isti je sluaj i sa crkvom Svetog Ivana u selu Podacima za koju se veruje da je podignuta u jedanaestom ili na poetku dvanaestog veka.74 Sa oltarom okrenutim prema istoku i proeljem na zapadu je i crkva Svetog Nikole u Brelima koja se prvi put pominje u jednom dokumentu iz esnaestoga veka.75 Isti poloaj prema istoku i zapadu zauzima i crkva Svetog Petra u Makarskoj za koju se pretpostavlja da potie iz petnaestoga veka, zatim crkva Svetog Stefana u Dranicama koju je 1466. godine podigao Herceg Stefan.76 Oigledno je da su pravoslavni sagradili u Tuepima u osamnaestom stoleu sagradili crkvu posveenu Bogorodici, to potvruje poloaj istok-zapad u kome je postavljena.77Kao u Bosni, Istonoj Hercegovini, Lici, Zapadnoj Srbiji, i u Makarskom primorju na grobovima uglednih pokojnika podizani su kameni belezi steci. Grobovi nad kojima su se postavljani takvi nadgrobnici, ako su u njima poivali pravoslavni hriani, zauzimali su pravac istok-zapad tako da je glava pokojnika bila okretana prema zapadu. U groblju koje se prostire oko rimokatolike crkve u Donjim Brelima kod Makarske sauvalo se nekoliko steaka koji od vremena kako su postavljeni nisu bili pomerani, a koji zauzimaju pravac istok-zapad.78 Nepomerani steci okrenuti u pravcu istok-zapad nalaze se i kod rimokatolike crkve u selu Bastu79 i u Igranima.80Na nekima od tih grobova, i pored upornih nastojanja rimokatolikih sveenika da zatru svaki trag irilici, ipak se do sredine dvadesetog veka sauvao poneki irilini natpis. Na jednoj nadgrobnoj ploi u selu Dranicama kod crkve Svetog Jurja uklesano je irilinim slovima ime Stjepana Vitasovia,81 a na jednom steku u Tuepima uklesano je srpskim irilinim pismenima ime Pavla Nimia. Polovinom devetnaestoga veka, kako je tvrdio Petar Kadi Peko u tuepskom groblju bilo je znatno vie takvih natpisa. Sredinom devetnaestog veka pored samostana Zaostrog, kako tvrdi Kai, postojala je nadgrobna ploa na kojoj je irilicom bilo uklesano ime Radovana Radlovia i Luke Vojnovia. Uz zapadnohercegovake samostane Makarska, Zaostrog i ivogoe u Makarskom primorju, iz koga su u vreme turske vladavine franjevci razvili misionarski rad prevodei u rimokatoliku veru primorce, pravoslavne Srbe, svrstao se i samostan Svetog Petra na itu u Rami. Ovaj samostan, koji se javlja kao znaajno arite rimokatolianstva u prvim vekovima turske vladavine, podignut je na na krajnjem severoistonom delu Zapadne Hercegovine, ukletivi se duboko u Bosnu u dolini reke Rame, desne pritoke Neretve. Redovnici ovoga samostana, priznajui vlast makarskih biskupa, svoj misionarski rad su usklaivali sa radom ostalih samostana u Makarskom primorju.Ustalilo se miljenje da su u Rami oduvek iveli rimokatolici i muslimani, a da tamo pravoslavnih Srba nikada nije bilo. Ali neki podaci koje iznosi Milenko S. Filipovi upuuju na to da je ovde u srednjem veku ivelo stanovnitvo koje je ispovedalo pravoslavnu veru. Filipovi je ove krajeve obilazio i istraivao u vremenu od 1931. do 1935. godine, kada je naao dokaze da su u Rami u srednjem veku, ali i u kasnijim vekovima turske vladavine iveli pravoslavni Srbi iza kojih su ostala kuita, crkvita i groblja koje su tada ramski rimokatolici i muslimani nazivali grkim grobljima, grkim crkvama, a ljude iji su to tragovi bili Grcima. Istraujui Ramu, kreui se od sela do sela, on je na 24 mesta naao grke tragove koje je i opisao.Rei Grk, grko naselje, grko groblje i grka crkva Filipovi je ovako objasnio prihvativi tumaenje ovog pojma koji nudi Rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika Jugoslovenske akademije iz Zagreba: Pripadnici zapadne ili katolike crkve nazivani su u naim zemljama ranije, a ponegde i danas se zovu, latinima, zbog upotrebe latinskog jezika u bogosluenju. Slino tome, razni nai pisci ve od 15. veka (1470), upotrebljavali su ime Grk u znaenju, ovjek koji pripada istonoj, pravoslavnoj crkvi. Moguno je da su se, ne samo u pisanoj knjievnosti nego i u narodu, za razliku od latina, pripadnici istone ili pravoslavne crkve zvali Grcima, jer je to hrianstvo i dolo sa te strane, i bogosluenje bilo na grki nain, a ponegde i ponekad i na grkom jeziku. Pored toga pravoslavno stanovnitvo jugoslovenskih zemalja dugo je bilo potinjeno grkoj patrijariji. Predanja o pravoslavnima (Grcima) koji su nekada sve do osamnaestoga veka iveli u Rami koje je Filipovi zabeleio tridesetih godina dvadesetog veka u rimokatolikoj i muslimanskoj sredini bila su jo dosta iva. Srednjovekovni istorijski izvori ne pominju ni jednu rimokatoliku bogomolju ni samostan na celom podruju Rame, premda neki pisci franjevakih hronika tvrde suprotno . Ne pominje se ni jedan manastir srednjovekovne Crkve bosanske. Smatra se da je samostan Svetog Petra u Rami podignut posle 1500. godine. Mogue je da su se, sluei se uigranim postupcima, fratri dokopali nekog starog crkvita ili manastirita na itu u Rami, oko koga je bilo srednjovekovno groblje. Od monih ramskih begova Kopia i Dugalia isposlovali su dozvolu da u prvoj polovini esnaestog veka zasnuju samostan, i otponu misionarenje i irenje rimokatolike vere ne samo u Rami nego i na Duvanjskom polju i iroj okolini. Prvi pomen ramskog samostana u istorijskim izvorima je iz 1523. godine, kada su Turci popalili neke samostane u Bosni pa meu njima i ovaj u Rami. Ova rimokatolika bogomolja se zatim pominje u u franjevakim letopisima uglavnom onda kada bi ga palili ili pljakali Turci ili razbojnici. Naposletku su i sami fratri zapalili svoj samostan. Dogodilo se to u jesen 1687. godine u vreme mletako turskog rata, kada su ramski franjevci stupili u kontakt sa Mleanima, kujui zaveru za podizanje raje na ustanak, pa su turske vlati povele istragu protiv ramskog gvardijana. Posle jednog upada uskoka koji se desio u jesen 1687. godine, nekoliko meseci posle pogibije Stojana Jankovia na Duvanjskom polju, ramski franjevci sa oko 150 rimokatolikih porodica, kojima su se pridruile i neke pravoslavne porodice, iselile su se na mletaku teritoriju u okolinu tvravice Sinja. Ovu seobu franjevci su kasnije vezali za ime kotarskog serdara Stojana Jankovia, Srbina pravoslavne vere, kako je on toboe doao u Ramu i izveo narod u Sinjsku krajinu, a ovo predanje je razradio i domislio Jeronim Vladi. Dva veka posle seobe franjevaca iz Rame i odlaska rimokatolikih, ali i pravoslavnih porodica sa Duvanjskog, Livanjskog moda i Kuprekog polja, ali i iz Skoplja (Bugojanske doline) ovi prostori su opusteli. Na njima je ostalo malo hrianskih porodica. Pominje se podatak kako je u ovim krajevima ostao samo jedan franjevac. Sve do poetka devetnaestog veka u samoj Rami, ali i ire franjevci nisu imali stalnog mesta boravka, pa su im Turci dozvolili da u selu Proslapu za verske potrebe podignu jednu skromnu kuu. Tek 1855. godine fratri su od begova Dugalia otkupili prostor na itu u gde su bile ruevine njihovog nekadanjeg samostana, a novo zemljite od istih begova otkupljeno je 1857. godine. Posle austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine poela je gradnja nove samostanske crkve koja je zavrena 1881. godine. Franjevci veto koriste Tursku vlast

U zemljama kojima su zagospodarili Turci franjevci su se brzo snali. U poslednjim decenijama srednjovekovne drave bosanske, dok se ivelo pod stalnom turskom pretnjom, kralj i oblasni gospodari Bosne, ostavi bez ijednog saveznika, okretali su se na zapad, oekujui pomo koju im je papa obeavao, a ta pomo unapred je uslovljavana novim ustupcima. Jo u to vreme franjevci su se izvetili kako da isposluju dozvole za gradnju rimokatolikih bogomolja i samostana, koje su podizali novcem koji im je nemilice davan iz papinske blagajne. Velika umea razvili su tada franjevci u oberaliivanju, ubeivanju, ucenjivanju i podmiivanju pravoslavnih dua, prevodei ih u rimokatolianstvo. Ta svoja umea uspeno su poeli da primenjuju i pod turskom upravom, lako nalazei puteve koji su ih vodili do cilja. I u ovom sluaju iza bosanskih franjevaca uvek je stajala Rimska kurija, koja bi angaovala izaslanike rimokatolikih zemalja koji u Carigradu koji su tamo zastupali svoje vladare. Oni bi uzgred traili poneku olakicu i za bosanske franjevce. Meu takvima su posebno bili agilni austrijski izaslanici. Znaajne usluge rimokatolikoj crkvi u Bosni napravili su poslanici Dubrovake republike na Porti koje su za franjevce traili dodatne slobode i ustupke, a porta ih je potvrivala fermanima. Vrlo rano jo 1463. godine franjevci su obezbedili ferman turskog sultana Mehmeda koji im je dao potpune slobode da deluju u Bosni . Tako su franjevci, maui veto fermanima turskih sultana, opsedali predstavnike turskih vlasti u Bosni, traei nove ustupke. Prilike u kojima su se nali pravoslavni hriani u vreme turske vladavine bile su izuzetno povoljne za misionarski rad franjevaca. U pustoenjima i ratnim stradanjima na udaru turske vojske prvo su se nale pravoslavne crkve i manastiri, a onda i njihovo svetenstvo. Posle pustoenja jedan deo naroda se raseljavao, a drugi vraao na stara ognjita, ali esto bez svoga svetenstva. Sve dok 1557. godine nije obnovljena Peka patrijarija, mnogi predeli na prostorima srednjovekovne drave bosanske, pa i Zapadne Hercegovine bili bi vie godina bez pravoslavnog svetenstva. U takvim uslovima nije bilo teko franjevcima da ubede pojedine srpske porodice na preveravanje, pogotovo to je u to vreme i Rimokatolika crkva potovala stari julijanski kalendar, to su i franjevci kao i pravoslavni popovi bili iz istog naroda, govorili istim jezikom, to su franjevci u to vreme najee pisali srpskom irilicom. U takvim uslovima otvarali su im se pravoslavni domovi, gde su nalazili pravoslavne i uvodili ih u rimokatoliku veru. Ponekada su im ili na ruku i sami predstavnici turske vlasti od kojih su mnogi, kao franjevci bili konvertiti, poislamljeni Srbi, otpadnici od pravoslavne vere, pa ih je zbliavalo to otpadnitvo.Jo iz vremena srednjovekovne drave bosanske imali su franjevci razraenu metodologiju pristupa lokalnim monicima, o emu govori i Nikodim Mila, navodei kao primer svedoenje fratra Zlatovia koji kae kako su frankovci znali tako se ponaati da su kod glavatih Turaka nalazili prijateljstva i zatite, to im je udo koristovalo u vrenju pastirskih dunosti. Nalazi se po arhivama samostana dosta prijateljskih dopisa bosanicom i turskih listina ovih vremena koji im sluahu za putne listove i prosto hodanje po susjednih mjestah po kojih estokrat mogahu mirno obavljati poslove. Takvim postupcima su se franjevci sluili kada je trebalo od turskih vlasti obezbediti dozvolu da na ruevinama neke pravoslavne bogomolje zasnuju crkvu ili samostan. U jednoj od takvih prilika, kako kae, Jeronim Vladi, franjevci ne ostadoe skrtenih ruku, asa ne poasie, nego odmah jedni padoe na vrue molitve, jedni poletie po dvorovah vezira, emira i uglednih bega koje je trebalo zlatom potkupiti. Lov na pravoslavne due

Oigledno je da su se franjevci zahvaljujui podrci Rimske kurije u esnaestom veku bolje snali od pravoslavnih, od predstavnika turskih vlasti u Makarskoj dobili su dozvole da preuzmu ruevine starih manastira Makara, Zaostroga i ivogoa i brojnih crkava. Neki franjevaki istoriari pominju da je u to vreme aktivno delovala i Makarska biskupija. Ali sve do sredine sedamnaestog veka, dok su Makarskim primorjem gospodarili Turci makarskim rimokatolicima mogli su da upravljaju samo naslovni biskupi ija su sedita bila van ovoga podruja . Docnije se kao makarski, duvanjski i smederevski biskup pominje jedan seoski fratar, Nikola Ugrinovi, koji je takoe nosio naslovne titule tri biskupije: smederveske, duvanjske i makarske, a iveo u selu u Poljicima, daleko od svojih biskupija, gde je i umro 1577. godine. ini se da je odreene ruke za svoj rad na prostoru Makarske, sve do Mostara i u jugozapadnoj Bosni imao biskup Bartul Kai arkovi, koji je na biskupsku stolicu seo 1615. godine. Njegovo sedite bilo je u samostanu Zaostrogu. Umro je 1645. godine, a nasledio ga 1646. godine Petar Kai, a te godine Makarska sa okolinom ula je u sastav Mletake republike, kada su za rimokatoliku crkvu nastupila povoljnija vremena. Kai je umro 1685. godine, a na njegovo mesto doao je Nikola Bjankovi koji je uloio veliki trud u katolienje pravoslavnih, a tvrdi se da je u tome imao velikog uspeha. Umro je u dubokoj starosti, a nasledio ga je Stjepan Blakovi. Posle njega na biskupskoj stolici sedeo je Fabijan Blakovi. Umro je 1819. godine, a posle njegove smrti Makarska biskupija pripojena je Splitskoj biskupiji. Sporei se kod viih crkvenih vlasti sa makarskim biskupima, na scenu je stupila Mostarska biskupija, iji je osniva 1625. godine bio fra Dominik Andrijaevi.

Na primeru Mostarske biskupije najbolje se moe pratiti nain kako je Rimska kurija u prolosti na Balkanskom poluostrvu osnivala nove biskupije i kako se i od ega poinjalo. Mostarska biskupija, o emu svedoi jedan izvetaj Kongregacije za propagandu vere iz 1623. godine, na prostoru na kome je delovala u vreme osnivanja nije imala ni crkava ni vernika ni sveenstva. Jedina hrianska bogomolja na prostoru biskupije bila je kapelica Svetog Stevana u itluku, koju su 1540. godine razruili Turci. Uz zalaganje makarskog biskupa franjevci su je obnovili 1614. godine. Nije isljueno da je ta crkvica prethodno bila pravoslavna. Pored crkvice bile su samo tri rimokatolike kue. U samom Mostaru u vreme osnivanja biskupije bilo je samo deset rimokatolikih trgovakih porodica. Ta nova biskupija poetkom sedamnaestoga veka umeala se u jagmu i za Duvanjsko polje to je izazvalo strano protivljenje Makarske i Trebinjske biskupije. Za nepuna tri veka svoga delovanja, zahvaljujui ognju, mau i najcrnjem prozelitizmu, na podruju ove biskupije osim rimokatolika vie nema vernika drugih vera.I pored povoljnih uslova za delovanje na teritorijama koje su bile u granicama turske drave, tokom esnaestog i poetkom sedamnaestoga veka franjevci u poetku nisu postigli neke znaajnije uspehe u prevoenju pravoslavnih u rimokatoliku veru. U izvetaju makarskog biskupa Bartolomeja Bartula Kaia iz 1626. godine potvruje se da su u svim parohijama - upama njegove biskupije, u iji sastav su uvrteni Duvno i Rama, u veini bili pravoslavni. Slino stanje, prema izvetaju istog biskupa, bilo je i deset godina kasnije. Duvanjska i ramska upa (parohija) bile su u sastavu samostana Svetoga Petra u Rami. Biskup izvetava da je prilikom ove posete u duvanjskom selu Lipi sa pravoslavne na rimokatoliku veru preveo 31 lice, a u Briniku, selu u kome je roen hajduki harambaa Mijat Tomi, deset lica. U prevoenju pravoslavnih u rimokatoliku veru posebno se istakao makarski biskup Nikola Bjankovi koji je prethodno dvanaest godina misionario po Hercegovini i za to vreme u rimokatoliku veru je preveo mnoge izmatike (pravoslavne, prim. J. B.) i krstio mnoge turske porodice. Njegov uinak hvali i hroniar ramskog samostana Jeronim Vladi koji govori kako je Bjankovi na razmeu sedamnaestoga i osamnaestoga veka preveo mnoge pravoslavne u rimokatoliku veru.

Najvee uspehe u katolienju srpskog ivlja postigli su franjevci na dalmatinskoj teritoriji koja se nalazila u sastavu Mletake Republike, a veliku pomo pruila im je mletaka vlast. Posle poraza Turaka pod Beom 1683. godine bosanski franjevci, podsticani od Svete stolice, brzo su zaboravili na privilegije koje su im Turci dali, poeli su urovati sa Mleanima i Austrijancima prikupljajui vane obavetajne podatke, a pripremali su teren za upade uskoka na tursku teritoriju, to je kod Turaka izazivalo podozrenje, a onda i odmazde, u kojima nisu teeni ni franjevci ni njihove bogomolje. Zbog toga su franjevci poeli organizovano da preseljavaju na mletaku teritoriju veliki broj rimokatolikih, ali i pravoslavnih porodica. Prva takva seoba dogodila se 1650. godine kada su se na mletaku teritoriju doselile 54 bosanske porodice. Nova seoba zbila se 1684. godine pod vostvom franjevca imuna Brajinovia, a zatim su usledila ve pominjana seoba koja se desila 1687. godine, nekoliko meseci posle smrti Stojana Jankovia. Franjevcima samostana u Zaostrogu pripisuje se zasluga to su na teritoriju koju je u sedamnaestom i osamnaestom veku kontrolisala Mletaka republika iz zalea koje je bilo u sastavu Turske carevine preveli oko 4000 hrianskih porodica. Sam fra Andrija Bebi preveo je oko 500, a Franjo Radatovi oko 320 porodica Mletaka vlast u Dalmaciji, iji su nosioci bili vatreni rimokatolici, teei da sve stanovnitvo prevede u rimokatoliku veru esto je primenjivala silu kako bi pravoslavne naterala na preveravanje, oduzimajui im i neke njihove crkve i dajui ih franjevcima. Krajem sedamnaestoga veka franjevcima se pri ruci naao mletaki providur Dalmacije Petar Valijer koji je i sam bio fanatini rimokatolik, on je, izlazei u susret dalmatinskim biskupima, primenjivao dravne mere, prisilno pokrtavajui pravoslavne Srbe. Pomo mletake drave posebno je iskoristio splitski biskup Stefan Kosmi koji je tvrdio da je u to vreme na rimokatoliku veru preveo nekoliko hiljada pravoslavnih Srba, a sami fratri su se u svojim spisima tada hvalili da je bilo oko 25.000 preverenika. Posebno je uspeno rimokatolienje bilo oko Vrlike, Sinja i Dicima. Splitski biskup Stefan Kosmi hvali se u jednom izvetaju Svetoj stolici, pisanom 1685. godine kako svake sedmice iz pravoslavne u rimokatoliku veru prevede po nekoliko Ljudi. U jednom drugom izvetaju Komisiji za propagandu vere ovaj biskup se ali na teko siromatvo u kome ive u katoliku veru tek prevedeni vernici .Za to vreme predeli u makarskom zaleu iz kojih se iselio narod predvoen bosanskim fratrima ostali su pusti. Ostalo je toliko malo naroda da je, kako svedoe sami franjevci, u svem Duvnu, Lievnu i Kupresu do Rakitna bilo samo dva upnika, a mogue je (...) u oko Rame predjelah bio jo jedan svetenik. I pre seobe ramskih franjevaca ovi predeli bili su retko naseljeni. Prilikom obilaska Duvanjskog polja 1671. godine makarski biskup fra Marijan Linji, koji je, to je i razumljivo, samo vodio rauna o rimokatolikim duama, na Duvanjskom polju je naao svega 300 vernika, ali oni nisu imali ni jednu bogomolju. Iskorenjivanje pravoslavlja na PeljecuPoetkom dvadesetog veka meu iteljima Peljeca (Rata) jo je bilo ivo seanje na vremena kada su itelji ovoga vremena ispovedali staru ili pravoslavnu veru, a odralo se predanje o crkvama koje su prethodno bile pravoslavne ili grke, kada su pripadale rianima ili vlasima. Smatra se da je dobar deo stanovnitva ovog poluotoka bio poreklom iz Bosne, Hercegovine, okoline Novog Pazara. Pominje se da je kod mesta Kune na Peljecu bio pravoslavni manastir u kome su iveli kalueri iji zidovi su postojali poetkom dvadesetog veka. Prilikom izgradnje puta krajem devetnaestog veka naena je kamena ploa na kojoj je bio irilini natpis za koji se verovalo da je pripadao manastiru, ploa na alost nije sauvana. Rimokatolika crkva Svetog Petra i Pavla u Trpnju nekada je bila pravoslavna. Pravoslavne crkve na Peljecu postojale su u Pijavini, uljanima, Crnoj Gori i Janjini. Sauvalo se seanje da je pravoslavni narod ovog poluostrva prisilno pokatolien, da je Dubrovaka republika to uinila koristei oruanu silu, da su snaan otpor pruili itelji sela Osbjave i Potomnje, ali da je vlast primenila silu i oruje kada je bilo i mrtvih glava . Poetkom dvadesetog veka stanovnici sela Gornja Vruica na Peljecu slavili su pravoslavni Boi. Sauvao se obiaj loenja badnjaka uoi Boia i mirboenje onako kako to ine pravoslavni Srbi. Poetkom dvadesetog veka narod Peljeca je pevao o Marku, Milou, Momilu, Relji, Vukainu, Strahinjiu Banu, Crnojevi Ivu, Dojinu vojvodi, Vuku Brankoviu, Hercegu epanu, Jankoviu, Smiljaniu, o Kosovu, ar planini, Prilipu. Mnoge porodice sa Peljeca nosile su i dalje svoja srpska prezimena kao to su Vuletii, Radulovii, ainovii, Lazii, Lazarevii, Milanovii, Milovanovii, Radovii, Radoi, Staniii, Jugovii, Miliii, Milii, Miletii, Vukii, Bogojevii, Radulii, Mirkovii, Tomaevii. Arhive samostana u Makarskom primorju poseduju brojne dokumente u kojima se svedoi o prevoenju pravoslavnih u rimokatoliku veru. Takav jedan dokumenat, navodno iz 1451. godine pominje Petar Kadi Peko u kome se tvrdi da je neki franjevac Franjo Momovi preveo u rimokatolianstvo 736 pravoslavnih porodica. Tvrdi se da je franjevac Baria Arbi preveo na katoliku veru oko 30 Turaka, a franjevcu Lovri Ljubuaninu zabeleeno je u ivotopisu da je preveo na katoliku veru jednu udovicu i njenu kerku . Svedoanstvo o masovnom prevoenju u osamnaestom veku Neretvljana u rimokatoliku veru ostavio je fratar Luka Vladimirovi, koji se hvalio da je potomak srpske kraljevske loze, u svom delu (Chronicon archiviale conventus Sanctae Mariae Zaostrogiensis, Venetiis, 1770) koje je potpisao pseudonimom Lucius Narentinus. On sa posebnim uvaavanjem navodi imena rimokatolikih sveenika na prostoru neretvljanske oblasti koji su se istakli u prevoenju pravoslavnih u rimokatoliku veru . Sa posebnim ponosom istie kako su rimokatoliku veru primile ugledne srpske porodice: Mileti, Vidovi, Vuleti, Martinovi, Kneevi, Miloevi, Savi, Popovi, Oranjak, Tadi, Rajevi, Bileanin (Bjeli) . I sam Vladimirovi u svom delu pohvalio se kako je preveo na rimokatoliku veru porodice Brki, Zubievi, Lauri, Sekuli, Pavkovi, Sandi, Milovac, Mostarac... Kao svoju ivotnu zaslugu on istie i to to je preveo na rimokatoliku veru 12 pravoslavnih devojaka. I Makarski Ljetopis koga je pisalo nekoliko fratara od 1773. do 1794. godine svedoi o mrnji rimokatolikih sveenika i njihovih vernika prema pravoslavnim Srbima ili rkaima kako su oni pogrdno nazivani o odnosu Rimokatolike crkve i njenih vernika prema pravoslavnima koji su iveli u Makarskom primorju u drugoj polovini osamnaestoga veka. Franjevaki letopisac sa simpatijama pie o poznatom hajduku iz imotske krajine Ivanu Buiu-Roi harambai, rimokatoliku koji je jo slavio svoju krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja, ali po novom gregorijanskom kalendaru, kada je 1775. godine, na dan njegove krsne slave Svetoga Ivana Krstitelja u Imotskom polju ubio tri pravoslavna Srbina rkaa jer su orali, a nisu potovali rimokatoliki praznik. Taj isti Roa presreo je duvanjske trgovce, a meu njima i jednog Rkaa pravoslavnog Srbina jer nije umeo da oita Oena Rimske crkve. Sa nasladom franjevaki letopisci belee kako su mletake vlasti u Makarskoj 1778. godine zaplenile robu jednog mostarskog trgovca rkaa. Proces prisilnog prevoenja pravoslavnih u rimokatoliku veru nastavio se i u devetnaestom veku. Tokom 1817. godine rimokatolici su spalili arhivu srpske crkvene optine u Metkoviu, u kojoj su postojali podaci o stradanjima pravoslavnih od Rimokatolike crkve i mletakih vlasti, ali i austrijskih vlasti samo zbog toga to su ispovedali svoju staru veru. Pozivajui se na dokumenta koja su ostavili pravoslavni svetenici u Metkoviu, Vlai navodi da su im 1837. godine vlasti po nalogu rimokatolikih crkvenih dostojanstvenika bili zabranili da obavljaju verske obrede. Iste godine, na pravoslavni Boi, rimokatolici su navalili na pravoslavnu crkvu u Opuzenu sa koje su skinuli zvono. Pravoslavnima je tokom i sredinom devetnaestog veka bilo zabranjivano da slave svoje praznike po starom julijanskom kalendaru. Serdar Ivan Kai koji je po novom gregorijanskom kalendaru slavio svoju krsnu slavu Svetoga Ivana, nekadanjeg pravoslavnog Svetog Jovana, zatvarao je u tamnicu one hriane koji su svoje zemljoradnike poslove obavljali drei se starog kalendara. Pravoslavni su prisiljavani da pucnjima prangija sveano doekuju rimokatolike biskupe koji bi poseivali mesta u kojima su iveli. Sauvali su se dokumenti koji potvruju kako su teko iveli pravoslavni svetenici u Opuzenu na ije su kue nou nasrtali rimokatolici, stalno ih uznemiravajui. Svoj dolazak u novu parohiju morali su prijavljivati rimokatolikom biskupu. Na sve molbe pravoslavnih koji su traili pomo i zatitu, vlasti nisu odgovarale. Krsna slava veza sa Srpskim korenima

Rodovi iz Zapadne Hercegovine, ak i oni koji su davali ili daju franjevce, uz jo neke obiaje iz stare pravoslavne vere najupornije uvaju krsnu slavu kao direktnu vezu sa svojim srpskim pravoslavnim korenima. Sa kolena na koleno, poto su promenili veru, oevi i dedovi, uvajui esto i staru pravoslavnu ikonu svoga sveca zatitnika, zaklinjali su sinove i unuke da nastave da slave krsnu slavu, da na dan slave pale sveu i lome slavski kola.Poto je uvidela da nije u stanju da iskoreni te obiaje Rimokatolika crkva pokuala je da ih bar donekle izmeni ili usmeri u tom pravcu da vremenom nestanu. Pojedini pravoslavni sveci koji se slave preimenovani su u rimokatolike Sveti Jovan u Svetog Ivana, Miholjdan u Svetog Mijovila, Sveti Stefan u Svetog Stjepana. Vremenom su neki od tih svetaca umesto po starom julijanskom poeli da se slave po novom gregorijanskom kalendaru. Sa ovim obiajima suoila se svojevremeno krajem petnaestoga veka i Dubrovaka republika kada je pod svoje skute stavila poluostrvo Peljeac, pa je pokuala da donese i nekakve propise kojima bi se umanjio znaaj srpske krsne slave koju su slavili tek pokatolieni Srbi. Krsnu slavu slave i rimokatoliki rodovi iz Konavla i Boke Kotorske. Krsnu slavu Svetog Jovana Krstitelja slavila je, ali i danas slavi rod Kaia iz Makarskog primorja, o emu je ostavio svedoenje franjevac Andrija Kai-Mioi (1704 - 1760), poznati pesnik iz Makarskog primorja i redovnik zaostrokog samostana u znamenitoj knjizi Razgovor ugodni naroda slovinskoga, objavljenoj u Mlecima 1756. godine. Na jednom mestu opisujui i opevavajui svoje pretke Vitezove Kaie on kae: Sve kue ovog plemena dre Svetog Ivana za svog branitelja, ma razliito: jer ovi u gornjem primorju slave ga na hrianski (pravoslavni, prim. J. B.), sjutra dan po latinskom (rimokatolikom, prim. J.B.) Vodokru, u koji dan dolazi hrianski (pravoslavni, prim. J. B. ) Ivanjdan; a oni u donjem primorju slave ga na latinsku, po naem Boiu. Imaju u Podaci svoju vlastitu crkvu Sv. Ivana, i u njoj etiri greba, od kojih su gospodari Mioii i Aleksii, koji na drugom mistu ne imadu svojih greba od starine izvan u reenoj crkvi. Ove navode upeatljivo je objasnio najbolji Kaiev tuma i biograf Dan. A. ivaljevi: Kad uzmemo u obzir da su Kaii iz Bosne, da samo Srbi pravoslavne vere slave slavu i da i danas ima u Dalmaciji i Boci Kotarskoj itavih bratstava, koja primivi rimokatoliku veru, zadrae svoju staru slavu i slave pravoslavne svece, a nekima ak i pravoslavni svetenik see kola, to neemo pogreiti ako iz gornjih Kaievih rei izvedemo: da su Kaii starinom bili pravoslavne vere i da se u Kaievoj kui slavio zimski Sveti Jovan, koga slavi znatan deo srpskog naroda. Sa ovakvim miljenjem Dan. A. ivaljevia nije se sloio Stjepan Banovi iznosei stav da Kaii u prolosti nisu bili pravoslavci nego nekakvi bosanski patareni, koji su takoe slavili slavu. Poetkom dvadesetog veka u Makarskom primorju nije bilo ni jednog pravoslavnog Srbina, ni jednog pravoslavnog vernika, a kako svedoi Stjepan Banovi, svi primorci makarske krajine slave krsno ime i danas, upravo onako kako se ono slavilo u Bosni ili Zapadnoj Srbiji. Slavi ga i sva zagorska i vrgorska krajina, a slave ga i oko mutne Neretve dakle po svem teritoriju nekadanje Paganije Krajine, gdjeno se toli ustrajno drae patarenstvo za nekoliko stoljea.

Bavei se pitanjem krsne slave, Banovi je poetkom dvadesetog veka obavio istraivanja u vie sela makarske krajine gde je popisao rimokatolike rodove i njihove krsne slave. Obiao je Zaostrog, Drvenik, Podacu, Brist, Gradac, Bainu, ivogoe, Igrane, Dranicu, Podgoru, Vrgorac, Banju, Koteze, Kokori, Sridruu, Kljenak, Rvau, Vinjicu, Dragljane, Zavojane i Kozicu. Meu prezimenima koje je Banovi popisao ima i onih koja ukazuju na isto srpsko poreklo meu kojima su: Jelii, Kosovii, Vitasovii, Delii, Burii, Borii, Bogunovii, Bokovii, Kalabe, ikovii, Krstii, Stojkovii, Pavlovii, Rosandii, Vulinovii, Jugovii, Radojkovii, Vranjei, Milievii, Radonii, Miliii, Galii, Stankovii, Rakii, Jolii, Markovii, Vukovii, Jovii, Vujii, Vulete, ovii, Nikolii, Miii. Rodovi koji ive u Makarskom primorju uglavnom slave krsne slave koje se inae najee slave kod Srba. U selu Zaostrogu, pored rimokatolikog praznika Tri kralja koji se slave na dane pravoslavnog Boia kada je esta slava Sveti Stefan, slavi se i Sveti Mijovil (Miholjdan), Sveti Luka (Luinjdan), Martin biskup (Mratinjdan), Nikola biskup (Nikoljdan) i Sveti Ivan (Jovanjdan).

Krsna slava se odrala u Makarskom primorju i poetkom dvadeset prvoga veka, to potvruje i Glas koncila (47/1587), predstavljajui selo Vidonje, najudaljeniju upu od Splita, sedita Splitsko-makarske nadbiskupije. Ovo selo koje rimokatolici u Hrvatskoj nazivaju hrvatskim Nazaretom za poslednje 43 godine dalo je dvadeset sveenika rimokatolike crkve, od toga njih 17 su ivi, a meu njima i dvojicu nadbiskupa. U tom selu Vidonjama koje je toliko zaduilo Rimokatoliku crkvu, kako saoptava Glas koncila, i danas svaka obitelj ima svoga sveca zatitnika koga tuje na poseban nain, te je to istinsko obiteljsko slavlje na koje dolaze prijatelji i rodbina."