A L E K S A N D R A D A B I @ I ]

UDK 711.61 (497.11) (091)

P

PRILOG PROU^AVAWU

TRGOVA U STAROM

JEZGRU ZEMUNA

rvi ve}i prostori unutar gradskog jezgra Zemuna mogu

se prepoznati na planu Teodora fon Vertenprajsa i

Vencla fon Volgemuta, iz 1780. godine, prvorazrednom

kartografskom i topografskom izvoru za prou~avawe

razvoja urbanizacije jezgra tokom osamnaestog veka.1

Na wemu je pograni~no naseqe prikazano kao ve}

oformqena urbana celina koja je imala preko trideset

ulica i tri povr{ine u obliku trapeza, koje }e se kra-

jem osamnaestog i tokom devetnaestog veka oformiti u

trgove.

Najstariji zemunski trg, na kojem se danas nalazi pi-

jaca, nastao je planski, u vreme intenzivnije izgradwe

Doweg grada prema zamisli vrhovnog komunitetskog

inspektora Tadeusa Esterajhera.2

Ure|ivawe je po~elo

1784. godine kada je, posle ru{ewa tada{we katoli~ke

crkve koja je bila sme{tena u preure|enoj xamiji i crk-

venih zgrada u neposrednom susedstvu, usledilo gra|ewe

arhitektonske celine: Gradske {kole (1786), @upskog

ureda sa stanom `upnika (1787) i crkve Bla`ene deve

Marije (1794/5).3

Krajem osamnaestog veka izgra|eno je

severozapadno pro~eqe Velikog trga, koje predstavqa

najstariji prostor u istorijskom jezgru Zemuna, koji je

planski koncipiran i prostorno i planerski kvali-

tetno i uspe{no re{en. Izme|u stilskih jednosprat-

nica u sredi{tu fronta postavqen je jednobrodni

Hram (sa narteksom, naosom od dva traveja, apsidom i

sakristijom), u koji se ulazi direktno sa trga. Harmo-

ni~an odnos i ritam izgra|enih volumena izra`en je u

simetri~noj {emi A-B-A. Dominantna vertikala ba-

roknog zvonika crkve u~estvuje u vizuri i dana{weg

Masarikovog trga i vizuri sa Gardo{a i Milenijumske

kule, ~ine}i tako markantno obele`je jezgra.

Dana{wa Zmaj-Jovina ulica, koja sa severozapadne

strane zatvara trg, ve} je bila izgra|ena tokom osamna-

estog veka. Na uglu Zmaj-Jovine ulice i Trga podignuta

je 1911. godine, na mestu nekada{we ~uvene gostionice

183

»Kod pu`a«, stambeno-poslovna jednospratnica u duhu

secesije, koja predstavqa celinu sa secesijskim objek-

tom istoga tipa na uglu ulica Zmaj-Jovine i Fru{ko-

gorske. Uz pomenutu zgradu »Kod pu`a« podignuta je 1961.

savremena stambeno-poslovna dvospratnica, koja je

kvalitetno uklopqena u arhitektonski i urbanisti~-

ki koncept Trga. Posle Drugog svetskog rata u zgradu

Gradske {kole useqena je Milicija. Gradski sekreta-

rijat za unutra{we poslove je 1957. godine nadzidao

sprat i tada je u potpunosti oqu{tena fasadna plasti-

ka. Prvobitno uspe{no koncipirano fasadno platno

Velikog trga devastirano je ovom rekonstrukcijom.

ALEKSANDRA DABI@I]

184SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 1. Detaq plana Zemuna T. F. Vertenprajsa i V. f. Volgemuta iz 1780. godine, Be~, Ratni arhiv, V. IXa 906 A

Niz poslovnih prizemnica, podignutih tokom prve

polovine devetnaestog veka a lociranih u Gospodskoj

ulici, zatvara trg sa jugoisto~ne strane. Ovi skromni

malovaro{ki objekti, jednostavnih pravougaonih osno-

va, pojednostavqene profilacije na fasadama i visokih

krovova, pripadali su krajem devetnaestog i po~etkom

dvadesetog veka Zemunskoj {tedionici.4

Na pomenutom planu iz 1780. godine, ispred dana{-

weg broja 18 u Gospodskoj ulici nalazila se pravougaona

osnova kapele sv. Jovana Nepomuka, koja je stanovnici-

ma rimokatoli~ke veroispovesti bila neophodna dok

je trajala obnova crkve Bla`ene deve Marije.

Mada se na Trgu mogu pratiti gra|evinske promene

od posledwih decenija osamnaestog veka do sedme dece-

nije dvadesetog veka, mo`e se re}i da je u znatnoj meri

o~uvan istorijski ambijent i duh mesta pro{lih veko-

va. Veliki trg je najstariji i najzna~ajniji prostor u

okviru prostorne kulturno-istorijske celine Staro

jezgro Zemuna, koji ~ini jedinstven autorski program-

sko-prostorni koncept i zbog toga je vrednovan sa kul-

turno-istorijskog stanovi{ta.

U susedstvu Velikog trga nastajao je Mali trg. Pre-

ma vrsti robe koja je prodavana na trgu i prema veli~i-

ni koju je imao, nastajali su i wegovi nazivi: Bra{ni,

Kantarski, Mali i @itni. Godine 1935. nazvan je Ma-

sarikov, a u vreme okupacije tokom Drugog svetskog ra-

ta – Trg kraqa Zvonimira.5

Prvobitni naziv, dobijen po veli~ini i zna~aju,

ne}e dugo odgovarati prostranstvu ovog trapezasto raz-

vijenog prostora, koji s vremenom postaje najve}i trg u

Jezgru. Sredinom osamnaestoga veka jugoisto~ni deo tr-

ga je plavqen kada je Dunav dostizao visok vodostaj. Na

planu iz 1740. godine veliki podu`ni pravougaoni ga-

barit zauzimala je zgrada bolnice. Na planu iz 1780. i

1830. godine jugoisto~ni deo trga je izgra|en i ispar-

celisan, dok plan iz 1900. godine prikazuje jedan atri-

jumski koncipiran pravougaoni objekat na istom pro-

storu. Na trgu su se krajem osamnaestog i tokom devet-

naestog veka nalazile stambene, a potom, 1900. godine,

stambeno-poslovne zgrade, gostionice sa svrati{tem za

prijem namernika i sme{taj zapre`nih vozila i kowa.

Na trgu se svojom namenom izdvaja stilska jednosprat-

nica sa secesijskim elementima na fasadnoj plastici,

podignuta 1911. godine kao hotel »Balkan«. Po svom sa-

dr`aju zgrada je bila svrati{te, bez komponenata raz-

vijenog hotela, koji su ve} postojali u Glavnoj ulici.

Iste godine podignuta je spratna secesijska zgrada Gr~-

kog {kolskog bratstva, »L« osnove, koja je izlazila i na

tada{wi Kej Hedervarija. Na trgu se u centralnoj osi,

orijentisanoj u pravcu Keja, nalazi slobodnostoje}i

oktogonalni objekat zvani »Veliki kantar« ili »Vaga«,

u kojem je dugi niz godina sme{tena ribarnica.

Trg se mo`e posmatrati kao nastavak Velikog trga.

Sastoji se od dva trapeza koji formiraju »L« osnovu, od

kojih dowi trapez izlazi na Kej i otvara vizuru ka Du-

navu. Parna strana gorweg trapeza danas je u potpunosti

razgra|ena i ka woj je orijentisana ograda dvori{ta

Osnovne {kole »Lazar Savati}«, koja je podignuta u duhu

savremene arhitekture 1960. godine prema projektu arh.

Alekseja Brki}a. Ostatak sa~uvanog dela bloka, u kojem

se nalazi pomenuta {kola, i ujedno parne strane doweg

trapeza trga ~ini jedinstveno koncipiran niz stambe-

nih visokoparternih [trajherovih ku}a, izgra|enih

tokom posledwe tri decenije devetnaestog veka.

Trg se koncepcijski uspe{no uliva u stariji Veli-

ki trg i ~ini s wim jedinstvenu celinu. Posebno su

PRILOG PROU^AVAWU TRGOVA U STAROM JEZGRU ZEMUNA

185

Sl. 2. @upni ured, Crkva Bla`ene deve Marije i zgrada

Nema~ke pu~ke {kole na Velikom trgu, razglednica,

izdava~ V. L. Budimpe{ta, po{tanski `ig 1909

vredne vizure iz Beogradske ulice, kojima se sagledava

barokni toraw crkve Bla`ene deve Marije. Prema do-

sada{wim saznawima nemamo podataka da je trg nastao

planski, ali se svakako mo`e re}i da predstavqa arhi-

tektonsko-urbanisti~ku vrednost s obzirom na pozi-

ciju u jezgru i ostvarenu vezu starijeg Velikog trga sa

Kejom.

Prema Elaboratu uslova ~uvawa, odr`avawa, kori-

{}ewa i mera tehni~ke za{tite nadle`nog Zavoda za

za{titu spomenika kulture grada Beograda, za izradu

Regulacionog plana Starog jezgra Zemuna potrebno je

ukloniti tezge i privremene objekte sa Velikog i Masa-

rikovog trga i revitalizovati i prezentovati trgove

kao javne gradske prostore. Tako|e, rad pijaca na trgo-

vima treba ograni~iti odgovaraju}om satnicom.

Trg Branka Radi~evi}a je raskrsnica ulica Glavne,

Dobanova~ke i Cara Du{ana, koja je pro{irivana kra-

jem osamdesetih godina osamnaestog veka. Na tom pro-

storu, izme|u Gardo{a i ]ukovca, na po~etku posledwe

dve ulice nalazile su se gradske kapije – Dobanova~ka i

Banova~ka, odnosno Petrovaradinska. Po{to je na tom

mestu bio kraj Doweg grada, tu su prodavani seno i dru-

ga hrana za stoku, pa je prema nameni ovaj prostor na-

zvan Senski trg. Na trgu su se nalazile ku}e s radwama i

radionicama, me|u kojima je bila i kova~ko-potkiva~-

ka. Naziv je zadr`an do 1907. godine kada je Gradsko po-

glavarstvo odlu~ilo da se prodaja izmesti na drugi

kraj grada.6

Tada je taj prostor nazvan Trg Branka Radi-

~evi}a, po skromnoj stambenoj jednospratnici u kojoj

je 1848. godine boravio poznati srpski pesnik. Ku}a je

sru{ena 1937. godine, a posle Drugog svetskog rata je na

wenom mestu podignuta, sa arhitektonskog stanovi{ta

gledano, bezvredna prizemna zgrada sa prodavnicama i

javnim toaletom.

Prema Regulacionom planu »Staro jezgro Zemuna«,

usvojenom 2003. godine, potrebno je da se izvr{i resti-

tucija ove ku}e i da se u wu smesti javni sadr`aj koji bi

bio posve}en delu B. Radi~evi}a.

ALEKSANDRA DABI@I]

186SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 3. Mali trg, snimqeno posle 1900. godine, dokumentacija ZZSKGB, SJZ-A 30

Na Trgu B. Radi~evi}a br. 6 nalazila se malovaro{ka

prizemnica karakteristi~ne »L« osnove, u kojoj je bila

kafana »Zeleni venac«. Ku}a je sru{ena 1973. godine.

Ostale sa~uvane tipske zgrade ~ine ambijentalno okru-

`ewe trga.

Jednu od osnovnih karakteristika urbanog pejza`a

trga predstavqaju lesni zaseci Gardo{a i ]ukovca, kao

i centralni les izme|u ulica Cara Du{ana i Dobano-

va~ke. Ispod posledweg locirana je benzinska pumpa,

koja se prema navedenom regulacionom planu izme{ta,

a na tom mestu se planira javna gara`a. Pro{irewe re-

gulacije i uklawawe niza objekata sa parne strane trga,

od broja 4 prema ulici Cara Du{ana, kako je planom

predvi|eno, izmeni}e arhitektonski okvir i ambijen-

talno-prostorne karakteristike Trga. Mewawe regula-

cije i uli~ne matrice nije primereno vr{iti u pro-

stornim kulturno-istorijskim celinama koje svoje

vrednosti temeqe na za{titi istorijske parcelacije i

uli~nih rastera. Wihovim presecawem gubi se auten-

ti~nost prostora i duh mesta.

Senski trg, u podno`ju ]ukovca, na prostoru izme|u

po~etka Ugrinova~ke, kraja Be`anijske i Ora~ke uli-

ce, gde se krajem osamnaestog veka nalazila Be`anijska

kapija sa stra`om i barutanom, preuzeo je prodaju sto~-

ne hrane i stoke. Na trgu su u velikom broju kupovane

sviwe i stoga ga starije generacije Zemunaca nazivaju

»sviwska pijaca«.7

Po zavr{etku Drugog svetskog rata

prodaja je prestala, a naziv trga podse}a na nekada{wu

namenu prostora. Danas je na Trgu sme{tena benzinska

pumpa, koja se tu nalazi od sedamdesetih godina pro{-

log veka i u potpunosti devastira i degradira prostor.

Na parnoj strani trga bile su skromnije malovaro{ke

ku}e, od kojih je ugaona prizemnica br. 2, sa strmim

krovom iz prve polovine devetnaestog veka, neprime-

reno nadzidana i devastirana krajem 1997. godine. Na

po~etku Ugrinova~ke ulice, na delu javne komunikaci-

je podignut je neprimeren poslovni objekat sa visokim

podzidom, koji prema regulacionom planu treba uklo-

niti. Senski trg treba posmatrati {ire, budu}i da we-

gov okvir ~ini i niz u Ugrinova~koj ulici.

PRILOG PROU^AVAWU TRGOVA U STAROM JEZGRU ZEMUNA

187

Sl. 4. Magistratski trg, razglednica, izdava~ I. Levi, godina izdawa 1928/1933

Trg ne poseduje posebne prostorne kvalitete, ali ima

potencijal da postane mawa zelena oaza sa obnovqenim

nekada{wim arteskim bunarom i klupama. Prema regu-

lacionom planu za Staro jezgro Zemuna uklawa se i po-

stoje}a pumpa.

Magistratski trg je pro{irena ulica, ~iji je prvo-

bitni naziv bio vezan za gradsku op{tinu, ustanovqenu

1751. godine, koja se u toj ulici, s prekidima, nalazi

ve} dva i po stole}a. Nazivi do 1947. bili su: Ve}ni~-

ka ulica (pre 1793), Magistarski trg (pre 1816), Trg

Nikole Pa{i}a (pre 1933), Ve}ni~ki trg (1942–1944),

Trg N. Pa{i}a (1944–1947), Trg pobede (do 2004) i, od

2004. godine – Magistratski trg.8

Na parnoj strani Tr-

ga nalazi se niz mawe vrednih malovaro{kih ku}a, a na

delom parnoj i neparnoj je niz stambeno-poslovnih

stilskih zgrada nastalih tokom devetnaestog veka. Tu je

locirana zgrada Op{tine Zemun, podignuta prema

projektu gradskog in`ewera Dragutina Kapusa 1886. go-

dine i obnovqena prema projektu arh. Rajka Tati}a

1946. godine. Jedina savremeno koncipirana stambena

zgrada na trgu jeste ona arh. Josipa Svobode iz 1961. go-

dine. Svakako najvredniji objekat gradske uprave – zgra-

da Magistrata locirana je na ovom trgu po kojoj on i

nosi naziv.

Magistrat je u Zemunu osnovan 1751. godine, a 1775.

dobio je prvu odgovaraju}u gradsku ku}u. To je bila pri-

zemna barokna zgrada sa mansardom, koja je slu`ila kao

magistratska zgrada do 1832, a od tada su u woj stanovali

magistratski ~inovnici. Izgorela je u po`aru 1867.

godine. Od 1823. do 1832. godine do stare zgrade sagra|e-

na je, po planovima zemunskog graditeqa Jozefa Felbera,

nova, klasicisti~ka magistratska zgrada, koja je zidana

od tvrdog materijala, sa me|uspratnim svodnim barok-

nim konstrukcijama u prizemqu i arhitravnim na spra-

tu. Oblikovana je simetri~no, sa plitkim sredi{wim

rizalitom koji je nagla{en timpanonom. Sastoji se od

podruma, prizemqa i sprata. Dispozicija prostorija u

dvotraktnoj {emi proiza{la je iz sastava i sadr`aja

Magistrata, koji je bio podeqen na vi{e slu`benih

odeqewa.

ALEKSANDRA DABI@I]

188SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 5. Magistratski i Veliki trg, razglednica, izdava~ I. Levi, godina izdawa 1928/1933

Zgrada je 1836. godine, prema planovima koje je pot-

pisao gradski kancelist Kri`ani}, pro{irena dograd-

wom na mestu nekada{we ku}e Milo{a Uro{evi}a.

Novoizgra|eni deo izmenio je prvobitnu ~istotu kla-

sicisti~ke koncepcije i pored toga {to su dosledno

ponovqeni gra|evinski i oblikovni elementi stari-

jeg dela zgrade.

Zemunski Magistrat je u novoj zgradi bio sme{ten

do 1871. godine, kada je ona predata na kori{}ewe Su-

du, koji je tu boravio dugi niz godina. Od 1997. godine

u zgradi se nalazi sedi{te Srpske radikalne stranke.

Zbog posebnog zna~aja objekta za Zemun i prema wegovoj

prvobitnoj nameni, neophodno je da se zadr`i javni ka-

rakter zgrade Magistrata i predvide sadr`aji kulture –

Zemunske biblioteke, osnovane 1825. godine, i Zemunske

galerije, kako je navedeno u elaboratu Zavoda za za{ti-

tu spomenika kulture grada Beograda iz 2002. godine,

ra|enom za Regulacioni plan Starog jezgra Zemuna.

Zgrada Magistrata predstavqa naj~istiji primerak

klasicizma u arhitekturi Starog jezgra Zemuna i mate-

rijalno svedo~anstvo razvoja zemunske op{tinske

uprave, ~iji kontinuitet dose`e do 1751. godine. Ona je

najmarkantniji objekat na trgu, koji nosi istoimeni

naziv.

Na trgu se nalazi zavetni krst porodice Uro{evi},

podignut 1863. godine, koji je u periodu od 1954. do 1995.

bio izme{ten u portu Nikolajevske crkve u Wego{evoj

ulici br. 43 u Zemunu.9

Vra}awem krsta na prvobitno

mesto i nedavnim ure|ewem pe{a~ke zone oko Trga,

ovaj prostor treba posmatrati kao zavr{eno re{ewe.

U urbanisti~kom smislu krst predstavqa dominantu

prostora, koja je ~est motiv u gradovima severno od Sa-

ve i Dunava.

Jugoslovenski, danas Avijati~arski trg formiran

je po~etkom pro{log veka. Godine 1909. na pro{ire-

nom gradskom terenu podignuta je jednospratnica Za-

druge za isu{ewe jugoisto~nog Srema, zatim ku}a gra-

diteqa Krausa (1909) i potom dve secesijske zgrade a,

posle Prvog svetskog rata, i stambena dvospratnica.10

Nastalo je tako zidno platno, koje je ve} 1913/14. godine

PRILOG PROU^AVAWU TRGOVA U STAROM JEZGRU ZEMUNA

189

Sl. 6. Jugoslovenski trg, razglednica, izdava~ I. Levi, godina izdawa 1930/1936

na suprotnoj strani budu}eg trga dobilo reprezenta-

tivnu zgradu De~a~ke {kole, prema planovima arh.

Viktora Kova~i}a i arh. Huga Erliha. Dvadesetih i

tridesetih godina nastavqena je gradwa i kada je zavr-

{ena monumentalna modernisti~ka palata Komande

vazduhoplovstva (1935) arh. Dragi{e Bra{ovana i blok

zgrada s ju`ne strane. Tako je formiran trg koji je na-

zvan Jugoslovenski trg. Godine 1954, u centru parka,

postavqen je spomenik Palima u narodnoj revoluciji

1941–1945. godine – rad Jovana Kratohfila. Trg ima

formu pravougaonika i nalazi se u depresiji u odnosu

na ulice koje ga uokviruju.

Nekada{we De~je igrali{te, izme|u Zemunske gim-

nazije, Doma sportova i Poqoprivrednog fakulteta u

Gradskom parku, ure|ivano je u periodu izme|u dva

svetska rata. Dana{wi izgled dobijen je izgradwom

Doma sportova, omladine i pionira (1974), prema pro-

jektu arh. Ivana Anti}a. Prostor ispred zgrade Doma

sportova »Pinki« predstavqa deo celovitog arhitek-

tonsko-urbanisti~kog autorskog re{ewa.11

Posebno vredan prostor sa arhitektonsko-urbani-

sti~kog stanovi{ta predstavqa promenada izme|u

ulica dr Petra Markovi}a i Marka Nikoli}a (Sowe

Marinkovi} i Ivana Ma`urani}a), koja je oformqena

po~etkom dvadesetog veka. Prvobitni oblik izdu`enog

pravougaonika zadr`ala je i danas. Promenada predsta-

vqa zelenu vezu izme|u Avijati~arskog trga i keja. Par-

nu stranu promenade flankira niz stambenih stilskih

ALEKSANDRA DABI@I]

190SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 7. Komanda Vazduhoplovstva,

razglednica, izdata oko 1943. godine

jednospratnica u ulici Petra Markovi}a, izgra|enih

tokom prve tri decenije dvadesetog veka, koje reprezen-

tuju vi{i nivo stanovawa i ekonomskog razvoja Zemuna.

Na delu promenade se {ezdesetih godina pro{log veka

nalazio park za decu. S obzirom na to da je u neposred-

noj blizini sme{teno de~je obdani{te, sli~an sadr`aj

obnovqen je tokom leta 2004. godine. Planom detaqne

regulacije predvi|ena je izgradwa podzemne gara`e na

ovoj lokaciji, sa mogu}no{}u podizawa kote terena do

jednog metra, {to }e svakako izmeniti i devastirati

autenti~no prostorno re{ewe koje poseduje arhitek-

tonsko-urbanisti~ke vrednosti i naru{iti standard

stanovawa reprezentativnih stambenih objekata i ce-

lokupne zone.

Trgovi koji su nastali u prostornoj kulturno-isto-

rijskoj celini Staro jezgro Zemuna predstavqaju pro-

storne vrednosti formirane tokom osamnaestog i de-

vetnaestog veka a o~uvane do danas i dokumentuju razvoj

urbane matrice podunavskog pograni~nog grada koji je

danas u sastavu Beograda. Oni su nastajali na raskrsni-

cama dvaju i vi{e puteva na kojima se po pravilu trgo-

valo, na depresijama terena koji nisu bili pogodni za

izgradwu i koji su bili plavni, dok je najzna~ajniji od

wih formiran planski, krajem osamnaestog veka, kao

prostor na kojem je gra|ena crkva. Vrednovani su sa

kulturno-istorijskog, arhitektonsko-urbanisti~kog i

ambijentalnog stanovi{ta. U~estvuju u formirawu po-

sebnih obele`ja i duha mesta jedinstvene prostorne ce-

line Zemuna.

NAPOMENE:

1º Katastarski plan Zemuna iz 1780. godine, Be~, Ratni arhiv,

V. IHa 906A.

2º Miodrag Dabi`i}, Svi zemunski trgovi, Zemunske novine,

17. februar 1995.

3º Isto.

4º Popis ku}a u gradu Zemunu, Zemun 1906, str. 16; Dokumenta-

cija ZZZSKGB, SJZ-A-31, 1897. i 1906. Vlasnik je Zemunska {te-

dionica.

5º M. Dabi`i}, nav. delo.

6º Isto, Dokumentacija Zavoda za za{titu spomenika kulture

grada Beograda, SJZ-C-1.

7º M. Dabi`i}, nav. delo.

8º M. Dabi`i}, Hronologija naziva zemunskih ulica i trgova, iz

dokumentacije Zavi~ajnog muzeja Zemuna.

9º Aleksandra Dabi`i}, Zavetni krst u porti Svetonikola-

jevske crkve u Zemunu, Konzervatorski glasnik 17.

10º @eqko [kalamera, Staro jezgro Zemuna, II, Saop{tewa, sv. 7,

Zavod za za{titu spomenika kulture grada Beograda, Beograd 1967.

11º M. Dabi`i}, nav. delo. Na trgu se do 1974. godine nalazio Dom

kulture, odnosno od 1934. Narodni dom kraqa Aleksandra I (Kara-

|or|evi}a), u kojem su se u periodu izme|u dva svetska rata odr`a-

vale priredbe i drugi skupovi. Tu je bilo sme{teno Sokolsko

dru{tvo i nekoliko odeqewa susedne osnovne {kole »Kraqevi}

Tomislav«.

PRILOG PROU^AVAWU TRGOVA U STAROM JEZGRU ZEMUNA

191

Summary: ALEKSANDRA DABI@I]

A C O N T R I B U T I O N TO T H E S T U DY O F P U B L I C S Q UA R E SO F T H E O L D C O R E O F Z E M U N

The earliest larger spaces within the historic core of Zemun are discernible on a plan of 1780 made by Theodor von Werhten-preis and Wenzel von Wolgemuth, a first-rate cartographic and topographic source for the study of the urbanization of theCore in the eighteenth century. The frontier settlement is shown there as an already shaped urban entity with more thanthirty streets and three trapezium-shaped areas that were to grow into public squares in the late eighteenth and during thenineteenth century.

The origin of the oldest Zemun square, presently accommodating an open-air market, dates back to the most intense periodof development of the Lower Town according to the idea of Supreme Community Inspector Tadeus Österreicher. Constructionbegan after the Catholic church, housed in a converted mosque, and the adjoining church buildings had been torn down.The resulting architectural whole included the Town School (1786), the Vicariate with the vicar’s residence (1787) and theChurch of the Blessed Virgin Mary (1794/5). Mali (Little) Square joined up with Veliki (Big) Square and in the nineteenthcentury became the largest square in the Core.

Branko Radi~evi} Square is in fact the junction of Glavna (High), Dobanova~ka and Cara Du{ana streets, enlarged in thelate 1780s. It is in that zone between Gardo{ and ]ukovac, at the beginning of the two latter streets, that two town gates oncestood, Dobanova~ka and Banova~ka or Petrovaradinska.

Senski Square, at the bottom of ]ukovac, at the beginning of Ugrinova~ka and the end of Be`anijska and Ora~ka streets, onthe site of former Be`anijska Gate with its guardhouse and powder magazine, assumed the role of cattle and cattle food market.

Magistrate Square is an enlarged street which derives its original name from the local government building which hasbeen there, with occasional breaks, since 1751, when Zemun was constituted as a township.

Jugoslovenski (presently Avijati~arski) Square was formed at the beginning of the last century. In 1909 the enlarged urbanzone received the one-storey building of the Cooperative for the Drainage of South-eastern Srem; there followed the houseof the architect Kraus, two Sezession-style structures and, after World War One, a residential two-storey building. The mostremarkable structure on the square is the representative Air Force Command designed in 1935 by Dragi{a Bra{ovan, one ofthe leading exponents of modernist architecture in Serbia.

Particularly valuable from the architectural and urban-planning standpoint is the promenade between Dr. Petra Markovi-}a and Marka Nikoli}a streets, laid out in the early twentieth century. It has retained its original shape of an elongated rectangle.

The squares in the historic core of Zemun represent spatial values created in the eighteenth and nineteenth centuriesthat, preserved till this day, document the development of the urban pattern of a Danube frontier town, which now formspart of Belgrade. They developed at the junction of two or more roads that as a rule functioned as marketplaces, on low-lyingintermittently flooded sites unsuitable for development, while the most important of them was laid out as the setting for achurch in the late eighteenth century. They play a role in the formation of distinctive features and the genius loci of Zemunas a spatial entity in its own right. They have been evaluated from the cultural-historical, architectural, urban-planning andambiental standpoint.

LIST OF ILLUSTRATIONS:

Fig. 1. Detail of the plan of Zemun drawn by Theodor vonWerhtenpreis and Wenzel von Wolgemuth in 1780, Vienna,War Archive B. 9a.906 A Fig. 2. Vicariate, Church of the Blessed Virgin Mary andGerman Public School on Veliki (Big) Square, picture post-card published by W. L., Budapest, postmark 1909 Fig. 3. Mali (Little) Square, photo taken after 1900, IPMCBDocumentation, SJZ-A 30Fig. 4. Magistrate Square, picture postcard published by I.Levi, date of issue 1928/33.Fig. 5. Magistrate and Big squares, picture postcard publishedby I. Levi, date of issue 1928/33Fig. 6. Yugoslav Square, picture postcard published by I. Levi,date of issue 1930/36Fig. 7. Air Force Command, picture postcard, ca 1943

ALEKSANDRA DABI@I]

192SPOMENI^KA BA[TINA