Jaroslaw Ladosz - Socjalizm i Komunizm

7/25/2019 Jaroslaw Ladosz - Socjalizm i Komunizm

http://slidepdf.com/reader/full/jaroslaw-ladosz-socjalizm-i-komunizm 1/331





Socjalizmi komunizm J arosław Ładosz

ISKRY Warszawa 1985



Opracowanie graficzneJERZY ROZWADOWSKI

RedaktorJAN GOGACZ

Redaktor technicznyJOZEF GRABOWSKI

Korektor BARBARA SIENNICKA

ISBN 83-207-0706-4

© Copyright by Jarosław Ładosz, Warszawa 1985

PRINTED IN POLAND

Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1985 r.Wydanie I. Nakład 1800 + 200 egz.Ark. wyd. 14,5. Ark. druk. 20,75Papier druk. mat. kl. V, 65 g, 82 X 104.Zakłady Graficzne w Gdańsku. Zam. nr 1599.Cena zł 150.—



OD AUTORA

Książkę tę, która teraz trafia do rąk Czytelnika, napisałem

przed sierpniowymi wydarzeniami 1980 roku w naszym kraju. Byłem przekonany, że niezbędne jest w miarę popularne

przedstawienie dorobku marksistowsko-leninowskiej teorii

naukowego socjalizmu. Teoria ta, nieprzypadkowo, była usuwana w cień. Mnożyły się głosy, że właściwie nie istnieje ona,

że trzeba ją opracować od początku. Tymczasem to nasza partia odstępowała od tej teorii w swojej polityce. Nie stwa

rzało to atmosfery do rozpowszechniania jej prawd.Proces wydawniczy trwa u nas długo. Jeślibym dzisiaj,

w obliczu ostrego politycznego i ekonomicznego kryzysu budowy socjalizmu w Polsce oraz w świetle nowych doświad

czeń w obfitości niesionych przez wydarzenia ostatnich dwóch

Jat, zabrał się za ten temat, to niewątpliwie inaczej rozło

żyłbym akcenty. Jakaż jednak gwarancja, że nowy tekst pasowałby dokładnie do sytuacji, która zaistnieje za kilka lat?

Doraźnie utrafić można tylko w bieżącej publicystyce. Toteż

uznałem, że — niezależnie od namiętności i emocji aktualno-

politycznych — spokojne i z dystansem przedstawienie wy

kładu podstaw naukowego socjalizmu, uwzględniającego mię

dzynarodowe doświadczenie budowy socjalizmu w wielu kra

jach w ciągu całej epoki historycznej, przedstawienie dalekie od ciśnienia doraźności, jest pożyteczne. Wprowadziłem więc

tylko nieliczne poprawki do sformułowań, które stały się

wieloznaczne na skutek biegu naszych polskich spraw. Niechaj czytelnik osądzi, czy istnieje i czy wytrzymuje próbę

burzliwych wydarzeń, napięć i emocji politycznych teoria

prezentowana niezależnie od tych okoliczności.

Warszawa, 13 lipca 1982 roku.



Wstęp

Co najmniej od stu pięćdziesięciu lat pojęcia „so-cjalizm” i „komunizm” funkcjonują w ideowym i po-litycznym życiu ludzkości. Dziś stały się częścią skła-dową języka, którym posługują się masy ludzi wszyst-kich narodów, pojawiają się wielekroć w każdejcodziennej gazecie, w radiu i telewizji na całej kuli

ziemskiej. Nawet gdyby ktoś nie chciał, musi mieć jakiś stosunek do socjalizmu i komunizmu. Pojęciate stanowią sztandary potężnych ruchów społecznych,zmieniających oblicze świata. Za ich pomocą określana jest rosnąca liczbowo i na znaczeniu grupa krajów przeciwstawnych krajom kapitalistycznym. Wszystko

to świadczy niewątpliwie, że za tymi pojęciami kryjesię treść bardzo realna, mniej lub bardziej dokładnieuświadamiana przez tych, którzy uczestniczą w ru-chach socjalistycznych i komunistycznych, czy uznająsię za zwolenników socjalizmu lub komunizmu, jaki przez ich przeciwników, czy wreszcie przez obser-

watorów dziejowych wydarzeń.Jednocześnie chwila namysłu wystarczy, by skon-statować, że pojęciom tym w ich szerokim użyciudaleko do jednoznaczności. Posługują się nimi ruchyo różnych programach, nierzadko pojawiają się za-rzuty, iż ten albo inny ruch czyni to bezprawnie. By-wa, że jakiś ruch polityczny bądź ideolog czy politykodmawia socjalistycznego charakteru któremuś krajo



wi lub całej grupie krajów. I najwyraźniej rozbieżnościtakie nie sprowadzają się do różnej oceny faktów (cho-

ciaż i to odgrywa pewną rolę), lecz ipłynną z różnego

pojmowania samej treści owych pojęć. Gdy sięgnąć

do historii, owa wieloznaczność jeszcze bardziej po-

tęguje się. Już przed stu pięćdziesięciu laty nazwami

„socjalizm” i „komunizm” posługiwały się ruchy spo-łeczne o bardzo różnych programach, teoretycy i po-

litycy używali ich do oznaczenia różnorodnych idei.

W ramach marksistowskiej tradycji teoretycznej

i w ramach współczesnego ruchu komunistycznego,który programowo z tą tradycją jest zespolony, poję-

cia te mają znaczenie wyraźnie sprecyzowane, tak

jak to bywa zwykle z pojęciami naukowymi w od-

różnieniu od potocznych. To zrozumiałe i niewątpli-

we. Jednakże i tutaj, zwłaszcza w literaturze propa-

gandowej i w jej masowej recepcji, występują róż-nice, których nie wolno bagatelizować. Płyną onei stąd, że sama propaganda funkcjonuje w walce ideii znajduje się pod naciskiem owych różnorakich zna-czeń poza marksistowską tradycją istniejących, i stąd,że sami propagandyści i teoretycy marksistowscy nie

zawsze do końca uświadamiają sobie naukowe zna-czenie tych kategorii, a wreszcie i stąd, że w rozwojusamej marksistowskiej teorii następują określone ko-rekty i precyzowanie treści owych pojęć w toku na-ukowych sporów. Waga tych przyczyn jest rozmaita.Ponadto w historii marksizmu posługiwanie się naz-wami je oznaczającymi miało zmienne koleje. Kto

niezależnie od doskonalenia i zachowania precyzji po- jęć nie zna tej strony historii marksizmu, a sięga dotekstów marksistów z różnych czasów, narażony jest

na błędy w odczytywaniu i rozumieniu ich treści.Pojawienie się na naszym globie obozu socjalistyczne-go, wspólnoty państw socjalistycznych, o których każ

8



dy wie, że komuniści kierujący się ideami marksizmuodegrali decydującą rolę w ich powstaniu, zrodziłow popularnej literaturze obyczaj dołączania przymiot-nika „socjalistyczny” (a w burżuazyjnej propagan-

dzie.— „komunistyczny”) jako określenia społeczeństwlub państw należących do tego obozu, a często do po-szczególnych „składników” tych społeczeństw i państw.Bywa, że w czasopismach zawiadywanych przez ko-munistów powie ktoś o pieniądzu w tych krajach —„socjalistyczny pieniądz”, o towarach — „socjalistycz-

ny towar państwowy”, że użyje terminu „socjalistycz-na własność osobista”, niemalże „socjalistyczny chłopindywidualny”, „socjalistyczny ajent” czy „socjali-styczny totolotek”. Kłopotów tu co niemiara. U nas,w Konstytucji z 1952 roku, państwo nazwane jest

państwem demokracji ludowej, nowela z 1976 roku

zastąpiła tę nazwę nazwą — państwo socjalistyczne.Spróbujcie przeprowadzić ankietę, na czym oparta jest ta zmiana, co ona oznacza, a zobaczycie, jak róż-nie będzie to interpretowane!

Niejasności pogłębiane są przez rozmaitość progra-mów budowy socjalizmu fortnułowanych dziś przez partie komunistyczne w krajach kapitalistycznych.Bywa, że niektóre z tych programów przewidują na-wet funkcjonowanie w projektowanym socjalizmieśrednich kapitalistów! Gdy dołączymy do tego dysku-sje teoretyczne marksistów, w toku których dosko-nalona jest sama teoria socjalizmu i komunizmu, alewystępują liczne kontrowersje (a dyskusje te znajdują

szeroki oddźwięk wśród mas, zwłaszcza w krajachsocjalistycznych, dotyczą bowiem aktualnych dla każ-dego problemów, a nie odległych projektów), mamywystarczający materiał, by zrozumieć, że nawet w ło-nie marksistowskiej tradycji powstaje pozór istotnychrozbieżności, wśród których łatwo się zgubić. Niekiedy

nawet wyrobieni teoretycznie i wykształceni histo

9



rycznie ludzie przestają rozumieć, co to jest socjalizmi komunizm, czym różni się od kapitalizmu. W tejsytuacji pojawiają się recydywy dawnych i już przedlaty rozstrzygniętych na gruncie teorii sporów wmarksizmie, powracają poszczególne elementy prze-zwyciężonych już wpływów przedmarksowskich po-glądów socjalistycznych. Niekiedy okoliczności sprzy- jają rewizjonistycznym ideologom, którzy kwestionu- ją totalnie naukowy walor i precyzję marksistowskiejteorii socjalizmu i którzy programowo utrwalić chcą

przekonanie o wieloznaczności i rzekomej dowolnościtreści pojęć socjalizmu i komunizmu, ogłaszającz przekąsem, że „socjalizm to taka dobra rzecz”.

Nasz opis sytuacji nie pretenduje do pełności. Chce-my, ukazując wyrywkowo te zjawiska, uzasadnić —a do tego chyba one uprawniają — dlaczego uważa-my za żywotnie ważne systematyczne powracanie dona pozór elementarnych, dawno już przez marksi-stowską teorię rozwiązanych kwestii socjalizmu i ko-munizmu. Naszym zamierzeniem jest danie w miarę popularnego wykładu marksistowskiej teorii socjaliz-mu i komunizmu, który pozwoli ujawnić właściwą jej precyzję poczynając od klasycznego dorobku z włą-

czeniem współczesnych problemów. Próba takiego wy-kładu jest, naszym zdaniem, potrzebna, chociaż ist-

nieje bardzo bogata ilościowo współczesna literatura przedmiotu, zwłaszcza radziecka i enerdowska. Jed-nakże funkcjonujące opracowania podręcznikowe grze-szą pewnym schematyzmem, przedstawiają — lepiej

lub gorzej — od strony teorii właściwie dorobek kla-syków, współczesność zaś jako ilustrację historyczną.Monograficzne opracowania natomiast zakładają czę-sto znajomość dorobku klasyków jako coś oczywiste-go, zdominowane są, gdy idzie o teoretyczne kwestie, przez aktualne polemiki cząstkowe oraz przeciążonemateriałem historycznym. Wreszcie monografie po-

lo



święcone przeglądowi pełnego dorobku klasyków wteorii socjalizmu i komunizmu („marksologiczne” i „leninologiczne”) separują się często pozornie od zajmo-

wania stanowiska we współczesnych sporach, chociażspory te są faktycznie w nich obecne choćby w se-lekcji i klasyfikacji, czy w nie zamierzonym komenta-rzu do wypowiedzi klasyków. Pragniemy dokonać próby wykładu elementarnego, w którym ukazany zo-stanie współczesny stan marksistowskiej teorii socja-lizmu i komunizmu jako kontynuacja teoretycznego

dorobku klasyków, ukazany rzeczowo nowy dorobekteorii, a nie tylko ilustrowanie starych tez historycz-nymi i współczesnymi przykładami. Czy się nam touda — osądzi czytelnik.

Stawiamy sobie zarazem zadanie zaprezentowania pozytywnego wykładu teorii, jak najmniej obciążo-

nego polemikami z konkretnymi autorami dawnymii współczesnymi. Z rzadka raczej i głównie w przypi-sach podejmiemy takie polemiki. Jedynym odstęp-

stwem będzie tu polemika w rozdziale trzecim z wę-gierskim ekonomistą Gaborem, u którego wyjątkowenagromadzenie typowych błędów w teoretycznym,

a nie historycznym planie, pozwala na skrótowe wy-łożenie pozytywnego stanowiska.

W łonie tradycji marksistowskiej mamy do czynie-nia z systematyczną, zamierzoną, nieprzypadkowądwuznacznością terminów „socjalizm” i „komunizm”.Występują one jako nazwy dla wyraźnie przez teorię

wyróżnionych faz rozwojowych formacji społecznoekonomicznej, ustroju społecznego następującego pra-widłowo po kapitalizmie. Występują też jako nazwydla określonego ruchu politycznego i jego ideologii.Istnieje przy tym ścisły i prawidłowy związek pomię-dzy ową formacją społecznoekonomiczną, owym ru-

chem i jego ideologią, który sprawia, iż ta dwuznacz-ność nie stanowi żadnej logicznej wady, a przeciwnie,



jest głęboko zasadna. Terminy te są prawomocnie uży-te w odniesieniu do tego tylko ruchu politycznego(i inspirującej go ideologii), który efektywnie prowa-dzi do zniesienia kapitalizmu i do kształtowania się

socjalizmu i komunizmu w sensie pierwszym. Współ-cześnie ten ruch, kierujący się marksistowską ideolo-gią, nosi z reguły właśnie nazwę komunizmu (komu-nistycznego). Z drugiej strony marksistowska teoriaujawniła, że samo kształtowanie się nowej formacjinie jest możliwe bez świadomego działania politycz-

nego ruchu klasy robotniczej, jest wynikiem działańtego ruchu właśnie. Inaczej: ruch komunistyczny jestświadomością kształtowania się formacji komuni-stycznej.

Marksistowska teoria odkryła, że związki obu „zna-czeń” komunizmu są w istocie jeszcze głębsze niżschematycznie przez nas przedstawione. Uświadomie-

nie ich sobie w pełni prowadzi do wniosku, że właści-wie nie mamy do czynienia z dwuznacznością. Komu-nizm jako formacja nie jest bowiem czymś danym,zastygłym, jest procesem społecznym o określonejstrukturze, a sam komunizm jako wyróżniony ruchspołeczny jest częścią składową tego procesu. Poli-

tyczny ruch komunistyczny i jego ideologia stają się już wewnątrz kapitalizmu zaczynem, nosicielem okre-ślonych „elementów” przyszłej formacji społecznej.W ruchu tym ucieleśnia się ideologia i moralność,która dopiero w następującej po kapitalizmie farmacjistaje się dominująca. Natomiast w ramach kapitalizmunie mogą powstawać żadne elementy socjalistycznejekonomiki ani socjalistycznej państwowości. W tokurozwoju kapitalizmu powstaje i ogarnia awangardęklasy robotniczej s o c j a l i s t y c z n a świadomość, pojawia się s o c j a l i s t y c z n a teoria społecznegorozwoju. Ale równolegle wśród większości klasy robotniczej w kapitalizmie dominuje świadomość odręb

12



ności swych interesów na gruncie trwałości kapitali-stycznych porządków, zwana świadomością tradeunionistyczną, która nie ma socjalistycznego charakteru.

Po obaleniu kapitalizmu, nawet w zbudowanym jużsocjalizmie, długo utrzymuje się — w zmodyfikowanej

postaci — wśród części społeczeństwa owa tradeunionistyczna świadomość.

Odróżnienia, którymi wyżej posłużyliśmy się, niesą igraniem słowami. Mają one na gruncie marksi-stowskiej teorii naukowego socjalizmu precyzyjnysens, który ujawnia się właśnie przy odkrywaniu or-ganicznej jedności kształtowania się i funkcjonowaniasocjalistycznokomunistycznej formacji społeczeństwa,ruchu klasy robotniczej będącego promotorem tego procesu i ideologii, która ten ruch inspiruje.

Wspomniana dwuznaczność terminów „socjalizm”

i „komunizm” występuje, mutatis mutandis, także wniemarksistowskich koncepcjach socjalizmu i komu-nizmu. I tam socjalizmem nazywany jest plan ustrojuspołecznego przyszłości, jego wyobrażony obraz (a nie-kiedy także określony ustrój zrealizowany w jakimśspołeczeństwie) i — z drugiej strony — ruch, który

wprowadzenie tego ustroju uznaje za swój cel, któ-rego program polityczny do tego celu ma prowadzić.

Biorąc pod uwagę fakt wspomnianej dwuznaczności,w pierwszym rozdziale naszej pracy zajmiemy się ana-lizą historycznie i aktualnie występujących ruchówsocjalistycznych i komunistycznych oraz charaktery-

styką ich doktryn i programów politycznych. Dalszenatomiast rozdziały zbudowane zostaną jako wykładmarksistowskiej teorii formacji socjalistycznokomu-nistycznej, prawidłowości i dróg jej kształtowania sięi rozwoju. W wykładzie tym obecny będzie jednaknieustająco i ruch komunistyczny klasy robotniczej,

jego historyczne doświadczenia walki o budowę ustroju socjalistycznego i komunistycznego, z którym za



równo proces budowy nowej formacji, jak uzyskiwa-nie teoretycznej wiedzy o jego prawidłowościach sąorganicznie zespolone.

*

Do poszczególnych rozdziałów rekomendujemy czy-telnikowi kilka pozycji z literatury, które w zwartysposób prezentują rozważaną problematykę. Ograni-czyliśmy się tutaj do dzieł klasyków marksizmu oraz

do współczesnych dokumentów programowych ruchukomunistycznego. W świetle rozważań zawartych wrozdziałach pozycje te nie powinny nastręczać kłopo-tów. Że rekomendujemy klasyków jest samo przezsię zrozumiałe. Czemu nie proponujemy również po-zycji autorów z ostatniego półwiecza? Czy nie dalioni istotnego wkładu z rozwój teorii? Niewątpliwiedali, ale równie niewątpliwie nie są „klasykami”, ichwkład jest z reguły fragmentaryczny. Uwzględniamygo w tekście wywodów, niekiedy z nazwiskami w

przypisach. Tak bywa w każdej nauce. Jeśli w fizyce powołujemy się wciąż na Newtona czy Maxwella,

nikt nie odnosi wrażnia, że fizyka nie rozwija się po

ich zdobyczach. Po prostu setki tych, którzy fizykęrozwijali, czyniło to w zagadnieniach cząstkowych, niedało wielkich syntez teoretycznych. Tak samo jak w

socjalizmie naukowym.Z tekstem naszych rozważań zapoznało się w ma-

szynopisie grono pracowników Instytutu Filozofii, So-

cjologii i Logiki Uniwersytetu Wrocławskiego. Skła-dam im serdeczne podziękowanie za wiele twórczych

uwag, które pozwoliły tekst udoskonalić.



Rozdział I

SOCJALISTYCZNE I KOMUNISTYCZNE DOKTRYNY I RUCHY

Terminy „socjalizm” i „komunizm” pojawiły sięi weszły w użycie na wiele lat przed teoretycznymwystąpieniem Marksa. Pierwszy z nich ukuty zostałz łacińskiego słowa „socius” — towarzysz (w dzie-więtnastowiecznej polszczyźnie posługiwano się ter-

minem „towarzystwo” w rozumieniu dzisiejszego „spo-

łeczeństwo”); drugi — z łacińskiego słowa „communis” — wspólny. Sama jednak etymologia tych ter-minów niewiele pomaga zrozumieniu ich znaczenia.

Termin „socjalizm” wprowadził ponoć w 1832 rokusaintsimonista Pierre Leroux. Posługiwali się nim wtychże latach angielscy oweniści. Stosunkowo szybko

oznaczać nim poczęto (i to stało się dlań wspólnymm i a n o w n i k i e m ) s p o ł e c z n y r u c h k r y t y k u - j ą c y k a p i t a l i s t y c z n e p o r z ą d k i i ' p o -s t u l u j ą c y i c h z a s t ą p i e n i e u s t r ó j ems p r a w i e d l i w o ś c i i r ó w n o ś c i s p o ł e c z -ne j , a także p r o j e k t y t a k i e g o u s t r o j u .

W pierwszej połowie XIX wieku, gdy zwycięstwo bur-żuazji w czołowych krajach Europy i szybki rozwój

kapitalistycznej produkcji doprowadziły do ujawnie-nia się głębokich sprzeczności społecznych, gdy wy-

buchały periodycznie absurdalne kryzysy nadmiaru

produkcji prowadzące do rosnącej koncentracji nędzywśród klasy robotniczej w miarę wzrostu bogactwakapitalistów, nastąpił krach oświeceniowych rojeń



o kapitalizmie jako ustroju rozumu, równości i przy-rodzonej sprawiedliwości. Pojawiły się rozliczne projekty przebudowy lub korekty ustroju i stawały się

sztandarami ruchów społecznych zmierzających douwolnienia ludzkości od sprzeczności kapitalizmu.Ruchy te domagały się z reguły uzupełnienia równoś-ci politycznoprawnej ludzi, proklamowanej przez ka-

pitalizm, s p o ł e c z n ą równością i sprawiedliwoś-cią, która sprzeczności kapitalizmu wyeliminuje bądźzasadniczo złagodzi. Taki sens miały rozmaite plany

rozwiązywania „kwestii społecznej”. Idee sprawiedli-wego ustroju pojawiały się od początku cywilizacji,a równolegle z nimi także ruchy społeczne, które kie-rowały się nimi, dążyły do ich realizacji. Nazwa „so-cjalizm” odnoszona była, wręcz „zastrzeżona”, tylkodo tych idei i ruchów, które prezentowały program

przezwyciężenia kapitalizmu bądź eliminacji jego wad.Pozostało to, jak zobaczymy dalej, swoiste dla kono-tacji tej nazwy do dnia dzisiejszego.

Rychło jednak wspólny mianownik konotacji „so-cjalizmu” okazał się nader nieokreślony: w rozlicz-nych socjalistycznych doktrynach bardzo różną treśćnadawano społecznej „równości”, „sprawiedliwości”,„wolności”, rozmaicie wyobrażano sobie usunięcie wadkapitalizmu i drogi ku temu wiodące, na wiele spo-sobów chciano rozwiązywać „kwestię społeczną”*. Nie były to wszak różnice dyktowane przez czystą fanta-zję, nie miały one bynajmniej dowolnego charakteru.Zróżnicowanie podstawowych treści doktryn socjali-

stycznych wskazywało na wyraźne prawidłowości,

• Engels pisał do Bebla, że słowa „k w estia spo łeczna” n ie w yr a-żają żadnego określonego pojęcia, stanowią tylko zwrot dziennikar-ski, czysty frazes, przez który można rozumieć wszystko albo teżnic i krytykował tych, którzy usiłują odnaleźć jakiś jeden „praw-dziwy sens” za nim ukryty. Podkreślał zarazem potrzebę analizytego „rzekomego pojęcia”. (F. Engels, L isty do A ugusta Bebla , War-

szawa 1960, s. 333).

16



rzucały się w oczy wyraźne cezury między poszczegól-nymi typami tych doktryn, które znajdowały odpo-wiedniki: w układach politycznych stanowisk zajmo-

wanych przez ruchy uznające je za swoje. Marksi Engels odkryli wyraźne powiązanie owych typówz dążeniami i działaniami poszczególnych klas w spo-łeczeństwach kapitalistycznych XIX wieku, ujawnili,że same idee sprawiedliwości, równości i wolności, po-dobnie jak socjalistyczne doktryny posługujące się ni-mi, mają wyraźnie klasowy charakter. W „Krytyce

programu gotajskiego” Marks stawiał retoryczne py-tanie: „Czyż i socjalistyczni sekciarze nie mają naj-różnorodniejszych wyobrażeń o »sprawiedliwym« po-dziale” i wykazywał, że uznanie za wcielenie sprawie-dliwości przydzielania robotnikom „nieokrojonego do-chodu z pracy” jest absurdalnym pomysłem, bowiem

społeczeństwo nie może funkcjonować bez „potrąceń”na akumulację, oświatę, służbę zdrowia, bez rezerw nawypadek klęsk żywiołowych itp. Zwracał też uwagę,że owe potrącenia „żadną miarą nie dadzą się (...) obli-czyć na podstawie sprawiedliwości”*. Engels dowodził,iż „rzeczywistą treść proletariackiego postulatu rów-

ności stanowi żądanie z n i e s i e n i a k i a s”, nato-miast „wszelki postulat równości wychodzący poza to

prowadzi nieuchronnie do absurdu”**. Chociaż prowa-dzi do absurdu, bywał w historii nieraz wysuwanyi miał określoną treść, dawał wyraz określonym histo-rycznie dążeniom, które najczęściej nie mogły być w

ogóle urzeczywistnione. Tak np. wysuwano postulatrównego podziału prywatnej własności środków pro-dukcji pomiędzy pracujące jednostki (postulat drobnomieszczański czy drobnochłopski) albo nawet postulatrówności wszystkich w spożyciu dóbr (jedzenia, ubra-

nia, mieszkania itp.).

* K. M arks, K ry tyk a programu gotajskiego, MED t. 19, s. 20, 21.** F. Engels, A nty -D uhrln g, MED t. 20, s. 117.



Już w „Manifeście partii komunistycznej” Marksi Engels przedsięwzięli naukową analizę funkcjonują-cych wówczas doktryn i ruchów posługujących sięmianem „socjalistyczne” lub za takie uznawanych.Opierając się na tej analizie dokonali podziału obej-mującego łącznie treści owych doktryn i charakteruruchów je głoszących według klas społecznych, którekryły się za nimi. Metodologiczne zasady tej analizyzachowują trwałą wartość także dla badań później-szych doktryn i ruchów socjalistycznych, chociaż so

cjalizmy, do których były one zastosowane, należą dziśdo historycznej przeszłości, w autentycznej postaci niesą współcześnie kontynuowane. Ze względu właśniena walor owej metody od krótkiego przypomnieniatej analizy zaczniemy naszą charakterystykę socjali-stycznych doktryn niemarksistowskich.

§ 1. Niemarksistowskie socjalizmy i komunizmy

Marks i Engels wyróżnili w Europie okresu WiosnyLudów pięć typów idei i ruchów socjalistycznych. Do-

konali podziału tych typów na r e a k c y j n e — kry-tykujące kapitalizm z pozycji klas, które rozwój kapi-talizmu nieuchronnie skazują na zagładę, na k o n s e r rw a t y w n e — afirmujące ekonomiczne podstawy ka-

pitalizmu i próbujące w ramach takiej afirmacji zre-formowania go w szczegółach, by złagodzić jaskraweniedostatki tego ustroju, i na p o s t ę p o w e , w któ-rych zawarte są propozycje, acz nie w pełni dojrzałe,zbudowania społeczeństwa bez kapitalistów, przy za-chowaniu cywilizacyjnych zdobyczy epoki kapitalizmu.

Najbardziej przejrzyście reakcyjny charakter nosiłs o c j a l i z m f e u d a l n y . Stanowił on gorzką kry-

tykę burżuazji i kapitalizmu ze strony zdegradowanej

18



przez rozwój tego ostatniego feudalnej arystokracji.Oskarżał on burżuazją o to i czynił jej wyrzuty za to,że tworząc klasę robotniczą powołuje do życia siłę spo-

łeczną, która zagraża świętości własności prywatnej.Jego zwolennicy obłudnie roztkliwiali się nad złymlosem proletariatu, idealizując patriarchalne stosunkifeudałów do swych poddanych, upatrując w opiece

panów nad swymi poddanymi wzór sprawiedliwości.W praktyce politycznej natomiast zwolennicy tego so-cjalizmu opowiadali się za represjami przeciwko kla-sie robotniczej, skoro tylko występowała ona z samo-dzielnymi żądaniami.

Reakcyjny, acz w innym sensie, był także s o c j a -l i z m d r o b n o m i e s z c z a ń s k i (w tym — drobnochłopski). Receptę na zaradzenie niedostatkom kapitalizmu upatrywał on w przywróceniu w społeczeń-

stwie i uczynieniu powszechną podstawą produkcjidrobnej prywatnej własności środków 'produkcji, tejwłasności, którą rozwój kapitalizmu doprowadza dorujnacji, skazuje na zagładę. Zwolennicy tego socja-lizmu roili o wtłoczeniu nowoczesnej produkcji w ra-my drobnowłasnościowych stosunków, w ramy in-

dywidualnych, prywatnych warsztatów rodzinnych;roili o równym podziale własności środków produkcjimiędzy czynnych produkcyjnie członków społeczeń-

stwa. Ten równy podział i likwidacja pracy najem-nej (a zatem klasy robotniczej), skoro każdy produ-cent będzie samodzielnym drobnym wytwórcą towa-

rów, miał stanowić właśnie wcielenie sprawiedliwościspołecznej.Reakcyjny był wreszcie ówczesny n i e m i e c k i

s o c j a l i z m m i e n i ą c y s i ę „ p r a w d z i w y m ”.

Marks i Engels wykazali, iż wyrażał on (acz nieświa-domie) interesy wegetującego w zacofanych wtedy,

wstępujących dopiero na drogę kapitalistycznego roz-woju Niemczech, mieszczaństwa grodowego. Socjalizm



ten posługiwał się egzaltowanymi i ogólnikowymi fra-zesami humanitaryzmu, które zapożyczał z francuskiejkrytyki kapitalizmu, lecz obracał je przeciwko bur-

żuazji, reprezentującej w Niemczech postęp, walczącejz zacofaniem feudalnym. Tym samym stawał się mi-mowolnym sojusznikiem pruskiego junkierstwa i jegorządów tępiących burżuazyjne ruchy. W Polsce ele-menty analogicznych poglądów socjalistycznych za-wierała narodowa „filozofia czynu” reprezentowana przez Cieszkowskiego, Libelta i Trentowskiego. Podej-

mowała ona krytykę kapitalizmu nim zdołał się onw Polsce narodzić.

Reakcyjne były wszystkie te socjalizmy ze wzglę-du na to, że proponowane rozwiązania upatrywały w powrocie do historycznie przeżytych stosunków spo-łecznych. Nie oznacza to, by w określonych okolicz-

nościach historycznych ruchy przez nie inspirowanenie mogły stawać się sojusznikami w walce klasy robotniczej przeciwko kapitalizmowi, odgrywać postę- powej roli politycznej, osłabiając polityczne siły bur-żuazji.

Konserwatywny (zachowawczy) był natomiast s oc j a l i z m b u r ż u a z y j n y . Uznawał on ekono-

miczne podstawy kapitalizmu i jego rozwój za gwa-ranta rozkwitu cywilizacji, lansował więc rozmaite projekty zreformowania jego zasadniczych instytucji, by wyeliminować ujawnione wady i umocnić przez tofunkcjonowanie kapitalistycznego systemu. Jego zwo-lennicy wysuwali rozmaite propozycje polepszenia, w

ramach kapitalizmu, bytu robotników, złagodzeniawyzysku, ograniczenia bezrobocia, ulepszeń adminis-tracyjnych itp., propozycje niekiedy doraźnie skutecz-ne i nieodzowne do zachowania i umocnienia panowa-nia burżuazji, niekiedy wręcz fantastyczne czy naiwne.Ż ądali oni od burżuazji, by pełniła swoją misję gospo-

darczą dla dobra klasy robotniczej.

20



Przejściowo postępowy charakter, jak to obszernieudokumentowali Marks i Engels, miał francuski i an-gielski s o c j a l i z m k r y t y c z n o u t o p i j n y ,którego głównymi ideologami byli SaintSimon,

Fourier i Owen. Marks i Engels wykazali, że socjalizmten stanowił wyraz dążeń klasy robotniczej w sytuacjihistorycznej, gdy nie była ona jeszcze dojrzała do pro-wadzenia samodzielnej walki politycznej. Socjalizmten wysuwał projekty zniesienia prywatnej własnościśrodków produkcji i podziałów klasowych w ogóle

przy jednoczesnym zachowaniu i spotęgowaniu wno-szonego przez kapitalizm uspołecznienia procesów wy-twarzania i wydajnej techniki wytwarzania. Projektyte były w wielu aspektach fantastyczne i opracowanez doktrynerską szczegółowością, zawierały jednak za-razem wiele trafnych generalnych prognoz przyszłoś-

ciowych rozwiązań. Socjaliści krytycznoutopijni do-strzegali klasowe przeciwieństwo kapitału i pracy na- jemnej, nie dostrzegali natomiast realnej siły społecz-nej, która byłaby zdolna do jego zniesienia. Stąd też podstawowy środek, który miałby owo zniesienie urze-

czywistnić, upatrywali w apelach do rozumu klas po-siadających, w przekonywaniu, by zechciały same siebie zlikwidować. Jako przykład zaś dla takiej agitacjitraktowali budowanie za filantropijne datki izolowa-nych gospodarstw — socjalistycznych kolonii. Koleniete nieuchronnie bankrutowały w okalającym je kapi-

talistycznym morzu.W stosunku do wyżej nakreślonych charakterystyk

socjalizmów pierwszej połowy XIX wieku niezbędnesą, by nie doprowadziły one do nieporozumień, pewne

istotne wyjaśnienia.Po pierwsze — podane charakterystyki nie stano-

wią bynajmniej krótkich streszczeń autentycznychdoktryn, są natomiast syntetycznym przedstawieniem

wyników naukowej analizy tych doktryn w konfron

21



tacji z historycznymi działaniami ruchów, które owedoktryny uznawały za swoje. Taka analiza jest nie-odzowna do adekwatnego zrozumienia sensu tychdoktryn, a wymaga ona rozproszenia samozłudzeń,

które żywią zarówno twórcy, jak zwolennicy tychdoktryn. Z reguły bowiem nie zdają sobie oni sprawyz logicznych konsekwencji i nie ujawnianych oraz dlanich samych niejasnych przesłanek ich poglądów, niesą w pełni świadomi realnego sensu tych poglądówi historycznych skutków działań, do których kierowa-nie się nimi faktycznie prowadzi. Już w „Manifeście

partii komunistycznej” Marks i Engels pisali na przy-kład o feudalnym socjalizmie: „Aby wzbudzić sym-

patię, arystokracja musiała udawać, że nie dba już0 swe własne interesy i formułuje akt oskarżenia

przeciw burżuazji wyłącznie w interesie wyzyskiwa-nej klasy robotniczej”*. A i tego nie należy pojmować

nazbyt .dosłownie, jako w pełni świadomy, chytry wy- bieg feudalnych ideologów. Sami ci ideologowie bylina ogół przekonani, że kierują się interesami ludzkościw ogóle, a nie partykularyzmem swojej klasy. Tak jest zresztą z reguły przy wszelkich odmianach socja-lizmu. Toteż ich klasowy charakter nie ujawnia sięwprost w sformułowaniach doktryny, nie rzuca sięw oczy przy lekturze tekstów jej ideologów. Ujawnie-nie tego charakteru wymaga naukowej analizy. Traf-ność takiej właśnie analizy, przeprowadzonej przezMarksa i Engelsa, a tym samym naukowa zasadność1 płodność ich metody, znajduje potwierdzenie w kon-frontacji z historycznym zachowaniem i wynikami

działań odpowiednich ruchów społecznych. Z perspek-tywy stulecia jest to jaskrawo widoczne: żaden z ana-lizowanych socjalizmów nie doprowadził do realizacjiswych projektów, reakcyjne i konserwatywne socjaliz

* K. M arks, F. Engels, M anifest partii kom un istycznej, MED t. 4,s. 537.

22



my sprzyjały ostatecznie umocnieniu kapitalizmu. Je-dynie marksistowski naukowy socjalizm okazał siętym, który organizował skuteczne działania podważa- jące panowanie kapitalizmu i który przyświeca budo-

wie społeczeństwa bez wyzysku.Po drugie — wyjaśnienia wymaga kwestia utopij

ności socjalizmów, tym bardziej że współcześni my-śliciele burżuazyjni zwykli pomawiać o utopijnośćwszelkie programy socjalistyczne, dawne i współczes-ne z marksistowskim włącznie, oszczędzając tego epi-

tetu co najwyżej socjalizmem burżuazyjnym. Jest to poniekąd zrozumiale: wszystkie te socjalistyczne projekty kwestionują naturalność kapitalistycznej włas-ności, a już to samo jest dla apologety kapitalizmuutopią. Czy dla Marksa i Engelsa tylko „krytycznoutopijny” socjalizm jest rzeczywiście utopijny? Nie,

w tej czy innej mierze krytyczne i utopijne są wszyst-kie niemarksistowskie socjalizmy. Utopijne, bowiem projekty ich są nie do zrealizowania w swym cało-kształcie, są sprzeczne z obiektywnymi prawami roz-woju społecznego, są budową zamków na lodzie, pro-

ponowane zaś przez nie środki przebudowy społecznej

nie mogą doprowadzić do realizacji nawet tych ele-mentów, które są w nich racjonalne. Krytyczne wtym banalnym sensie, że rzeczywiście krytykują tęczy inną postać kapitalizmu bądź kapitalizm w ogóle.

Należy się też zgodzić z burżuazyjnymi myślicielamico do tego, że najmniej utopijne i krytyczne wśródniemarksistowskich są socjalizmy burżuazyjne. W

„Manifeście partii komunistycznej” mówi się o socja-lizmie drobnomieszczańskim wprost, że jest „reakcyj-ny i utopijny”. Toteż nazwa „socjalizm krytyczno

utopijny” ma tylko tradycyjne znaczenie, jej literal-na treść dotyczy także innych odmian socjalizmu.

Krytyczność. i utopijność były u „socjalistów utopij-

nych” jedynie wyjątkowo mocno zaakcentowane.



Po trzecie — odsłonięcie klasowego charakteru

i utopijności powyższych socjalizmów, ich obcości re-

wolucyjnemu ruchowi klasy robotniczej, nie implikuje

bynajmniej totalnej fałszywości dokonywanej przez

nie krytyki kapitalizmu. Przeciwnie, krytyczna ichwarstwa — z wyjątkiem socjalizmu burżuazyjnego —

wielokroć zawiera trafną i głęboką demaskację me-

chanizmów kapitalistycznego wyzysku. Ta warstwa

stanowiła cenny materiał i inspirację do naukowej

analizy dokonanej przez socjalizm marksistowski.

Socjalizmy, badane w „Manifeście partii komuni-stycznej”, są dziś, powtarzamy, przebrzmiałe w ich

autentycznej postaci. Nastąpiła jednak równocześnie

w naszych czasach tak powszechna kompromitacja kapitalizmu i imperializmu w oczach setek milionów lu-dzi, o której nie śnili ideolodzy tamtych socjalizmów.

Nastąpiła ona pod wpływem historycznej praktykii pod wpływem teoretycznej krytyki. Pojawiła sięcała plejada ideologów kapitalizmu, którzy wychodząze skóry, by wmówić masom, żę kapitalizm już nieistnieje, że się zasadniczo przerodził. Gdy kapitalizm przeżywał na przełomie XIX i XX wieku w Europie

i w Ameryce Północnej okres „burzy i naporu”, stabilizacji wewnętrznej i spektakularnego rozwoju, so-cjalizm — faktycznie utożsamiany z marksistow-skim — hył straszakiem, którym ideologowie burżua-zyjna posługiwali się tak, jak dziś posługują się stra-szakiem komunizmu. Współcześnie znów mamy doczynienia z całą mnogością socjalizmów, w tym z wie-

loma „oswojonymi”, niegroźnymi dla kapitalizmu, po- pieranymi przez różne odłamy burżuazji. Ruchy mie-niące się socjalizmami ogarniają szerokie masy nacałym świecie, z najrozmaitszych klas. Stały się onenie kwestionowaną potęgą. W socjalistyczne szatystroić się usiłują niekiedy ruchy nawet skrajnie re

24



akcyjne*. W tej sytuacji metoda po mistrzowsku za

stosowana niegdyś przez Marksa i Engelsa nabieraniezwykłej aktualności, znów może okazać swą płod-ność i moc w badaniach tej różnorodności socjaliz

mów i ruchów socjalistycznych czy mieniących się so-cjalistycznymi we współczesnym świecie.

W kapitalistycznej części Europy przedłużeniemdawnego socjalizmu burżuazyjnego jest dziś główniew s p ó ł c z e s n y s o c j a l d e m o k r a t y z m . Jegoideolodzy zacierają przeciwstawność socjalizmu kapi-

talizmowi, nazywają „demokratycznym socjalizmem”ustrój burżuazyjnej demokracji, w którym podstawaekonomiki pozostaje kapitalistyczna. Socjalizm zostaje przez nich ogłoszony za ideę politycznomoralną, za

ideał etyczny w swej treści podstawowej. Kapitaliści,moralnie udoskonaleni, mają troszczyć się o robotni-ków, robotnicy zaś — dopuszczeni do współzarządzania kapitalistycznymi przedsiębiorstwami — dbać, wewłasnym interesie, o zyski kapitalistów. Współczesnyruch socjaldemokratyczny wyrzekł się nie tylko per-spektywy uspołecznienia wszelkiej prywatnej własnościśrodków produkcji, lecz nawet szerokich programównacjonalizacji kluczowych gałęzi przemysłu. Zrezyg-

nował on całkowicie z rewolucji na rzecz reformowa-nia kapitalizmu. Jego ideologowie nierzadko wprost

* Jask raw ym tego przyk ładem był posługujący się nazwą „ru chunarodowosocjalistycznego” faszyzm niemiecki. Aby uzyskać poparciemas, ideologowie i propagandyści partii Hitlera — „Narodowosocjalistycznej niemieckiej partii robotniczej”, jak brzmiała jej ofi-cjalna nazwa — obficie szermowali antykapitałistyczną frazeologią.

W istocie partia ta wyrażała interesy, politykę niemieckiego kapi-tału monopolistycznego. Podjęła ona złowieszczą próbę rozwiązania

sprzeczności, w które wplątał się niemiecki wielki kapitał i którezagroziły Jego istnieniu, za pomocą terroru w stosunku do mas

pracujących wła snego narodu i za pomocą podbojów, obracającychw niewolników niemieckiego kapitału inne narody Europy. Jeślinie traktować w danym wypadku słowa „socjalizm" jako wyrazucynicznej obłudy (a tak jest ono dzisiaj powszechnie i nie bezważkich racji traktowane), lecz podejść doń Jako do nazwy dok-tryny autentycznie wyznawanej przez jej zwolenników, mielibyśmydo czynienią z „imperialistycznym socjalizmem”.



proklamują, iż ich głównym przeciwnikiem nie jestkapitalizm, lecz komunizm. Tam, gdzie partie socjal-demokratyczne doszły do władzy, nawet na wiele lat(Wielka Brytania, kraje skandynawskie, RFN) kapi-

talizm został w pełni zachowany, a zmieniające jeu władzy partie burżuazyjne nie musiały wprowadzaćżadnych zmian ustrojowych.

Współczesny socjaldemakratyzm w krajach imperia-listycznych nie jest jednak prostym powieleniem bur-żuazyjnego socjalizmu z pierwszej połowy XIX wie-

ku. Ten ostatni był ruchem burżuazji, ten pierwszy jest ruchem klasy robotniczej, a dokładniej — częścitej klasy w owych krajach. Jest produktem rozłamuw ruchu robotniczym na dwa nurty, który wyraźniezarysował się na przełomie stuleci, a organizacyjny wy-raz znalazł w okresie pierwszej wojny światowej. Ana-lizę socjalizmu tego typu przeprowadzali fragmenta-

rycznie metodą „Manifestu...” Marks i Engels w od-niesieniu do Anglii i Stanów Zjednoczonych drugiej połowy XIX wieku. W sposób uogólniony, w powią-zaniu z badaniem imperializmu, dokonał jej Lenin.Analiza ta wykazała, że za socjaldemokratyzmem sto-

ją dążenia części klasy robotniczej do „urządzenia się”

w kapitalizmie, wykorzystującej ekspansję ekonomicz-ną „swojego” kapitału monopolistycznego w warun-kach nierównomiemości rozwoju gospodarki świato-wej. Ta sytuacja pozwala uzyskiwać i utrwalaćwzględny dobrobyt za cenę poparcia „swoich” kapita-

listów i ich państwa, przy zachowaniu ustroju wyzy-sku. Często wyraża się to formułą, iż socjaldemokra

tyzm reprezentuje interesy „arystokracji robotniczej”.Ta „arystokracja” może jednak obejmować, w warun-kach wykorzystywania imigranckiej siły roboczej do prac prostych i uciążliwych, przeważającą większość

„rodzimej” klasy robotniczej danego kraju imperiali-stycznego. Jest to socjalizm burżuazyjńy, gdy idzie

26



o kląsową treść, bowiem zachowuje i umacnia pano-wanie kapitalistycznego porządku ekonomicznego, jestruchem robotniczym, bo wyraża rewindykacje klasyrobotniczej w granicach tego porządku. W rozwinię-

tych krajach kapitalistycznych jest jedynym, poza ru-chem komunistycznym, masowym i ideowo wpływo-wym ruchem mieniącym się socjalizmem.

Incydentalnie pojawiają się „unowocześniane” pozy-tywne doktryny socjalistyczne o drobnomieszczańskimcharakterze. Aby pozostać na polskim gruncie, po-

służmy się przykładem idei głoszonych przez znanegosocjologa St. Ossowskiego w okresie okupacji, a na-stępnie ponownie propagowanych w okresie kryzysu politycznego w połowie lat pięćdziesiątych. Ossowski pozornie uwzględniał argumenty marksistowskiej kry-tyki drobnomieszczańskiego socjalizmu, uznawał jej

trafność do warunków wieku XIX. Roił sobie jednak,że rozwój elektryfikacji i silników spalinowych pozwa-la w wieku XX oprzeć podstawową produkcję społe-czeństwa na drobnych warsztatach korzystających

z napędu elektrycznego dla swoich urządzeń wytwór-czych i wyeliminować „dehumanizujące” wielkie fa-

bryki zatrudniające tysiące robotników. Molocha ko-lejnictwa zastąpić można komunikacją samochodową prowadzoną przez prywatnych właścicieli i kierowców

ciężarówek. Wielka energetyka natomiast, a takżewielka metalurgia i wydobycie surowców mają byćznaejonalizowane i służyć jako wspólna własność ob-sługująca i zaopatrująca sieć małych warsztatów pry-

watnych i spółdzielczych. Na takiej ekonomicznej podstawie zdecentralizowanej drobnej wytwórczościOssowski proponował oprzeć nadbudowę czystej, bez

klasowej demokracji*. Natomiast drobnomieszczańskie ruchy społeczne

* Po r. St. Ossowski, K u nowym formom życia społecznego,

■wyd. lir, Warszawa 1958, zwłaszcza s. 63.

2



mieniące się socjalizmem występują w rozwiniętychkrajach kapitalistycznych najczęściej w postaci roz-maitych ruchów „lewackich”. Ruchy te mają z re-guły czysto burzycielski program, brak im programu

pozytywnego. Jest to, poniekąd, wynikiem marksi-stowskiej krytyki, która obaliła pozytywne rojeniadrobnomieszczańskie, oraz zaawansowanego rozkładudrobnomieszczańskiej produkcji. Burzycielskiemu pro-gramowi często towarzyszy uznawanie i praktykowa-nie terroru jako głównego narzędzia politycznego. Ru-chy „lewackie” wykorzystywane są przez burżuazjądo usprawiedliwiania represji przeciwko ruchom rze-czywiście rewolucyjnym.

Jeżeli w starychkrajach kapitalistycznych wachlarzsocjalizmów zdaje się stosunkowo ubogi, to całą.ich plejadę znajdujemy dziś w Trzecim Świecie. Choćnie stanowią one prostego powielenia dawnych idei

z okresu Wiosny Ludów, ich rozrzut wykazuje wiele podobieństwa do tamtych, zaciemnianego tylko zło-żonością i różnorodnością swoistych układów klas, w jakich funkcjonują. W socjalizmy te wplecione sąistotne akcenty narodowe i religijne. Wszystkie są po-tępieniem kapitalizmu, lecz kapitalizm, przeciwko któ-

remu wymierzają swe ostrze, okazuje się z regułyokreśloną formą kapitalizmu mylnie prezentowaną ja-ko kapitalizm w ogóle. Najczęściej jest to imperiali-styczne wcielenie kapitalizmu, chociaż nie wyłącznie.

Oto więc niewątpliwie burżuazyjnym socjalizmem

jest tzw. socjalizm indyjski, głoszony przez Partię

Kongresu. Świadczy o tym praktyka rządów tej partii,

pod których błogosławieństwem rozwijał się i rozwijaw Indiach rodzimy kapitalizm właśnie. Sektor pań-stwowy gospodarki służy tutaj jako oparcie ekono-miczne dla tego kapitału, przeciw konkurencji kapi-tału europejskiego i amerykańskiego.

To, co występuje pod nazwą „socjalizmu mahome

28



tańskiego”, stanowi pstry konglomerat doktryn i ru-chów o różnorodnym klasowo charakterze. Jednośćtego tworu, sugerowana przez nazwę, jest czysto ilu-

zoryczna. Na przykład w Indonezji u progu lat trzy-dziestych socjalizm ten głosił program „zlikwidowania politycznego i ekonomicznego dyktatu imperializmuholenderskiego”. Jego liberalne skrzydło, burżuazyjne, potępiło zagraniczny kapitał jako „grzeszny”, walkęz nim proklamowało za świętą i stanowiącą istotę so-

cjalizmu. Był to „narodowy socjalizm burżuazyjny”. Natomiast skrzydło drobnomieszczańskie stało na sta-nowisku, że socjalizm w przyszłości nie jest możliwy bez wyrównania stanu posiadania wszystkich Indone-zyjczyków — mahometan. Wysuwało ono programwychowania przedstawicieli narodowego kapitału wduchu islamistycznej moralności, by — dążąc do rów-

ności — oddali innym część swych bogactw. Inaczejsprawa wygląda w Malezji, gdzie „socjalizm mahometański” pojawił się w latach sześćdziesiątych i sie-

demdziesiątych, już po uzyskaniu niepodległości. Wy-stąpił on jako ruch i ideologia części malezyjskichkapitalistów walczących z dominującą tam burżuazją

hinduską i chińską. Obalenie panowania, rozbicie po-zycji tego „innowierczego” kapitału nazwano właśniesocjalizmem. Głoszono jednocześnie, na wzór i podo-

bieństwo europejskiej Reformacji czy amerykańskiegofranklizmu, że islam kieruje Malezyjczyków ku bo-gaceniu się, potępia zbytek (rozumiany jako marno-

trawienie kapitału na wystawne życie) i nakazujefilantropijnie naprawiać błędy w sferze podziału. Ina-czej jeszcze na Filipinach. Tutaj, w tychże latach, so-cjalizm mahometański okazuje się wręcz socjalizmem

feudalnym. Wśród ludności Filipin mahometanie sąw mniejszości i są gospodarczo zacofani w stosunku

do bardziej kapitalistycznych regionów schrystianizowanych. Uosobieniem kapitalizmu staje się więc chry



stianizm, socjalizm mahometański zaś — doktrynąfeudałów, którzy czynią zeń ideologię zapewniającąim poparcie wyznających islam chłopów, wskazującą

na „innowierczy” kapitalizm jako źródło nędzy.„Socjalizmy afrykańskie”, rozbudowane i szeroko propagowane zwłaszcza w Senegalu i w Kenii, są ide-ologią maskującą socjalistyczną frazeologią dążeniado kapitalistycznej modernizacji pod egidą murzyń-skich kapitalistów archaicznych stosunków w tychkrajach. Interesy rodzącej się burżuazji narodowej

i niezbędna dla jej ekspansji ochrona tych interesów przez młodą niepodległą państwowość przedstawianesą jako powszechne interesy „murzyńskości”. Do ta-kiego programu dorabiane są historyczne mity. Ide-olog tego socjalizmu w Senegalu, Senghor, głosi, żesocjalizm był w Afryce wcześniej niż wynaleźli go

Europejczycy.Trafna, klasowohistoryczna ocena socjalizmów w„trzecim świecie” jest bardziej złożona niż socjaliz-

mów w Europie w połowie XIX w. I to nawet wów-czas, gdy ustalenie, jakie klasy za nim stoją, jest nie-skomplikowane. Czy kwalifikować je krótko jakoreakcyjne lub konserwatywne? A jeśli szerzą się w

społeczeństwach, gdzie ruch klasy robotniczej jest dopiero w powijakach? Przecież zawierają one bardzoczęsto antyimperialistyczne ostrze w czasach, gdy im-

perializm jest największą reakcyjną siłą na świecie.

Najczęściej ideologie i ruchy tych socjalizmów sąwręcz postępowe w polityce zagranicznej, a bardzo

różne — w wewnętrznej. Zawierają z reguły postę- powe treści narodowowyzwoleńcze. Najczęściej też,

po wywalczeniu niepodległości, w miarę rozwoju sa-modzielności politycznej rodzimej klasy robotniczej,ich postępowe elementy przemijają, nacjonalizm i re-ligijny fanatyzm ujawniają coraz mocniej wsteczny

charakter.

30



Tyle o niemarksistowskich socjalizmach — dawnychi współczesnych. Oczywiście, uwagi nasze nie preten-dują do pełnej analizy, nie obejmują wszystkich so-

cjalistycznych idei i ruchów. Mają one na celu uświa-domić w sposób ogólny ich charakter i zarysować, na podstawie istotnych historycznych przykładów, spo-sób ich naukowej analizy. Zainteresowanego czytelni-ka odsyłamy do bardziej kompletnych opracowań naten temat, zarówno w klasyce marksistowskiej, jaki we współczesnych monografiach.

Jeszcze krócej wspomnimy o ideach i ruchach przedmarksistowskich, które czy to mieniły się ko-munistycznymi, czy też ex post takimi są nazywane.Są one znacznie starsze niż różnorodne socjalizmy,

powstawały i funkcjonowały w przedkapitalistycznych społeczeństwach klasowych. Należą jednak w

istocie całkowicie do przeszłości, mają tylko historycz-ne znaczenie. Dlatego właśnie ujmujemy je, wbrewchronologii, po socjalizmach. Komunistyczne ruchyi idee nawiązywały z reguły do tradycji i wspomnień

pierwotnej wspólnoty, idealizując ją, potępiały postęptechniczny i cywilizacyjny jako zło, apoteozowały

proste, „naturalne” życie. Jako ruchy masowe poja-wiały się już u schyłku starożytności, m.in. w postaci

plebejskich sekt chrześcijańskich. Rozwinięty wy-raz ideologiczny znalazły w oświeceniowych i odro-dzeniowych utopiach komunistycznych (Moore, Cam panella, Mably itp.). Postulowały one zniesienie pry-

watnej własności środków produkcji, którą trafnieujmowały jako podstawowe źródło społecznych nie-doli, ustanowienie własności wspólnej tych środków,a często również środków spożycia (w tym wspólnejwłasności mieszkań, zbiorowego żywienia, zbiorowegowychowania dzieci itp.), równej konsumpcji ze wspól-nie wytworzonych dóbr. Pewne reperkusje znalazłyone we wczesnych, żywiołowych ruchach klasy robot



niczej (Babeuf, Weitldng). Najdłużej przetrwały wruchach chłopskich w warunkach rozkładu feudalizmu. Dziewiętnastowiecznym przykładem tego typu

ruchów mogą ibyć na polskim gruncie gromady „Grudziąż” i „Lud polski”.

Dla podkreślenia gruntownej odmienności swojejkoncepcji socjalizmu od socjalizimów rozpowszechnio-nych w pierwszej połowie XIX w., odmienności za-równo celów stawianych sobie przez ruch, jak i środ-ków do ich osiągnięcia używanych, Marks i Engels

już w „Manifeście partii komunistycznej” odcięli sięod nazwy socjalizm i konsekwentnie posługiwali siędla swojej koncepcji i dla ruchu z nią zespolonegonazwą k o m u n i z m . Miało to znaczenie raczej sym-

boliczne: chodziło o dobitne wyeksponowanie tego, że podstawą socjalizmu marksistowskiego jest uspołecz-

nienie własności środków produkcji, zniesienie włas-ności prywatnej, że p o d ty m w z g l ę d e m róż-ni się on radykalnie od większości ówczesnych socjalizmów. W treści bowiem krytyki kapitalizmu socja-

lizm marksistowski zawdzięcza wielekroć więcejowym socjalizmom niż dawnym komunizmom, samstanowi radykalną krytykę kapitalizmu właśnie. Za-wiera też zdecydowaną krytykę prymitywnego, rów-nościowego w niedostatku komunizmu oraz krytykęutopijności, która znaczyła owe komunizmy bardziejniż socjalizmy. Marks i Engels nie przywiązywaliskądinąd zasadniczej wagi do kwestii nazewnictwa.Widoczne to jest chociażby w tym, że gdy w drugiej

połowie XIX wieku Marksowski socjalizm naukowystal się uznaną podstawą teoretyczną masowego poli-

tycznego ruchu robotniczego i gdy ruch ten przybrałnazwę „socjaldemokracja” (w pierwszej połowie XIXwieku nazwą tą posługiwał się ruch drobnomieszczański), zaś przedmarksowskie socjalizmy przestały od-grywać istotną politycznie rolę, Marks i Engels nie

32



upierali się przy poprzednio przyjętej nazwie. Engels, po śmierci Marksa, zamiennie posługiwał się term i-nami „socjalistyczny” i „komunistyczny”. Lenin wswojej twórczości sprzed pierwszej wojny światowejużywał notorycznie terminu „socjaldemokratyczny” jako synonimu terminu „komunistyczny”. Gdy jednakna przełomie stuleci masowe partie socjaldemokra-tyczne w Europie opanowane zostały stopniowo przezrewizjonizm, stały się reformistyczne, co doprowa-dziło do krachu II Międzynarodówki, Lenin organizu-

jąc III Międzynarodówkę programowo powrócił donazwy „komunizm”. Dziś nazwa ta jest używana nie-mal powszechnie przez robotniczy ruch politycznykierujący się teorią marksistowskoleninowską. „So-cjaldemokracja” natomiast jest dziś jednoznaczną

nazwą dla reformistycznych partii burżuazyjnego so-

cjalizmu i ich ideologii.Świadomość tych historycznych przesunięć nazew-

nictwa jest rzeczą nieodzowną dla każdego, kto chce poprawnie rozumieć współczesne dyskusje. Bez tegołatwo pogubić się w treściach, wkładanych w „socja-lizm” i „komunizm” nawet wewnątrz marksistowskiej

literatury w różnych okresach historycznych. Bez te-go nieuchronnie musi się popełniać prymitywne błędyw rozumieniu sensu teorii społecznych i dokumentów politycznych.

§ 2. Naukowy socjalizm — swoistość jego treści

i metody

Marksowski naukowy socjalizm albo naukowy ko-munizm (z przymiotnikiem „naukowy” nazwy te uży-wane są całkowicie zamiennie, są synonimami) nie

jest po prostu jeszcze jedną ideą socjalistyczną czy

komunistyczną, różniącą się od wyżej charakteryzo



wanych tylko szczegółami planu przyszłego społeczeń-stwa uznanego i proklamowanego jako wcielenie spra-wiedliwości. Jest to idea o jakościowo odmiennym

charakterze — teorii naukowej przeciwstawnej wszel-kiej utopii, idea nie wykoncypowana z głowy i danado wcielenia jako szlachetna i sprawiedliwa. Ruch,który kieruje się tą teorią, jest ruchem dojrzałej po-litycznie klasy robotniczej, której działania rzeczywiś-cie doprowadzają do nowego społeczeństwa, obalająkapitalizm u samych podstaw, przy zachowaniu fak-

tycznych zdobyczy cywilizacyjnych, których kapita-lizm jest nosicielem. Inne socjąlizmy natomiast wpro-wadzają do kapitalizmu drobne reformy bądź zmie-rzają do zatrzymania rozwoju produkcji kapitalistycz-nej lub przywracania stosunków przez kapitalizmzburzonych. Ponad stuletnia historia naukowego so-

cjalizmu świadczy o tym bezapelacyjnie. Jest faktemniewątpliwym, że tylko ten socjalizm, stając się dro-gowskazem historycznego ruchu klasy robotniczej,doprowadził realnie do obalenia kapitalizmu w wielukrajach (niezależnie od tego, czy ustrój, który powstaje na miejsce kapitalizmu podoba się komuś czy nie).

Inne ruchy socjalistyczne nie doprowadziły i nie do- prowadzają nigdzie do takich wyników. Ewidentnymtego świadectwem są społeczeństwa, w których ruchyte, poprzez partie reprezentujące ich dążenia, spra-wują — niekiedy w długim okresie — rządy. Czy kto-kolwiek ma wątpliwości co do tego, że RFN, Angliaczy Szwecja pod rządami socjaldemokratów pozostałykrajami kapitalistycznymi? Czy w tych krajach arab-skich, w których rządy sprawuje partia BAAS — par-tia arabskiego socjalizmu (nip. Syria, Irak), rozpada sięczy upada ustrój kapitalistyczny?

Zatrzymamy się w tym miejscu na szkicowym przedstawieniu podstaw i swoistośoi metody naukowe

gó socjalizmu. Natomiast szczegółowemu rozwinięciu

34



jego treści poświęcimy w całości dalsze rozdziały. Ja-kościowa odmienność naukowego socjalizmu nie wy-klucza, rzecz prosta, tego, że podobnie jak inne socjalizmy jest on krytyką kapitalizmu oraz zawiera pro-

pozycje dróg ,i środków eliminacji jego niedostatków, jednakże, jeśli ograniczyć się do tej tylko strony, przeprowadzić komparatystykę planów urządzenia przyszłego społeczeństwa przez różne socjalizmy, wtym marksistowski, to gubi się istotę rzeczy, spełzana pozycje porównywania rozmaitych „utopii”, rozu-

miejąc przez tę ostatnią wszelki projekt przyszłościoderwany od dróg i możliwości jego realizacji, sił spo-łecznych, które za nim stoją itp.

Od strony teoretycznej marksistowski socjalizm za-

wdzięcza swoją zasadniczą od innych odmiennośći swój naukowy charakter odkryciu materializmu hi-

storycznego i wykorzystaniu metody tego materializ-mu do analizy rozwoju społeczeństwa. „Materiali-styczna pojmowanie historii — pisał Engels — opierasię na założeniu, że podstawą każdego ustroju społecz-nego jest produkcja, a obok produkcji wymiana jej produktów; że w każdym występującym w historii

społeczeństwie podział produktów, a wraz z nimi zróżnicowanie społeczeństwa na klasy i stany, jestzależny od tego, co i jak się produkuje i jak się wy-

mienia wytwory tej produkcji. Wobec tego ostatecz-nych przyczyn wszelkich przemian społecznych i prze-wrotów politycznych należy szukać nie w głowachludzkich, nie !w postępującym zbliżaniu się ludzi kuwiecznej prawdzie i sprawiedliwości, lecz w zmianachsposobu produkcji i wymiany; przyczyn tych należyszukać nie w f i l o z o f i i , lecz w e k o n o m i c edanej epoki. Budzące się zrozumienie, że istniejąceinstytucje społeczne są nierozumne i niesprawiedli-we (...) świadczy tylko o tym, że w metodach pro-

dukcji i w formach wymiany zaszły niepostrzeżenie



zmiany, którym już nie odpowiada ustrój społecznyskrojony na miarę dawnych warunków ekonomicz-nych. Oznacza to zarazem, że również środki usunię-cia ujawnionych niedomagań muszą być zawarte —

w mniej lub bardziej rozwiniętej postaci — w tychsamych zmienionych stosunkach produkcji. Środkówtych nie należy w y n a j d y w a ć w głowie, lecztrzeba je za pomocą głowy o d k r y w a ć w istnie- jących materialnych faktach produkcji”*. Dzięki od-kryciu materializmu historycznego i zastosowaniu wy-

żej scharakteryzowanej metody do badania ustroju kapitalistycznego, jego sprzeczności, „socjalizm stał sięnauką i chodzi teraz o to, by tę naukę rozwijać da-lej we wszystkich jej szczegółach i powiązaniach”**,

Wcześniej tę samą myśl lakonicznie formułowałMarks, ujmując sprawę od strony ruchu socjalistycz-nego, a nie teorii: „(...) klasa robotnicza ma urzeczy-wistnić nie jakieś ideały, lecz wyzwolić pierwiastkinowego społeczeństwa, które się już rozwinęły w łoniechylącego się do upadku społeczeństwa burżuazyjne-go”***. A już w 1846 roku w „Ideologii niemieckiej”Marks i Engels wyrażali to samo, tyle że w bardzoabstrakcyjnej postaci, następująco: „Komunizm jest

dla nas nie s t a n e m , który należy wprowadzić,nie i d e a ł e m , którym miałaby się kierować rze-czywistość. My nazywamy komunizmem r z e c z y -w i s t y ruch, który znosi stan obecny”****. Podobnienaukowy socjalizm traktował także Lenin. Widoczne

jest to chociażby w toczonych przezeń na przełomie

stuleci polemikach z chłopskim socjalizmem narodnickiej subiektywnej socjologii. Lenin kwestionował za-sadność głoszonej otwarcie przez jej (ideologów meto

• F. Engels, Rozw ój socjalizm u od u top ii do nauki, MED t. 19,s. 228.

** Tamże, s. 227.*** K. M arks, Wojna domowa we Francji, MED t. 17, s. 391.

**** MED, t. 3, s. 38.

36



dy niezawisłego od analizy obiektywnych prawidło-wości społecznej rzeczywistości konstruowania moralnopolitycznych ideałów, a następnie wymyślania spo-

sobów popychania owej rzeczywistości ku spełnieniuowych oderwanych ideałów. Lenin dokonywał rzetel-nej analizy ruchu swoistych sprzeczności rodzącej sięw Rosji gospodarki kapitalistycznej i w tych sprzecz-nościach odnajdywał środki politycznego działaniamas, które prowadziły do ich zniesienia w sposób niefantastyczny. Pokazywał zarazem, że metoda tworze-

nia niezawisłych ideałów mimowolnie popycha ichgłosicieli do apologii istniejącej rzeczywistości, petry-fikowania jej sprzeczności.

Marks, Engels i Lenin opierali realizację socjalizmui środki do niej prowadzące nie na apelach do ludzidobrej woli w ogóle o humanitaryzm, o współczucie

i filantropię, o serce i rozum możnych, lecz na rzeczy-wistej sile społecznej klasy robotniczej, której to kla-sy powstanie i organizowanie się samo jest owym pierwiastkiem nowego społeczeństwa rozwijającym sięw łonie kapitalizmu i którą obiektywne okoliczności pchają do tego, że sama może i musi się wyzwolić.

Opierali realność i nieuchronność perspektywy socja-lizmu nie ria prostym niezadowoleniu z kontrastu nę-dzy i bogactwa, lecz na odkrytych prawidłowościach

biegu walki klas w kapitalizmie. Ujawnili oni zara-zem, że obiektywne prawidłowości społecznego ruchusą splotem działań klas społecznych, że są to prawi-

dłowości, za którymi stoją działania klas i które reali-zują się tylko przez przeciwstawne działania klas.Środki rozwiązania sprzeczności, a tym samym wy-zwolenie łudzi od ich złowrogich przejawów, zawartesą więc w samym działaniu tych prawidłowości i za-danie naukowego socjalizmu polega na odkryciu tychśrodków i na adekwatnym uświadomieniu następstwich uruchamiania. Nie ma potrzeby zmyślać ludziom



celów, które mają realizować i narzucać rzeczywistoś-ci spoza niej samej. Cele bowiem rzeczywiście osiągal-ne obecne są in nucę w empirycznie istniejących

kierunkach działań wielkich grup społecznych, acznajczęściej nie są uświadamiane przejrzyście. Oto robotnicy żywiołowo przeciwstawiają się wyzyskowikapitalistów, nawet wówczas, gdy nie uświadamiająsobie adekwatnie i w sposób ogólny mechanizmów te-go wyzysku. Gdy przyswajają taką adekwatną świa-domość od nauki, nie muszą dodatkowo otrzymywać

z zewnątrz, od ideologów i uczonych uzasadnienia, że przeciwstawienie się wyzyskowi jest sprawiedliwe,godne człowieka i jego rozumu. W tym sensie właśnienaukowy socjalizm nie konstruuje ideałów, lecz bierze

je z istniejącej rzeczywistości eliminując jedynie za-ciemniające ich sens złudne wyobrażenia.

Engels, dokonując pod koniec życia samokrytycznejoceny swoich młodzieńczych poglądów na socjalizm,

pisał, że błędem było przywiązywanie przezeń dużejwagi „do twierdzenia, że komunizm jest nie tylko

partyjną doktryną klasy robotniczej, ale teorią, którejcelem ostatecznym jest wyzwolenie całego społeczeń-

stwa, łącznie z kapitalistami, od obecnych krępujących je stosunków”. Abstrakcyjnie jest to słuszne, ale cóżz tego, jeśli kapitaliści nie chcą i chcieć nie mogą ta-kiego wyzwolenia. I Engels konkludował: „Dziś takżenie brak ludzi, którzy ze swego bezstronnego wyższe-go punktu widzenia prawią robotnikom kazania o so-cjalizmie wyższym ponad wszelkie przeciwieństwai walki klasowe. Jednakże są to albo nowicjusze, któ-rzy muszą się jeszcze bardzo wiele uczyć, albo teżnajgorsi wrogowie robotników, wilki w owczej skó-rze”*. Można to śmiało odnieść i do naszych czasów.Gdy ktoś tyle ma do powiedzenia o socjalizmie, iż jest

• F. Engels, Przedm ow a do drugiego niemieckiego w yda nia z ro -ku 1892 „Polotenia klasy robotniczej to Anglii”, MED t. 22, s. 384.



on uosobieniem ogólnoludzkiej sprawiedliwości i mi-łości do człowieka, to choć abstrakcyjnie ma słuszność,

przejawia naiwność bądź ma nieczyste sumienie.Samo odkrycie przez Marksa i Engelsa historyczne-

go charakteru kapitalistycznych porządków, ujawnie-nie społecznych przyczyn złudzeń, iż są to porządki„naturalne” i ujawnienie potężniejących sił nie-uchronnie porządki te rozsadzających, miało roz-strzygające znaczenie w uczynieniu teorii socjalizmu.— nauką.

S o c j a l i z m l u b k o m u n i z m n a u k o w y j e s t w i ę c t e o r i ą , k t ó r a o d k r y w a po- p r z e z a n a l i z ę r u c h u s p o ł e c z e ń s t w ak a p i t a l i s t y c z n e g o (a d z i ś r ó w n i e ż

a n a l i z ę s p o ł e c z e ń s t w a b u d u j ą c e g os o c j a l i z m i k o m u n i z m ) e k o n o m i c z n e ,

p o l i t y c z n e i i d e o w e ś r o d k i r o z w i ą z y -w a n i a s p r z e c z n o ś c i t y c h s p o ł e c z e ń s t w p o p r z e z z o r g a n i z o w a n e dz i a ł a n i a m a s

w y t w ó r c ó w , p r z e d e w s z y s t k i m k l a s yr o b o t n i c z e j . Gdy odkrycia te zostają uświado-mione przez masy, gdy koordynują ich działania słu-

żąc im za busolę skuteczności i celowości określonychzbiorowych poczynań, wytyczając perspektywę real-nych rozwiązań doskwierających im sprzeczności, na-ukowy socjalizm pełni funkcję ideologii, stającej sięmaterialną siłą przekształceń dziejowych.

W tym miejscu poczynić winniśmy dwie istotneuwagi, bez których zaakcentowania powstać mogą

gruntowne nieporozumienia.Po pierwsze — krytyka ideałów przez socjalizm nau-

kowy nie implikuje w żadnym razie pogardy dlaideałów, nie apeluje o ich wyzbycie się. Przeciwsta-

wia się ona jedynie wszelkim próbom czynienia z ide-ałów podstawy i punktu wyjścia teorii naukowej,

naukowej analizy zjawisk społecznych, ich prawdzi

39



wego poznania. Przeciwstawia się także spekulatywnemu konstruowaniu ideałów, projektowaniu szczegó-łowych planów urządzania społeczeństwa w oderwa-niu od rzeczywistej historii i sił w niej działających,

próbom narzucania społeczeństwu ideałów oderwa-nych od jego działań. Przeciwstawia się więc ideałomw sensie utopii. Jeżeli jednak przez ideał rozumiećokreślony cel dążeń, wyobrażenie docelowe przekształ-ceń, sam naukowy socjalizm odsłaniając sprzecznościżycia społecznego i środki ich rozwiązywania w okre-

ślonym kierunku przez daną klasę dostarcza przecieżideałów w tak szerokim sensie i precyzuje ich treści.Z drugiej strony ideały obecne w życiu duchowymokreślonej epoki stają się dla naukowego socjalizmuistotnym obiektem badań jako symptomy zachodzeniaw życiu społecznym określonych procesów, narodzin

określonych działań i dążeń, których znaczenie winno być odkryte i adekwatnie uświadomione. Ideały wy-magają klasowohistorycznej analizy jako wyobraże-nia orientujące kierunki działań mas w sposób obiek-tywnie umacniający określone stosunki społeczne, po-zycje określonych klas w ramach społecznej całości.

Ruchy społeczne spajane są przez ideały, niezależnieod tego, czy ktoś chce tego czy nie, i rzecz w tym, by treść tych ideałów uświadomić w jej realnym zna-czeniu, uwolnić od pozorów, w którą się obleka. Kry-tyka ideałów nie oznacza w żadnym sensie hołdowaniarewizjonistycznemu hasłu: cel jest niczym, ruch —wszystkim. Hasło to samo jest przecież sformułowa-niem ideału nieangażowania się w wielkie społeczne przemiany, kierowania się ku doraźnym sukcesom bezszerokiej perspektywy, pogodzenia z rzeczywistością. Nie oznacza hołdowania koncepcji „inżynierii społecz-nej” propagowanej przez neopozytywistę Poppera,którą usiłują niektórzy uczynić ideologią zachodnio

niemieckiej socjaldemokracji. Koncepcja Poppera



opiera się na negacji istnienia obiektywnych prawidło-wości wielkich przemian dziejowych i (poniekąd kon-sekwentnie) zaleca ograniczenie ludzkich aspiracji dodokonywania doraźnych, krótkoterminowych modyfi-kacji społecznj^ch instytucji. Naukowy socjalizm, od-słaniając obiektywne prawidłowości wielkich przemiandziejowych współczesności, ujawniając, że klasa robot-nicza jest tą silą społeczną, która zdolna jest do urze-czywistnienia i zainteresowana w urzeczywistnieniutych przemian, odkrywając konkretne drogi i środki

eliminacji'sprzeczności społecznych, zagrażających eg-zystencji milionów ludzi pracy we wszystkich krajach,staje się tym samym kuźnią ideałów, które jednocządziałania milionów ludzi w kierunku realizacji tych

przemian. Naukowy socjalizm staje się w ten sposóbzarazem teorią, znajomość której pozwala milionom

ludzi uświadomić sobie trafnie, bez mistyfikacji, sensi skutki inspirowanych określonymi ideałami poczynań.Z racji treści swych odkryć teoria naukowego socjaliz-mu i ideały przez nią precyzowane najszerszy oddźwięki najbardziej konsekwentnych rzeczników znajdują wszeregach klasy robotniczej. Unaocznia przecież, roz-

jaśnia dla niej samej jej własny byt i własne aspira-cje. Staje się ideologią ruchu robotniczego obalającegokapitalistyczny porządek. Jest natomiast gwałtowniezwalczana przez burżuazją i jej rzeczników. To zrozu-miałe i nieuchronne, bowiem jest teorią, która ujaw-nia nieuchronny zmierzch panowania tej klasy. Mimo prawidłowości czy na skutek swej konkretnej prawdy jest dla burżuazji nie do przyjęcia. Samo upowszech-

nienie prawdziwych odkryć tej teorii jest bowiem groź- bą dla istnienia burżuazyjnego „porządku” społecznego.

Po drugie — jeżeli naukowy socjalizm kwestionujeużyteczność i sensowność konstruowania w detalach

projektów urządzenia społeczeństwa przyszłości, jeżeliMarks Wręcz zarzekał się: „nigdy nie skonstruowałem



»systemu socjalistycznego*”*, nie oznacza to bynaj-mniej, iżby pojęcia (a i ideały!) „socjalizm” i „komu-nizm” były na jego gruncie mniej precyzyjne, określo-ne i jednoznaczne niż u rozmaitych socjalistycznychi komunistycznych wizjonerów. Przeciwnie, tutaj sąone właśnie bardzo precyzyjnymi naukowymi katego-riami. Odróżnienie tego, co socjalistyczne, od tego, co burżuazyjne, przeprowadzone jest z niezłomną konsek-wencją i właściwą nauce troską o maksymalnie wy-kluczającą dowolność argumentację.

Engels pisał niegdyś: „Tak zwanego »społeczeństwasocjalistycznego* nie należy (...) uważać za rzeczukształtowaną raz na zawsze, lecz za coś, co podleganieustannym przemianom i przekształceniom, podobnie jak wszystkie inne stosunki produkcji. Podstawowaróżnica w porównaniu ze stanem obecnym polega, rzecz

jasna, na zorganizowaniu produkcji na zasadzie wspól-nej własności, przede wszystkim narodu, w s z y s t -k i c h środków produkcji. .Nie widzę żadnych trud-ności w dokonaniu tego przewrotu już jutro — tzn.dokonaniu go stopniowo”**. Ta „podstawowa różnica” jednoznacznie określa pojęcie socjalizmu. Zmienne hi-

storycznie postacie przybiera i kapitalizm, co nie zna-czy, by jego pojęcie nie było wyraźnie określone. Naukowy socjalizm kładzie nacisk nie na dopełnia-

nie w szczegółach wizji odległej przyszłości społecz-nych porządków we wszystkich sferach ludzkich dzia-łań, lecz na rozwijanie w szczegółach dróg do socjaliz-mu i komunizmu w konkretnych społeczeństwach po-dejmujących ich budowę, na odkrywaniu w tychempirycznie istniejących społeczeństwach o konkret-

nym historycznym kształcie środków realizacji społe

* K. M arks, Uwagi na marginesie książki Adolfa Wagnera, MEDt. 19, S. 398.

•• F. Engels, L ist do von Boenlgka z 21 sierpnia 1890 r., MED t. 37,s. 528.



czeństwa bez klas. Jeśli w toku walk o socjalizm i bu-dowy socjalizmu pojawiają się procesy niezgodnez uprzednimi przewidywaniami teorii (a więc i z idea-łami, w które te przewidywania się oblekły), to nie masensu załamywanie rąk z tego powodu, wyrzucanierzeczywistości, iż nie spełnia ideału, lecz zadaniem na-ukowego socjalizmu jest poszukiwanie w samej rze-czywistości odpowiedzi, czemu przewidywanie nie speł-niło się, jakie społeczne siły stanęły temu na przeszko-dzie i jaki jest ich charakter, jaki błąd w analizie ruchu

społeczeństwa popełniono? I w świetle takich badańnastępuje korekta przewidywań i korekta ideału. Przy-kładowo: wbrew pierwotnym przewidywaniom klasy-ków, w społeczeństwach dotychczas budujących socja-lizm pozostały pieniądze, stałe armie, instytucja pań-stwa. Próby ich likwidacji poniosły fiasko i trzeba

było od nich odstąpić. Konieczna stała się analiza przy-czyn tego zjawiska i została ona przeprowadzonawzględnie zadowalająco. Wzbogacono tym samym te-orię socjalizmu. Przykłady takie można mnożyć. Wielez nich zanalizujemy dokładniej w dalszych rozdziałach.

*

Wspólne wszelkim występującym dawpiej i współ-cześnie ideom i doktrynom, mieniącym się socjalistycz-nymi, jest to, że stanowią one krytykę niedostatków■określonego stanu kapitalistycznego społeczeństwa bądźkapitalizmu w ogóle i kreślą drogi uwolnienia się odtych niedostatków. Ruchy socjalistyczne — to ruchy•społeczne organizujące zbiorowe działania zmierzające

'do realizacji owych idei i doktryn.Tak jednak ujęta wspólnota socjalizmów powoduje

wysunięcie na czoło formalnego podobieństwa, sprzyjazaciemnianiu bardzo istotnych różnic w pozytywnych

treściach. Krytyka owa jest przecież podejmowana



z pozycji bardzo różnych, a owe działania prowadządo skutków nie mniej różnorakich, często diametralnierozbieżnych. Krytyka dotyczy nieraz tylko określonychobjawów, a proponowane środki ich eliminacji bywająnader wątpliwe; niekiedy krytyka objawów łączy sięwręcz z apologią samych podstaw kapitalizmu. Zdarzasię i tak, że proponowane sposoby usunięcia wad ka-

pitalizmu prowadzą bądź prowadziłyby do nawrotu do przedkapitalistycznych stosunków. W tej sytuacji, abyuzyskać poprawną orientację w wielorakości socjaliz

mów i nie ulegać naiwnie ich sloganom, niezbędna jestklasowa analiza treści owych idei i doktryn, klasowaanaliza działań politycznych i politycznych skutkówowych ruchów. Jeśli ma to być analiza płodna nauko-wo, to nie wolno poprzestać na logicznym rozbiorzei klasyfikacji samych idei. Nieodzowne jest systema-

tyczne konfrontowanie odpowiednich idei z faktyczny-mi politycznymi działaniami ruchów przez nie inspiro-wanych oraz z historycznymi wynikami tych działań.

Wśród socjalistycznych idei marksistowski socjalizmnaukowy jest jedyną, która dokonuje radykalnej, sa-mych podstaw dotyczącej krytyki kapitalizmu — kry-

tyki nie tylko i nie tyle objawów, co samej istoty tegoustroju. Jest teorią, która dowodzi, że gruntowne znie-sienie zła kapitalizmu skuteczne może być wówczastylko, gdy zburzone zostaną same podstawy kapitaliz-

mu. Teorią, która dowodzi równocześnie, że istniejerealna możliwość pomyślnego funkcjonowania społe-czeństwa bez kapitalizmu i że obalenie kapitalizmu

może być tylko dziełem klasy robotniczej. Tym samymnaukowy socjalizm służy klasie robotniczej jako nieza-wodne narzędzie celowej koordynacji działań dokonu-

jących tego historycznego dzieła.Oparty na materialistycznohistorycznej metodzie

analizy przemian społeczeństwa naukowy socjalizm

rozwija się, jak wszelka nauka, przy zachowaniu ciąg



J ośc i swego podstawowego dorobku, przez pogłębianiei korygowanie tego dorobku na podstawie nowych fak-

tów.Przejdźmy po tych uwagach metodologicznych do

przedstawienia w sposób systematyczny podstawowychzdobyczy teorii naukowego socjalizmu, teorii kształto-wania się na gruzach kapitalizmu i ' funkcjonowanianowej formacji społecznej. Jest to teoria oparta naanalizie rzeczywistego ruchu sprzeczności kapitalistycz-nej formacji, a dziś konkretyzowana także przez ba-

dania sprzeczności zapoczątkowanego już w wielkiejczęści świata procesu budowania i rozwijania nowychstosunków społecznych.

Literatura zalecana: K. Marks, F. Engels, M a n i f e s t p a r t i i k o

m u n i s t y c z n e j i, rozdz. III.

F. Engels, R o z w ó j s o c j a l i z m u o d u t o p i i d o

n a u k i .



Rozdział IISPRZECZNOŚCI KAPITALIZMU I PERSPEKTYWA ICH ROZWIĄZANIA

W FORMACJI KOMUNISTYCZNEJ

§ 1. Struktura komunistycznej formacji i określane przez rozwój kapitalizmu środki jej zbudowania

Do zbudowania naukowej prognozy ogólnego kształ-tu formacji komunistycznej niezbędna jest, ale i wy-starczająca, obiektywna analiza kapitalizmu i sprzecz-ności jego rozwoju. Analiza taka pozwala zarazemujawnić realne siły społeczne, które są w stanie doko-nać obalenia kapitalistycznych porządków i pokierować

budowaniem nowej formacji, siły, które sam rozwójkapitalizmu popycha do takiego działania. Toteż punk-tem wyjścia teorii naukowego socjalizmu jest rzetelnezbadanie, co w kapitalizmie stanowi niezbywalną zdo-

bycz cywilizacji i jakie mechanizmy ustroju kapitali-stycznego uzyskać tę zdobycz pozwalają, co w samym

rozwoju kapitalizmu staje się hamulcem do zachowa-nia, utrwalenia i rozwijania tych zdobyczy, i wreszcie, jakie potencjalne środki przezwyciężenia tych zaha-mowań sam kapitalizm stwarza, lecz użyć ich w całejrozciągłości nie może, bowiem wymagałoby to rozbiciasamych podstaw kapitalistycznego ładu społecznego.Takie badanie pozwala zarysować perspektywy socja-lizmu nie z fantazji, nie projektomańskie, lecz opartena znajomości biegu obiektywnych prawidłowości spo-

łecznych działań. Niezbywalną historyczną zasługą kapitalizmu jest, w

porównaniu z poprzednimi formacjami, ogromne po-głębienie podziału pracy społecznej, uspołecznienie pro-

cesów materialnej wytwórczości sprzęgnięte z uwielo



jjrotnieniem wydajności pracy społecznej i z wykorzy-staniem przez człowieka na wielką skalę sił przyrodyw celu zaspokojenia swych potrzeb. W pierwszym roz-dziale „Manifestu partii komunistycznej” skwitowanotę historyczną zasługę kapitalizmu w sposób dobitny,rzec można — wręcz entuzjastyczny: „Burżuazją ode-grała w historii rolę w najwyższym stopniu rewolucyj-ną”. „W ciągu swego stuletniego zaledwie panowaniaklasowego burżuazją stworzyła siły wytwórcze znacz-nie liczniejsze i potężniejsze niż wszystkie poprzednie

pokolenia razem”*. Lecz „Manifest...” ukazuje jedno-cześnie, że rozwój kapitalizmu prowadzi nieuchronniedo narastania sprzeczności, których w jego łonie prze-zwyciężyć nie można, a które powodują występowaniewstrząsów społecznych o skali potęgującej się wrazz kolosalnym rozwojem sił wytwórczych. Dowodzi za-

razem, iż kapitalizm nie jest wieczny, stanowi histo-ryczną formę produkcji i sam stwarza przesłanki dozastąpienia go ustrojem nowym, w którego ramachstanie się możliwa i konieczna kontynuacja cywiliza-cyjnego dorobku burżuazji. Taką przesłanką podstawo-wą jest wytwarzanie, organizowanie i kształcenie przez

kapitalizm klasy robotniczej, klasy, która będąc nie-uchronnym produktem ustroju kapitalistycznego, stajesię grabarzem tego ustroju.

Wszelkie wyobrażenia o rozwiązaniu sprzecznościkapitalizmu i eliminacji klęsk społecznych, będącychich wyrazem, przez zatrzymanie czy cofnięcie podziału

pracy, wzrostu jej wydajności, położenie tamy uspo-łecznianiu wytwórczości, ograniczenie rozwoju klasyrobotniczej, choćby wysuwano je ze szlachetnych po- budek, w imię poprawy moralności, w imię eliminacjiniesprawiedliwości, w imię spokoju, skazane są naniepowodzenie, mają w istocie marzycielski charakter.

* K. M arks, F. Engels, M anifest parti i kom unistycznej, MED t. 4,ss. 516 i 519.



Jeśliby w jakimś lokalnym społeczeństwie udało sięcofnąć lub zatrzymać rozwój kapitalizmu (i w ten spo-sób złagodzić sprzeczności), to zostanie ono zmiecionew wyniku przewagi ekonomicznej, militarnej i w ogólecywilizacyjnej otoczenia kapitalistycznego. Nieuchron-nie ulec musi rozkładowi wewnętrznemu. Spotkałby jelos tworzonych sztucznie w USA rezerwatów dla In-dian, w których życie społeczne bynajmniej nie za-chowuje się w dawnych „niewinnych” kształtach, i to

przy „dobrej woli” kapitalistów. A cóż dopiero, gdy

zachodziłby „normalny” rozwój, tj. nie chroniony „do- brą wolą”?!

Gdy w początkach kapitalizmu robotnicy niszczyli

maszyny, upatrując w nich przyczynę swoich niedoli,ruch ich skazany był na nieuchronne fiasko, choć waż-kie racje moralne były po jego stronie. Maszyny bo-

wiem same w sobie umożliwiają pracę bardziej wydaj-ną i mniej wyczerpującą oraz, ostatecznie, lepsze niż bez ich zastosowania zaspokojenie potrzeb społecznych. Nie samo ich wprowadzenie do produkcji, lecz kapita-

listyczna forma ich zastosowania jest źródłem niedoliwytwórców. Robotnicy niszczący maszyny, niezależnie

od swych szlachetnych intencji, reprezentowali obiek-tywnie ruch, który nie prowadził ku polepszeniu ich

doli i ku przyszłości społeczeństwa, lecz ruch, któryciągnął wstecz ku stosunkom społecznym rozkładanym

przez kapitalizm, takim, w których postęp produkcjii potrzeb był ograniczony lub wręcz niemożliwy. Ruch

ten kierował się wyidealizowanym wspomnieniem tychdawnych stosunków, które w rzeczywistości bynaj-

mniej nie były różowe dla ludzi pracy.Dziś takiego ruchu już nie ma. Lecz jego analogonem

są ruchy (i odpowiadające im idee) potępiające „dehu

manizujący” wpływ techniki i organizacji produkcji przemysłowej, zwłaszcza wielkiej, sugerujące „dla dobra człowieka” jeśli nie pełne zahamowanie postępu



technicznego, to zmianę jego charakteru, wtłoczenie gow małe warsztaty. I tutaj idealizuje się w istocie,ogłaszając za humanistyczne, dawne stosunki. A prze-cież w tych dawnych stosunkach średnia długość życia

człowieka pracy była dwukrotnie mniejsza niż we■współczesnym rozwiniętym kapitalizmie. W istocie „dehumanizuje” życie nie sama wielka wytwórczość i jejtechnika, lecz społeczne ramy kapitalistyczne jej stoso-wania. Podobne złudzenia związane są z ideami zatrzy-mania rozwoju sił wytwórczych, bowiem ich niepo-

skromiony wzrost zagraża zniszczeniem „środowiskanaturalnego” i doprowadzeniem do nieodwracalnych przemian niebezpiecznych wręcz dla biologicznego ist-nienia ludzi, do wyczerpania źródeł energii i surowców.A przecież rzecz nie w konserwacji „środowiska na-turalnego”, które już od dawna nie istnieje, bowiemna globie ziemskim działalność człowieka doprowadzi-ła do gruntownych przemian, lecz w. planowym jego przekształcaniu stosownie do uzyskanego już przez na-ukę rozeznania skutków. Rzecz nie w zahamowaniurozwoju sił wytwórczych, lecz w eliminacji jego nie-racjonalnych skutków, w doskonaleniu wykorzystaniasurowców i dostępnej energii. Kapitalistyczna gospo-

darka, a nie rozwój techniki i produkcji jako taki, rze-czywiście stwarza groźby dla istnienia ludzkości, zmu-sza do ich eliminowania pod stale wiszącym mieczemDamoklesa, kosztem wyrzeczeń i ofiar mas, które by-najmniej nie są nieuchronne.

Ogromna większość teoretycznej twórczości klasy-

ków marksizmu to właśnie analizy sprzeczności ruchukapitalizmu czy to w generalnym planie teoretycznym

jako uniwersalnych prawidłowości wszelkiej gospodar-ki kapitalistycznej, czy to w konkretnych przejawachw poszczególnych krajach oraz odkrywanie w tym ru-chu generalnych środków i konkretnych środków dla

danego miejsca czy okresu zniesienia owych sprzecz

4 S j li i k i 49



ności przy zachowaniu cywilizacyjnych zdobyczy kapitalizmu i potęgowaniu władzy człowieka nad siłami przyrody. Naukowy socjalizm jest niczym innym, jaksyntetycznym ujęciem konkluzji tych badań, teorią

przechodzenia do nowej formacji.Za Engelsem możemy syntetycznie ująć uniwersalne

sprzeczności kapitalistycznego systemu gospodarczego,immanentne wszystkim szczeblom jego rozwoju. Ujęcieto stanowi podsumowanie badań w ciągu dziesięcioleci,najpełniej przedstawionych w „Kapitale” Marksa.

Tak więc podstawową sprzecznością, która porusza postęp kapitalistycznej gospodarki, a jednocześnie ro-dzi właściwe mu społeczne kataklizmy, jest s p r z e c z -n o ść p o m i ę d z y s p o ł e c z n y m c h a r a k t e -r e m p r o d u k c j i a p r y w a t n o k a p i t a l i s t y c z n y m z a w ł a s z c z a n i e m j e j r e z u l t a -

t ó w i z a w i a d y w a n i e m j e j b i e g i e m . Nie jest to spekulatywna formuła, nie chodzi tu o skonsta-towanie logicznego stosunku sprzeczności między ter-minami „społeczny” i „prywatny”. Obrazowo sprzecz-

ność tę wyraża formuła, iż społeczne siły wytwórcze buntują się przeciw prywatnemu zawłaszczaniu wyni-ków ich funkcjonowania. Chodzi o to, że sam mecha-nizm prywatnej własności kapitalistycznej zmusza ka- pitalistów, w wyniku konkurencji i w celu utrzymaniakontroli nad klasą robotniczą, do rozszerzania skali produkcji, pogłębiania podziału pracy, doskonaleniatechniki, i organizacji produkcji; prowadzi do koncen-tracji produkcji, powstawania gigantycznych przedsię-

biorstw obsługujących często potrzeby określonego ro-dzaju w skali narodowej, a nawet międzynarodowej.Kapitalistyczna wytwórczość staje się coraz bardziejspołeczną potęgą, potęgą uruchamianą przez tysięczne

zespoły i obsługującą tysiące i miliony ludzi. I ta spo-łeczna potęga jest zawiadywana, kierowana w swym

działaniu nie przez społeczny interes, lecz przez pry



vvatny zysk. Kierowanie prywatną motywacją wchodziW kolizja ze społecznym interesem, staje się przeszko-dą w pełnym wykorzystywaniu sił wytwórczych. Wmiarę potęgowania się społecznego charakteru i wzro-stu skali procesów wytwórczych uspołecznieniu podle-gają także funkcje zarządzania i organizowania pro-dukcji, które początkowo należą do kapitalistów. Samkapitalista przestaje spełniać jakąkolwiek społecznieuzasadnioną rolę, staje się pasożytem.

Powyższa sprzeczność podstawowa występuje najwy-

raźniej na jaw w postaci a n t a g o n i z m u p o m i ę -d z y k l a s ą k a p i t a l i s t ó w i k l a s ą r o b o t -n i c z ą, potęgujących się walk klasowych między ni-

mi. Wraz ze wzrostem i koncentracją kapitału rośnie podporządkowanie klasy robotniczej kapitalistom, po-tęga ich ekonomicznego,, politycznego i ideologicznego

panowania, ale — z drugiej strony — ten sam proceszwiększa ilościowo i czyni bapdziej zorganizowaną,zdolną do odporu klasę robotniczą. Skala i nasileniewalki klas potęgują się. A jednocześnie walka klas sta-

je się przeszkodą do pełnego wykorzystania istnieją-cych sił wytwórczych.

Ta podstawowa sprzeczność przejawia się następnie jako p r z e c i w i e ń s t w o m i ę d z y św i a d o -m y m i p l a n o w y m z o r g a n i z o w a n i e m

p r o d u k c j i w p o s z c z e g ó l n y c h p r z e d s i ę - b i o r s t w a c h a a n a r c h i ą p r o d u k c j i wg l o b a l n e j s k a l i s p o ł e c z n e j , dysproporcjonalnością produkcji w poszczególnych działach, któraeliminowana jest w sposób żywiołowy*. Prowadzi todo marnotrawienia stworzonych sił wytwórczych: nie-wykorzystania mocy produkcyjnych, niewykorzystania

* Powyższe sprzeczności k ap italizm u są zw arcie przed staw ione w Anty -D tihringu i w Rozw oju socjalizm u od utop ii do nauk i Engelsa

(Por. MED t. 19, s. 232—233). Na tym w yk ładz ie E ngelsa opa rliśm yPaszą ich charakterystykę.



zasobów siły roboczej (bezrobocie), a w dalszych kon-sekwencjach do wojen i militaryzacji życia społeczne-go, co jest marnotrawstwem do kwadratu.

Socjalizm nie może być niczym innym jak rozwią-zaniem tych sprzeczności: uwolnieniem procesu uspo-łeczniania wytwórczości od prywatnowłasnościowejformy, w jakiej on przebiega, prowadzeniem planowejgospodarki w skali całego społeczeństwa przez zorga-nizowanych wytwórców, bez kapitalistów. Lecz czymożliwe jest takie rozwiązanie, czy kapitalistyczna for-

ma nie jest konieczną formą przebiegu tych procesów?Otóż jest możliwe, a środki takiego rozwiązania wy-twarzane są przez sam kapitalizmjw toku jego rozwoju.

Sam bowiem kapitalizm zmuszony jest w ten czy

inny sposób doprowadzać do rozwiązywania konkret-nych sprzeczności, które go trapią. Redukcje robotni-

ków, lokauty, ogłaszanie bankructwa, inflacja, wresz-cie wojna — oto przykładowe środki rozwiązywaniasprzeczności. Gdyby nie takie zamierzone i żywioło-we rozwiązania, produkcja społeczna w ramachkapitalizmu dawno już uległaby sparaliżowaniu, na-stąpiłby krach kapitalizmu. Toteż sposoby rozwiązywa-

nia poszczególnych sprzeczności kapitalizm znajduje tokosztem klasy robotniczej, to kosztem drobnych kapi-talistów. Jednakże są to zawsze rozwiązania, zachowu-

jące podstawy kapitalistycznej ekonomiki, a tym sa-mym jej sprzeczności podstawowe. Rozwiązania owestanowią więc zawsze paliatywy. Sama podstawa po-woduje, że przezwyciężanie konkretnych, bieżących

sprzeczności prowadzi do odtwarzania dawnych w po-staci nowej i wyłaniania się nowych, które prowadządo społecznych wstrząsów o skali większej, niż prze-zwyciężone. Oto kryzysy nadprodukcji o charakterze

lokalnym i w poszczególnych gałęziach produkcji są przezwyciężane: następuje odnowienie urządzeń wy-twórczych na wyższym poziomie technicznym, przy



wrócenie proporcji, rozszerzenie rynku. Lecz te wyniki prowadzą do cyklicznych kryzysów i recesji o między-narodowej skali. Lokalne starcia wojenne, rozwiązu- jące określone sprzeczności kosztem „sąsiada”, prze-chodzą w światowe wojny imperialistyczne. Pojawiająsię kryzysy walutowe, surowcowe, energetyczne obej-mujące cały świat kapitalistyczny. Miliony bezpośred-nich wytwórców (a i całe społeczeństwa) żyją w nie- pewności, w braku stabilizacji, zaskakiwane są przezcoraz potężniejsze społeczne żywioły. Wraz ze wzro-

stem koncentracji kapitału i wielkości przedsiębiorstw,wypieraniem nie tylko drobnej wytwórczości, ale wy-

pieraniem przez wielkich i podporządkowaniem sobie przez nich słabszych konkurentów kapitalistycznych,

rozszerza się skala planowej produkcji, eliminowana jest anarchia. Planowo działają dziś międzynarodowe

monopole o budżetach większych niż budżety średnich państw. Prowadzi to jednak do anarchicznej konku-rencji gigantów na światowym rynku, do walki międzynimi o nowy podział rynków i surowców, podział wciążnaruszany i wciąż budowany od nowa. Skala plano-wości produkcji rośnie wprost proporcjonalnie do skali

żywiołowych wstrząsów ekonomicznych, zagrażającychdziś katastrofami w światowej skali.

Jednakże te rozwiązania (lub, jeśli kto woli, pseudorozwiązania) sprzeczności dostarczają mimowolniewskazań, w jaki sposób — przy odrzuceniu samej ka-

pitalistycznej podstawy, w łonie której dokonują się — pozbyć się ich gruntownie, razem ze złowieszczymiskutkami, które rodzą. Czyż kapitalizm w toku roz-wiązywania swych sprzeczności nie jest zmuszany do

faktycznego „uznania” społecznego charakteru sił wy-twórczych? Wyrazem tego jest zastępowanie kapitałuindywidualnego przez anonimowy kapitał akcyjny, wy-

razem — kontrola przez kapitał bankowy produkcyjnejdziałalności przedsiębiorstw korzystających z jego kre



dytu, wyrazem dalej — przeprowadzanie nacjonaliza-cji tych gałęzi produkcji i komunikacji, których anar-chiczne funkcjonowanie pod prywatną kuratelą staje

się szczególną groźbą w funkcjonowaniu całej gospo-darki kapitalistycznej (komunikacja i łączność prze-de wszystkim, banki emisyjne), wyrazem na ko-niec — narastanie państwowego interwencjonizmu wgospodarkę i inne dziedziny życia społecznego, tworze-nie ogromnych funduszy publicznych. Współcześnie wrozwiniętych krajach kapitalistycznych państwową

własnością objęty bywa większy odsetek majątku na-rodowego niż w krajach, które na niskim stosunkowo

poziomie rozwoju ekonomicznego wstępują na drogę so-cjalistycznego budownictwa. Cóż to jest innego, jak nietorowanie sobie imperatywnie drogi przez planowanieglobalnej działalności gospodarczej społeczeństw? Jed-

nakże zbiorowy kapitał akcyjny pozostaje formą wy-ciskania wartości dodatkowej z robotników na rzeczakcjonariuszy. Nie likwiduje on anarchicznej konku-rencji między kapitałami akcyjnymi, a jedynie potę-

guje jej skalę. Kapitalistyczna nacjonalizacja czyniz przedsiębiorstw przez nią objętych wspólną własność

całej klasy kapitalistów, która umożliwia im bardziejstabilne ciągnięcie indywidualnych zysków, pomniej-

szając wydatki na siłę roboczą, na produkcyjne usługi powszechnie niezbędne, na surowce. Fundusze publicz-ne stają się źródłem stabilnych i zyskownych zamó-wień rządowych dla prywatnego kapitału. Interwen-cjonizm państwa dokonywany jest 'w imię rozwojui dla poparcia „narodowego kapitału”, jego ekspansjii konkurencyjności. Toteż użycie tych środków roz-wiązywania sprzeczności jest „niekonsekwentne”, bo-wiem ograniczone interesem kapitału prywatnego, pod-

porządkowane temu interesowi i dlatego odtwarzającesprzeczności. Lecz są to środki, których konsekwentnezastosowanie pozwala te sprzeczności rozwiązać. Kon



sekwentne oznacza jednak właśnie eliminację kapita-lizmu jako takiego*.

Kapitalizm tworzy także w toku swego rozwoju

środki łagodzenia (przezwyciężania cząstkowego)sprzeczności między klasą kapitalistów a klasą robot-niczą. Takimi środkami jest ustawodawstwo fabryczne(ustawodawstwo pracy i bezpieczeństwa pracy), ogra-niczające samowolę kapitalistów, ustawodawstwo sa-nitarne, ubezpieczenia społeczne, uznanie związków za-wodowych za stronę w układach (umowach) o pracę,wprowadzanie powszechnego nauczania na koszt spo-łeczeństwa (dla zapewnienia kapitalistom odpowiedniowykwalifikowanej siły roboczej), na koniec także in-stytucje współudziału załóg w zarządzaniu przedsię-

biorstwami. Jest to zarazem uznanie społecznego cha-rakteru sił roboczych, ograniczenie traktowania ich

jako towaru indywidualnie sprzedawanego i nabywa-nego. Oczywiście, i te środki są stosowane przez kapitałw zakresie ograniczonym interesem klasy kapitalistów jako całości i jej panowania, z uwzględnieniem tego,

by walka klasowa nie doprowadzała do paraliżu gospo-darki.

* W arto zauważyć, że rozpow szechniony przesąd, iż pry w atn a ini-cjatywa, indywidualna zapobiegliwość właściciela jest jedynym sku-tecznym motorem rozwoju produkcji i gwarancją jej niemarnotrawnego, wydajnego, racjonalnego prowadzenia, jest zupełnym ata-wizmem w stosunku nawet do współczesnego kapitalizmu. W gi-gantach kapitalistycznych nie ta „inicjatywa” odgrywa motorycznąrolę. Przecież akcyjny kapitałwłaściciel jest anonimowy, a poszcze-gólny akcjonariusz z reguły nie zna się na produkcji, której środ-ków jest współwłaścicielem. Tutaj decyduje racjonalna organizacjaProdukcji i zbytu, której współtwórcami są najemni specjaliści.Tutaj też kapitał akcyjny tworzy ideologię troski o firmę, oddaniafirmie, a względna skuteczność tej ideologii może być również za-liczona do tworzonych przez kapitalizm potencjalnych środków prze-wrotu socjalistycznego. Atawistyczna wiara w „inicjatywę prywatną” jako panaceum na złe gospodarzenie jest drobnom ieszczańskim prze-sądem. To drobny wytwórca prywatny wyobraża sobie wielkie przed-siębiorstwa na wzór i podobieństwo swego warsztatu, różniące się odniego tylko ilościowo.



§ 2. Socjalizm i komunizm — rozwiązanie sprzecz-ności kapitalizmu

S o c j a l i z m i k o m u n i z m , g d y t r a k t o -w a ć t e p o j ę c i a j a k o n a u k o w e k a t e g o -r i e , m a j ą b a r d z o p r e c y z y j n i e o k r e ś l o -n y i j e d n o z n a c z n y s e n s . O z n a c z a j ąm i a n o w i c i e k o l e j n e f a z y r o z w o j o w e ,0 w y r a ź n y c h c h a r a k t e r y s t y k a c h i c e -z u r z e , e k o n o m i c z n e j f o r m a c j i s p o ł e -

c z e ń s t w a , k t ó r a n a s t ę p u j e p r a w i d ł o -wo p o k a p i t a l i z m i e w w y n i k u u w o l -n i e n i a s p o ł e c z e ń s t w a o d w y ż e j s c h a -r a k t e r y z o w a n y c h s p r z e c z n o śc i w ł a ś-c i w y c h i m m a n e n t n i e w s z e l k i e m u k a -

p i t a l i z m o w i . U w o l n i e n i e od t y c h

s p r z e c z n o śc i n a s t ę p u j e j a k o r e z u l t a tz n i e s i e n i a p r y w a t n e j w ł a s n o ś c i śr o d -k ó w p r o d u k c j i i w y m i a n y , u c z y n i e n i ai c h w s p ó l n ą w ł a s n o ś c i ą c a ł e g o s p o ł e -c z e ń s t w a . T y m s a m y m n a s t ę p u j e z n i e -s i e n i e k l a s w y z y s k i w a c z y i k l a s s p o -

ł e c z n y c h w o g ó l e , a w i ę c i s p r z e c z -n o śc i k l a s o w y c h . S t a j e s i ę t e ż m o ż l i w e1 k o n i e c z n e w y e l i m i n o w a n i e s t r u k t u -r a l n e j a n a r c h i i p r o d u k c j i , p r o w a d z e -

n i e w s k a l i c a ł e g o s p o ł e c z e ń s t w a w j e d n o l i t y s p o s ó b s t e r o w a n e g o p r o c e -

s u p r o d u k c y j n e g o , s p r z y j a j ą c e d a l s z e -m u u s p o ł e c z n i a n i u w y t w ó r c z o ś c i i p o t ę g u j ą c e w y d a j n o ś ć p r a c y s p o ł e c z -ne j . Rozwiązanie tych sprzeczności podjęte jest i do-konywane w wyniku konsekwentnego użycia przez

klasę robotniczą tych środków, które potencjalnie wy-

twarza sam kapitalizm w swym łonie.W socjalizmie i komunizmie planowość produkcji w



skali całego społeczeństwa staje się możliwa i koniecz-na w tymże sensie, w jakim możliwa i konieczna jesttaka planowość w działalności poszczególnego przedsię-

biorstwa kapitalistycznego. W socjalizmie, w wynikurozwiązania sprzeczności kapitalizmu, ludzie nie tylko pogłębiają zaawansowane już w kapitalizmie panowa-nie nad procesami przyrodniczymi, lecz uzyskują pa-nowanie nad skutkami włąsnych społecznych współdziałań, skutki te przestają jawić się w katastroficznożywiołowej postaci. Dla jasności zaznaczyć trzeba, iż

przezwyciężenie właściwych kapitalizmowi sprzecznoś-

ci procesu uspołeczniania produkcji nie oznacza, iżbyten proces toczył się bez sprzeczności w ogóle. Na

przykład także w socjalizmie rozwiązywać trzebasprzeczności między rozwojem produkcji i jej skutka-mi wnoszonymi w „środowisko naturalne”. Tyle że

w socjalizmie sprzeczność ta może być rozwiązywanana miarę osiągniętego naukowego rozeznania jej me-chanizmów, czemu nie będzie przeciwdziałać społecz-na potęga kapitalizmu.

Skoro socjalistyczne przekształcenie społeczeństwawymaga przygotowania przez rozwój kapitalizmu za-

równo zaawansowanego uspołecznienia procesów wy-twórczości, jak również środków przewrotu, zasadne jest pytanie, w jakich warunkach, na jakim szczebluzaawansowania możemy uznać, że socjalistyczne prze-kształcenie już dojrzało. Dojrzałość taka następuje niedopiero wówczas, gdy sprzeczności kapitalizmu dopro-

wadziły do sparaliżowania społecznego rozwoju, spo-łeczeństwo popadło w stagnację lub wręcz w regres. Następuje ona wówczas, gdy pozbycie się kurateli ka- pitalistów nad produkcją, nad politycznym i umysło-wym 'życiem społeczeństwa stwarza już alternatywęszybszego rozwoju we wszystkich dziedzinach życia

społecznego niż osiągany na danym szczeblu przez kapitalizm, rozwoju, w toku którego planowo można eli



minować strukturalnie wtopione w kapitalizm marno-trawienie ludzkich sił wytwórczych, talentów i zaso- bów pracy uprzedmiotowionej. Marks i Engels wyka-

zali, na gruncie wielostronnych badań, iż rozwój kapitalizmu w Europie i w Stanach Zjednoczonych jużw wieku XIX osiągnął „taki poziom rozwoju produkcji,

przy którym zawłaszczanie środków produkcji i pro-duktów, a co za tym idzie i władzy politycznej, mono-

polu wykształcenia i kierownictwa duchownego przez jakąś jedną klasę społeczną stało się nie tylko zbytecz-ne, lecz również hamulcem rozwoju ekonomicznego, po-litycznego i umysłowego”*. „Stało się hamulcem” rozu-miane jest tutaj nie w tym sensie, iżby kapitalizm niemógł dalej rozwijać sił wytwórczych, a nawet iżbymusiał zmniejszyć trwale tempo rozwoju, lecz w tymtylko sensie, że możliwy stał się już szybszy rozwój

alternatywny. Lenin wykazał na początku XX stule-cia, iż w epoce imperializmu punkt dojrzałości w po-wyższym sensie osiągnięty został w skali całej kuliziemskiej. Dzisiaj jest to wręcz oczywiste, potwierdzo-ne nie tylko teoretycznie, ale przez wyniki praktyczne-go budownictwa socjalistycznego w krajach o bardzo

różnym w chwili przewrotu zaawansowaniu gospodar-czym.

Globalna dojrzałość do socjalistycznego przekształ-cenia nie oznacza również, iż stopień tej dojrzałości jest jednakowy we wszystkich krajach, a w ramachokreślonych krajów jednakowy we wszystkich dziedzi-

nach gospodarki. Kapitalizm pozostawia po sobie wszę-dzie ogromne zróżnicowanie stopnia uspołecznieniai koncentracji wytwórczości i w poszczególnych dzia-łach produkcji (zwłaszcza — z wielkich działów —stopień ten jest z reguły niższy w rolnictwie). W im-

perialistycznej fazie kapitalizmu postępuje zróżnioo

* F. Engels, Rozwój socjalizm u od uto pii do nauki, cyt, wyd.,S. 244.



wanie się poziomu gospodarczego i kulturalnego mię-dzy krajami i grupami krajów, nasilanie się nierównomiern°ści rozwoju staje się obiektywną prawidło-

wością kapitalizmu (na bazie, generalnie biorąc, wzro-stu sił wytwórczych wewszystkich krajach). Dojrzałośćoznacza więc tyłka, że możliwe jest (i konieczne, skoronierównomierność potęguje się), przy przejęciu na spo-łeczną własność środków produkcji w dziedzinach naj-

bardziej uspołecznionych i decydujących o tempieuspołecznienia i technicznoorganizacyjnego uzbrojeniacałej gospodarki, doprowadzenie do uspołecznienia pro-dukcji w dziedzinach bardziej zacofanych, do stopnio-wego przezwyciężania owego zróżnicowania skuteczniejniż czyni to kapitalizm, bez cierpień bezpośrednichwytwórców związanych z tymi dziedzinami, aczkol-

wiek, zależnie od geograficznego i branżowego zróżni-

cowania, różnorodnymi drogami i metodami. W wa-runkach panowania socjalistycznej własności w dzie-dzinach decydujących o postępie technicznym produkcji

można nawet doprowadzić do uprzemysłowienia i uspo-łecznienia tych dziedzin, w których panuje jeszcze

przedkapitalistyczny sposób wytwarzania, doprowadzać

z pominięciem kapitalistycznej drogi takiego prze-kształcenia i nieuchronnie z nią związanych cierpieńwytwórców.

Jeśliby dojrzałość do socjalizmu oznaczała jednakii uniwersalnie określony stopień zaawansowania kapi-talistycznego rozwoju we wszystkich krajach i dzie-

dzinach produkcji zespolony z powszechnym sparali-żowaniem gospodarki, to dokonanie socjalistycznego przewrotu i ukształtowanie nowej formacji byłobykrótkim epizodem dziejowym, a teoria naukowego so-cjalizmu — bardzo prostą teorią. Tak jednak nie jest.

Obalenie kapitalizmu nie jest takim epizodem, leczzłożonym i zróżnicowanym dla poszczególnych spo-łeczeństw procesem, którego trwanie stanowi całą epo



kę historyczną, procesem, który w każdym krajuwziętym z osobna, jak i w skali światowej, dokonujesię stopniowo. Taki też sens ma cytowana w końcu

poprzedniego rozdziału wypowiedź Engelsa, że nie matrudności dokonania przewrotu już jutro, tzn. d o k o -n a n i a go s t o p n i o w o . Drogi socjalistycznego przewrotu muszą być w tej sytuacji bardzo różnorod-ne, a teoria naukowego socjalizmu jest teorią zarównoswoistości tych dróg, jak i powszechnych prawidło-wości w nich się manifestujących. Istnieją takie po-

wszechne prawidłowości, bowiem te same są generalnekierunki przekształceń, te same — wytworzone przezkapitalizm — społeczne środki i siły przekształceń.

Odkrycie przez klasyków marksizmu powszechnych prawidłowości procesu kształtowania się socjalistycz-nej formacji, poczynając od obalenia kapitalizmu, do-

prowadziło do wyróżnienia w tym procesie niezbęd-nych, następujących po sobie faz: społeczeństwa okre-su przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu, socja-

lizmu i komunizmu.W okresie przejściowym od kapitalizmu do socjaliz-

mu następuje stopniowe uspołecznienie własności środ-

ków produkcji od wielkiej kapitalistycznej własności poczynając, na drobnej własności prywatnej kończąc.Tym samym dokonuje się eliminacja z życia społecz-nego kolejnych klas prywatnych właścicieli środków produkcji. Proces ten postępuje naprzód pod państwo-wym kierownictwem klasy robotniczej.

Socjalizm (albo w terminologii używanej przezMarksa, niższa faza komunizmu) to ustrój społeczny,w którym już niepodzielnie panuje społeczna własnośćśrodków produkcji. W społeczeństwie tym nic nie mo-że zatem przejść na własność osobistą prócz środkówosobistego spożycia. Jedynym tytułem, uprawniającym

jednostkę do osobistego zawłaszczania wytworówz części produkcji społecznej przeznaczonej do spoży



cia, a zarazem jedyną miarą, według której dokonujesię podziału tej części produkcji, jest osobisty wkładdanej jednostki w wytworzenie materialnego i ducho-wego bogactwa. Ż aden sposobny do pracy członek spo-

łeczeństwa nie może uchylić się od pracy. Nie ma jużklas" wyzyskiwaczy. Państwo staje się organizacją, któ-rej głównym zadaniem jest sprawowanie przez klasęrobotniczą kontroli nad przestrzeganiem jednakowejdla wszystkich obywateli miary pracy i miary spoży-cia stosownie do wkładu pracy.

Komunizm (albo, odpowiednio, wyższa faza komu-nizmu) — to ustrój, w którym praca staje się nie tyl-ko obowiązkiem, ale również pierwszą potrzebą ży-ciową. Rozkwit sił wytwórczych i kolosalny wzrostwydajności pracy doprowadza do tego, że zbędne stajesię reglamentowanie spożycia, bowiem wystarcza pro-

duktów, by każdy otrzymał tyle, ile dyktują odczu-walne przezeń potrzeby.

Zwartą charakterystykę procesu następstwa tych fazw ich prawidłowości dal po raz pierwszy Marks w„Krytyce programu gotajskiego”, sprecyzował ją i usy-stematyzował zaś Lenin w „Państwie i rewolucji”,

wzbogacając zwłaszcza teorię politycznej strony bieguowego procesu. Taki jest kościec naukowego socjaliz-mu. Do jego sformułowania i teoretycznego uzasadnie-nia wystarcza, podkreślamy to raz jeszcze, analizakapitalizmu, jego tendencji rozwojowych, jego sprzecz-ności i metod ich rozwiązywania, sił społecznych —nosicieli tych tendencji, sprzeczności i metod. Taka

analiza pozwala w sposób jednoznaczny określić ge-neralne kształty socjalistycznych stosunków produkcji(i stosunków społecznych w ogóle) oraz wytyczyć dro-gi ich kształtowania się. Obiektywny charakter od-krytych tu prawidłowości i walor metody naukowejdo tych odkryć zastosowanej znalazły praktyczne po-

twierdzenia na ogromną skalę. Opierając się bowiem



na tej świadomie stosowanej przez partie komunistycz-ne teorii kierowane były socjalistyczne rewolucjei kształtowane rzeczywiste zręby nowej formacji eko-nomicznej społeczeństwa, początkowo na terytorium

dawnego imperium rosyjskiego, a dziś już w kilkuna-stu krajach świata.

Rzecz prosta, kościec teorii przez nas zarysowanynie wyczerpuje nawet jej klasycznego dorobku, sta-nowi jedynie próbę syntetycznej prezentacji głównychwyników badań oraz metody naukowej do ich uzyska-

nia użytej. U klasyków mamy wiele bardziej szczegó-łowych rozwiązań, lecz uzyskiwanych zawsze tą samąmetodą: badania rzeczywistego rozwoju kapitalizmuw poszczególnych sferach gospodarki i społecznego ży-cia w ogóle oraz w poszczególnych krajach, odkrywa-nie prawidłowości tego rozwoju, ujawniające, co w nim

trwałe, niezależne od kapitalistycznej formy przeja-wiania się, czego zaprzepaścić nie'można, gdy uda się je uwolnić od tej historycznej formy. Jednocześniechodzi o odkrycie kształtujących się w toku tego roz-woju środków i metod, których pojawienie się czynirealnym postawienie zadania uwolnienia całego społe-czeństwa czy też określonej dziedziny jego życia od

kapitalistycznych form. Nigdy nie ma tu prób zastę- powania takich rozwiązań fantazją, ^pogoni za zmyśla-niem szczegółowych planów urządzania społeczeństwa, jeśli rzeczywisty rozwój nie dostarcza jednoznacznegomateriału. Gdy nie ma takiego materiału, klasycyotwarcie stawiali sprawę: nie wiemy, jakie kształty

określona dziedzina przyoblecze. Dotyczyło to zwłasz-cza dziedzin od ekonomiki odległych.

Engels wzywał kiedyś do rozwijania w szczegółachteorii naukowego socjalizmu. Nie chodziło mu, rzecz

prosta, o spekulatywne dobudowywanie szczegółowych

planów społecznych instytucji komunizmu. Chodziło

o odkrywanie, opierając się na metodzie materializmu



historycznego, nowych środków przekształcania społe-czeństwa i jego poszczególnych instytucji, nowych siłspołecznych sposobnych do uczestnictwa w tym prze-kształcaniu w tych czy innych fazach rewolucji. I we-

zwanie Engelsa nie pozostało bez odpowiedzi, zostało podjęte przez całą plejadę komunistycznych teorety-ków. Stawało się to nieodzowne w miarę wzrostu siłrewolucyjnych i rozmachu ich działań. Same te dzia-łania tworzyły jednocześnie nowe fakty społecznei stawiały ruch przed zjawiskami i problemami nowy-

mi. Klasyczny dorobek teorii nie wystarczał już dlaruchu, dawał dyrektywy działań zbyt ogólne. Ujawniłosię to zwłaszcza wówczas, gdy trzeba było praktycznie budować nowe społeczeństwo, uczyć się tej budowy wtoku praktycznych doświadczeń.

Teoria naukowego socjalizmu wzbogaciła się, zwłasz-cza dzięki Leninowi, o wiele istotnych szczegółów wy-dobytych z analiz państwowomonopolistycznego sta-dium kapitalizmu — imperializmu, o strategię rewo-lucji w krajach kolonialnych i zależnych. Jednakżenajwiększą dziś doniosłość mają nowe wątki i korektyteorii uzyskane w wyniku analizy doświadczeń budo-wy socjalistycznych społeczeństw, rozwiązywania

sprzeczności tej budowy. Dziś materiał rzeczowy dlateorii stanowi nie tylko (kontynuowana nadal) analiza

procesów zachodzących w kapitalizmie, lecz także pro-cesów i sprzeczności społeczeństw, w których kapita-lizm obalono. Lenin po Rewolucji Październikowej

podkreślał wielekroć, że pierwsza na świecie zwycię-

ska rewolucja budowę socjalizmu musiała prowadzić pod wielu względami po omacku, dysponując jedynie bardzo generalnymi (aczkolwiek bezcennymi) ustale-

niami teorii. Musiała parać się z wieloma procesamii problemami przez teorię nie opracowanymi. Korygo-wanie posunięć w marszu prowadziło zarazem do uści-

śleń teorii w toku dyskusji. Uściślenia te dotyczyły

63



często sprzeczności swoistych dla Rosji i jej odrębnychregionów, ale pozwalały w trakcie analiz ujawnić wiele

bardziej ogólnych prawidłowości rozwoju nowej for-macji. W rezultacie dysponujemy dzisiaj teorią znacz-

nie bogatszą, sprawdzoną w działaniach dalszych na-rodowych oddziałów klasy robotniczej i ich partii ko-munistycznych. Dzięki temu budowa socjalizmu stałasię p o t e n c j a l n i e łatwiejsza, zwiększyła się —ceteris paribus — m o ż l i w o ść unikania w jej toku

błądzenia po omacku, dotkliwych pomyłek. W budowie

tej stosujemy dziś nie tylko środki potencjalnie two-rzone przez kapitalizm, lecz i te, które tworzy rozwójspołeczeństw okresu przejściowego i budowy socjaliz-mu, mamy ujawnione i zbadane „kiełki tego, co nowe”wyrastające w toku tej budowy. Pozwala to na bar-dziej dokładne teoretyczne rozumienie procesu funk-

cjonowania socjalizmu, przy unikaniu, tak jak i daw-niej, spekulatywności i „wróżenia z fusów”, utopijności. Dysponując bogatą teorią, łatwiej omijać rafyawanturnictwa i oportunizmu.

Podkreślamy: „potencjalnie łatwiejsza”, „możliwośćdotkliwych pomyłek”. Chodzi bowiem o jedną stronętylko — stronę teorii. O błędach jednak i o sukcesach

w budowie socjalizmu nie decyduje samo istnienieteorii i możliwość abstrakcyjna skorzystania z jej do-robku. Rozstrzygają tu przede wszystkim obiektywnewarunki tej budowy — wewnętrzne i zewnętrzne, a tesą zawsze swoiste i nie od teorii zależne. One też wpły-wają przemożnie na zakres opanowania teorii przez

masy budowniczych socjalizmu i przez polityczne kie-rownictwo socjalistycznych przemian, na skuteczność

wykorzystania teorii.Charakteryzując w kolejnych rozdziałach bardziej

dokładnie poszczególne fazy rozwoju socjalistyczno

komunistycznej formacji społeczeństwa, prawidłowoś-

ci i sprzeczności procesów zachodzących wewnątrz

64



tych faz, starać się będziemy szeroko uwzględnić j mocno eksponować nowy, wykraczający poza wkładklasyków, dorobek teorii naukowego socjalizmu. Tenn0wy dorobek wyrasta przede wszystkim w toku roz-

wiązywania spornych zagadnień, które stawiają przedteorią fakty i okoliczności historyczne rozwoju realne-go budownictwa socjalizmu i komunizmu.

Takie rozłożenie akcentów dyktuje nam niezadowala- jący stan w zakresie współczesnych syntetycznych wy-kładów teorii, a zwłaszcza jej propagowania. Popularne

wykłady teorii naukowego socjalizmu grzeszą częstotym, że ograniczają się dc prezentacji tylko trwałegodorobku klasyków marksizmu. Jest to wprawdzie nie-zbędny składnik wykładu: dorobek klasyków dostar-cza nam kośćca teorii. Lecz ograniczenie takie sprzyjawytworzeniu mylnego wrażenia, że informacje o twór-czym rozwoju teorii są tylko czczą deklamacją. No-wość, aktualność redukowana bywa do doboru współ-czesnych przykładów na stare tezy i do historycznychopisów doprowadzanych do współczesności. Są i obiek-tywne okoliczności, które sprzyjają powstawaniu ta-kiego wrażenia. Oto nowe osiągnięcia w teorii uzysku- ją przecież rozmaici autorzy najczęściej w kwestiach

cząstkowych (a bywa, że są to autorzy, którzy w in-nych zagadnieniach teorii popełniali poważne błędy).Są oni rozproszeni po różnych krajach. Wiele istotnychnowych osiągnięć pozostaje anonimowych, znalazły pu- bliczny wyraz dopiero w uchwałach partii komuni-stycznych, chociaż stanowiły wynik, kolektywną zdo-

bycz teoretycznych dyskusji toczonych w łonie partii.Utrwalenie w uchwałach czyni te zdobycze szerokodostępnymi, lecz zarazem teoretyczne uzasadnienietych odkryć jest, jak wynika z natury politycznych

uchwał, z konieczności lakoniczne lub żadne. Powstaje

mniemanie, że teoretycy ex post komentują uchwały,

jak później wykazuje historia, trafne i chybione. Czy

5 Socjalizm 1 komunizm 65



telnik nie ma możności śledzić, choćby w skrócie, po-lemik i argumentacji, z której nowa zdobycz teore-tyczna wyrasta. Często też sposób upowszechnianiateorii polega na przedstawieniu jej jako sumy tez —.

rezultatów, bez organicznej łączności z metodą, którejstosowanie do tych tez doprowadza. Teoria taka, nie-zależnie od intencji autora, staje się czymś podanymdo wierzenia, a nie czymś, czego prawdziwość każdymoże sam kontrolować, sam — przez autora prowa-dzony tylko — dc niej dochodzić.

Nikogo wprawdzie nie dziwi, że w propedeutycznychwykładach np. teorii fizyki uwypukla się klasycznydorobek Newtona, Maxwella czy Einsteina, nazwiskazaś plejady fizyków, którzy przyczynili się do rozwojutej teorii, pojawiają się raczej incydentalnie i przykwestiach cząstkowych. W tym wypadku nie powo.

duje to skarg na dogmatyzm wykładowców fizyki i niestwarza wątpliwości co do tego, że fizyka rozwija sięi po swoich klasykach. Gdyby treści fizyki były przed-miotem walk społecznych, interesów klas, taki zarzut

rodziłby się niewątpliwie. A skoro właśnie teoria so-cjalizmu jest przedmiotem walk społecznych, jej pro-

pagatorzy nie mogą usprawiedliwiać swych niedostat-

ków wskazaniem na nieuchronność tych walk, na to,że nawet najlepszy wykład będzie przedmiotem ata-ków obrońców kapitalizmu. W samej treści wykładumuszą wyjść naprzeciw problemom rodzonym przezswoistość sytuacji swej dziedziny badawczej.

Bywa wreszcie w popularyzacji teorii i tak, że traf-

nie wskazując, iż w realnie budowanych społeczeń-stwach socjalistycznych dokonują się ^ekonomiczne

przemiany przewidziane przez Marksa, Engelsa i Le-nina, kładzie się nacisk na to, co już dokonane, a niena to, co jeszcze przed nami. Powstaje wrażenie, że

ekonomika socjalizmu jest już gotowa, zakończona.

Rozbudowa teorii socjalizmu jest postulowana głównie



w zagadnieniach pozaekonomicznych. Niezamierzeniewychodzi na to, że winna ona obecnie dostarczać na-rzędzi do autonomicznego reformowania świadomości, by dopełnić socjalistyczne stosunki w ekonomice jużgotowe.

Wobec tego rodzaju tendencji uważamy za niezbędnew naszym wykładzie skoncentrowanie się przede wszy-stkim na problematyce ekonomicznej. Nadal bowjem,także w odniesieniu do społeczeństw, w których wła-dza kapitału została obalona, ważność zachowuje po

gla.d Engelsa, że punkt widzenia naukowego socjalizmunie jest głównie filozoficzny, psychologiczny, moralnyczy ideologiczny, lecz przede wszystkim ekonomiczny.Materializm historyczny pozostaje kluczem metodolo-gicznym do poznawania prawidłowości rozwoju for-macji socjalistycznej, do rozumienia biegu jej proce-

sów; A to oznacza, że nadal podstawowe znaczenie mametoda odkrywania ekonomicznych sprzeczności tejformacji, sposobów i środków ich rozwiązywania. I wtej formacji nie motywy, preferencje, odczucia masludzi, lecz ekonomiczne działania mas w ich obiektyw-ności i prawidłowości, a następnie wyrastające z nich

polityczne zorganizowanie rozstrzygają o kształcieustroju i kierunkach jego przekształceń. Rozpowszech-nione w masach opinie i aspiracje, preferencje i mo-tywy świadome działań naprowadzać nas mogą na śladrodzących się, a nie dostrzeganych jeszcze obiektyw-nych przemian i uświadomić konieczność rozwiązańnabrzmiałych w nich sprzeczności. Trzeba te opinieznać, badać i liczyć się z nimi w pracy nad roz- budową teorii, po zrozumieniu ich źródeł i charakteru

zaś Wykorzystywać je selektywnie, przekształcając wważkie instrumenty skoordynowania działań mas lu-dzi w takim kierunku zmieniania obiektywnych struk-

tur społecznych, który otwiera nowe perspektywy

i stanowi o rozwiązaniu dojrzałych sprzeczności.



Skoncentrujemy się także na działaniach klas opar-tych na ekonomicznej strukturze społeczeństw budu- jących nową formację. Podstawowym bowiem środ-kiem budowy socjalizmu tworzonym przez kapitalizm,

ale i po obaleniu kapitalizmu rozwijającym się, jestklasa robotnicza, jej polityczne działania, do którychkapitalizm, wbrew zamierzeniom kapitalistów, ją przy-sposabia. Socjalizm może powstawać i rozwijać się tyl-ko pod warunkiem i w wyniku potęgującej się świa-domej aktywności politycznej samych robotników,

może być tylko zbiorowym dziełem tej aktywności.Taka aktywność przejawia się przede wszystkim na

polu organizacji państwowej, w państwowej kontrolidziałań ludzi, ukierunkowanej przez robotników, aleinspirującej działania wszystkich możliwych, choćbytylko doraźnie antykapitalistycznych, sił społecznych.Gdy tej aktywności brak, państwo socjalistyczne musitoczyć rak biurokratyzmu, a państwowa własność prze-staje się rozwijać w kierunku komunizmu.

Sumując:1. W rozwoju kapitalizmu i jego sprzeczności oraz

w tworzonych przez ten rozwój środkach ich przezwy-ciężania odkryć można ogólny kształt nowej formacji,

zachowującej cywilizacyjne zdobycze kapitalizmu i ko-niecznej do zachowania tych zdobyczy. Nierównomierność rozwoju kapitalizmu wewnątrz poszczególnychspołeczeństw i w skali międzynarodowej sprawia, że

socjalistyczne przekształcenie nie może dokonać się za jednym zamachem, od razu, lecz wymaga stopniowego

przechodzenia przez fazy okresu przejściowego, socja-lizmu i komunizmu.

2. Rzeczywistość kształtujących się socjalistycznychspołeczeństw pozwala, tą metodą, wzbogacać „w mar-szu” teorię budowy socjalizmu i komunizmu, prawi-

dłowych, powszechnych faz tej budowy oraz jej swo-

istości lokalnych. Stopniowo badanie procesów tej bu

63



dowy staje się głównym materiałem do bogac.miateorii. Równolegle, póki istnieją i rozwijają się spo-łeczeństwa kapitalistyczne, kontynuacja badań nad no-

wymi zjawiskami i procesami ich rozwoju nie tracidoniosłości w konkretyzowaniu ustaleń teorii nauko-wego komunizmu.

Literatura zalecana: F. Engels, A n t y - D i i h r i n g , część III Socjalizm.



Rozdział IIIOKRES PRZEJŚCIOWY OD KAPITALIZMU DO SOCJALIZMU

§ 1. Konieczność okresu przejściowego i prymatu polityki wobec ekonomiki w społeczeństwie tego okresu

Od stu lat toczy się wśród ideologów ruchu robotni-czego spór, który w skrócie nazywa się sporem o ko-nieczność ąkresu przejściowego od kapitalizmu do so-cjalizmu. Marksiści toczyli i toczą boje z tymi, którzyową konieczność kwestionują. Czytelnika, który nieopanował pewnego historycznie powstałego żargonu,

terminy rozumie poprawnie, zasadnie może zdziwićsama informacja o tym, że spór taki jest prowadzony,

a jeszcze bardziej — że trwa dziesięciolecia i nadal jestaktualny. Czyż nie jest rzeczą banalną, że przejście od

jednej formacji do drugiej nie dokonuje się nigdyz dnia na dzień, natychmiast, że potrzeba tu zawsze

„okresu przejściowego”? O co tu się można spierać!Rozkład wspólnoty pierwotnej następował w ciągu stu-leci. Podobnie — rozkład feudalizmu i kształtowaniesię kapitalizmu. Czy może ktokolwiek poważnie utrzy-mywać, że przejście od kapitalizmu do socjalizmu na-stąpi z dnia na dzień? Toteż, gdy jeden z polskich so-

cjologów współczesnych powiadamia nas, że „ogólną prawidłowością całej historii jest to, że przejście od jednej formacji do następnej dokonuje się w ciągu dłu-giego okresu historycznego”*, jesteśmy co najwyżejzaskoczeni, iż tak banalna prawda zostaje podniesionado rangi prawidłowości, że ma być rzekomo odkryciem

* J. J. W iatr, Przyczynek do zagadnienia rozwojtt społecznego to form acji socja li sty cznej, W arszawa 1979, s. 69.



materializmu historycznego. Prawdziwość tego zdanianie budzi natomiast żadnych wątpliwości.

Nie o tę banalną prawdę toczy się spór dotyczący

konieczności okresu przejściowego od kapitalizmu dosocjalizmu. Bywali wprawdzie tacy, którzy ją kwes-tionowali niemal wprost, utrzymywali, że wystarczyobalić władzę państwową kapitalistów, szybko ich wy-właszczyć, „przepędzić” z polityki i ekonomiki i otokoniec sprawy — socjalizm już gotów. Społeczeństwookresu przejściowego jawi się w takim ujęciu jakokróciutki epizod dziejowy, a nie długie pasmo złożone-go rozwoju społeczeństwa. Tego rodzaju skrajne kon-cepcje stały się pretekstem do nadania nazwy całemusporowi. Jednak spór ma treść szerszą. Toczy się onw istocie o swoistość rewolucji socjalistycznej, swo-istość przejścia do socjalizmu w odróżnieniu od przejść,

jakie miały miejsce między dawnymi ekonomicznymiformacjami społeczeństwa. Swoistość ta polega natym, że dla z a p o c z ą t k o w a n i a ekonomicznychstosunków socjalistycznych niezbędne jest obalenie po-litycznej władzy, kapitalistów. Przed obaleniem tejwładzy nie kształtują się w społeczeństwie ż a d n e

ekonomiczne stosunki socjalistyczne. Samo jednak oba-lenie burżuazyjnej władzy państwowej nie wystarcza, by te stosunki powstały natychmiast powszechnie, nie

wystarcza, by od razu nastąpiło zniesienie klas pry-watnych właścicieli środków produkcji i wymiany. Totylko początek złożonego procesu nazywanego we

współczesnym żargonie budową socjalizmu. Ta swo-istość, odkryta i teoretycznie wyjaśniona w swej ko-nieczności właśnie przez naukowy socjalizm, bywała

i jest kwestionowana na różne sposoby. Nie tylko wwyżej wspomniany, prościutki sposób. Są też i tacy,

którzy utrzymują, że gotowa ekonomika socjalistyczna

formuje się już wewnątrz kapitalizmu. Są tacy, którzyinaczej niż marksiści zakreślają, granice okresu przej



ściowego (początkową, końcową bądź obie). Są wresz-cie i tacy, którzy włączają do okresu przejściowegocały socjalizm, a więc nie tylko nie negują długotrwa-

łości tego okresu, lecz wydłużają go niepomiernie, za-cierając zarazem granice między społeczeństwem okre-su przejściowego a społeczeństwem już socjalistycz-nym. Zwolennikom tego rodzaju poglądów, wszystkichich odmian, zewnętrznie bardzo różnorodnych, stawia-ny jest zarzut negowania konieczności okresu przej-

ściowego. Niegdyś w łonie feudalnego społeczeństwa narastałyelementy kapitalistycznej ekonomiki: handlowe, a na-

stępnie przemysłowe przedsiębiorstwa kapitalistyczne.Stanowiły one zalążki przekształcenia społeczeństwana kapitalistyczny ład. Ich wzrost przygotowywał prze-słanki do zdobycia przez kapitalistów władzy politycz-nej, a po dokonaniu się burżuazyjnego przewrotu po-litycznego działały one tak samo, jak przed tym prze-wrotem, gdy idzie o podstawowe mechanizmy ekono-miczne. Natomiast w łonie kapitalizmu nie narastająw ekonomice ż a d n e gotowe elementy socjalizmu.Mogą takie elementy pojawiać się w sferze ideologii,

moralności, mogą — w życiu politycznym w postaci partii komunistycznej (chociaż nie uzyskują nigdziedominującej pozycji), ale nie w ekonomice i niew organizacji państwowej. Toteż rewolucja socjali-styczna tym właśnie różni się od dawnych rewolucji,że dopiero p o obaleniu politycznego panowania ka-

pitalistów kształtuje od p o c z ą t k u socjalistycznąekonomikę. Czyni to w miarę i w toku podważania

ekonomicznego panowania kapitalistów.„Od początku” nie oznacza jednak ex nihilo, z nicze-

go, jak chrześcijański Bóg — przyrodę. Kształtuje so-cjalistyczną ekonomikę i państwo z materiału przygo-

towanego przez kapitalizm, z przesłanek, które stwarzanieuchronnie kapitalizm, rozwiązując swe sprzeczności.



ręe przesłanki stają się środkami socjalistycznej przebudowy, aczkolwiek w ramach kapitalistycznej struktury nie rodzą socjalizmu. Same w sobie mają one ka-

pitalistyczny charakter. Dopiero po obaleniu politycz-nej władzy kapitalistów może być im nadany charak-ter socjalistyczny. Sprawa, gdy ująć ją abstrakcyjnie,zda się mistyczną operacją. Zrozumienie, że tak nie jest, ma zasadnicze znaczenie dla trafnego uchwycenia procesów społeczeństwa okresu przejściowego.

Przykłady tego, o jakie „środki” tu chodzi, zdejmąwszelkie piętno mistycyzmu. Takim „środkiem” jest powstawanie w kapitalizmie „państwowego sektora”gospodarki — państwowych przedsiębiorstw przemy-słowych, komunikacyjnych itp. W kapitalizmie przed-siębiorstwa takie tylko nominalnie stanowią własnośćnarodu. Faktycznie są one zbiorową własnością klasy

kapitalistów, służą obsłudze indywidualnych i grupo-wych (akcyjnych) przedsiębiorstw kapitalistycznych,

a i same wyzyskują robotników tak, jak inne kapita-listyczne firmy. Takim „środkiem” jest, podobnie, ka- pitał akcyjny — zbiorowy i anonimowy. W ramach

kapitalizmu nie ma w nim ani krzty socjalizmu. Prze-

ciwnie, jest to kapitał szczególnie, wrogi klasie robot-niczej. Dostarcza zysku właścicielom akcji, właścicie-lom, którzy dla robotnika, z pracy którego ten zysk jest wyciskany, pozostają nieuchwytni, abstrakcyjni.

Dopiero przejęcie tego sektora państwowego i tego ka- pitału akcyjnego przez klasę robotniczą, po obaleniu

przez nią politycznej władzy kapitalistów, może z nichuczynić elementy socjalistycznej ekonomiki. „Środka-mi” takimi jest powstawanie wielkich banków, któ-re — za pośrednictwem kredytu — kontrolują całekompleksy kapitalistycznych przedsiębiorstw, faktycz-

nie zarządzają ich produkcją i zbytem według swego

planu. Jednakże, póki banki te są kapitalistyczne, sta-nowią narzędzie utrwalania, stabilizowania systemu



kapitalistycznego i same są kapitalistycznymi przedsię, biorstwami. Analogicznie, tworzony przez kapitalizmgigantyczny państwowy aparat ewidencjonowania

i opodatkowania dochodów ludności, pełni w kapita-lizmie stabilizujące funkcje. I oto banki oraz ten finan-sowy aparat po przejęciu przez państwo klasy robot-niczej, podporządkowaniu ich kontroli ludzi pracy,stają się podstawą budowy socjalistycznej ekonomiki. Na koniec nawet taki „środek”, jak powstająca wkapitalizmie spółdzielczość robotnicza czy chłopska,

skoro wtopiona jest w system gospodarki kapitalistycz-nej, funkcjonować musi pod groźbą zagłady wedlekapitalistycznych reguł, jest różnorako podporządko-wana, poddana kontroli kapitału prywatnego czy pań-stwowego. Spółdzielczość robotnicza przysposabia ro- botników do zarządzania gospodarką, uczy przykładem,

że przedsiębiorstwa mogą funkcjonować bez kapitali-stów, lecz póki kapitaliści zajmują kluczowe pozycjew ekonomice i w polityce, nie pozwała robotnikomwyrwać się z ram kapitalistycznej gospodarki.

Toteż spory toczone w historii ruchu robotniczegoz teoretykami, którzy zapoznają ową swoistość socja-

listycznego przewrotu, nie dostrzegają tego lub wręcznegują fakt, że narastające wewnątrz kapitalizmu po-tencjalne środki socjalistycznego przekształcania pozo-stają kapitalistycznymi instytucjami, a uczynieniez nich efektywnych narzędzi kształtowania socjalizmuwymaga radykalnej zmiany ich charakteru, są sprzęg-

nięte z polityczną i ideologiczną walką z działaczami,którzy usiłują pogodzić robotników z podstawami ka-

pitalistycznego wyzysku. Nacisk złudzeń o formowaniusię gotowych socjalistycznych elementów w łonie ka-

pitalizmu daje o sobie znać także wewnątrz ruchu ko-

munistycznego i wśród jego marksistowskich teorety-ków. Ostatnio szerzy się wyraźnie wśród tzw. eurokomunistów. Na przykład Santiago Carriłlo, b. sekretarz



generalny Hiszpańskiej Partii Komunistycznej, głosi^ręcz, że „podobnie jak społeczeństwo burżuazyjne(jziałało wewnątrz ustroju feudalnego, społeczeństwo

s0cjalistyczne dojrzewa wewnątrz rozwiniętego społe-czeństwa kapitalistycznego”*.

Aby zmienić radykalnie charakter tych środków,niezbędne jest zdobycie przez klasę robotniczą władzy

państwowej, władzy, politycznej i posłużenie się niąw celu zorganizowania, wykorzystując stworzone, przezkapitalizm środki, jednolitej, planowej gospodarki so-cjalistycznej służącej nie „zbiorowemu kapitaliście”,lecz bezpośrednim producentom — klasie robotniczej.Engels zwracał uwagę na to, że kapitalizm, prąc doupaństwowienia, sam wskazuje drogę, kierunek, wktórym pójdą socjalistyczne przekształcenia. Lecz tyl-

ko kierunek właśnie! Bowiem warunkiem efektywnego

rozpoczęcia budowy socjalizmu jest to, że „proletariatobejmuję władzę państwową i przekształca środki pro-dukcji najpierw we własność państwową”**.

Samo jednak wywłaszczenie kapitalistów^ przepędze-nie ich przez załogi robotnicze i podjęcie produkcji wzakładach stanowiących dotąd własność kapitalistów

przez te załogi „na własny rachunek” nie stworzy so-cjalizmu. Tak roili sobie socjalizm rozmaici anarchosyndykaliści i kooperatyści. Naukowy socjalizm dawno był już teoretycznie wykazał, że w tego rodzaju ustroju zostałaby zachowana konkurencja między załogamiprzedsiębiorstwami wraz ze wszystkimi kapitalistycz-

nymi prawami konkurencji. Globalna anarchia pro-dukcji, jej bezplanowość nie ustąpiłaby ani na jotę.Słabe przedsiębiorstwa musiałyby bankrutować, popa-dać w zależność od wielkich, jedne „załogi” wyzyski-wałyby pracę innych. Prowadziłoby to nieuchronnie

* S. C arrillo , „Eurokomunizm” a państwo, przekład polski, s. 51.

** F. Engels, Rozwój socja lizm u od utopii do nauki, MED t. 19,S. 242.



do wewnętrznego rozkładu takiego systemu i odradząnia kapitalizmu taką lub inną drogą.

Produkcja nabiera socjalistycznego charakteru jev

dynie wówczas, gdy własność społeczna staje się jed,nolitą własnością ogółu wytwórców, a nie własnością poszczególnych załóg. Jednolitość ta pozwala wprowa-dzić (czy wyraża się we wprowadzeniu) planowaniacałości produkcji społecznej. Przekształcenie środków

produkcji we własność państwową nie sprowadza siędo negatywnego aktu nadania państwowej ochronyi sankcji pozbawieniu kapitalistów ich prywatnej włas-ności, lecz wymaga pozytywnego organizowania, owej jednolitości, globalnej planowości. Nie wchodzimy tuw sporne zagadnienia form i narzędzi tej jednolitej planowości, w to, czy ma ona polegać na centralnymwyznaczaniu rzeczowych zadań produkcyjnych i ko-

operacyjnych powiązań dla poszczególnych jednostek produkcyjnych, czy na regulowaniu działań przedsię- biorstw za pośrednictwem scentralizowanego państwo-wego systemu bankowego, za pomocą podatków, usta-lania obligatoryjnych cen zaopatrzenia i zbytu, za

pomocą centralnie podejmowanych decyzji inwesty-

cyjnych itp. itd. Rzecz w tym, że właścicielem przed-siębiorstw pozostaje państwo socjalistyczne i ono>dysponuje tą własnością, ustala sposoby jej funkcjono-wania, że w rękach państwa pozostają różnorodne po-zytywne narzędzia centralnego sterowania tą własnoś-cią, stosowane w interesie klasy robotniczej jako ca-

łości i pod jej kontrolą od dołu do góry. Nawet wodniesieniu do tych działów produkcji, w których uspo-łecznienie czynności wytwórczych jest najbardziej za-awansowane i które w rozwiniętym kapitalizmie objętesą z reguły przez akcyjny, monopolistyczny i państwowomonopolistyczny kapitał, zmiana ich charakteru na

socjalistyczny nie sprowadza się do aktu wywłaszcze-nia, chociaż wprowadzenie jednolitej planowości jest



zabiegiem stosunkowo prostym. Jednakże w kapi^jistyeznyeh społeczeństwach mamy w s z ę d z i e docZynienia z głęboką nierównomiernością zaawansowa-nia uspołecznionych procesów wytwórczych w poszcze-

gólnych działach produkcji i wymiany, nierównomier-nością zarówno wewnątrz poszczególnych społeczeństw, jak i między społeczeństwami. Ta nierównomierność pogłębia się w stadium imperializmu. W byłych ko-loniach, w krajach o niskim rozwoju gospodarczymz wielką, zdominowaną często przez obce monopole

kapitalistyczną produkcją współistnieje rolnictwowręcz feudalne o przewadze naturalnej gospodarkioraz ogromne masy drobnomieszczaństwa w „drobnejwytwórczości1’ miejskiego typu, w usługach i drobnymhandlu. Także w rozwiniętych krajach kapitalistycz-nych występuje z reguły w produkcji rolnej, w rze-

miośle i usługach znaczący sektor drobnych właścicieli(„samodzielnych” i kapitalistycznych). Wyraźna jest

wprawdzie wszędzie historyczna tendencja względnegowzrostu udziału wielkiej produkcji w całości gospo-darki, nasilania się uspołecznienia wytwórczości, mno-żenia się rozlicznych form podporządkowania drobnych

producentów — wielkim, lecz tendencja ta nie jestnigdzie doprowadzona do końca.

Ta drobna produkcja nie może być od razu wywłasz-czana i przekształcona w socjalistyczną czy przez so-cjalistyczną zastąpiona.

Jeśli historycznie zastana technika wytwarzania wrolnictwie lub innym dziale wytwórczości, technika

świadczenia określonych usług jest taka, że produktwyrabiany jest przez indywidualnego wytwórcę, czyn-ności nie są podzielone, tj. wytwórczość dana nie jestuspołeczniona, przejęcie jej środków na własność so-cjalistyczną nie tylko nie spowoduje spotęgowania

Wydajności pracy i lepszego zaspokajania potrzeb spo-

łecznych, lecz przeciwnie — podwyższy społeczne



koszty wytwarzania przez wprowadzenie nietwórczych biurokratycznych czynności administracji, ewidencjiksięgowości. Toteż budowa socjalizmu w tych dziedżinach musi polegać na przyspieszeniu procesów

uspołecznienia produkcji przez ich nowoczesne orga-nizowanie w miarę tworzenia odpowiedniego uzbroje-nia technicznego przez wielki przemysł socjalistyczny)nawet przy wykorzystaniu — pod kontrolą socjali-stycznej władzy państwowej — tradycyjnych instru-mentów kapitalizmu. Taką drogę dyktują przede wszy-

stkim ekonomiczne racje. Dodatkowo przemawiają zanią także racje polityczne — pozyskania przez klasęrobotniczą trwałych sojuszników przeciw kapitałowi.Te racje polityczne czynią przejściowo zasadnymi na-wet ekonomiczne ustępstwa drobnym wytwórcom, nieusprawiedliwione czystym zaawansowaniem realnych

możliwości uspołecznienia. Te ekonomiczne i polityczneracje leżą u podstaw racji moralnych, wyrażanych whaśle: drobni wytwórcy są ludźmi pracy i jest niegodnewywłaszczać ich tak, jak pasożytów kapitalistów, drob-nych wytwórców trzeba wprowadzać dobrowolnie nasocjalistyczne tory. Miara tej dobrowolności jest osta-tecznie ekonomiczna: chodzi o stworzenie socjalistycz-nych przedsiębiorstw realnie zapewniających, w wy-niku technicznego i organizacyjnego uzbrojenia, wyż-szą wydajność pracy, lepsze zaspokojenie społecznych

potrzeb i lepsze warunki życia ich pracownikom niż przy wykonywaniu danej produkcji indywidualnie. Naruszaniem dobrowolności jest, w świetle tego, nie

tylko stosowanie masowych karnych represji w pro-cesie tworzenia kolektywnych przedsiębiorstw, zmu-szanie drobnych wytwórców pod groźbą represji dozaniechania swej indywidualnej wytwórczości i do pracy w owych przedsiębiorstwach, lecz również do-

prowadzanie do tego drogą „ekonomicznej” presji po-

datkowej, dyktowania cen skupu tak, iż powoduje to

8



sztuczny” spadek dotąd możliwej wydajności pracy,3 w alternatywnej formie kolektywnej nie przynosispotęgowania wydajności pracy w porównaniu z in-dywidualną.

Widoczne jest teraz, w jakim sensie konieczny jestokres przejściowy po obaleniu politycznej władzy kapi-talistów, w toku którego organizowana jest socjali-styczna gospodarka przy wykorzystaniu potencjalnychśrodków niesionych przez kapitalizm, przyspieszeniuich kształtowania się w nowych warunkach i nadawa-

niu im krok za krokiem socjalistycznego charakteru.Świadomość konieczności takiego okresu przejściowe-go, historycznie rzecz biorąc, wyraźnie przebija się jużna kartach „Manifestu partii komunistycznej ”+. Podkoniec II rozdziału „Manifestu...” Marks i Engels wręczwyliczają w dziesięciu punktach typowe posunięcia,

którymi proletariat zapoczątkuje socjalistyczne budow-nictwo po obaleniu władzy kapitalistów. Są tam jednakwplecione przedsięwzięcia, które jak wiemy dziś, mogą

być zrealizowane dopiero w rozwiniętym socjalizmie,a niekiedy — z wkroczeniem w komunizm. Precyzyjnewyodrębnienie okresu przejściowego i zwięzłą charak-terystykę jego konieczności dał Marks w 1875 rokuw „Krytyce programu gotajskiego”. Rozwiniętą teorię

prawidłowości tego okresu zawdzięczamy Leninowi.Trzeba mieć na uwadze, że Lenin rozwijał tę teorię,

biorąc za przesłankę znacznie bardziej, niż to miało

miejsce za życia Marksa i Engelsa, w epoce imperia

* Bardzo w yraźnie konieczność ok resu przejściowego uśw iadam ia-na jest jeszcze przed M anifeste m... w Zasadach kom unizm u Engelsa.

Na py tanie : Czy m ożna będzie znieść własność p ryw atną od razu?Engels odpowiada: „Nie, podobnie jak nie dałoby się od razu pomnożyś. istniejącyc h już sił w ytw órczy ch w stopn iu kon iecznym dlastworzenia wspólnoty. Nadciągająca, jak wszystko na to wskazuje,rewolucja proletariatu będzie więc tylko stopniowo przekształcać obec-ne społeczeństwo i wtedy dopiero będzie mogła znieść własność pry-watną, kiedy stworzony zostanie konieczny do tego zasób środków

produkcji" (MED t. 4, s. 410).

79



lizmu rozwinięte owe potencjalne środki socjalistycz-nego przewrotu tworzone przez kapitalizm. Imperia-lizm, przez spotęgowanie tych środków, przygotowujew pełni materialne warunki socjalistycznego przewro-

tu i w tym sensie jest przedsionkiem socjalizmu. Le-nin dowodził, że w warunkach imperializmu wystar-czy przekształcić wielką własność w socjalistyczną, bywykorzystując jej zorganizowanie i jej dominację wcałokształcie ekonomiki, przechodzić wprost do socja-lizmu*. Lecz owo „wprost” nie znaczy w żadnym wy-

padku „z dnia na dzień”. Lenin bowiem akcentował jednocześnie, że „z teoretycznego punktu widzenia nieulega wątpliwości, że komunizm (chodzi o niższą fazękomunizmu — socjalizm — J.Ł.) dzieli od kapitalizmu

pewien okres przejściowy. Okres ten nie może niełączyć w sobie cech lub właściwości obu tych systemówgospodarki społecznej. Ten okres przejściowy nie mo-że nie być okresem walki między umierającym kapita-lizmem a rodzącym się komunizmem (..J. Nie tylko dlamarksisty, ale i dla każdego wykształconego człowie-ka, który w tym czy innym stopniu obeznany jestz teorią rozwoju — konieczność istnienia całej epokihistorycznej odznaczającej się tymi cechami okresu

przejściowego powinna być sama przez się zrozumiała.A jednak wszystkie wywody o przejściu do socjalizmu,

jakie spotykamy u współczesnych przedstawicieli de-mokracji drobnomieszczańskiej (...), cechuje zupełne

ignorowanie tej najoczywistszej prawdy. Drobnomieszczańskim demokratom właściwy jest wstręt do walki

klasowej, marzenie o tym, by obejść się bez niej, dą-żenie do łagodzenia i godzenia, do stępienia ostrychkantów. Dlatego też tacy demokraci albo odżegnują sięod jakiegokolwiek uznawania całej historycznej fazy

przejściowej od "kapitalizmu do komunizmu, albo też

* Po r. W. Len in, Im peria lizm ja ko najw yższe sta diu m kapitalizm u,

Dz. t. 22, ss. 237, 303, 339—340, O podatku żyw nościow ym . Dz. t. 32, s. 354

80



uważają za swe zadanie koncypowanie planów pogo-dzenia obu zmagających się sił zamiast kierowaniawalką jednej z tych sił”*. I Lenin wskazywał, że

prócz klasy wyzyskiwaczy, we wszystkich niemalkrajach kapitalistycznych (...) istnieje klasa drobnychwytwórców i drobnych rolników. Podstawowe zagad-nienie rewolucji polega obecnie (po pokonaniu kapita-listów i obszarników — J.Ł.) na walce przeciw tymdwóm ostatnim klasom. Aby znieść te klasy należystosować metody inne, niż w walce z wielkimi właści-

cielami ziemskimi.i kapitalistami (...) z ostatnimi kla-sami kapitalistycznymi, które istnieją we wszystkichkrajach, nie możemy postąpić w podobny sposób. Wwiększości krajów kapitalistycznych klasy te stanowiąnader wydatną mniejszość, w przybliżeniu 30 do 45%ludności. Jeśli dodamy do nich element drobnomiesz

czański klasy robotniczej, to otrzymamy nawet ponad50%”**.

Do zapoczątkowania socjalistycznych przemian wspołeczeństwie niezbędny jest akt polityczny — oba-lenie władzy politycznej, chroniącej panowanie kapi-talistów, ustanowienie państwowej władzy klasy ro-

botniczej — p a ń s t w a d y k t a t u r y p r o l e t a -r i a t u . Stanowi to warunek konieczny, by potencjal-ne środki stworzone w ekonomice przez kapitalizmmogły zostać przekształcone w kościec i elejnenty eko-nomiki socjalistycznej. Zadanie państwa dyktatury proletariatu nie sprowadza się jednak tylko do nega-

tywnego aktu wywłaszczenia kapitalistów, pozbawie-nia ich wpływu na politykę i ekonomicznych pozycji.Ani też nie kończy się z chwilą dokonania takiego aktu.

Polega ono na budowaniu (w sensie stopniowego orga

* W. Lenin, E konom ik a i polityka w epoce dykta tu ry proleta ria tu ^Dz. t. 30, s. 93—94.

** W. Len in , III Kongres M iędzynarodówki K om unistycznej, Dz.t. 32, s. 514.



nizowania) gospodarki socjalistycznej i jej rozszerzonejreprodukcji, na doprowadzaniu do uzyskania przez tęgospodarkę dominującej, a wreszcie monopolistycznej

pozycji w ekonomicznej strukturze społeczeństwa. tty przededniu Rewolucji Październikowej Lenin pisałwręcz: „Nie w konfiskacie majątku kapitalistów bę-dzie nawet »sedno« sprawy, lecz właśnie w ogólnona-rodowej, wszechogarniającej kontroli robotniczej nadkapitalistami i ewentualnymi ich zwolennikami. Samakonfiskata nic nie zdziała, bo nie ma w niej elementuorganizacji, ewidencji prawidłowego podziału. Konfi-skatę zastąpimy z łatwością ściąganiem s p r a w i e -d l i w e g o podatku (...) — byle tylko wykluczyć mo-żliwość jakiegokolwiek uchylania się od kontroli, ukry-wania prawdy, obchodzenia prawa. A taką możliwośću s u n i e t y l k o robotnicza kontrola sprawowana

przez r o b o t n i c z e p a ń s t w o”*. Taka kontrola pozwala zgromadzić środki na stopniowe rozszerzeniesocjalistycznej gospodarki, podporządkowanej w całościklasie robotniczej, a n i e kapitalistom. W okresie przej-ściowym, wobec mieszanego charakteru ekonomiki(obok rosnącej gospodarki socjalistycznej pozostaje

drobna gospodarka prywatna, a krócej — także kapi-talistyczna pod kontrolą socjalistycznego państwa)

podmiotem gospodarującym socjalistycznymi przedsię- biorstwami państwowymi i organizującym ich ekspan-

sję na nowe obszary pozostaje klasa robotnicza, a nie„całe społeczeństwo” (zamazywanie tego faktu jest

jednym z przejawów podważania konieczności okresu przejściowego)**. Krótko mówiąc, państwo dyktatury proletariatu jest nie tylko instrumentem ochrony so-cjalistycznej własności przed zamachami ze strony

* W. L en in , Czy bolszewicy utrzymają władzą państwową, Dz.

t. 26, s. 91.** Po r. W. Lenin, Uwagi na książce N.I. Bucharina „Ekonomika

okresu przejściowego”, „Leninskij sbornlk” XI, MoskwaLeningrad1929, s. 380.



niesocjalistycznyeh sił, lecz głównie niezbędnym in-strumentem organizowania socjalistycznej ekonomiki,samoorganizowania ł samodyscyplinowania rosnącej

klasy robotniczej w procesach produkcyjnych — bar-dziej skutecznego niż w kapitalizmie.Z tych wszystkich przesłanek wynika, że w c a ł y m

o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m m a m i e j s c e p r y -m a t p o l i t y k i k l a s y r o b o t n i c z e j w o b e ce k o n o m i k i , tzn., że klasa robotnicza wykonać mo-że swoją misję stworzenia i rozszerzonego reproduko-

wania ekonomiki socjalistycznej tylko przy aktywnym posługiwaniu się swoją polityczną władzą państwową,tylko kierując państwowo procesem budowy socjali-stycznej gospodarki przez nią samą i podporządkowu-

jąc temu zadaniu działania innych klas. Wszechogar-niająca, państwowo organizowana kontrola klasy ro-

botniczej jest nieodzowna do nadania temu procesowikonsekwentnie socjalistycznego kierunku, do prze-kształcenia charakteru środków zrodzonych przez ka-

pitalizm na socjalistyczny, a tąkże do zagwarantowa-nia, by socjalistyczny charakter utrzymywały te środ-ki produkcji, które dojrzewają i funkcjonują od po-

czątku jako takie w społeczeństwie już przez klasęrobotniczą rządzonym.

W nie mniejszym stopniu niezbędna jest wszech-ogarniająca kontrola ekonomicznych działań klas drob-nych prywatnych właścicieli, skierowana na położenietamy kapitalistycznej tendencji bogacenia się ich czę-

ści, życia kosztem pracy innych, skierowana przeciwkospekulacji, łapownictwu itp. Kontrola taka może i po-winna wciągać także samych członków tych klas, któ-rzy — w większości — sami stają się ofiarami żywio-łowych procesów, którym bogacenie się części spośród

nich zagraża. Winna ona obejmować także samokon-trolę wśród samych robotników socjalistycznego prze-mysłu przeciwko prywatnowłasnościowym tendencjom



i powiązaniom. Obejmować wreszcie winna także kapitalistyczny sektor, póki funkcjonuje on w określo-nych ramach w okresie przejściowym, pilnując respek-

towania tych ram, ograniczając tendencje do wyzysku,uchylania się od podatków, od akumulacji, przecinając próby dezorganizującego oddziaływania na sektor so-cjalistyczny.

Trwałość prymatu socjalistycznej polityki w działa-niu państwa gwarantować może jedynie rozwój d em o k r a c j i s o c j a l i s t y c z n e j . Istotą i miarą

tej demokracji jest jednak właśnie aktywność klasyrobotniczej w rządzeniu na wszystkich szczeblach, worganizowaniu gospodarki socjalistycznej i w takimregulowaniu stosunków z niesocjalistycznyip sektoremekonomiki, by jego produkcja służyła potrzebom roz-woju socjalizmu. Lenin nieustannie podkreślając w

„Państwie a rewolucji” i dziesiątkach innych prąc już po zdobyciu władzy wagę organizowania przez klasęrobotniczą wszechogarniającej ewidencji i kontroli

miary pracy i spożycia każdego, w ten sposób wyrażałistotę socjalistycznej demokracji. Tylko udział w rzą-dzeniu owocuje tym, że coraz szersze rzesze klasy ro-

botniczej biorą odpowiedzialność za produkcję i poli-tykę, owocuje realizacją tego, co od stulecia trakto-wano za kwintesencję socjalizmu, śpiewając w „Mię-dzynarodówce”, że „bez obowiązków nie ma prawa”.Tylko udział w rządzeniu sprawia, że tysiące robotni-ków uczy się poprzez własne doświadczenie rozumienia

mechanizmów życią społecznego w skali wybiegającej poza wąski krąg własnego stanowiska pracy, zdobywanie z czystej teorii i ideologii, lecz przez pryzmat ży-cia umiejętność krytycznej oceny politycznych i mo-

ralnych'frazesów, umiejętność odróżniania przyjaciółod wrogów, pochlebców od rzeczywistych przywódców.

Rozwój socjalistycznej demokracji wymaga przeję-cia i uszanowania historycznego dorobku tradycji de



mokracji burżuazyjnej, historycznie sprawdzonych jejform. Dotyczy to w szczególności przejęcia wypraco-wanego przez tę tradycję zestawu praw i wolności

obywatelskich, urzeczywistnienia dla klasy robotniczeji ogółu ludzi pracy równości wobec prawa, swobodywyrażania poglądów, swobody społecznej krytyki, wol-ności sumienia, wolności badań naukowych i twór-czości artystycznej itp. Bez respektowania tych prawi wolności nie da się wyzwolić i upowszechnić twór-

czej inicjatywy wszystkich obywateli w stopniu wyż-szym, niż umożliwiła to nadbudowa polityczna kapita-lizmu.

Jednakże demokracja socjalistyczna nie może być po prostu kalką czy wcieleniem wypracowanych przez burżuazyjną demokrację ideałów i form w socjali-

styczną ekonomikę, nie może polegać na sklejeniu bur-żuazyjnej nadbudowy politycznoprawnej, nawet najbardziej postępowej, z socjalistyczną bazą ekonomicz-ną. Tak więc, na przykład, niezbędnym atrybutem so-cjalistycznej demokracji jest państwowe uznanie pra-cy za obowiązek wszystkich do tego sposobnych, co dlademokracji burżuazyjnej jest naruszeniem „praw czło-

wieka i obywatela”, przymusem. Trzeba więc znaleźć prawną formę demokratycznej realizacji i skutecznegoegzekwowania tego obowiązku przy respektowaniuobywatelskiego prawa swobody wyboru pracy. Dla so-cjalistycznej demokracji nie wystarcza formalna rów-ność względem prawa, która — jak wiadomo — nie

wyklucza przywilejów bogactwa. Trzeba więc znaleźćformy faktycznej realizacji równości prawnej, kontroli przez klasę robotniczą niezawisłości sądów od bogac-twa, jak zastosowanie dla bogatych wyższych niz dlainnych majątkowych sankcji za przekraczanie prawa,wyższych na tyle, by dla wszystkich — niezależnie od

bogactwa — były równie dotkliwe itp. itd. Na koniectakże stńre hasło burżuazyjnej demokracji, że nie ma



wolności dla wrogów wolności, wymaga „przystosowa-nia” w swej treści i formach prawnych do socjalistycz-nych warunków ustrojowych.

Dlatego też Lenin, aprobując w „Państwie a rewo-lucji” twierdzenie Engelsa, że „konsekwentna demo-kracja z jednej strony — wymaga socjalizmu”, komen-tował je jak następuje: „Rozwój demokracji do k o ńc a, wyszukiwanie f o r m takiego rozwoju, wypró- bowanie ich w p r a k t y c e itd. — wszystko to sta-

nowi część składową zadań walki o..rewolucję socjalną.Brany w oderwaniu żaden demokratyzm nie da socja-lizmu, ale w życiu demokratyzm nigdy nie będzie »brany w oderwaniu«, lecz będzie »brany w powiązaniu«, będzie wywierał swój wpływ również na ekonomikę, będzie przyspieszał j e j przeobrażenie, będzie ulegałwpływowi rozwoju ekonomicznego itd. Taka jest dialektyka żywej historii”*.

Wyszukiwanie, wypróbowanie i utrwalanie wspom-nianych form podporządkowane być musi znanemu odstulecia hasłu ruchu robotniczego: socjalizm może byćtylko dziełem samych robotników. Oczywiście, opaczne jest pojmowanie literalne tego hasła. Socjalizm nie

może się przecież obyć bez aktywności inteligentów:inżynierów, nauczycieli, uczonych, artystów, zawodo-

wych polityków i dziennikarzy. A także — w toku jego budowy — bez aktywności chłopów czy rzemieślnikóww organizowaniu ich sfery produkcji i życia społecz-nego. Jednakże aktywność ta może nabierać trwale

socjalistycznego kierunku tylko przy p o l i t y c z n e jdominacji aktywności robotników samych. I to aktyw-ności szerokiej — nie tylko robotników partyjnych,zorganizowanych komunistów, lecz i tysięcy bezpar-tyjnych. Nie można zbudować socjalizmu d l a robot-ników czy to przez garstkę szlachetnych inteligen

* W. Lenin, Państwo a rewolucja, Dz. t. 25, s. 487.



tów — polityków, ideologów i społeczników — czy przez działania samych tylko komunistów.

Demokracja socjalistyczna nie jest, w szczególności,

możliwa bez aktywności szerokich rzesz robotniczychw zarządzaniu produkcją w swoich zakładach, aktyw-

ności kształtującej współodpowiedzialność za wspólneefekty ekonomiczne i wspólne korzyści z dobrze zor-ganizowanej pracy, budującej samozdyscyplinowaniezałóg. Lecz nie jest możliwa i wówczas, gdy zamykaaktywność robotniczą w murach zakładów tylko, gdyaktywność ta nie promieniuje na wszystkie szczebleżycia gospodarczego i politycznego, na władzę tereno-wą i centralną, nie obejmuje robotniczej kontroli pań-stwowej administracji ogólnej, sądownictwa powszech-nego itp. Zawodowi politycy i administratorzy są nie-zbędni dla klasy robotniczej, jednakże tacy, którzy

działają pod nieustanną kontrolą mas.Stąd też niezbywalnym zadaniem socjalistycznej

demokracji jest wyszukiwanie i wypróbowanie rozlicz-nych form'wyłaniania robotniczych kontrolerów i bez-interesownych organizatorów życia społecznego, chłon-nych, wytrwałych i ofiarnych, nie figurantów —

wszystkich żywych talentów organizowania socjali-stycznego życia. Jest też takim zadaniem umiejętność

krytycznego wykorzystania ludzi z innych klasi warstw, gotowych służyć socjalizmowi choćby od-cinkowo, wykorzystania na partnerskich zasadach.

Oto w czym tkwi głównie siła państwa dyktatury

proletariatu — socjalistycznej demokracji. Do niektó-rych zagadnień socjalistycznej państwowości powróci-my jeszcze w rozdziałach o socjalizmie i o komuniz-

mie.Z gruntu błędne jest wyobrażenie, że wystarczy wy-

właszczyć kapitalistów, proklamować przejęcie ichwłasności, żeby następnie ekonomiczne automatyzmyzadziałały tak, iż rosnąć będzie gospodarka socjali



styczna i będzie stopniowo wchłaniać pozostałą jeszczeobok niej gospodarkę samodzielnych drobnych właści-cieli prywatnych. Na taką, poniekąd, modłę przebiegał

proces społeczny przy przejściu od feudalizmu do kapitalizmu: konfiskata dóbr feudałów i sprzedanie ich przez państwo prywatnym właścicielom — kapitali-stom i chłopom — gwarantowały automatyczny rozrostkapitalistycznej ekonomiki. Socjalistyczna gospodarkanie może rozwijać się żywiołowo, bez centralnego pla-nu działania ogółu jej przedsiębiorstw, ale i bez cen-

tralnego planu podporządkowywania potrzebom jejwzrostu działań gospodarczych innych klas w okresie

przejściowym, planu realizowanego przez klasę robot-niczą. Bez politycznego kierowania przez klasę robot-niczą, które zakłada nie tylko wszechobecną i skutecz-ną kontrolę przez tę klasę działań gospodarczych na

wszystkich szczeblach od przedsiębiorstw poczynając,lecz również jej udział w kształtowaniu, organizowaniuwykonania, wdrażania planowych zadań (przy czymi do kontroli, i do organizacji wykonania wciągane byćmogą i powinny także masy drobnych producentów),drobna własność prywatna oddziaływać będzie de-

strukcyjnie na socjalistyczną ekonomikę, w tym nadziałania czynnych w niej robotników, będzie podpo-rządkowywać sobie socjalistyczną ekonomikę, a nie

podlegać jej wpływom i stopniowo przechodzić na jejtory.

Właśnie ze w z g l ę d u n a t e n p r y m a t p o-l i t y k i w o b e c e k o n o m i k i n i e z b ę d n e

j e s t w o k r e s i e p r z e j ś c i o w y m n i e t y l -ko z a c h o w a n i e , a l e i r o z s z e r z e n i e n an o w e d z i e d z i n y r o z m a c h u d z i a ł a ń

p a r t i i k o m u n i s t y c z n e j — p o l i t y c z n e je m a n a c j i k l a s y r o b o t n i c z e j . Robotnicza

kontrola nie powstaje od razu, a na jej skuteczność

mamy nieustające zamachy. W okresie przejściowym



toczy się walka o robotniczy charakter państwa, któryna różne sposoby podważyć próbują naciski żywiołudrobnej produkcji i z zewnątrz klasy robotniczej, i na

samą klasę robotniczą. Żywioł ten sprzyja rozrostowi biurokratyzmu, który z kontroli pozostawia pozory.Bez partii nie można urzeczywistnić kierowania i kon-troli działań państwa socjalistycznego przez klasę ro-

botniczą, przysposobienia i wychowania całej klasyrobotniczej do uczestnictwa w kierowaniu sprawami

społeczeństwa, do odpowiedzialności za to kierowanię,do wnoszenia świadomej organizacji w szeregi innychklas ludzi pracy. A także do wprowadzania świadome-go zdyscyplinowania szeregów samej klasy robotniczej.Bez partii, która działa jednocześnie pod nieustannymnadzorem ze strony bezpartyjnych mas robotników.

Doświadczenia Rewolucji Październikowej w Rosji pogłębiły teoretyczną samowiedzę o tym, że zbudowaniesocjalizmu nie sprowadza się do czysto politycznegozadania zniesienia klas prywatnych właścicieli środ-ków produkcji. A tak owo zbudowanie socjalizmu wy-obrażali sobie ci, którzy w uproszczony sposób pojmo-wali tezę o dojrzałości kapitalizmu do jego zniesienia.

Jak przyznawał później Lenin, w pierwszych latach po rewolucji w partii bolszewickiej szerzyły się takiezłudne sugestie. Dojrzałość kapitalizmu do socjalistycz-nego przewrotu nie oznacza wyłączności politycznychzadań i środków do budowy socjalizmu, lecz właśnie prymat środków politycznych nad ekonomicznymi, ko-

nieczność politycznego kierowania przekształceniamiekonomicznymi w toku dokonywania przewrotu. Pań-stwo klasy robotniczej w okresie przejściowym ma zazadanie zorganizować jedność planowej gospodarki so-cjalistycznej i przebudować ekonomicznie drobną pro-dukcję tych sfer, w których procesy pracy są mało

uspołecznione, w wielką, o przemysłowym charakterze produkcję. Chodzi przy tym o zorganizowanie, które



maksymalnie zbliża się do samoorganizacji, tj. polegana włączaniu do tego dzieła na różne sposoby i naróżnych szczeblach — od skali pojedynczego przedsię-

biorstwa czy sklepu do skali krajowej — samych wy-twórców, wszystkich członków klas pracujących, go-towych w nim uczestniczyć. Nie załatwia tego sam

politycznoprawny akt wywłaszczenia prywatnychwłaścicieli ani wielkich, ani, tym bardziej, drobnych.Drobna produkcja musi być zachowana, a nawet roz-wijana, gdy potrzeby społeczne przez nią zaspokajanerosną i tylko w miarę dojrzewania uspołecznienia jej procesów przyspieszonego przez rozwój wielkiego so-cjalistycznego przemysłu, sama może i powinna być przeprowadzona na socjalistyczne tory.

U s t a n o w i e n i e d y k t a t u r y p r o l e t a r i a -t u s t a n o w i p o c z ą t e k k s z t a ł t o w a n i a

s i ę e k o n o m i c z n e j f o r m a c j i k o m u n i -s t y c z n e j . Stąd też społeczeństwo okresu przejścio-

wego od kapitalizmu do socjalizmu uważamy za pierw-szy etap rozwoju tej formacji. P a ń s t w o d y k t a -t u r y p r o l e t a r i a t u to przecież nic innego, jak p a ń s t w o w ł a śc i w e s p o ł e c z e ń s t w u t e g o

o k r e s u p r z e j ś c i o w e g o . Nie przypadkiem samten okres bywa w literaturze nazywany okresem dyk-tatury proletariatu. Widomy prymat polityki wobecekonomiki w rozwoju tego społeczeństwa usprawiedli-wia posługiwanie się takim nazewnictwem, chociaż prowadzi ono niekiedy do błędnych sugestii utożsa-

miania wręcz dyktatury proletariatu — państwa okre-su przejściowego — z samym społeczeństwem tego

okresu.„Wliczenie” okresu przejściowego do formacji komu-

nistycznej nie jest zabiegiem li tylko konwencjonal-nym. Takie ujęcie sprawy sugerować może sama nazwa

„okres przejściowy”. Oznacza ona przecież, że w spo-łeczeństwie tego okresu obecne są elementy obu for



jnacji: nie ma w nim jeszcze socjalizmu, ale nie ma już kapitalizmu. A skoro tak jest, czy nie można postą- pić umownie — zaliczyć to społeczeństwo albo tu, albo

tam. Bądź zastosować inny zabieg: stosownie do tego,które elementy arytmetycznie przeważają w ciągutrwania tego okresu, część zaliczyć do kapitalizmu,część do socjalizmu (ewentualnie, gdy rozwój idziezygzakiem, z nawrotami przewagi kapitalistycznychelementów, części takich będzie więcej niż dwie). Po-

traktowanie społeczeństwa okresu przejściowego za po-czątkową fazę komunistycznej formacji opiera się nauprzednio scharakteryzowanej swoistości rewolucji so-cjalistycznej: od „chwili” ustanowienia dyktatury pro-letariatu zaczyna się realnie kształtować i rozszerzasię, wypierając krok za krokiem prywatną własność,ekonomika socjalistyczna; od tej „chwili” kapitaliścitracą polityczne panowanie w społeczeństwie, obejmuje je zaś klasa robotnicza i za pomocą swojej władzy po-litycznej szybko uzyskuje również panowanie ekono-

miczne*.

* W ątpliwa je st, naszym zdaniem , arg um entac ja na rzecz uznaniaokresu przejściowego za początek formacji socjalistycznej, którą

posłu guje się J .J . W ia tr . Brzmi ona następująco: „O kresy p rzej-ściowe nie są — oczywiście — okresami pozaformacyjnymi. W za-leżności od tego, jakie elementy przeważają w bazie i nadbudo-wie, poszczególne części okresu przejściowego zaliczamy do tej lubinnej formacji. Okres przejściowy między kapitalizmem a socjaliz-mem jest częścią formacji socjalistycznej, gdyż nadbudowa poli-tyczna w wyniku rewolucji staje się jednoznacznie socjalistyczna,■a do m inująca pozycja se kto ra socjalistycznego w gospod arce na da je•socjalistyczny w przeważającej mierze charakter bazie ekonomicz-

nej. Inaczej natomiast może przedstawiać się sprawa w wypadku pokojo wej drogi do socja liz m u” (J.J. W ia tr, cyt. dz„ s. 80). Zwró-cić trzeba uwagę na trzy sprawy w tej argumentacji wątpliwe: Po pie rw sze — nie wiadomo czemu ma być oczywis te , że okresy p rze j-ściowe nie mogą być pozaformacyjne. Ani logika, ani materiał em pirycznohis to ryczny te j oczywis tości n ie potw ierdza. Uznanie , iżnależy „policzyć”, które elementy globalne przeważają, jest pro- ponow anie m zabiegu pozornego i prakty cznie nie w ykonaln ego w ca-łej ogólności. Brak, chociażby, wspólnej miary dla różnych „ele-mentów” w bazie i nadbudowie. Po drugie: w okresie dyktatury

p ro le ta ria tu państw o — głó wny elem ent nadbudow y polity cznej (anie cala nadbudowa, a nawet nie cała nadbudowa polityczna) jest



Społeczeństwo okresu przejściowego cechuje i cechować musi wielka różnorodność dróg dokonywania so-cjalistycznych przekształceń i ich tempa. Długotrwa-

łość okresu przejściowego musi być także bardzo róż-na w różnych społeczeństwach. Kolejność przemianich sposoby i tempo wyznaczone są przede wszystkim(jeśli abstrahować od zewnętrznych, międzynarodo-wych okoliczności) przez wyjściowy — w chwili usta-nowienia dyktatury proletariatu — układ klas w da-

nym społeczeństwie, wyjściowy stopień uprzemysło-wienia, uspołecznienia procesów wytwórczych w roz-maitych dziedzinach gospodarki. Drogi rozwoju spo-

łeczeństwa okresu przejściowego, czyli drogi społe-czeństwa do socjalizmu są, w tej sytuacji, co najmniejtak różnorodne, jak różnorodne były drogi powstawa-nia społeczeństw kapitalistycznych. Ponieważ imperia-lizm prowadzi do spotęgowania nierównomiernościekonomicznego, politycznego i kulturalnego rozwoju,społeczeństw, punkt wyjścia okresu przejściowego sta-

je się znacznie bardziej zróżnicowany niż niegdyś

punkt wyjścia dla rozwoju kapitalizmu. W każdym jednak razie okres przejściowy od kapitalizmu do so-

cjalizmu to dla określonego społeczeństwa cała epoka,,a nie krótki przystanek dziejowy.

rzeczywiście w pełni socjalistyczne, lecz baza ekonomiczna może

początkowo nie tylk o nie być w dom in ującej m ie rze socjalistyczna,ale przeciwnie — „sektor prywatny” może przez długi czas pozo-stawać w niej dominujący (tak było np. w ZSRR w ciągu pierw7szych 15 lat okresu przejściowego, aż do powszechnej kolektywizacji

Rolnictwa, zarówno pod wzglądem wartości produkcji, Jak i liczby producentó w ). Po trzecie — także w w ypadku pokojo w ej drogi dosocjalizmu okres przejściowy zaczyna s ią . od u form ow ania się dyk -tatury proletariatu, tyle że drogą pokojową. Także i w tym wypadku nale ży więc w całości do form acji socjalistycznej w ty mżesensie, co w wypadku drogi zbrojnej. Co najwyżej samo ukształto-wanie sią dyktatury proletariatu może tu nie mieć granicy czaso-wej tak wyraźnej, jak w przypadku drogi zbrojnej.



§ 2. Zmiany struktur klasowych w okresie przejściowym

Niezależnie od całej różnorodności, prawidłowością powszechną dla wszystkich społeczeństw okresu przej-ściowego jest dokonywanie się w nich burzliwych

przemian struktury klasowej w kierunku stopniowegoeliminowania z tej struktury kolejnych klas właścicieli

prywatnych. Wkroczenie w okres przejściowy znamio-nuje przede wszystkim gruntowna zmiana charakterui stosunków wzajemnych w s z y s t k i c h klas spo-łeczeństwa kapitalistycznego, które ulega rewolucyjnej

przemianie. Typowe są tutaj następujące przekształ-cenia:

K l a s a r o b o t n i c z a z klasy wyzyskiwanej, po-

zbawionej własności środków produkcji staje się klasą panującą politycznie, bowiem dzierży władzę państwo-wą, oraz panującą coraz pełniej ekonomicznie, bowiemstaje się zbiorowym właścicielem uspołecznionych,znacjonąlizowanych, odebranych kapitalistom decydu-

jących środków produkcji. Środki te są szybko pomna-

żane własną pracą członków tej klasy wykonywaną już bez kurateli kapitalistów. Początkowo bywają też pomnażane w wyniku opodatkowania kapitalistów,którzy działają jeszcze pod ścisłą robotniczą kontrolą.

Rozszerzona reprodukcja tej socjalistycznej własności,wkraczanie jej kolejno w nie objęte jeszcze wielkoprze-

mysłową produkcją sfery gospodarki pociąga za sobą przyspieszony, bardziej intensywny niż w kapitalizmie,ilościowy rozwój tej klasy, a także szybki wzrost jejkulturalnego, technicznego i politycznego poziomu.

K l a s y d r o b n y c h w ł a śc i c i e l i p r y w a t -n y c h , przede wszystkim chłopi, uwolnione zostają

od kapitalistycznego i obszarniczego wyzysku. Tam,gdzie w gospodarce rolnej zachowały się jeszcze feu



dalne stosunki, gdzie nie unicestwił ich kapitalizmziemia obszarnicza podzielona zostaje między tychktórzy faktycznie na niej pracują. Dokonuje się to w

postaci reformy rolnej, przekazującej ziemię obszar-ników na prywatną własność chłopów, albo — jak to

miało miejsce w Rosji — w postaci znacjonalizowaniaziemi obszarniczej i przydzielania jej kawałków w bez-

płatne użytkowanie indywidualnie gospodarującymchłopom. Czy przekształcenie wielkiej własności rolnejw drobną nie stanowi jednak kroku wstecz? Nie, gdyidzie o feudalną wielką własność. W istocie przecieżw ramach tej własności dominuje najczęściej indywi-dualna wytwórczość rodzinna obciążona haraczem narzecz feudalnego właściciela. Folwarczna forma wy-twórczości w ramach tej własności ma niski stopieńuspołecznienia i jest równie zacofana technicznie.

Drobna towarowa wytwórczość prywatna jest od feu-dalnej z reguły bardziej wydajna. Obok tego za re-formą rolną przemawiają także racje polityczne. Na-tomiast wielkie kapitalistyczne rolnictwo nie podlegareformie rolnej, lecz jest przekształcane w wielkie so-

cjalistyczne przedsiębiorstwa rolne. Reforma rolna czy

nacjonalizacja ziemi złączona z przekazaniem jej wużytkowanie chłopskim drobnym wytwórcom nie jest,skądinąd, socjalistycznym,, lecz burżuazyjnodemokra

tycznym przekształceniem ekonomicznym. Wiedzie onodo dominacji w produkcji rolnej średniego chłopstwa,

prowadzącego prywatną gospodarkę rodzinną o rosną-

cej towarowości. Poza rolnictwem, obok dawnego typudrobnych właścicieli uwolnionych od kapitalistycznego

wyzysku, mogą pojawiać się prywatni dzierżawcy pań-stwowych drobnych przedsiębiorstw (u nas ajenci).

K l a s a o b s z a r n i k ó w zostaje wywłaszczona

i zlikwidowana, a co za tym idzie — traci szybko ja-

kiekolwiek znaczenie ekonomiczne i polityczne we-wnątrz kraju (co najwyżej organizuje przez pewien



czas spiski i sabotaże, z reguły inspirowane z emigra-

cji)K l a s a k a p i t a l i s t ó w traci bezpowrotnie swe

polityczne panowanie, traci też dominującą pozycjąekonomiczną, jest stopniowo wywłaszczana i likwido-wana w przemyśle, w komunikacji, bankowości, han-dlu i rolnictwie. Socjalistycznej nacjonalizacji podle-gają w pierwszej kolejności przedsiębiorstwa wielkichmonopoli zagranicznych, kapitału akcyjnego i wielkie-

go kapitału indywidualnego. Natomiast średni i drobnikapitaliści najczęściej poddani zostają początkowo Kon-troli ze strony socjalistycznego państwa zarówno codo źródeł i wysokości dochodów, jak również źródełsurowców i jakości produkcji. Ich wywłaszczanie na-stępuje różnymi drogami i etapami: tu — drogą na-cjonalizacji bez odszkodowania, gdzie indziej — przez

przymusowy wykup przedsiębiorstw, ówdzie — drogąograniczeń prawa dziedziczenia. Pośrednim etapemmoże być przekształcanie ich przedsiębiorstw na pe-wien czas w przedsiębiorstwa państwowoprywatne.Trwa tutaj walka klas, aczkolwiek formy jej ulegajązmianie. Nowym jej przejawem są próby uchylenia się

od kontroli państwa socjalistycznego, wprowadzaniaw błąd czy przekupywanie robotniczej kontroli*.

Przez cały okres przejściowy dokonuje się pod kie-rownictwem klasy robotniczej i jej partii proces stop-niowego znoszenia klas prywatnych właścicieli i or-ganizowanie gospodarki socjalistycznej poprzez prze-

jęcie przedsiębiorstw kapitalistycznych, wznoszeniei organizowanie od podstaw nowych przedsiębiorstw

* Gdy mów imy tu o robotniczej ko ntroli, chodzi przede w szystkim0 kontrolę organizowaną z robotników spoza tych przedsiębiorstw

kapitalistycznych przez robotnicze państwo. Kontrola ze strony wła-snej robotniczej załogi małych przedsiębiorstw kapitalistycznych jestz reguły mało skuteczna ze względu na niewielką liczebność załóg1 pa triarch aln e stosu nki tych załóg i kap italisty. Ta zewn ętrzna ko n-trola państwa robotniczego gwarantuje, skądinąd, skuteczną obronę

przed w yzyskiem k ap ita li sty .



ze środków socjalistycznej akumulacji oraz w drodze jednoczenia drobnych wytwórców. Proces ten, a zatemi okres przejściowy, trwa najkrócej tam, gdzie w punk-

cie wyjścia rozwój kapitalizmu był najbardziej za-awansowany, gdzie nie tylko przemysł, ale i rolnictwoobjęte było w swej masie, we wszystkich podstawo-wych gałęziach, przez wielką produkcję kapitalistycz-ną, gdzie daleko posunięta była kapitalistyczna nacjo-nalizacja. Trwa ona, rzecz prosta, wielokrotnie dłużejw krajach słabo rozwiniętych gospodarczo, gdzie wy-właszczenie początkowo obejmuje, nie tylko ze wzglę-dów politycznych, lecz także ekonomicznych, główniewłasność zagranicznych monopoli, nie dotykając przezdłuższy czas drobnego i średniego (a innego praktycz-nie nie ma) kapitału rodzimego, gdzie w rolnictwietrzeba stopniowo przygotowywać warunki przejścia do

socjalizmu wychodząc często od gospodarki naturalnej,w której nakładają się na siebie elementy pierwotnych

wspólnot i feudalizmu.Podstawę przebudowy ekonomiki na socjalistyczną

stanowi i stanowić może jedynie zorganizowanie i roz-

wój jednolitej własności państwowej, która gwarantuje

planowość całokształtu produkcji dokonywanej w jejramach. Innymi słowy — w dojrzałej w pełni formiewłasność socjalistyczna możliwa jest tylko jako włas-ność państwowa. Rozszerzona reprodukcja planowejgospodarki państwowej, potęgująca się jej dominacjaw całokształcie ekonomiki stanowi niezbędny warunek

obejmowania przez tę formę własności coraz nowychdziałów produkcji, a także organizowania drobnych

wytwórców w wielkie, uzbrojone w wydajną technikę przedsiębiorstwa. To, że jednolita planowa gospodarkasocjalistyczna w okresie przejściowym przybierać musi

postać gospodarki państwowej, jest m.in. spowodowanekoniecznością szczególnej ochrony socjalistycznej włas-ności w obliczu istnienia w społeczeństwie tego okresu



różnorodności klas społecznych i układów ekonomicz-nych.

Sam prawny akt nacjonalizacji wielkich przedsię- biorstw, wywłaszczenia dotychczasowych kapitalistycz-nych właścicieli, konfiskaty ich własności, uznanietych przedsiębiorstw za własność klasy robotniczej nieczyni z nich automatycznie ogniw rzeczywiście socja-listycznej gospodarki, stanowi tylko f o r m a l n eu s p o ł e c z n i e n i e własności. Nie jest, oczywiście,takim ogniwem państwowe przedsiębiorstwo oddane

w dzierżawę koncesjonariuszowi lub ajentowi. Nie jestnim jednak również przedsiębiorstwo prowadzące pro-dukcję bez kapitalisty, pod zarządem i na rachunekswej załogi robotniczej, ale na nieznany rynek, chociaż

byłoby nominalnie własnością państwa. Podobnie, for-malne tylko uspołecznienie stanowi nacjonalizacja zie-

mi, jeśli ziemia ta jest następnie oddana w użytko-wanie drobnym wytwórcom — chłopom, prowadzącymna niej prywatne przedsiębiorstwa rolne. Rzecz pro-

sta, taka formalna nacjonalizacja w przemyśle czy rol-nictwie nie jest w żadnym razie bez znaczenia dla bu-dowy socjalizmu. Stanowi ona prawne ramy niepo-

miernie ułatwiające dokonywanie realnego uspołecz-nienia zarówno procesów wytwarzania, jak i własności,eliminujące wielorakie przeszkody na tej drodze. Dzia-łalność ekonomiczna prywatnych wytwórców otwartazostaje na codzienną kontrolę społeczną robotniczego

państwa. Formalna nacjonalizacja z reguły jest wstęp-nym warunkiem zainicjowania budowy socjalizmu wwielu dziedzinach.

Od uspołecznienia formalnego przechodzić jednaktrzeba do u s p o ł e c z n i e n i a r e a l n e g o , tj. do

przekształcenia upaństwowionych przedsiębiorstw w

rzeczywiście jednolity organizm gospodarczy, sterowa-ny centralnie według jednolitego planu. I takie prze-

kształcenie jest jednym z podstawowych zadań okresu



przejściowego. Takie realne uspołecznienie miał Leninna myśli, gdy z gryzącą ironią pisał o hurrarewolucjonistach: „nawet największa na świecie »stanowczość«nie wystarczy, by przejść o d nacjonalizacji i konfi-

skaty d o uspołecznienia”*. W ZSRR milowymi ka-mieniami na drodze takiego realnego uspołecznienia

był leninowski plan elektryfikacji Rosji (GOERLO),działalność Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej

pod kierownictwem Dzierżyńskiego, a następnie reali-zacja pierwszych pięciolatek. W rolnictwie realne uspo-

łecznienie niosła organizacja jednolicie zarządzanychsowchozów oraz koordynowanie i sterowanie przez

państwo dyktatury proletariatu działalności gospodar-czej spółdzielni produkcyjnych (kołchozów). Przejścieod formalnego do realnego uspołecznienia własności państwowej wymaga wieloletniej, ogromnej pracy or-

ganizatorskiej, wprowadzenia jednolitego planowania produkcji i inwestycji, przygotowania kadr gospodar-czych wykonujących wolę klasy robotniczej, wielkiejaktywności i nabycia umiejętności w zarządzaniu zestrony samych robotników. Aby nie było nieporozu-

mień, podkreślamy, że dla jednolitej planowości niewystarcza powołanie i funkcjonowanie instytucji, urzę-du centralnie planującego działania gospodarki naro-dowej (choć jest on niewątpliwie niezbędny), central-nego planifikatora — w żargonie ekonomistów. Chodzio plan, który jest współtworzony przez wszystko, co

żywe, aktywne w szeregach klasy robotniczej i trak-towany przez miliony wytwórców jako własny. Takie-

go charakteru planowość nabierać może jedynie wów-czas, gdy od dołu, od przedsiębiorstwa poczynając,

mamy do czynienia z aktywnością robotników, gdy wtoku tej aktywności uczą się oni zarządzania gospodar-ką i kontroli jej funkcjonowania, poznając także jej

* W. Len in, O ' „lewicowej” dziecinadzie i o drobnomieszczańskości,

Dz. t. 27, s. 344.



pozazakładowe determinanty. Dlatego bez rozwojuform robotniczej samorządności fabrycznej, bez pro-dukcyjnej i socjalnej aktywności związków zawodo-wych w przedsiębiorstwach centralne planowanie niemoże utrzymać trwale socjalistycznego charakteru.Tylko codzienne uczenie się przez klasę robotnicząsztuki planowania i odpowiedzialności za funkcjonowa-nie produkcji w skali przedsiębiorstw może wyłaniaćrobotniczych polityków gospodarczych na skalę szer-szą — regionu i państwa w całości. Bez takiej szkoły

wyrastają na dole często polityczni krzykacze, ale nie polityczni działacze robotniczy.

Jednocześnie — trzeba to mocno podkreślić — o re-alności uspołecznienia własności decyduje faktycznewdrożenie planowości gospodarki w skali państwa,

planowości podporządkowanej klasowohistorycznym

interesom robotniczym, a nie „nasilenie” psychologicz-nego odczucia tej realności przez te czy inne grupyklasy robotniczej, podobnie jak nie jest konieczne po-czucie własności przedsiębiorstwa akcyjnego przezwszystkich akcjonariuszy, aby było ono realnie ko-lektywną własnością kapitalistyczną. Natomiast brak

takiego poczucia w znaczących, zwłaszcza społecznieaktywnych, grupach robotników, jest symptomem za-grożeń i niedostatków realnego uspołecznienia, szero-kie zakorzenienie tego poczucia zaś — symptomem

prawidłowego przebiegu socjalistycznego budownictwa.Społeczeństwo okresu przejściowego cechuje ogrom-

na różnorodność wyjściowych struktur klasowych oraztechnicznoorganizacyjnego poziomu produkcji spo-łecznej w całości, a także jej działów poszczególnych.Sprawia to, że i drogi tych społeczeństw do socjalizmusą pod względem ekonomicznym i politycznym bardzoróżnorodne. Natomiast społeczeństwa socjalizmu i ko-

munizmu nie będą, niewątpliwie, tak różnorodne pod

wymienionymi względami, a to dlatego, że w okresie



przejściowym dokonuje się — w toku stopniowej eli-minacji klas prywatnych właścicieli —' zmniejszaniesię, likwidacja następstw nierównomierności rozwojuzarówno rozmaitych dziedzin wewnątrz gospodarki, jak i poszczególnych gospodarek w skali międzynaro-dowej.

Okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu sta-nowi początkowe stadium rozwoju ekonomicznej for-macji komunistycznej. Jednakże jest to takie stadium,w którym s p o ł e c z e ń s t w o n i e j e s t j e s z -

c ze s o c j a l i s t y c z n e , w którym ma miejsce pla-nowe narastanie elementów socjalizmu. Klasy wyzy-skiwaczy są, w toku tego stadium, obalone, lecz — jak wyrażał się Lenin — nie dobite. Pozostają w nimdługo klasy drobnych właścicieli prywatnych. W p e ł -n i s o c j a l i s t y c z n y c h a r a k t e r m a w t y m

s t a d i u m j e d y n i e p a ń s t w o d y k t a t u r y p r o l e t a r i a t u . Ma ten charakter o tyle, o ile sta-nowi w rękach klasy robotniczej narzędzie przeprowa-dzania socjalistycznej przebudowy społeczeństwa, or-ganizowania i umacniania socjalistycznych stosunkówekonomicznych, o ile jest realizującą ten cel organiza-

cją samych mas pracujących, skupiającą ich działania przeciw kapitalizmowi. „Ż aden komunista — pisał wmaju 1918 roku Lenin — nie negował, zdaje się (...), tego,że słowa: Socjalistyczna Republika Radziecka oznacza-

ją zdecydowanie Władzy Radzieckiej, by urzeczywist-nić przejście do socjalizmu, a bynajmniej nie uznanienowych stosunków ekonomicznych za socjalistyczne”*.I wskazywał, że w ekonomicznej strukturze społeczeń-stwa ówczesnej, porewolucyjnej Rosji współistnieje

pięć układów społecznoekonomicznych, przy czym

ilościowo przeważa bynajmniej nie układ socjalistycz-

ny, lecz drobnoburżuazyjny. Konstatował też, iż do

* W. Len in, o „lewicowej” dziecinadzie i o drobnomieszczańsko- ści, Dz. t. 27, S. 346.



piero po zorganizowaniu na nowo najgłębszych eko-nomicznych podstaw życia milionowych mas ludzi:klasy robotniczej i dziesiątków milionów drobnych

wytwórców, a nie tylko po zdławieniu wyzyskiwaczy,„można będzie powiedzieć, że Rosja s t a ł a s i ę re- publiką nie tylko radziecką, lecz i socjalistyczną”*.

Właśnie ze względu na to, że społeczeństwo okresu przejściowego nie jest jeszcze socjalistyczne, szczegól-nie istotne jest precyzyjne odróżnienie, co jest już wnim elementem socjalistycznym, a co jeszcze nie, ja-ki — w tym ostatnim przypadku — ma charakteri jakimi drogami może być na socjalistyczny element

przekształcone. Zapoznawanie tych odróżnień rodziniebezpieczeństwo utraty kierunku przemian, zahamo-wań postępu w rozszerzeniu socjalistycznych stosun-ków i, w wyniku utrwalania mieszanej ekonomiki

okresu przejściowego, osłabiania prymatu polityki kla-sy robotniczej wobec ekonomiki. Może to sprzyjaćosłabianiu socjalistycznego charakteru samego pań-stwa, a w każdym razie znieczulać na procesy takiegoosłabiania. W społeczeństwie okresu przejściowego po-zostają przecież żywotne takie siły społeczne, które nie

są w pełni socjalistyczne. Mogą one być siłami sojusz-niczymi, trzeba się z nimi liczyć, uwzględniać ich inte-resy, ale nie wolno nie dostrzegać, iż nie są to inte-resy identyczne z interesami klasy robotniczej.

Posłużmy się przykładami, które zilustrują całą zło-żoność zagadnienia. Oto w literaturze propagandowej

słusznie podkreśla się znaczenie reformy rolnej wuwolnieniu chłopów od obszarniczego wyzysku. Słusz-nie też akcentuje się i to, że właśnie władza klasy ro-

botniczej zagwarantować mogła (i tylko ta władza!)i zagwarantowała konsekwentne przeprowadzenie tej

reformy. Jednakże w tej literaturze — jak już wspo

* W. Lenin , Najbliższe zad an ia Władzy Radzieckiej, Dz. t. 27,s. 347.



minaliśmy — błędnie określa się często tę reformę jakosocjalistyczne posunięcie. Niekiedy takie poglądy prze-nikają także do teoretycznych opracowań. Toteż traf-

nie zwraca uwagę radziecki marksista A.P. Butienkoże nie można uznać za poprawne twierdzenia, wedlektórych reformy rolne, przeprowadzone w szeregukrajów Europy i Azji w drugiej połowie lat czterdzie-stych naszego stulecia, stanowią realizację prawidło-wości tworzenia socjalistycznych stosunków produk-cji*. Nic nie ujmuje wagi reformy rolnej, gdy nazwiemy ją poprawnie od teoretycznej strony burżuazyjnodemokratyczną, a nie socjalistyczną. Nazwanie jejsocjalistyczną stwarza natomiast opaczną sugestię, jakoby drobni właściciele chłopscy mogli być wmon-towani w socjalistyczną ekonomikę jako tacy, na wielbistając się jej elementem. Tego rodzaju teorię na serio

głosił niegdyś Kautsky, argumentując to tak: drobnichłopi nie są w ogóle klasą społeczną, nie są bowiemwyzyskiwaczami, ale i nie są wyzyskiwani; klasy spo-łeczne — to albo wyzyskiwacze, albo wyzyskiwani;skoro nie są klasą, mogą być trwałym elementem bezklasowego społeczeństwa, czyli socjalizmu. W naszej

polskiej publicystyce natknąć się można od czasu doczasu (a bywa — nawet w enuncjacjach partyjnychministrów) na formuły: „indywidualna gospodarkachłopska jest trwałym elementem polskiego systemu

socjalistycznego”. Jest to nonsens z punktu widzeniateorii, bowiem prywatna gospodarka w rolnictwie jest

właśnie niesocjałistycznym elementem naszej ekono-miki**.

* A.P. Butie nk o, Socyalizm kak obszczestwiennyj strój, Moskwa1974, s. 152.

Ma to tyleż sensu, co jeśliby ktoś ogłosił niewo lnictwo z trw a -ły element „amerykańskiego systemu kapitalistycznego”. Można sięspierać, na ile niewolnictwo amerykańskie było historycznie ko-niecznym wytworem kształtowania się kapitalizmu w USA, ale

musiało być na pewnym etapie rozwoju zniesione, stając się ha-mulcem jego rozwoju. Podobnie u nas „indywidualne” rolnictwo



I drugi przykład o odmiennym charakterze, tutaj bowiem historyczna modyfikacjaterminologii prawnopropagandowej prowadzi do wiernego z teorią przed-

stawienia kwestii. Wspominaliśmy we wstępie, ze wKonstytucji PRL z 1952 roku państwo nasze określano jako „państwo demokracji ludowej”, nowela konsty-tucji z 1974 roku zaś zastąpiła ten termin terminem„państwo socjalistyczne”. Czy przez ten czas zmieniłsię w sposób istotny charakter polskiej państwowości? Nie. I w 1952 roku była ona państwem dyktatury pro-letariatu i pozostała nim w 1974 roku, była więc onai jest nadał państwem socjalistycznym! Gdyby wcho-dzić w szczegóły, można by bronić tezy, że w 1974 rokusocjalistyczny charakter tej państwowości na skutekrozrostu centralistycznobiurokratycznych schorzeń uległw porównaniu z 1952 rokiem raczej uwstecznieniu.

Czy więc zmiana terminologii była wynikiem uświa-domienia sobie przez twórców konstytucji teoretycznejnieadekwatności nazwy pierwotnej? Tak sprawy po-stawić nie można. Co najmniej od 1948 roku przezwy-ciężano w teoretycznej literaturze błędne koncepcjeo „demokracji ludowej” i formułowano sprawę przej-

rzyście: demokracja ludowa stanowi historyczną od-mianę dyktatury proletariatu — socjalistycznej pań-stwowości. Poczynając od I Zjazdu PZPR ta konsta-tacja weszła do tekstów uchwał kolejnych zjazdów

partii tam, gdzie występowały teoretyczne wątki. Wuchwale VI Zjazdu PZPR czytamy: „Państwo ludo-

we w naszych warunkach spełnia funkcję dyktatury proletariatu”, a w uchwale VII Zjazdu: „Polska Rzecz-

pospolita Ludowa jest państwem dyktatury proleta-riatu...”*. Czy oznacza to, że zmiana nazwy była przy

jest niew ątpliw ie koniecznym ele m entem his to rycznego kształtow a-nia polskiej drogi do socjalizmu.

* V I Zjazd PZPR — 6—11X I I 1971. Podstawowe materiały i do ku

menty , Warszawa 1972, s. 135; VII Zjazd PZPR, Uchwała , Warszawa1975, s. 45.



padkowa, bez znaczenia? Oczywiście nie. Zmiananazwy była wyrazem tego, że w 1974 roku, wobecutrwalenia, rozwoju i wysokiego stopnia zorganizowa-

nia własności socjalistycznej wśród ogromnej więk-szości klasy robotniczej i jej sojuszników mamy pełnąakceptację socjalistycznego charakteru państwa, a kry-tyka idzie głównie w kierunku wytykania jego niesocjalistycznych uchybień. Nawet wrogowie socjalizmunie występują otwarcie przeciwko socjalistycznemucharakterowi państwa. Natomiast w 1952 roku sarha

idea państwa socjalistycznego budziła wśród zacofanejczęści mas liczne opory i przesądy. Prawny termin„państwo demokracji ludowej” był więc historyczniezasadny, a w propagandzie i w teorii nie był (przynaj-mniej w 1952 roku) przeciwstawiany państwu socjali-stycznemu, którego nazwą był wówczas. Faktyczny

charakter państwa nie uległ jednak między 1952 i 1974rokiem żadnej zmianie jakościowej.

§ 3. Dwie fazy rozwoju społeczeństwa okresu przej-ściowego. Sojusze klasowe w tych fazach.

W rozwijającym się ku socjalizmowi społeczeństwie

okresu przejściowego dokonują się szybkie i bardzogłębokie przemiany we wszystkich sferach życia spo-łecznego. W toku tych przemian przechodzi ono przezrozmaite fazy rozwojowe. Ze względu na różnorod-

ność dróg do socjalizmu kolejność dokonujących się przemian i czas ich trwania są bardzo rozmaite i trud-no wskazać na określone prawidłowości i cezury wtym rozwoju, które miałyby uniwersalny charakter.

W dotychczasowym jednak doświadczeniu kształtowa-nia się socjalizmu dają się wyróżnić wyraźnie dwiefazy rozwoju społeczeństw okresu przejściowego.

Pierwsza faza, stosunkowo krótka, zdominowana



jest przez proces „przepędzania” klas wyzyskiwaczy —kapitalistów i obszarników, przejmowania własnościtych pierwszych przez klasę robotniczą i zorganizowa-

nia na jej bazie wiodącej w ekonomice socjalistycz-nej własności. O tej fazie Lenin mówił: Walka klas„...po ustanowieniu dyktatury proletariatu n i e z n ik a (...), lecz zmienia tylko swoje formy stając się podwieloma względami jeszcze bardziej zaciekłą”*. Walkaklas w tej fazie łączyła się wiszędzie dotychczas jeślinie z otwartą wojną domową, to z jej wyraźnymi ele-

mentami, z sabotażem organizowanym przez wyzyski-waczy i zwalczanym przez klasę robotniczą i jej so- juszników, z rozlicznymi formami czynnych wystąpieńwywłaszczonych klas i represjami stosowanymi wobec

nich przez państwo dyktatury proletariatu.Po likwidacji klas wyzyskiwaczy następuje druga

faza, znacznie dłuższa w czasie, lecz rozwiązująca po-zostające jeszcze sprzeczności klasowe z reguły w spo-sób pokojowy. W fazie tej kierownictwo proletariatuw stosunku do innych klas ludzi pracy, jego dyktaturastają się „coraz łagodniejsze”**, na czoło wysuwają sięorganizatorskie działania klasy robotniczej. Obejmują

one zarówno budowę i umacnianie jednolitego systemuzarządzania całością socjalistycznej własności w sferze produkcji, handlu i usług, systemu, w który wmonto-wana jest organizatorska aktywność klasy robotniczej

poczynając od przedsiębiorstw, kończąc na centralnym

planie regulowania całości gospodarki, jak również — poprzez funkcjonowanie i wzrost socjalistycznej włas-ności — jednoczenie drobnej wytwórczości w wielkieuspołecznione przedsiębiorstw^. Mamy tutaj do czy-nienia z dwoistym procesem: z jednej strony popiera

* W. Lenin, Pozdrowienia dla robotników węgierskich, Dz. t. 29,

s. 383—384.

** Por. W. L enin, P lan broszury „O podatku żywnościowym”,Dz. t. 32, s. 342.



nia i rozwijania produkcji drobnych wytwórców pry-watnych w rolnictwie i rzemiośle, póki prowadzona wtej formie gospodarka jest niezbędna dla życia i roz-

woju całego społeczeństwa, z drugiej strony — stopnio-wego znoszenia ostatniej klasy prywatnych właścicieli:drobnotowarowych chłopów, miejskich samodzielnychwytwórców i kupców, prywatnych dzierżawców pań-stwowych placówek handlowych i usługowych (ajen-tów). Ten swoisty proces nie jest pozbawiony swois-tych sprzeczności, rozwiązywanych z reguły na grunciedobrowolności i pokojowo.

Zdawać sobie trzeba sprawę z tego, że zarówno przechodzenie od pierwszej do drugiej fazy, jak rów-nież tempo przemian w poszczególnych fazach nie są

bynajmniej sztywno, jednoznacznie wyznaczone osiąg-nięciem jakiegoś ściśle określonego poziomu sił wy-

twórczych, zaawansowania techniki wytwórczościi procesu jej uspołecznienia. Nie tylko więc obaleniewyzyskiwaczy i zapoczątkowanie budowy socjalizmu,lecz także proces jednoczenia drobnych wytwórców wwielkie przedsiębiorstwa socjalistyczne może dokony-wać się w ramach wielkiego diapazonu rozwmju sił

wytwórczych. Oczywiście, przy pozostałych okolicznoś-ciach danych, postęp jest tu szybszy, gdy uspołecznie-nie produkcji dalej posunięte, gdy uzbrojenie technicz-ne i podział pracy wyższy. Ogromne jednak znaczeniemają takie czynniki, jak stan zorganizowania, politycz-nego doświadczenia i autorytet klasy robotniczej i jej

partii, jak kultura ogólna i tradycja walk sojuszników,stan zdyscyplinowania ludzi pracy wyrastający zeswoistego doświadczenia historycznego społeczeństwa

wkraczającego w okres przejściowy. Poważne znacze-nie mają także zewnętrzne okoliczności, w jakich do-konuje się budowa socjalizmu. Na przykład pomoc zestrony zaawansowanych, rozwiniętych krajów socja-

listycznych czyni s realną budowę socjalizmu niemal



z pominięciem kapitalizmu, jak to miało miejsce cho-ciażby w Mongolii.

Są na naszym globie kraje, w których w ramach

kapitalizmu dokonało się przejście rolnictwa na torywielkiej gospodarki kapitalistycznej, w których, chłopii farmerzy odgrywają marginesową rolę w całokształ-cie gospodarki żywnościowej. Są i takie, w którychdominującą pozycję w handlu i usługach zyskały wiel-kie przedsiębiorstwa kapitalistyczne. W tych krajachdruga faza okresu przejściowego ograniczy się w isto-cie do organizowania i rozbudowy jednolicie w ogólno-społecznej skali planowanej produkcji wielkich przed-siębiorstw odebranych kapitalistom. Pamiętać jednaktrzeba, że tam gdzie rolnictwo ma już dziś (lub miało)wielkokapitalistyczny charakter, doszło do tego na dro-dze bardzo rozmaitej i przy bardzo różnym poziomie

uspołecznienia wytwórczości. Inaczej przebiegało to wStanach Zjednoczonych, inaczej w Anglii, inaczej wRFN, a jeszcze inaczej — w „bananowych” republi-kach Ameryki Środkowej. W USA dominacja kapita-listycznego rolnictwa nastąpiła wcześnie i postępowała bardzo szybko, bowiem nie hamowały tego procesu

takie, typowe dla Europy, okoliczności, jak rozbijaniefeudalnych struktur i ciążenie ich tradycji, jak głódziemi i bezrobocie agrarne. Podobnie socjalistyczne rol-nictwo powstawać może przy bardzo różnym stopniutechnicznego wyposażenia pracy, zależnie od szczegó-łowych ekonomicznohistorycznych okoliczności, od

stosunków klasowych, doświadczeń i wyrastającychz nich tradycji.W większości krajów, które dotychczas wkroczyły na

drogę budowy socjalizmu, ogromne znaczenie miał polityczny i ekonomiczny sojusz klasy robotniczej

i chłopstwa. Bez tego sojuszu niemożliwe było w tychkrajach zdobycie i utrzymanie dyktatury proletariatui pomyślne prowadzenie socjalistycznego budownictwa.



Dotyczy to zwłaszcza krajów o ogromnej przewadzeludności chłopskiej i wielkim ciężarze gatunkowymdrobnej produkcji rolnej. W wielu krajach kwestiatego sojuszu ma nadal węzłowe znaczenie dla dalszego

postępu budownictwa socjalizmu i komunizmu. Ta sy-tuacja sprawia, że rozpowszechniło się mniemanie, iżsojusz robotniczochłopski jest ogólną prawidłowościąsocjalistycznego budownictwa.

Nie jest to prawidłowość powszechna. Nie jest tak-że — jak już wspomnieliśmy — powszechną prawidło-

wością okresu przejściowego dokonywanie reformyrolnej: podziału obszarniczej ziemi pomiędzy chłopów.Tam, gdzie taka reforma jest przeprowadzana, stanowiona burżuazyjnodemokratyczny a nie socjalistycznykrok w toku rewolucji. Wręcz błędna jest wreszcieczęsto formułowana teza: sojusz robotniczochłopski

stanowi podstawę socjalizmu. Zakłada się tutaj, iż so-cjalizm nie jest możliwy bez chłopstwa, uwiecznia ist-nienie klasy chłopów w socjalizmie. Tymczasem możli-we jest, a na pewnym etapie konieczne, socjalistycznespołeczeństwo bez klasy chłopskiej. Zasadnie utrzy>mywać można co najwyżej, że sojusz robotniczochłop-

ski stanowi podstawę trwałości p a ń s t w a socjali-stycznego w okresie przejściowym tam, gdzie produk-cja rolna opiera się na drobnych gospodarstwach pry-watnych (a i później, w socjalizmie, gdy opiera się na.chłopskich spółdzielniach).

Sojusz ten nie ma i mieć nie będzie istotnego zna-czenia tam, gdzie w procesie rozwoju kapitalizmu do-szło do oparcia rolniczej wytwórczości na wielkichkapitalistycznych; prowadzonych przemysłowymi me-todami przedsiębiorstwach, gdzie podstawowa produk-cja żywnościowa i surowców rolniczych dla przemysłu

wykonywana jest przez robotnicze załogi tych przed-siębiorstw, a chłopi praktycznie zniknęli jako klasa.

lub też ich produkcja w rolnictwie ma w kraju zna



czenie marginesowe*. Domagać się w takich krajachreformy rolnej, odbudowy klasy chłopów byłoby nie-dorzecznością, byłoby cofnięciem wstecz produkcji rol-nej pod względem techniki, organizacji pracy i wydaj-ności. Budowa socjalizmu w rolnictwie musi polegaćtam na nacjonalizacji przedsiębiorstw rolnych na tych-że zasadach, co kapitalistycznych przedsiębiorstw przemysłowych. Z taką sytuacją mamy od stulecia doczynienia w Wielkiej Brytanii i w Norwegii, od dzie-sięcioleci — w Stanach Zjednoczonych. A.P. Butienko

przytacza następujące znamienne dane, świadczące0 wyraźnych przesunięciach w tej dziedzinie: w 1968 r.w krajach Ameryki Płn. osoby zatrudnione w produk-cji rolnej (łącznie: robotnicy rolni i chłopi!) stanowiły4 proc. ogółu pracującej ludności, podczas gdy w sfe-rze usług zatrudnionych było 54 proc., tj. 13 1/2 raza

więcej. W głównych krajach kapitalistycznych Europyw tymże roku w rolnictwie zatrudnionych było 11 proc., w usługach — 37 proc., we wszystkich rozwinię-tych krajach kapitalistycznych zaś łącznie odpowiedniewskaźniki wynosiły: rolnictwo 14,5 proc., usługi 41,5 proc.** Czyż nie jest stąd jasne, że znaczenie sojuszu

robotniczochłopskiego maleje dziś wszędzie w rozwi-niętych krajach kapitalistycznych? Maleje wyróżnioneznaczenie, choć, rzecz prosta, pozostaje obowiązkiemkomunistów i w tych krajach obrona chłopów przedwyzyskiem przez wielki kapitał, tak jak i innych drob-nych wytwórców, niezależnie od liczebności tej klasy

1jej roli w całości narodowej produkcji rolniczej. A poobaleniu kapitalizmu nikt nie zamierza ich wywłasz-

czać.Jest natomiast powszechną prawidłowością rewolucji

• Ostatnio wielu marksistów w ZSRR wskazuje, że — wbrew prze-sądom — sojusz robotniczochłopski nie jest ogólną prawidłowościąani okresu przejściowego, ani socjalizmu. Por. np. A.P. Butienko,cyt. dz., ss. 138—141.

•» Tamże, s. 141.



socjalistycznej, strategii jej przygotowania i przepro-wadzania w okresie przejściowym, zespolenie wokółklasy robotniczej — przeciwko władzy wielkiego kapi-

tału, próbom jej restaurowania — wszystkich możli-wych, nawet chwilowych nieproletariackich sojuszni-ków w mieście i na wsi. Rewolucji przeciwko potędzekapitału nie może przeprowadzić sama wyłącznie klasarobotnicza bez wyrwania spod jego komendy wszelkichmożliwych klas i warstw. A uzyskać to można tylkoorganizując z nimi sojusze na gruncie uwzględnienia

ich ekonomicznych interesów klasowych. Toteż nieprzypadkowo w wielu krajach, gdzie eliminowane przez rozwój kapitalizmu chłopstwo straciło na znacze-niu, przed komunistami staje problem ustalania „no-wej strategii sojuszów”, przeciągnięcia na swą stronęlicznych nowych oddziałów „klas pośrednich”. Z przy-

toczonych wyżej danych narzuca się wniosek, że naj-liczniejszymi potencjalnymi sojusznikami klasy robot-niczej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych są za-trudnieni w sferze usług. W tej bowiem sferze koncen-tracja i uspołecznienie działań pod egidą wielkiegokapitału jest znacznie mniejsze niż w sferze produkcji,

tam występują liczne zastępy drobnych właścicieliśrodków świadczenia usług.Jest powszechną prawidłowością okresu przejściowe-

go rozszerzenie działań i umacnianie partii komuni-stycznej — kierownika politycznego socjalistycznego

budownictwa, jego świadomego kolektywnego organi-zatora. Nawet gdyby naprzeciw kapitału stała w jakirnś kraju tylko klasa robotnicza ogarniająca całą lud-ność pracującą, jej część nieuchronnie ulegać musi wwarunkach kapitalizmu burżuazyjnym i drobnomieszczańskim ideom i dążeniom. Historyczną misją partiikomunistycznej jest złączenie ruchurobotniczego z so-

cjalistyczną świadomością, z wiedzą o budowie socja-

lizmu i umiejętnością kierowania się tą wiedzą w spo



łecznych działaniach. Gros tej misji może i musi byćwykonane dopiero po zdobyciu władzy, w toku orga-nizowania jednolitego organizmu gospodarki socjali-stycznej i wciągania całej klasy robotniczej do czyn-

nego udziału w kontroli funkcjonowania tej gospodar-ki. Partia jest nieodzowna do dyscyplinowania poczy-nań klasy robotniczej: zarówno w procesie produkcyj-nym wewnątrz poszczególnych zakładów jak i w ko-operowaniu gospodarki jako całości, w kształtowaniuodpowiedzialności, która zespala wydajną i solidną,

dobrze zorganizowaną pracę w określonym przedsię- biorstwie i aktywność w kształtowaniu i realizowaniuogólnego planu gospodarki narodowej. Właśnie partia,organizując kontrolę robotniczą w masowej skali za-równo wewnątrz, jak i n a z e w n ą t r z macierzy-stych zakładów, wyrabia tego typu odpowiedzialność.Okres przejściowy wymaga więc ogromnego rozszerze-nia i rozmachu działalności partii, niezależnie od wyj-ściowej struktury klasowej. Działalność ta musi byćszczególnie intensywna, gdy socjalistyczna industriali-zacja sprawia, że szeregi klasy robotniczej szybko

pęcznieją kosztem przechodzenia do nich milionówdrobnych wytwórców. Trzeba im bowiem zaszczepić

tradycje klasy robotniczej, trzeba przeciwdziałać roz-kładowemu wpływowi na tę klasę napływającego doniej z zewnątrz świeżego narybku, który wnosi w jejszćregi swoje nawyki. Bez wielkiej pracy partii (a po-

wstają dla niej okoliczności sprzyjające jak nigdy)nieuchronne są wahania w łonie samej klasy robotni-

czej rzutujące w sposób dezorganizujący na przebieg procesu socjalistycznego budownictwa.



§ 4. Granice okresu przejściowego

Zdobycie władzy politycznej przez klasę robotniczą,ustanowienie dyktatury proletariatu otwiera okres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu. Od stronyteoretycznej, „modelowej”, sprawa jest tu przejrzysta:taka jest ogólna prawidłowość procesu obalania kapi-talizmu i zapoczątkowywania budowy komunistycznejformacji. Jednakże w konkretnym procesie historycz-nym prawidłowości rzadko realizują się w czystej po-

staci i dotyczy to również tej prawidłowości. W przebiegu obalania kapitalizmu występować mogą takiefazy, w których pojawia się dzielenie władzy przezklasę robotniczą z innymi klasami: drobnomieszczań-stwem miejskim i wiejskim (chłopami), określonymigrupami narodowej burżuazji itp., przy hegemonii pro-

letariatu faktycznej lub świadomie uznawanej. Szcze-gólną postacią takiego dzielenia władzy może być,krótkotrwałe na ogół, istnienie dwuwładzy. Ewolucjatakich układów w kierunku socjalistycznym nie jest jeszcze rozstrzygnięta, możliwe są regresy. Taki pro-ces i takie układy mogą jednak przerastać w rewolucję

socjalistyczną.W krajach mniej lub bardziej ekonomicznie zacofa-nych bywa, że burżuazją lub jej wpływowe odłamy podporządkowują się feudałom czy obcym kapitali-stom, niezdolne są do przewodzenia narodowi w rewo-lucyjnym oczyszczaniu drogi do swobodnego rozwojurodzimego kapitalizmu. Zadanie to podejmuje „w za-stępstwie” klasa robotnicza i masy chłopskie, doko-nując rewolucji burżuazyjnodemokratycznej czy na-rodowowyzwoleńczej. Tego rodzaju układy kształto-

wały się niegdyś w zacofanych w stosunku do Angliii Francji Niemczech w okresie Wiosny Ludów, po-wstawały w początku XX wieku w Rosji, podobne wy-

stępują współcześnie w wielu krajach zapóźnionych



w gospodarczym rozwoju. Oczywiście chodzi o pewienwspólny rys tych układów, skądinąd bardzo swoistychw różnych krajach i okresach historycznych.

Lecz i na przeciwnym biegunie rozwoju, tam gdzie

kapitalizm wolnokonkurencyjny przekształcił się w panowanie monopoli, klasa robotnicza stała się zorga-nizowaną potęgą polityczną, obejmuje większość ludzi pracy, a ucisk monopoli odczuwać zaczynają dotkliwierównież inne klasy, włącznie ze średnią burżuazją, po- jawiają się możliwości szerokich klasowych aliansów

antymonopolistycznych pod przywództwem proletaria-tu. W walce o „demokrację antymonopolistyczną” za-istnieć może sytuacja dzielenia władzy przez klasęrobotniczą z antymonopolistycznymi odłamami klas posiadających.

We wszystkich tych, jakże różnych układach, po-

wstaje możliwość „przerastania” rewolucji burżuazyjnodemokratycznych, narodowowyzwoleńczych czyantymonopolistycznych w rewolucje socjalistyczne,

przy ciągłości przejścia i względnie pokojowym przej-ściu do dyktatury proletariatu*.

Przy całej ich różnorodności układy takie otwierają

drogę do intensywnego narastania ekonomicznych przesłanek, które przybliżają socjalistyczne przekształ-cenie ekonomiczne oraz skracają i modyfikują przebiegokresu przejściowego w przyszłości. Otwierają przedewszystkim drogę do kształtowania się silnego ekono-micznie państwowego sektora gospodarki, który w

przeciwieństwie dc krajów imperialistycznych nie tyl-

ko nie zrasta się z monopolami, lecz skierowany jest

* Oczywiście w tak ich uk ład ach istnieją także możliwości r eg re-sów. Jeśli krytykujemy wysuwaną przez niektóre partie komuni-styczne w rozwiniętych krajach teorię „alternacji”, to nie dlatego,że możliwość regresu przyjmują, lecz dlatego, że czynią z niej pro-

gramową zasadę. Zakładają one każdorazowe pogodzenie się z re-gresem na mocy abstrakcyjnie czystego werdyktu wyborczego, a tymsamym permanencję stanu „przerastania”.

113



przeciw monopolom, tworzony przez znacjonalizowanieich własności i postawiony na służbę sojuszowi antymonopolistycznych, antyimperialistycznych klas. Dzie-lenie władzy oznacza tu m.in., iż w ramach takiego

sojuszu toczy się walka o to, czy ów państwowy sek-tor ma pobudzić i wspierać rozwój ekonomicznej siłynarodowej burżuazji, umożliwiać jej sprostanie kon-kurencji wielkich monopoli, czy też ma — podporząd-kowany klasie robotniczej — stawać się zalążkiem go-spodarki socjalistycznej, narzędziem stopniowego roz-

ciągnięcia przez tę klasę kontroli nad drobnymi i śred-nimi kapitalistami. Walka o ten ostatni kierunekrozwoju sprzęga się zarazem z narastaniem ważnych

politycznych przesłanek socjalizmu: klasa robotniczanabywa doświadczenia w rządzeniu państwem, doś-wiadczenia w braniu w swoje ręce zarządzania gospo-

darką, jej węzłowymi ogniwami (a nie tylko peryfe-ryjnym ruchem spółdzielczym).Gdy pozycje klasy robotniczej w takich sojuszach

umacniają się, gdy uzyskuje ona w ich ramach zdecy-dowaną przewagę i nadaje im wyraźnie rewolucyjnykierunek, dzielenie władzy przerasta w dyktaturę pro-letariatu, we władzę zdecydowanie organizującą so-

cjalistyczny bieg przemian, przy maksymalnym zacho-waniu zadzierzgniętych sojuszy. Jest scholastycznymzajęciem rozstrzyganie w tego rodzaju przypadkach,

którego dnia skończyło się dzielenie władzy czy dwu-

władza.W toku kształtowania się po II wojnie światowej w

Europie demokracji ludowych, w tym także w Polsce,mieliśmy niewątpliwie początkowo do czynienia z dzie-leniem władzy przez klasę robotniczą z chłopskimii mieszczańskimi partiami, przy hegemonii klasy ro-

botniczej, przy zapewnieniu sobie przez jej przedsta-

wicielstwo polityczne — komunistów — decydujących

pozycji w armii i siłach bezpieczeństwa wewnętrznego.

114



Bywały tu i pewne cofnięcia, wymuszone przez układyi kompromisy zewnętrzne (u nas np. utworzenie rząduz udziałem Mikołajczyka). Jednakże w ciągu kilku latdokonało się w tych krajach wyraźne przejście do pro-

gramowego budownictwa socjalistycznego, przy zacho-waniu ogromnej większości sojuszników klasowychi uznaniu przez nich hegemonii klasy robotniczej. De-mokracja ludowa przerosła w formę dyktatury prole-tariatu. Jednakże tylko w Czechosłowacji moment tego

przerośnięcia wystąpił przejrzyście w postaci politycz-

nego zwrotu w lutym 1948 roku, gdy doszło do kon-frontacji z tą częścią sił dotąd sojuszniczych, które podjęły próbę zatrzymania i cofnięcia wstecz procesówrozwoju ekonomiki kraju w kierunku socjalizmu.

Pewne trudności teoretyczne nasuwa także kwestiazakończenia okresu przejściowego. I znów nie chodzitu o banalną sprawę, że wszelkie cezury w procesachspołecznych mają nieostry charakter i w szczegółachmuszą być określane umownie. Chodzi o to, że w dru-giej, dłuższej fazie okresu przejściowego pojawiać sięmoże taka sytuacja, iż produkcja oparta na jednolitejwłasności socjalistycznej uzyskuje zdecydowaną prze-

wagę ilościową i wiodące znaczenie w całokształcie na-

rodowej gospodarki. Własność socjalistyczna dysponujewówczas potężnymi instrumentami ekonomicznego

oddziaływania na drobną własność prywatną: zaopa-trzeniem w podstawowe środki produkcji i surowce

przemysłowe, organizacją zbytu i przetwórstwa pro-dukcji rolnej itp. Stwarza to mocne przesłanki wspie-

rające socjalistyczny kierunek rozwoju rolnictwa, or-ganizowania stopniowo jego przebudowy przez samychchłopów przy politycznym udziale klasy robotniczej.Jednakże „mieszany układ” trwać może, z różnymi

fluktuacjami, przez dziesięciolecia. Rodzi to złudzenia

historycznej trwałości i złudzenia, że okres przejścio-

wy już się zakończył.

115



Taka właśnie sytuacja ma miejsce od kilku dziesię-cioleci w Polsce. Współcześnie 3/4 dochodu narodowegowytwarza gospodarka socjalistyczną. W rolnictwie jed-nak 72 proc. produkcji towarowej dają prywatne go-spodarstwa chłopskie*. Sektor socjalistyczny w rolnic-twie powiększa się wprawdzie stopniowo, ale powolnie,nie bez trudności. Wiele przedsiębiorstw tego sektora przoduje pod względem technicznoorganizacyjnym

i wydajności pracy, zwłaszcza w produkcji roślinnej.Spełnia on też ważną rolę interwencyjną prowadząc

do stabilizacji rynku, ograniczenia wahań dostaw i pro-dukcji właściwych sektorowi prywatnemu.

Wśród chłopstwa przeważają drobni właściciele pry-watni, którzy nie posługują się najemną siłą roboczą,uzyskują w swojej masie dochody bliskie określanym przez socjalistyczną zasadę „według pracy”, co jest do-

datkowo wymuszane przez odpowiednią politykę so-cjalistycznego państwa: podatkową, kredytową i wdziedzinie cen. Ponadto świadczenia z rosnącego fun-duszu zbiorowego spożyciadzielone są tak, by ograni-czyć skutki uprzywilejowań z tytułu posiadania pry-watnych środków produkcji (bezpłatne, tj. realizowane

na koszt społeczeństwa: oświata, służba zdrowia, a na-wet emerytury dla wszystkich ludzi pracy).

Rodzi się więc teoretyczny problem: czy w takichwarunkach egzystowanie klas drobnych właścicieli prywatnych nie staje się mało istotne, nominalne tyl-ko? A jeśli tak, to czy nie jest doktrynerstwem uzna-

wanie, że socjalizm nie został jeszcze w pełni zbudo-wany? Trafiają się marksiści, którzy skłaniają się ku pozytywnej odpowiedzi na takie pytania. Przykładowo,J.J. Wiatr utrzymuje, że „pozostawienie jakiejś częścigospodarki w ręku indywidualnych producentów —

• Dokładnie: rolnictwo pry w atne w ytw arza 77,9 proc. globalnej

produkcji ro lnej, 71,8 proc. — to w arow ej, 66,3 proc. produ kcji żywcarzeźnego (Ź ródło: Rocznik sta tystyczn y 1978, s. 190).



jeśli zapewniona jest decydująca przewaga sektora so-cjalistycznego i jeśli gospodarka indywidualna jestz nim ściśle powiązana — nie może być przeszkodą w

o s i ą g n i ę c i u przez dany kraj fazy rozwiniętegospołeczeństwa socjalistycznego”*. Autor ten odnosi po-wyższe twierdzenie w sposób przejrzysty do Polski latosiemdziesiątych, uznając, że może ona być społeczeń-stwem rozwiniętego socjalizmu przy zachowaniu wrolnictwie dominacji drobnej własności prywatnej. Ta-kie poglądy są w istocie tylko modyfikacją wielekroć już w historii marksizmu podnoszonych (i obalanych)o wrastaniu drobnych chłopów w socjalizm. Budowalido nich teoretyczne uzasadnienia wspomniany jużKautsky, w innym wariancie — Bucharin.

Rzecz prosta, odmawianie społeczeństwu w pełni so-cjalistycznego charakteru póki nie zniknie w nim

ostatni chłop — drobny prywatny właściciel, czy ostat-ni ajent — prywatny dzierżawca państwowej stacji benzynowej, małego sklepiku czy baru byłoby doktry-nerstwem. W ZSRR w 1966 roku drobnotowarowichłopi i prywatni rzemieślnicy stanowili 0,03 proc.ogółu ludności**, ci pierwsi gospodarowali najczęściej

w górskich .rejonach rzadko zaludnionych obszarów.Jednakże wykonywana przez nich produkcja nie ma praktycznie żadnego znaczenia dla życia ekonomiczne-go, ujawniana jest tylko w bardzo dokładnych staty-stykach. Klasy to wielkie grupy ludzi, a „wielkie” zna-czy tutaj tyle, co ekonomicznie znaczące.

U nas w Polsce natomiast blisko trzy czwarte pro-dukcji rolniczej, tej produkcji, która rozstrzyga o wy-żywieniu narodu, to produkcja w drobnych rodzinnych

przedsiębiorstwach prywatnych. To już w i e l k agrupa ludzi, ekonomicznie znacząca. Własność środków

* J.J. Wiatr, cyt. dz., s. 75, podkr. — J.Ł.

** Ź ródło: M.N. R utkiewicz, TenpLencyi rozwltlia socyalnoy struktury sowietskogo obszczestwa, Moskwa 1975, s. 25.



produkcji w rękach tej grupy bynajmniej nie jest nqminalnie prywatna. Świadczy o tym to, że jest onasprzedawana i kupowana, ma określoną cenę rynkową

(chociaż nie sama ziemia, lecz przede wszystkim urzą-dzenia produkcyjne stanowią o wielkości tej ceny).Drobny właściciel prywatny czerpie dochód nie tylkoz pracy, lecz także z tej własności. Przy równych bo-wiem kwalifikacjach i równym wkładzie pracy żywejwyższy dochód uzyskuje ten, kto ma większe prywat-

ne środki produkcji, „bogatsze” gospodarstwo. Polityka państwa socjalistycznego nie może wyeliminować tegozróżnicowania, może, co najwyżej, oddziaływać w kie-runku jego złagodzenia. W długim okresie jednaknieuchronnie toruje sobie drogę proces rozdrabnia-nia gospodarki rolnej na jednym biegunie, tworze-nia się kapitalistycznych, „mocnych” gospodarstwchłopskich — na drugim. W naszym kraju procesy tedoprowadziły pod koniec lat siedemdziesiątych do cał-kowitej niwelacji skutków reformy rolnej, która przy-niosła istotną poprawę struktury gospodarstw chłop-skich. Obecnie struktura ta jest znów taka sama jakw latach trzydziestych w Polsce burżuazyjnej i należy

do najbardziej zacofanych w Europie. Radykalne prze-cięcie tego procesu jest, przy utrzymaniu prywatnegorolnictwa, niemożliwe. Musiałoby pociągać za sobą spa-dek inwestycji u chłopstwa, zahamowanie postęputechnicznego, przeciwdziałałoby niezbędnemu dla wy-żywienia narodu wzrostowi produkcji rolnej i wydaj-

ności pracy w rolnictwie. Na koniec pamiętać trzeba,że planowe oddziaływanie na produkcję drobnej wy-

twórczości jest bardzo ograniczone i tylko pośrednie.Wiemy z naszego polskiego doświadczenia, iż jest to produkcja wciąż bardzo podatna na żywiołowe waha-nia nie tylko ze względów klimatycznych, lecz przede

wszystkim ekonomicznych. Skala tych wahań w go-spodarstwach państwowych i spółdzielczych jest bo-



wiem widocznie mniejsza, a świadome przeciwdziałanieich skutkom i opanowywanie — skuteczniejsze i szyb-sze.

Istnienie klasy drobnych właścicieli prywatnychśrodków produkcji jest niesoejalistycznym elementemspołeczeństwa, świadczy o niezakończeniu przemianokresu przejściowego. Toteż wielu autorów podkreśla,

jak to czyni np. R. Kosołapow, że‘błędem jest przed-stawienie ....drobnego producenta, prowadzącego pry-watne gospodarstwo, które w swych podstawach jestgospodarstwem tego typu, co gospodarstwo kapitali-styczne, jako socjalistycznej siły społecznej”*.

Zacieranie niesocjalistycznej natury pewnych ele-mentów społeczeństw okresu przejściowego, wtapianieich w ekonomiczną strukturę socjalizmu przybieratakże inne postacie. Oskar Lange utrzymywał, że

„...kiedy przymus pozaekonomiczny jako środek kie-rowania i zarządzania gospodarką socjalistyczną stajesię niepotrzebny, kiedy gospodarka ta jest już »gotowa« i opiera się na działaniu swoich własnych prawekonomicznych, które przez kierownictwo gospodarkinarodowej są urhiejętnie wykorzystywane dla realizacji

świadomie ustalonych celów społecznych, wówczaskończy się okres przejściowy”**. Twierdzenie takie, wswej postaci abstrakcyjnej, brzmi całkiem przekony-wająco. Jednakże, gdy głębiej w nie wniknąć, nawet

tej postaci rodzi wątpliwość. Pełna eliminacja przy-musu pozaekonomicznego możliwa jest przecież do-

piero w komunizmie. Nawet w rozwiniętym socjaliz-mie jest on niezbędny, chociażby dla zagwarantowania

podziału według pracy, skoro podział według potrzebnie jest jeszcze możliwy. Wykazał to był w sposób nie

* R.I. Kosołapow , Socyalizm. K woprosam tieorii, Moskwa 1979,S. 210.

** O. Lang e, Pism a ekonomiczne i społeczne 1930 — 1960, Warszawa1961, s. 59.



podlegający wątpliwości Lenin. Lange zaś znosi przy-mus pozaekonomiczny już z chwilą zakończenia okresu

przejściowego. Ponadto Lange ogranicza wykorzysty-

wanie „własnych praw ekonomicznych” tylko do „kie-rownictwa gospodarki narodowej”, pomijając koniecz-ność ich wykorzystywania przez masy aktywnych wy-twórców na wszystkich szczeblach gospodarowania!

Pożyteczne będzie w tym miejscu poczynić dygresjęna temat pojmowania pozaekonomicznego przymusuw gospodarowaniu, bowiem obrosło ono wieloma nie-

jasnościami i nieporozumieniami. W popularnej litera-turze ekonomicznej jako wcielenie tego przymusu wy-stępuje „nakazoworozdzielczy” system planowaniai centralnego zarządzania socjalistyczną gospodarką.Pojawia się on jako straszak, uosobienie zła, a jako jego przeciwieństwo — dobro — propaguje się system

oparty na „mechanizmach ekonomicznych”, tj. mecha-nizmach rynkowopieniężnych, którymi kierują się sa-modzielne i samofinansujące się przedsiębiorstwa orazwszelkie jednostki władzy ekonomicznej nadbudowa-ne nad nimi.

Ów „nakazoworozdzielczy” system planowania i za-

rządzania polegać by miał na centralnym wyznaczaniu przedsiębiorstwom rzeczowych zadań asortymentowych produkcji, na centralnym przydzielaniu im produktówdo kooperacji i konsumpcji, przydzielaniu środków in-westycyjnych i mocy wykonawczych do procesu in-westowania, centralnym określaniu wielkości zatrud-

nienia i funduszu płac, cen zaopatrzenia i zbytu. Wswej czystej postaci system taki odbywałby się bezrynku, na centralnie sporządzanych rzeczowych bilan-sach nakładów i efektów w produkcji oraz bilansachsiły roboczej. W zamierzeniu obowiązywałby w nimglobalny „rozrachunek gospodarczy”, albowiem bilan-sowano by bezpośrednio nakłady pracy żywej dlawszystkich szczebli.



Praktyka wykazała jednak dowodnie, że ani w okre-sie przejściowym, ani w socjalizmie niemożliwe jest bezpośrednie poprawne obliczanie na dłuższą metę

wartości towarów, usług i płac bez pośrednictwa ryn-ku i pieniądza. Wykazała także, iż tego rodzaju ciągoty prowadzą do chronicznego niedostatku towarów narynku konsumpcyjnym i produkcyjnym, sprzyjają łat-wości zbytu towarów niskiej jakości wskutek powsta- jących napięć, tworzeniu nadmiernych zapasówi skłonności do zaniżania wskaźników przez poszczegól-

ne przedsiębiorstwa itp. Hamuje to postęp organiza-cyjny i technologiczny produkcji. W szczególności ta-ki system planowania okazuje się bezradny w stosun-ku do sektora prywatnego: nie można żadną miarąwłączyć go w jego ramy nie likwidując samej naturytego sektora. Nie poddaje się on takiemu planowaniu,

a na dodatek wpływa destrukcyjnie na jego racjonalneelementy.

Ponadto w takim systemie poszczególne przedsię- biorstwa i ich załogi otrzymują zadania z zewnątrz,nie są podmiotem, lecz przedmiotem systemu. Toteżsystem wykazuje skłonność do kształtowania się biu-

rokratycznego centralizmu w zarządzaniu ekonomiką.Wskaźniki, na których teoretycznie się opiera, szybkozawodzą wobec braku kontroli ich rzeczowej zawar-tości przez masy wytwórców i braku ich inicjatywy.Biurokratyzm prówadzi do wyrodnienia takich syste-mów, do narastania napięć, nasilającej się fikcyjności

wskaźników, a w wyniku — do fikcyjności wielu waż-nych założeń samego jednolitego planowania.

Doświadczenia centralnego planowania w krajachsocjalistycznych zmuszają do oparcia go od dołu dogóry na rozrachunku gospodarczym. Wymaga to szero-kiej samodzielności przedsiębiorstw i rozwijania rze-

czywistej, efektywnej odpowiedzialności załóg za wy-niki produkcji i wydajność pracy. Wprowadzane są,



jako podstawowe narzędzia zarządzania całością podat-ki od zysku osiąganego przez samodzielnie gospodaru- jące przedsiębiorstwa, decyzje kredytowe, polityka

celna, zasady kształtowania cen jednolite i ustalaniecen maksymalnych niektórych towarów i usług, podej-mowanie szczególnie ważnych zadań inwestycyjnychitp. Ustalanie dla przedsiębiorstw szczegółowo określo-nych obligatoryjnych zadań rzeczowych i gwaranto-wanie centralne środków rzeczowych dla ich wykona-nia staje się raczej wyjątkiem. Nowe ważne zadania

rzeczowe są realizowane głównie przez tworzenie namocy decyzji centralnych nowych przedsiębiorstwo określonym profilu produkcji. Oczywiście, sporzą-dzane są centralne i regionalne bilanse rzeczowych na-kładów i wyników produkcji, bilanse siły roboczej,

płac i dochodów ludności itp. Służą one nie tylko do

prowadzenia centralnej polityki gospodarczej, jako przesłanki podejmowanych decyzji, lecz jako informa-cja dla ogółu socjalistycznych przedsiębiorstw, dla ichzałóg. Samodzielność przedsiębiorstw państwowych

wyklucza posługiwanie się tajemnicą produkcji, bilan-sów, decyzji zamierzeń. Jawność tych elementów jest

ważnym wyrazem jedności własności socjalistycznej.Czy takie planowanie nie wykorzystuje przymusu pozaekonomicznego? A czymże są podatki, monopolkredytowy jednolitego państwowego systemu banko-wego i kontrola działań przedsiębiorstw przez ten sy-stem, cła, licencje, ustalanie kursów walut itp. itd.?Przecież i kapitalizm współczesny nie obywa się bezrosnącego interwencjonizmu państwowego w gospo-darce. Interwencjonizm zaś to eufemistyczna nazwadla pozaekonomicznego przymusu. Socjalistyczne pla-nowanie centralne wykorzystuje, dzięki jedności włas-ności socjalistycznej, znacznie bogatszy repertuar na-rzędzi „interwencjonizmu”, korzystając z własnych —

dobrych i złych — doświadczeń planowania oraz z ćo



świadczeń państwowomonopolistycznego kapitalizmuwspółczesnego. Bez planowania centralnego nie masocjalistycznej gospodarki, planowania, które ma obli-

gatoryjny charakter i w tym sensie „dyrektywny”, posługując się i wypróbowując całą gamę środków.

Rzecz jednak główna polega na tym (a w ferworzesporów o narzędzia jako takie często ta rzecz umyka), by planowanie i zarządzanie było — zwłaszcza w okre-sie przejściowym — wyrazem p o l i t y k i g o s p o -d a r c z e j k l a s y r o b o t n i c z e j , by dla takiej

polityki dobierało narzędzia „pozaekonomiczne”. A tak-że na tym, by pobudzało aktywność produkcyjną,inwencję tysięcznych załóg, ich odpowiedzialność,stwarzało bodźce do zwyciężania przez socjalistyczne

przedsiębiorstwa prywatnych przez wyższą wydajność

pracy społecznej w tych pierwszych.

Wątpliwe jest w wywodach Langego przekonanie,że stan rzeczy przez niego opisany uzyskany być mo-że przy zachowaniu w ekonomice klas prywatnychwłaścicieli, że można wyeliminować przymus państwo-wy w sferze ekonomicznej, pozostawiając go jedyniew sferze pozaekonomicznej polityki. Niejasność for-

muły rodzi sugestię, że wszelkie decyzje, które wykra-czają poza dyktowane przez mechanizmy rynkowe,stanowią pozaekonomiczne środki zarządzania gospo-

darką.Ela funkcjonowania gospodarki socjalistycznej nie-

odzowna jest dyrektywność planowania jej jako jed-

nej całości. Rzecz w tym, by centralne dyrektywy pla-nistyczne nie kolidowały z obiektywnymi prawidłowoś-ciami ekonomicznymi socjalizmu, nie były woluntarystyczne, od dołu do góry opierały się na długoter-minowym rozrachunku ekonomicznym i brały poduwagę klasowe skutki określonych decyzji. W warun-

kach symbiozy z gospodarką prywatną prawa ekono-miczne gospodarki socjalistycznej nie mogą działać bez



posłużenia się w tej czy innej mierze „pozaekonomicz-nymi” narzędziami, „pozaekonomicznymi” dla gospo-darki prywatnej.

We wszystkich krajach socjalistycznych od lat przeprowadza się notorycznie „reformy” systemu plano-wania i zarządzania gospodarką. Kierunek generalny

polega tu na poszukiwaniu adekwatnych narzędzii metod, które pozwalają uruchomić twórczość mas.Tu punktem wyjścia jest korygowanie systemów cen-tralistycznych o „nakazoworozdzielczym” nachyleniuw kierunku ich zgodności z rozrachunkiem ekonomicz-nym na szczeblu przedsiębiorstw. Tam wychodząc odsamodzielności przedsiębiorstw, wypróbowuje się ko-rygujące jej niedostatki narzędzia „interwencjonizmu”.

§ 5. Tendencje do zapoznawania teorii okresu przejściowego — ich charakter i źródła

Ukształtowana w ramach naukowego socjalizmuteoria okresu przejściowego stanowi potwierdzoną wcałej rozciągłości przez bieg światowego procesu re-

wolucyjnego istotną część nauki marksistowskiej. Zróżnych względów jednak, zarówno w krajach socjali-stycznych, jak w krajach kapitalistycznych, występująw ruchu robotniczym tendencje do zacierania dorobku,tej teorii. Tendencje te niosą potencjalne niebezpie-

czeństwa politycznych zwichnięć samego ruchu i dla-

tego niezbędne jest wskazanie na ich przejawy i na,,co najmniej niektóre, przyczyny.Takiemu zacieraniu sprzyja obiegowe posługiwanie

się w publicystyce politycznej, w hasłach propagando-wych terminami: „światowy system socjalistyczny”,,

„wspólnota socjalistyczna”, „obóz socjalizmu”, „krajesocjalistyczne” itp. Rodzi ono sugestie, że chodzi tuo system, wspólnotę, obóz, zbiorowość s p o 1e



c z e ń s t w socjalistycznych. A przecież chodzi tutaj,ściśle biorąc, o system, wspólnotę itp. p a ń s t w so-cjalistycznych, państw w tych społeczeństwach, w któ-rych obalono władzę kapitału i które przeciwstawne

są kapitalizmowi w światowej skali*. Są wśród tychspołeczeństw dziś takie, w których już ukształtowałysię w pełni socjalistyczne stosunki ekonomiczne, alei takie, które są w rozmaitych fazach okresu przej-ściowego i bynajmniej nie są jeszcze socjalistyczne.Taka sytuacja trwać będzie przez całą historyczną epo-

kę przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu w skaliświatowej, bowiem do systemu socjalistycznych państwdołączać będą coraz to nowe społeczeństwa, w którychwywalczona zostanie dyktatura proletariatu.

W istocie terminy te są skrótami, bowiem ścisłeteoretycznie byłyby terminy: „system (wspólnota itd.)

państw socjalistycznych”. Póki traktowane są jakoskróty właśnie, nie ma tu nic złego. Więcej, ta skró-towa forma uwypukla, wydobywa na wierzch to, żenie tylko państwa, lecz całość struktury tych społe-czeństw zdecydowanie zrywa z kapitalizmem, koncen-truje uwagę na tym, co różni je od kapitalizmu, a niena tym, co jeszcze do uczynienia, do zbudowania so-cjalizmu pozostało. Jest to poniekąd nieuchronne: czyżmożna w masowej propagandzie nieustannie podkreś-lać, iż niesocjalistyczne elementy ekonomiki są przej-ściowe, nie mają przed sobą długiej perspektywy funk-cjonowania, a jednocześnie realizować trwały sojuszz ich nosicielami? Można tak czynić tylko wówczas,

gdy przekształcenie tych elementów dojrzało (i gdy,

* Zw raca na to uw agę m .in. R.I. Kosołapow, stwierd zając, że„do niedawna w literaturze nieczęsto zwracano uwagę na różnicemiędzy społeczeństwami, które rozwiązują zadania związane z przej-ściem od kapitalizmu do socjalizmu, a społeczeństwami, które jużtego przejścia dokona ły. X jedne, i drugie nazyw ano socjalistycznymi,d ając ty m samy m ra cz ej ch a ra k te ry s ty k ę p olity czn ą, o k r e ś l a j ą cI c h c e l , a n i e k o n k r e t n y s t a n ” (R.I. Kosołapow, cyt.

dz., s. 539).

125



z reguły, skłonna do zrozumienia korzystności prze-kształcenia staje się świadomość mas ich nosicieli).Lecz ten żargon propagandowy wywiera ciśnienie nateoretyczną pracę, osłabia czujność na bezpodstawnerewizje teorii, które niekiedy się pojawiają.

W naszym kraju VI Zjazd PZPR proklamował wstą- pienie w okres budowy rozwiniętego społeczeństwasocjalistycznego, podkreślając zarazem, że budowa ta jest złączona z dokończeniem nie zrealizowanych jesz-cze zadań okresu przejściowego. Przejrzystą teoretycz-

nie i rozbudowaną formułę w tej kwestii przyniósłVII Zjazd PZPR. „Urzeczywistniona została większośćzadań okresu przejściowego od kapitalizmu do socja-lizmu. Pozwala to Polsce wkroczyć w nowy i wyższyetap budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycz-nego”. Program budowy rozwiniętego społeczeństwa

socjalistycznego „w sferze ekonomicznej oznacza (...)zapewnienie niepodzielnego panowania socjalistycz-nych stosunków produkcji w mieście i n a w s i...”.„Podejmując dzieło budowy rozwiniętego społeczeń-stwa socjalistycznego pamiętać musimy, że przy ogól-nie wysokim zaawansowaniu socjalistycznego rozwoju

naszego kraju poziom poszczególnych dziedzin życiaspołecznoekonomicznego nie jest równomierny. Wwielu dziedzinach już realizujemy zadania typowe dlanowego etapu, zadania, do których kraj nasz dojrzał jako całość. W innych — zwłaszcza w rolnictwie —

jesteśmy w toku rozwiązywania problemów poprzed-

niego okresu (tj. okresu przejściowego — J.Ł.). Etapyrozwojowe socjalistycznego społeczeństwa nie są bowiem rozdzielone sztywnymi granicami. Rozwiązy-

wanie w odpowiednich formach na wyższych stadiachrozwoju niektórych zadań poprzednich etapów jestrzeczą naturalną i w pełni możliwą”*. Widoczne jest,

♦ VII z jazd PZPR. Uchwała, W arszaw a 1975, s. 7 i V II Z jazd PZPR.

Referat programowy Biura Politycznego, W arszawa 1975, ss. 38 i 39— —40. Podkr. — J.Ł .



że — zgodnie z tą oceną — społeczeństwo nasze znaj-duje się w zaawansowanym stadium okresu przejścio-wego.

Przytoczona przez nas formuła z uchwały VII Zja-

zdu jest, abstrakcyjnie rzecz biorąc, teoretycznie poprawna. Bieda w tym, że przesłanki w niej wyszcze-gólnione nie pasowały dq osiągniętego w Polsce w la-tach siedemdziesiątych zaawansowania socjalistycznego budownictwa. Toteż pełniła ona funkcję fasady słow-nej, skrywającej poważne niedostatki tego budownic-

twa i narastające sprzeczności. Ilościowe określenia:„większość zadań okresu przejściowego” — sprzyjały pomniejszaniu znaczenia niesocjalistycznych elemen-tów w faktycznej strukturze społecznoekonomicznej.Takimi elementami były potęgujące się odstępstwa od

prawa podziału według pracy w sektorze uspołecznio-nym, hamujące oddziaływanie drobnotowarowego sek-tora na całość gospodarki. Co więcej, w praktyce pro-

pagandowej, w przysłowiowej „propagandzie sukcesu”wręcz unikano wspominania o wymienionych (choć eni-gmatycznie) w tekście uchwały zjazdu zadaniach okre-su przejściowego. Usuwano je całkowicie w cień. Na-tomiast w faktycznie przez kierownictwo partii pro-

wadzonej polityce rozszerzano pole działań sektora prywatnego, zwłaszcza w handlu i usługach, popieranorozwój kapitalistycznych gospodarstw „specjalistycz-

nych” w rolnictwie, rozwijano system ajencyjny, tole-rowano spekulację mieszkaniami, handel walutamiitp. Społeczna kontrola tych dziedzin była elimino-

wana. Królowały poglądy, że skoro budujemy roz-winięty socjalizm, społeczeństwo nasze jest już w

pełni socjalistyczne. Co więcej, a to jest szczegól-nie demoralizujące, sugestie tego rodzaju buszowały

bez poważnych polemik na terenie teorii. Pojawiłysię poglądy, że nasze drobnotowarowe chłopstwo jest

socjalistyczną klasą, ba, niekiedy, że są taką klasą

127



i ajenci. Pojawiały się wywody o „granicach okresu przejściowego”, które zamazywały jasne ustaleniateorii, zastępowały tezę o możliwości nakładania sięi krzyżowania etapów rozwoju w rozmaitych dzie-

dzinach gospodarki tezami o braku granic etapów wogólności. Państwo ogłaszano za już bezklasowe, na-dając mu postać mistycznego tworu wznoszącego sięnad społeczeństwem, sankcjonując w ten sposób fak-tycznie i otaczając aureolą biurokratyczne wypaczeniadyktatury proletariatu. Takie teorie prowadziły do

godzenia się na rozrost powiązań biurokracji z sekto-rem prywatnym i z ograniczeniem kontroli robotniczej pod hasełkami fachowości i kompetencji aparatu. Pro-wadziły one do ogłupiania klasy robotniczej i narodu,zamazywały w ich świadomości przejrzystą perspekty-wę wytkniętą przez socjalizm naukowy.

Kategoria okresu przejściowego znika, z drugiejstrony, w programach dróg do socjalizmu formułowa-nych przez partie komunistyczne wielu krajów kapi-talistycznych po II wojnie światowej. Niekiedy nie matutaj żadnych istotnych kwestii teoretycznych, decy-dują o tym wyraźnie względy taktycznopropagandowe: chodzi o koncentrację uwagi na politycznych za-daniach programu oraz pierwszych kroków po obaleniuwładzy kapitału, władzy monopoli. Z taką sytuacjąmamy przejrzyście do czynienia na przykład w projek-cie programu Niemieckiej Partii Komunistycznej z1978 roku*. Inaczej jest jednak w programowych do-

kumentach francuskiej, włoskiej, japońskiej, hiszpań-

skiej partii komunistycznych oraz w teoretycznej lite-raturze, która je uzasadnia. Tutaj, obok względów tak-tycznych, pojawiają się wyraźnie podteksty i wątkiwkraczające w nieuzasadnioną. rewizję samej teorii,znamienne dla tzw. eurokomunizmu. W dokumentach

* Por. E ntum rf Programm der Deutschen K om m unis ti schen Partał, Herausgeber: Parteivorstand der DKP, 2. Aufl. Februar 1978.



tych partii i w twórczości teoretyków je uzasadniają-cych szkicowane są „modele socjalizmu” przedstawia- jące jako socjalizm właśnie społeczeństwa bez wiel-

kich kapitalistów, w których na czas nieokreślony za-chowane być mają klasy drobnych właścicieli prywat-nych, a niekiedy także średnich kapitalistów. Tak więcutrwalane zostają jako modelowy socjalizm społeczeń-stwa, które w najlepszym razie zgodnie z klasycznąteorią należałoby umieścić w drugiej fazie okresu

przejściowego od kapitalizmu do socjalizmu. Francu-

ska Partia Komunistyczna na swoim XXII Zjeździeogłasza, że średni kapitaliści (nie mówiąc już o drob-nych, o chłopach) będą potrzebni „socjalizmowi w bar-wach Francji”. Santiago Carrillo szkicuje teorię „mo-delu socjalizmu demokratycznego”, który zakłada —wbrew „modelowi klasycznemu” — „współistnienie

publicznych i prywatnych form własności w diugimokresie czasu”. Twierdzi też, iż w tym modelu przed-siębiorca prywatny będzie „wykonawcą” określonychzadań produkcyjnych i będzie stawiał wyżej swą za-wodową funkcję niż swój udział w kapitale przedsię- biorstwa. Twierdzi wreszcie, że w tym modelu „de-

mokratyczne planowanie” obejmować będzie na równisektor społeczny i prywatny*. Teoretycy „eurokomunizmu” powołują się niejednokrotnie w uzasadnieniuswych tez na należące do okresu przejściowego ele-menty ekonomiki krajów „realnego socjalizmu”, wy-korzystując braki teoretycznej precyzji, propagandowe

skróty i naukowe niedostatki u marksistów w pań-stwach socjalistycznych.Wskazane tendencje teoretyczne stanowią żywą ilu

* San tiago C arrillo, „Eurokomunizm" a państwo, cyt. wyd., ss. 83i 88. Wprawdzie Carrillo wspomina też o dojściu kiedyś do bezklasowego i opartego na zasadach równości socjalizmu, lecz para-graf zatytułowany „Model socjalizmu demokratycznego” zawiera

właśnie charakterystykę owego długiego okresu „współistnienia publicznych i pryw atnych form własności” .



strację aktualności trafnych uwag Lenina (które już przytaczaliśmy) o tym, że drobnomieszczańskie naciskiwyrażają się w teoretycznej twórczości zamazywaniem

konieczności i istoty okresu przejściowego. Niedostatki teoretycznej precyzji w połączeniu z ele-

mentami bezzasadnych rewizji teorii naukowego socja-lizmu polegających na ogłaszaniu za socjalizm niesocjalistycznych składników okresu przejściowego sta-nowią wodę na młyn dogmatycznosekciarskich teorii,

które rozciągają okres przejściowy na cały socjalizm,uznając za nową, wykraczającą poza kapitalizm forma-cję społeczną jedynie „czysty” komunizm. Takie po-glądy głoszą maoiści. W lapidarnym skrócie znalazłoto wyraz w opublikowanym w 1960 roku artykule TaoCzu, w którym dana jest przejrzysta formuła: „Socja-listyczne społeczeństwo, tj. cały okres przejściowy od

kapitalizmu do komunizrńu”*.Stanowisko pod względem terminologii zbieżne

z maoistami pojawia się u niektórych marksistowskichkrytyków „eurokomunizmu” w europejskich krajachkapitalistycznych. Jednakże nie zawsze jest to zbież-ność merytoryczna, a niekiedy argumentacja jest głęb-

sza i bardziej precyzyjna teoretycznie. Przykłademmoże tu służyć Etienne Balibar we Francji. Za prze-słankę służy mu teza brzmiąca iście jak u maoistów:dyktatura proletariatu to nie żaden okres przejścia dosocjalizmu — to sam socjalizm, który nie stanowi sa-moistnego celu. Na dodatek Balibar ogłasza, że socja-

lizm jest okresem historycznym nieustającej rewolucjii pogłębiania się walki klas aż do ukształtowania siękomunizmu’1'*. Terminologia więc nie tylko maoistowska, lecz i trockistowska (rewolucja permanentna)i stalinowska (nieustające zaostrzanie się walki klas).A prezentowane to jest jako leninizm!

* Ze nm i n i i pa o z 5 VII I 1960 r.** Pat rz E. B aliba r, Sur la dictature du proletariat, Paris 1976,

Ed. Maspero, s. 125.



W rozwiniętym jednak wykładzie sprawa okazujesię nie tak prosta. Balibar stosuje swoją argumentacjęnie tyle do poszczególnych krajów socjalistycznych, co

do globalnej sytuacji światowej — do okresu imperia-lizmu i rewolucji socjalistycznych, w którym żyjemy.A z takiego globalnego punktu widzenia mamy rze-czywiście do czynienia z „okresem przejściowym” i zokresem pogłębiającej się walki klas między kapitaliz-mem a socjalizmem. Trafnie też, w tej perspektywie,Balibar wskazuje, że w globalnym przebiegu tej walkinie tylko „świat socjalistyczny” oddziałuje na imperia-lizm, lecz — co często pomijają marksistowscy teore-tycy w krajach socjalistycznych — mamy także i od-działywanie odwrotne: kształt budowanego „realnegosocjalizmu” i procesy ekonomiczne, polityczne i kul-turalne w krajach socjalistycznych ulegają istotnym

modyfikacjom w stosunku do przewidywań czystejteorii na skutek tego, że zachodzą w warunkach walki

dwóch obozów na międzynarodowej arenie*. Nie ma jednak żadnych racji teoretycznych, by traf-

ność takiego podejścia upoważniała do negowaniasocjalizmu jako odrębnego etapu kształtowania się for-

macji komunistycznej także w skali globalnej i prokla-mowania, że wraz z upadkiem imperializmu na całejZiemi ukształtuje się od razu światowy komunizm. Nie ma też racji, by przy najbardziej pedantycznymuwzględnianiu modyfikujących wpływów imperializ-

mu na proces kształtowania nowej formacji nie odróż-

niać w poszczególnych krajach fazy walki o zniesienie prywatnej własności wewnątrz ich układu ekonomicz-nego od fazy socjalizmu, gdy proces ten już wewnętrz-nie dokonał się. Nie ma racji, by podawać w wątpli-wość możliwość zbudowania socjalizmu w jakimś kra

* P a trz tam że, ss. 138—142.



ju czy grupie krajów w warunkach współistnienia ichz imperializmem w międzynarodowej skali.

Tymczasem, niezależnie od intencji i racji teorety-ków pokroju Balibara, tego rodzaju koncepcje są, wrazz maoistowską, politycznie wykorzystywane do poda-wania w wątpliwość socjalistycznego charakteru spo-łeczeństwa w ZSRR, a także socjalistycznych jużskładników społeczeństw w innych budujących socja-lizm krajach Europy i Azji, a także do pomawiania

partii komunistycznych tych krajów o restaurowanie

kapitalizmu i rewizjonizm.W argumentacji na rzecz takiego poglądu wykorzy-

stywana bywa często ta terminologiczna okoliczność,iż Marks i Lenin posługiwali się określeniem „okres

przejściowy od kapitalizmu do komunizmu”. Termin„komunizm” w takich formulach oznacza jednak u kla-

syków marksizmu z a w s z e łącznie socjalizm i ko-munizm w sensie dziś przyjętej nomenklatury. Pod- pieranie się tego rodzaju określeniami klasyków do

uzasadnienia, iż to klasycy uważali socjalizm za częśćokresu przejściowego, jest więc albo wynikiem po-wierzchownego odczytania tekstów, albo zabiegiem

świadomego wprowadzania w błąd czytelnika nieobeznanego z historią marksizmu.Swoistym wariantem zapoznawania teorii okresu

przejściowego są lansowane przez niektórych ekono-mistów koncepcje, w których jako socjalizm prezen-tuje się ekonomiczne stosunki typowe właśnie dlaokresu przejściowego, a zwłaszcza drugiej, zaawanso-wanej fazy tego okresu. Bywa tak, iż koncepcje te do-tyczą już socjalizmu, lecz akcentują wówczas i podno-szą do godności elementu konstytutywnego ekonomiki

socjalizmu drobnotowarowe przeżytki w nim jeszczeobecne. Najczęściej ekonomika socjalizmu jest w tychkoncepcjach prezentowana jako' oparty na prawidło-

wościach czysto rynkowych automatyczny system za



rządzania uspołecznionymi przedsiębiorstwami. Takie podejście nazywane bywa analizą „czysto ekonomicz-ną” albo „strukturalnologiczną” itp., przy czym owa

czysta ekonomiczność wyraża się w — zamierzonymlub nie — całkowitym pomijaniu stosunków klasowychi historycznego uwarunkowania przez nie samego pro-cesu gospodarczego. Jeśli w takich koncepcjach nieneguje się wręcz istnienia klas, to uznaje się ich dzia-łania za coś, co do ekonomiki nie należy, co może byćrozpatrywane przez socjologów jako autonomiczna

dziedzina.Klinicznie czystą postać tego typu koncepcji zapre-

zentował ostatnio węgierski ekonomista Istvan R. Ga- bor w eseju zatytułowanym „Węgry: problemy z »drugą gospodarką«”*. Toteż celowe będzie przeprowadze-nie krytyki na podstawie tego konkretnego przykładu.

Węgierski autor przyjmuje następujące założenia: go-spodarka socjalistyczna jest gospodarką produkującątowary, środki produkcji są własnością społeczną, siłarobocza jest towarem — robotnik ma wolny wybórmiejsca pracy. Autor jest przekonany, że przy tychzałożeniach, w takich ekonomicznych ramach pojawiać

się musi nieuchronnie, wynikać z nich strukturalnie„druga gospodarka”, do której zalicza on: „różne spo-soby sprzedaży pracy (? — J.Ł., chodzi chyba o silęroboczą!) z pominięciem socjalistycznego sektora pro-dukcji oraz całokształt ponownego podziału dochodówludności we własnym zakresie” (s. 75). Wymienia on

tutaj jednym tchem: nieetatowych pracowników, nie-legalnie działających na własny rachunek rzemieślni-ków, fuchy, działki przyzagrodowe (w całości, nie tyl-ko ich towarową produkcję!), łapówki, napiwki i inneświadczenia uboczne wewnątrz sektora socjalistyczne-go, wynajmowanie mieszkań, prywatne pożyczki, za

* Przekład polski w : Prezentacje n r 5, 1979, ss. 75—82.



kup i zbyt nieruchomości i wreszcie, na pograniczu,także dochody z godzin nadliczbowych. Uważa on zaswoje odkrycie, za wkład do nauki ekonomicznej, udo-wodnienie, iż ta „druga gospodarka” „nie ma charak-

teru przejściowego i dewiacyjnego” (s. 76).Wywód Gabora jest następujący: w gospodarce so-

cjalistycznej „po osiągnięciu wysokiej aktywności go-spodarczej musi wystąpić zawyżony popyt na siłęroboczą, co — biorąc pod uwagę wysoki stopień za-trudnienia — obniża wydajność pracy. Brak siły ro-

boczej i niska wydajność — które w modelu »czystym«mogą być ocenione jako »oszczędzanie się« pracowni-ków, gdyż poza miejscem pracy mają oni możliwośćzbytu »zaoszczędzonej« siły roboczej — stają się pod-stawą istnienia tzw. drugiej gospodarki, która po pro-stu zapewnia korzystniejsze warunki zbytu siły robo-

czej (...) prowadząc jednocześnie działalność zarobkową poza socjalistycznym sektorem gospodarczym pracow-nik może osiągnąć o wiele wyższe zarobki od tych,

jakie uzyskałby zwiększając efektywność pracy w

zakładzie »macierzystym«. W związku z tym ludzie

w swoim stałym miejscu pracy starają się uzyskać

tylko minimum normy, aby nie utracić etatu związa-nego z licznymi przywilejami natury ekonomicznospo-

łecznej” (s. 77).

Widzimy więc, że socjalizm nie polega na wyelimi-

nowaniu gospodarki prywatnej, lecz przeciwnie — ro-

dzi ją nieuchronnie na nowo jako swoje uzupełnienie.

Socjalizm stanowi ze swej istoty określony systemrównowagi dwu sektorów. Gabor zauważa wprawdzie,

że nie wszyscy pracują w „drugiej gospodarce”, jed-

nakże twierdzi, iż wystarczy, by część w niej praco-

wała, aby spowodowało to p o s t ę p u j ą c e zmniej-

szanie się wydajności w gospodarce socjalistycznej

(s. 78). Natomiast w „drugiej gospodarce” zaniżanie

134



wymagań ma być irracjonalne, dochód bowiem rośnie proporcjonalnie do wydajności pracy.

W kapitalizmie — wg Gabora — intensywność i wy-dajność pracy jest większa niż w gospodarce socjali-

stycznej, wysoka jest bowiem podaż siły roboczej. Wy-chodzi więc na to, że „czysta” gospodarka socjalistycz-na organicznie skazana jest na niższą niż kapitalizmwydajność pracy. Jedynie w połączeniu z „drugą go-spodarką” może ukształtować się trwała struktura eko-nomiczna, która ma szanse sprostać współzawodnictwu

z kapitalizmem.W konkluzji nasz autor ogłasza, iż „w przyszłościwspółistnienie »pierwszej« i »drugiej« gospodarki cha-rakteryzować będą chwiejne kompromisy” (s. 82), iżtakie kompromisy stanowią immanentną cechę ekono-

miki socjalizmu jako takiego.Oczywiście, Gabor opiera swą argumentację na sze-

regu rzeczywistych sprzeczności w krajach realnegosocjalizmu. Rzeczywiście w okresie przejściowym za-wierane są w tych krajach rozmaite „chwiejne kom-

promisy”. Oto informuje nas, że ną Węgrzech w rolni-czych spółdzielniach produkcyjnych większość pracow-ników uznaje pracę „na spółdzielczym” za zajęcie

uboczne, za główne zaś — pracę na działce. I sugeruje,że jest to immanentne socjalizmowi w ogóle. Tymcza-sem wystarczy porównać tę aktualną na Węgrzech sy-tuację z sytuacją spółdzielczego rolnictwa w ZSRRczy w NRD, by dostrzec, że choć sprzeczności między

pracą „na spółdzielczym” i „na działce” rzeczywiście

występują, także w początkowej fazie socjalizmu, nie-mniej jednak są one w toku rozwoju przezwyciężane

poprzez wzrost wydajności pracy i jej technicznegouzbrojenia w przedsiębiorstwach spółdzielczych*. Z

* W 1976 roku v. ZSRR dochód uz ysk iwany przez rodzinę kołchoźniczą pochodził średnio w 64 proc. z pracy w kołchozie i ze świad-

czeń społecznych z tą pracą zespolonych (renty itp.), w 26 proc.

1'35



drugiej strony podobne sprzeczności nieobce są kapi-talizmowi, gdzie proletariat rolny cechuje, w wynikum.in. przywiązania do działki (obok pracy najemnejw przedsiębiorstwie), niska wydajność pracy.

Podobnie wiadomo, że socjalistycznej industrializacjitowarzyszy, zwłaszcza w okresie przejściowym, poja-wienie się mas chlopówrobotników. Stosunkowo niskawydajność pracy cechuje ich jednak w „obu” gospo-darkach, w których uczestniczą, w swej masie są oni„gorszymi” robotnikami i „gorszymi” chłopami. Roz-

wiązanie tej sprzeczności to uczynienie ich w masietylko robotnikami. Droga do tego wiedzie przez„chwiejne kompromisy”, konieczne, lecz bynajmniejnie stale jednakie i o wyraźnym kierunku rozwiązy-

wania. Także i w kapitalizmie występuje analogicznezjawisko. Na przykład w RFN w latach siedemdziesią-

tych większy niż w Polsce odsetek drobnych właści-cieli gospodarstw rolnych jest chłopamirobotnikami,a wydajność ich pracy w obu rolach jest stosunkowoniska.

Gabor idealizuje więc kapitalizm, zaciera fakty mar-notrawienia przezeń sił ludzkich, a z drugiej stronyuwiecznia jako socjalizm „mieszaną gospodarkę” głów-nie okresu przejściowego, niekiedy wczesnych stadiówsocjalizmu. Wywody jego są zresztą pełne sprzeczności.Jeśli zakłada się, iż wszystkie środki produkcji są so-cjalistyczną własnością, jakże możliwe jest sprzedawa-nie siły roboczej „poza socjalistycznym sektorem”? Za-łożenie wyklucza przecież istnienie takiego sektora!

Ogłasza on też za prawidłowość socjalizmu niezdolność

z produkcji na działce przyzagrodowej, w 8 proc. z płac z tytułu p racy poza rolnic tw em (wg wyliczeń dokonanych przez F. Cohenana podstawie radzieckich statystyk, patrz: A. Adler, F. Cohen, M. Decaillot, C. Frioux, L. Robel, L ’URSS et nous, Editions Sociales,Paris 1978, s. 86). Praca w kołchozie nie stanowi więc w żadnymrazie zajęcia ubocznego. Dodajmy, że część dochodu płynąca z pra-cy w kołchozie zwiększa się w stosunku do części przynoszonej

przez pracę na działce.



do poprawnego bilansowania siły roboczej i centralne-go planowania zatrudnienia. Utożsamia rozrachunekgospodarczy przedsiębiorstw z ich czystą towarowością.I nic dziwnego, że zakłada w swoim „socjalizmie”

immanentne kryzysy kooperacji, bowiem czysta towarowość poszczególnych przedsiębiorstw musi rzeczy-wiście takie kryzysy za sobą pociągać. Zakłada teżimmanentną niemożliwość poprawnego bilansowaniainwestycji w socjalizmie. Jednym słowem, niedostatkicentralnego planowania uznaje za prawidłowość so-

cjalizmu. A skoro tak, uznanie łapownictwa, protekcji,naruszeń dyscypliny płac itp. stają się nieuchronnąkonsekwencją tego „socjalizmu”.

Jednocześnie uwiecznia on i idealizuje ekonomicznąwydajność drobnych przedsiębiorstw. A jest to prze-cież, generalnie biorąc, jawnie niezgodne z rzeczywi-

stością. Zresztą musi sam sobie przeczyć, gdy twier-dzi, że drobni prywatni przedsiębiorcy w „drugiej go-spodarce” nie akumulują dostatecznie, skłonni sa do

luksusowego spożycia, szybkiego wzbogacania i oszustw(w tym — podatkowych). Jeśli tak, to jakaż jest ichwyższa wydajność?! Rozwiązania, jakie Gabor propo-

nuje, idą w kierunku pogłębiania, a nie stopniowego przezwyciężania „chwiejnych kompromisów”, a mia-nowicie w kierunku rozbudowy małych przedsiębiorstwajencyjnych (a więc zwiększenia liczby prywatnych

przedsiębiorstw) oraz przekazania środków produkcjidużych zakładów pracy na zbiorową własność ich pra-cowników. Logika to osobliwa. Przecież tak jest wła-

śnie w rolniczych spółdzielniach produkcyjnych naWęgrzech. Czy Gabor pragnie upowszechnić na cały przemysł niedostatki ich działania, uczynić, by wszyscyrobotnicy traktowali pracę w tych przedsiębiorstwach jako zajęcie uboczne,?! Proponuje, jednym słowem, roz-szerzyć w socjalizmie żywioł rynkowy.

Koncepcja Gabora, jeśli pominąć jej jawne sprzecz

137



ności, oparta jest na dość rozpowszechnionym błędzieuznania formalnego uspołecznienia własności za za-kończoną postać własności socjalistycznej. A przecieżistnienie ajencyjnych przedsiębiorstw jest typową po-

stacią owego formalnego tylko uspołecznienia, „kom- promisu” z własnością prywatną. Postacią taką sąz reguły tzw. fuchy. Przecież bardzo rzadko polegająone na sprzedaży nieuzbrojonej siły roboczej, leczz reguły na sprzedaży tej siły wyposażonej w państwo-we narzędzia (a często i surowce). Państwowe środ-

ki produkcji zostają użyte jako prywatne! Prywatna praktyka lekarska w zaawansowanym okresie przej-ściowym byłaby w szerszej skali skazana na zagładę,gdyby nie działała w „symbiozie” z państwową służbązdrowia, nie opierała się na pracowniach analitycz-nych „pierwszej” gospodarki, nie wykorzystywała jej

łóżek szpitalnych itp.Drugim (i bodajże głównym) błędem ekonomicznychteorii w stylu Gabora jest „czysto ekonomiczne”, ryn-kowe rozpatrywanie okresu przejściowego, a co za tymidzie — kompletne negliżowanie konieczności pryma-

tu socjalistycznej polityki wobec ekonomiki jako nie-zbędnego warunku rozwoju społeczeństwa tego okre-su ku socjalizmowi. „Czystej ekonomiki rynkowej” niema już, prawdę mówiąc, nawet w kapitalizmie (inter-wencjonizm). Jeśli pominąć rolę wszechogarniającejkontroli robotniczej, pominąć polityczną aktywność

klasy robotniczej w kształtowaniu i prowadzeniu socja-listycznej gospodarki, to mechanizmy rozwoju „mie-

szanej ekonomiki” okresu przejściowego rzeczywiście prowadzić muszą do wielu konsekwencji wyłuszczonych przez Gabora. Istotnym instrumentem tej kon-troli i jej wyrazem jednocześnie jest centralne plano-wanie zarówno produkcji, jak i repartycji siły robo-czej, jest potęgowanie dyscypliny realizacji planu na

wszystkich szczeblach gospodarowania.

138



Wspominaliśmy już o tej kwestii w obszernej dy-gresji w związku z wypowiedzią Langego. Istotnymelementem robotniczej kontroli i jej wyrazem musi

być socjalistyczna polityka ekonomiczna, wyrażająca

się w centralnym planowaniu gospodarki: produkcji,zaopatrzenia rynku, repartycji inwestycji i siły robo-czej. Narzędzia tego planowania mogą być w różnychkrajach różnorodne, a także w różnych okresach roz-woju każdego z nich, ale użyte być muszą jako poli-tyczna broń klasy robotniczej. Bez dyscypliny w posłu-

giwaniu się tymi narzędziami i bez robotniczej kontroliich stosowania chromać musi i planowanie, i dyscypli-na planu, bowiem właśnie „czysto ekonomiczne” me-chanizmy rynku rozkładają je nie tylko w okresie przejściowym, lecz i w socjalizmie. Czy będzie to rze-czowy nakaz produkcji określonej, czy podatek, cenamaksymalna, standard jakości, udzielenie lub cofnię-cie licencji itp. — niezbędna jest kontrola stosowaniatego narzędzia. Nie można pominąć i tego, że istotnym

przecież zadaniem państwa dyktatury proletariatu jestorganizowanie i doskonalenie samodyscypliny klasy robotniczej.

Koncepcje „czysto ekonomiczne” skłonne są tym-

czasem traktować wszystkie te elementy polityki go-spodarczej budowania socjalizmu jako „nienaturalne”,

pozaekonomiczne ingerencje o doraźnym co najwyżejznaczeniu. Gabor na przykład ogranicza rolę central-nych decyzji w istocie wyłącznie do kreowania i lik-widowania przedsiębiorstw. Zupełnie pomija się taki

ważki czynnik ekonomiczny w socjalizmie, jak kontrolamiary pracy i spożycia ze strony mas wytwórców, nad-zór mas nad ewidencją produkcji i pracy. Traktowane jest to jako coś pozaekonomicznego.

Takie koncepcje ujawniają niewątpliwie liczne•sprzeczności „gospodarki mieszanej”, typowe głównie

•dla okresu przejściowego właśnie, bezzasadnie nazy

139



wając je socjalizmem. Trafnie wskazuje się też na ko-nieczność „kompromisów” z „drugą gospodarką”,aczkolwiek przeoczą się, iż sprzeczności owe mogąi muszą być przezwyciężane. „Nadmierne” i utrwalone„kompromisy” prowadzą bowiem nieuchronnie do dez-organizacji socjalistycznej gospodarki i do obniżania jej wydajności. Inna sprawa, iż w owej „drugiej gospo-darce” wkłada się do jednego worka i drobną własność prywatną, i działki przyzagrodowe (bez wyróżnienia ichtowarowej produkcji), i fuchy, i łapówki, i błędy pla-

nowania mające źródła obiektywne i subiektywne,a wreszcie nawet godziny nadliczbowe w ogóle i po-dwójne etaty. Jednym słowem, obok właściwości okre-su przejściowego wkłada się pewne elementy wystę- pujące jeszcze w tych lub innych rozmiarach w so-cjalizmie, związane z zachowaniem pieniądza i towa

rowości. Trafnie wskazuje się natomiast, że łapownic-two, biurokratyzm, rozdymanie godzin nadliczbo-wych i wieloetatowość nie są wyrazem przestępczoś-ci po prostu, lecz ich rozpowszechnienie ma źródłaekonomiczne; że nie są tylko wynikiem niedostatków planowania, lecz same te niedostatki uzyskują popar-cie ze strony prywatnego interesu i że ich eliminacjanie jest głównie zagadnieniem doskonalenia czystejteorii zarządzania, lecz zagadnieniem politycznym^

Raz jeszcze staje się tu widoczne, że polityczna rolaklasy robotniczej, wzrost tej roli w toku budowy so-cjalizmu — jak się to często formułuje — nie jestczczym frazesem, moralnym życzeniem skierowanym

do tej budowy, lecz istotnym warunkiem postępu tej budowy.

Przechodzenie gospodarki okresu przejściowego dosocjalizmu nie może dokonywać się przy biernymoczekiwaniu, aż określone dziedziny ekonomiczne doj-rzeją do uspołecznienia. Niezbędne jest tutaj łączenie

organizowania przyspieszonego rozwoju techniczno

140



organizacyjnego sił wytwórczych z ingerowaniem wklasowe struktury ich funkcjonowania. Klasa robotni-cza jako organizator socjalistycznej przebudowy go-spodarki musi, aby rozwiązywać sprzeczności „miesza-

nej gospodarki” okresu przejściowego, podejmowaćstrukturalne socjalistyczne przekształcenia z pewnymwyprzedzeniem. Już w „Manifeście partii komuni-stycznej” Marks i Engels zdawali sobie sprawę z ko-nieczności takiej polityki ekonomicznej, z prymatu po-lityki. w stosunku do ekonomiki. Pisali oni: „Prole-

tariat użyje swego panowania politycznego na to, bykrok za krokiem (...) scentralizować wszystkie narzę-dzia produkcji w ręku państwa (...). Początkowo możesię to oczywiście dokonać tylko za pomocą despotycz-nych wtargnięć w prawo własności i w burżuazyjnestosunki produkcji, a w i ę c za p o m o c ą p o s u -

ni ęć, które ekonomicznie w y d a j ą s i ę n i e d o -s t a t e c z n e i n i e u z a s a d n i o n e , które jednak

w przebiegu ruchu przerastają same siebie i są nie-uniknione jako środki przewrotu w całym sposobie

produkcji”*.Owe „despotyczne wtargnięcia” — to właśnie pry-

mat polityki. Są one możliwe i skuteczne przy kon-trolnej aktywności samych mas. Z ich pomocą elimi-nowana jest wielka własność kapitalistów i obszarni-ków. Jednakże, choć w innych formach — przy do- browolności i współudziale dużej części drobnych wy-twórców i wsparciu ze strony klasy robotniczej —„despotycznie” ograniczane są burżuazyjne ciągoty

drobnej własności prywatnej i w ogóle „drugiej go-spodarki”, jakby nie były one „naturalne”. Takieograniczanie jest głównym wewnętrznym zadaniemklasowym partii i państwa dyktatury proletariatu.

* MED t. 4, s. 535, podkr. — J.Ł.

141



§ 6. W jakim sensie socjalizm zachowuje pewne bur-żuazyjne urządzenia

Poważnego potraktowania teoretycznego i analizywymaga także sprawa powoływania się przez zwolen-ników włączania całego socjalizmu w okres przejścio-wy na wielokrotne wypowiedzi klasyków marksizmu,w których podkreśla się, że społeczeństwo niższej fazykomunizmu (tj. socjalizm) jest immanentnie obciążone burżuazyjnymi cechami (i to nie w postaci resztek, po-zostałości, marginesowych przeżytków, lecz w samejswojej istocie!) Tutaj kwestia nie jest terminologicz-nej natury. I takich wypowiedzi jest wiele. W „Krytyce

programu gotajskiego” Marks tak charakteryzował so-cjalizm: „Mamy tu do czynienia ze społeczeństwemkomunistycznym, ale nie takim, które r o z w i n ę ł o

s i ę na własnej podstawie, lecz przeciwnie, takim, któ-re dopiero w y ł a n i a s i ę ze społeczeństwa kapi-talistycznego; które zatem p o d k a ż d y m w z g l ę -d e m (podkr. J. Ł.) — ekonomicznym, moralnym,

umysłowym — nosi jeszcze na sobie znamiona staregospołeczeństwa, z którego łona wyszło”*. Do tych „zna-

mion” Marks następnie zalicza takie niebagatelne rze-czy, jak p o d z i a ł w e d ł u g p r a c y , a także ist-nienie p r a w a i p r a w n e j r ó w n o ś c i l u d z i .

Lenin konsekwentnie zachowywał identyczne rozumie-nie sprawy, gdy, także w pismach okresu po RewolucjiPaździernikowej, nie posługiwał się nigdy terminem

„prawo socjalistyczne”, a jedynie „prawo radzieckie”.Państwowość społeczeństwa socjalistycznego nazywana jest przez Leninst niekiedy „państwem burżuazyjnym bez burżuazji”. Engels uważa za burżuazyjny elementw socjalizmie samo istnienie „zawodowych polityków”

prowadzących profesjonalnie socjalistyczną politykę.

Czy więc tego rodzaju wypowiedzi, w żadnym ra* K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, MED t. 19, 1972, s. 22.



zie nieprzypadkowe, nie świadczą dowodnie, iż klasycymarksizmu traktowali socjalizm jako część przejścio-wego okresu likwidowania kapitalizmu? Nie. Tego ro-

dzaju interpretacja jest gruntownie opaczna. U klasy-ków tego typu formuły są jedynie wyrazem konsek-wentnego stosowania w naukowym socjalizmie metodymaterializmu historycznego: znajdywania w samej spo-łecznej rzeczywistości kapitalizmu potencjalnych środ-ków budowy socjalizmu, a nie zmyślania ich z głowyw drodze fantazjowania. Marks, Engels i Lenin poka-zują, że socjalizm konstytuowany jest ze środków, któ-re wytworzył kapitalizm, przy użyciu tych środków.Jednakże użyte są one nie w tej postaci i w tej struk-turze, w jakich funkcjonują w kapitalizmie. Przeciw-nie, socjalizm nadaje tym środkom radykalnie zmie-

niony charakter.

Oto w kapitalizmie ta część dochodu narodowego,która przypada klasie robotniczej jako jej fundusz spo-życia — suma kapitału zmiennego — dzielona jest

wśród członków tej klasy według pracy, tj. wedługwartości siły roboczej poszczególnych jej członków.Fundusz spożycia klas posiadających natomiast ulega

podziałowi według innego prawa — według wartościkapitału posiadanego przez ich członków, według wiel-

kości posiadanej prywatnej własności środków produk-cji i cyrkulacji. W socjalizmie c a ł y s p o ł e c z n yf u n d u s z s p o ż y c i a i n d y w i d u a l n e g o ule-ga podziałowi według pracy, tj. proporcjonalnie do

wartości siły roboczej wydatkowanej przez członkówspołeczeństwa*.

* Prop orc jon alnie do wartości, ale n ie we dług w artości, albowiem —ceretis paribus — dzielony według pracy jest nie tylko odpowiednikkapitału zmiennego, lecz odpowiednik tego kapitału powiększony° tę część wartości dodatkowej, która stanowiła fundusz spożyciakapitalistów. Likwidacji ulega wyzysk kapitalistów, część spożywa-nej przez nich nie opłacohćj pracy robotnika, a więc w rezultacie

robotnikowi przypada więcej niż przypadałoby w tychże warunkachw kapitalizmie. Ceteris paribus — nie wchodzimy tu bowiem w kwe



Zasada podziału pochodzi więc z kapitalizmu, zro-dziła się w toku jego rozwoju. Jednakże nabiera ja-kościowo nowego charakteru, skoro staje się zasadą jedyną, uniwersalną, a nie tylko zasadą dotyczącączęści społeczeństwa i części funduszu spożycia indy-widualnego. Albowiem podział według posiadanej włas-ności prywatnej zostaje zniesiony wraz z eliminacjątej własności. Zasada jest burżuazyjna w swej gene-zie, lecz funkcjonuje jako środek podziału radykalnieodmiennego, stanowiącego samą istotę socjalizmu!

Marks podkreśla, po nazwaniu jej „burżuazyjną", żew socjalizmie jej „t r e ś ć i f o r m a uległy zmianie”*.

Podobnie ma się rzecz z innymi burżuazyjnymi„znamionami” w socjalizmie. Burżuazyjnymi są one zewzględu na genezę. Wmontowane jednak w z gruntuodmienną strukturę życia społecznego, przybierają ra-

dykalnie odmienny charakter i funkcję. Jako tak wła-śnie zmodyfikowane stają się wręęz w ł a s n ą pod-stawą socjalizmu. Równość prawna obywateli przejęta jest z kapitalizmu, przeniesiona do socjalizmu. Lecznie po prostu przeniesiona. Oswobodzona bowiem zo-staje od kolizji z przywilejami własności, które czynią

ją dla mas iluzoryczną. W wyniku tego równość mo-że być urzeczywistniona w pełni, staje się faktycznadla wszystkich. Państwo właściwe socjalizmowi (jużnie dyktaturę proletariatu) Lenin nazwie „niepolitycz-nym”, a więc państwem, które nie uciska żadnej klasy.

A takie państwo — to państwo o radykalnie odmien-nej od burżuazyjnego treści i formie, choć liczne jegozasady demokratyczne przejęte zostały od burżuazji.

Itp., itd.

stię „odpisów” na rzecz funduszu spożycia zbiorowego, które mogąnawet powodować zmniejszenie płacy w stosunku do kapitalizmu(ale jednocześnie oznaczają zdjęcie z płacy wielu kosztów wykształ-cenia, opieki zdrowotnej, wypoczynku itp.).

* K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, MED t. 19, s. 23 (podkr. — J.Ł.) .



W czasach dzisiejszych unikamy raczej podkreślaniatourżuazyjności” tego rodzaju par excellence socjali-

stycznych prawidłowości ekonomicznych czy politycz-noprawnych instytucji. Przeciwnie, akcentujemy wła-śnie nowość ich charakteru i formy w socjalizmie,odmienność od ich kapitalistycznych antenatów. Nie-mniej jednak abstrakcyjne wywody teoretyczne Mark-sa i Lenina, w których posługiwano się w odniesieniudo nich terminem „burżuazyjny”, pozostają słuszne.Są to bowiem środki, których geneza tkwi w kapita-

lizmie, a które obumrą kiedyś w komunizmie. Gdykiedyś analizować będziemy w szczegółach procesyrozwojowe komunistycznych społeczeństw za pomocąmaterialistycznohistorycznej metody, odkryjemy nie-zawodnie z kolei, iż „ciążą na nich” znamiona so-cjalizmu, z którego wyłoniły się te społeczeństwa. Bę-

dzie to niewątpliwie poprawna naukowo metoda, acznieuprawnione będzie, oczywiście, na podstawie takichkonstatacji podawanie w wątpliwość komunistycznegocharakteru samych tych społeczeństw.

Od teoretycznej strony błąd wymienionego typu po-

pełniają dogmatycy. I pociąga on za sobą błąd drugi:

skłonność do budowania utopijnego ideału „czystegokomunizmu”, pozbawionego sprzeczności i rozwoju(choćby ten ideał wyrabiano na podstawie kompilo-wania oddzielnych autentycznych wypowiedzi klasy-ków marksizmu). Następnie rzeczywistość konfronto-wana jest z owym ideałem i z takiej konfrontacjiczerpie się ocenę rzeczywistości i propozycje kierun-ków jej zmieniania, miast czerpać je z analizy żywychsprzeczności i potencjalnych rozwiązań zawartych we

współczesności zarówno kapitalizmu, jak i realnegosocjalizmu. Skoro konfrontacja zawsze ujawnia, żerzeczywistość społeczeństw budujących socjalizm i ko-munizm różni się od takiego ideału, rzeczywistość oka-

zywać się musi chronicznie „okresem przejściowym”.



*

Teoria naukowego socjalizmu wykazała, a całe do-tychczasowe doświadczenie światowego procesu rewo-

lucyjnego to potwierdza, że po obaleniu kapitalizmusocjalizm nie następuje natychmiast, że konieczny jestcały historyczny okres przejściowy od kapitalizmu dosocjalizmu. W społeczeństwie tego okresu następujestopniowa organizacja jednolitej własności socjalistycz-nej i stopniowe znoszenie własności prywatnej.

W społeczeństwie tego okresu przejściowego dają sięwyróżnić dwie fazy: pierwsza — wywłaszczenie i lik-widacja klas wyzyskiwaczy, druga — z reguły znacz-nie dłuższa — „montowanie” gospodarki socjalistycz-nej. Na to „montowanie” składa się tworzenie jednoli-tego, planowanego w skali ogólnonarodowej organizmugospodarczego z przedsiębiorstw już stanowiących no-

minalnie socjalistyczną własność oraz scalanie w jed-nostki produkcyjne funkcjonujące na przemysłowychzasadach przedsiębiorstw drobnych wytwórców towa-

rów i drobnych przedsiębiorstw usługowych. Scalanie

takie dokonuje się na zasadach dobrowolności i przy poparciu ze strony klasy robotniczej oraz jej władzy

państwowej. Ta druga faza nazywana bywa najczęściejokresem budowy socjalizmu. W obu fazach niezbędny

jest prymat polityki nad ekonomiką w celu zapewnie-nia postępu i trwałości socjalistycznych przekształceń

(ale tylko prymat; postęp socjalizmu wymaga prze-kształcania ekonomiki, a nie nagiego likwidowania klas

właścicieli prywatnych czysto politycznymi środkami).Drogi budowy socjalizmu, przekształceń społecznychw okresie przejściowym są z konieczności bardzo róż-norodne ze względu na różnorodny punkt wyjściowysocjalistycznych przemian. Okres przejściowy jednak,niezależnie od tej różnorodności, cechują pewne po-wszechne prawidłowości rozwoju, takie jak: organizo-wanie jednolitej własności społecznej, znoszenie wy



zysku, hegemonia klasy robotniczej i nieodzownośćzawierania przez nią sojuszy z ogółem ludzi z innychklas zagrożonych przez kapitalizm, ustanowienie w tejczy innej formie państwa dyktatury proletariatu, roz-wijanie kierowniczej roli partii komunistycznej w po-lityce ekonomicznej, socjalnej i kulturalnej.

Ruch komunistyczny zarówno przed obaleniem kapitalizmu, jak i w ciągu okresu przejściowego musiliczyć się nieustannie z naporem teoretycznej tendencjizapoznawania konieczności okresu przejściowego, wy-

stępującej w rozmaitych postaciach, lecz zawsze zwią-zanej z naciskami typu drobnomieszczańskiego inte-resu. W społeczeństwie okresu przejściowego owa ten-dencja skłania do petryfikacji „mieszanej gospodarki”i przedstawiania jej jako kwintesencji socjalizmu —ze strony prawicowego oportunizmu, do kwestionowa-

nia zdobyczy socjalizmu z punktu widzenia utopijnegoobrazu komunizmu — ze strony „lewicowego” sek-ciarstwa.

Literatura zalecana: W. Lenin, P a ń s tw o a r e w o lu c ja , r. V, par. 1 i 2.

W. Lenin, R e w o lu c ja p r o le ta r ia c k a a r e

n e g a t K a u t s k y , Dz. t. 28, ss. 251—258.

W. Lenin, E k o n o m ik a i p o l i t y k a w e p o c e

d y k ta t u r y p r o le ta r ia tu .

W. Lenin, D z ie c ię c a c h o r o b a „ l e w ic o w o ś -

c i” w k o m u n iz m ie , par. II i V.



Rozdział IVSOCJALIZM — NIŻSZA FAZA FORMACJI KOMUNISTYCZNEJ

§ 1. Istota socjalizmu

S o c j a l i z m , c z y l i s p o ł e c z e ń s t w o so-c j a l i s t y c z n e , c e c h u j e s i ę t ym, że w s z y -s t k i e ś r o d k i p r o d u k c j i s ą w ł a s n o ś c i ąs p o ł e c z n ą z r z e s z o n y c h w y t w ó r c o w*,

n i e i s t n i e j e p r y w a t n a w ł a s n o ść ś r o d -k ó w p r o d u k c j i ( n i e t y l k o w i e l k a , a l e

i d r o b n a ) , a co z a t y m i d z i e , n i e m a j u ż ż a d n y c h k l a s p r y w a t n y c h w ł a śc i -c i e l i , k l a s z w i ą z a n y c h z j a k ą k o l w i e kf o r m ą w ł a s n o śc i p r y w a t n e j b ąd ź t e żn i e m a j u ż w o g ó l e i k l as s p o ł e c z n y c h .

Gospodarka w socjalizmie prowadzona jest planowo

w skali całego społeczeństwa zarówno od strony ilościi asortymentu wytwarzanych dóbr i świadczonychusług, jak również od strony repartycji i reprodukcji

siły roboczej oraz wielkości konsumpcji przypadającej jednostkom i kolektywom**.

* Oczyw iście nie w yklu cza to osobistej w łasno ści tak ich narzędzi, jak m aszyna do szycia, im adło czy szlif ierka, słu żących zaspokaja -niu osobistych potrzeb, a nie wykonywaniu produkcji czy usług dlainnych członków społeczeństwa.

** Po da na wyżej d efin icja soc jalizmu jest, ściśle biorąc, za sze-roka, w jej zakresie bowiem mieści się również społeczeństwo wyż-szej fazy formacji komunistycznej — komunizm. Zwyczajowo jednakutarło się podawanie tego rodzaju formuły za definicję socjalizmu,

gdyż pozwala ona w pełni zadow alająco od różn ić. socjalizm zarównood kapitalizmu, jak i od okresu przejściowego. Wszak kwestie tych

właśnie odróżnień wywoływały i wywołują istotne spory. Bez trudumożna formulę tę zawęzić i uzyskać definicję adekwatną, i to na



Tak socjalizm pojmowali klasycy marksizmu i tak jest on rozumiany od ponad stulecia w łonie rewolu-cyjnego ruchu robotniczego. Klasycy dziesiątki razydawali wyraz takiemu pojmowaniu w skrótowych for-

mulach: socjalizm to zniesienie własności prywatnej,socjalizm to zniesienie klas*. Taka jest kwintesencjacharakterystyki niższej fazy społeczeństwa komuni-stycznego w Marksa „Krytyce programu gotajskiego”.Lenin, komentując w „Państwie a rewolucji” tę cha-rakterystykę, konkretyzuje ją następująco: „ Ws z y -

s c y obywatele stają się tutaj najemnymi pracownika-mi państwa, które stanowią uzbrojeni robotnicy.W s z y s c y obywatele stają się urzędnikami i robot-nikami j e d n e g o ogólnonarodowego »syndykatu« państwowego”**.

Konsekwencją i wyrazem niepodzielnego panowania

w socjalizmie społecznej własności środków produkcji jest — w sferze podziału — to, że wielkość uzyskiwa-nych przez członków tego społeczeństwa dóbr przezna-czonych do indywidualnego spożycia nie może już byćzależna od posiadania przez jednostkę prywatnej włas-ności, lecz panuje tu e k o n o m i c z n a p r a w i d ł o -w o ś ć : k a ż d y w e d ł u g z d o l n o ś c i , k a ż d e -m u w e d ł u g p r a c y . Podkreślamy — jest to obiek-

tywna prawidłowość ekonomiki socjalizmu, a nie tylko,

różne sposoby. Za chwilę wskażemy na jedną z ważnych różnicgatunkowych między socjalizmem a komunizmem, dotyczącą sfery

podzia łu w yprodukow anych w społeczeństw ie dóbr.* Po r. np . F. Engels, Zasady kom unizm u, MED t. 4, s. 408: „Znie-

sienie własności prywatnej jest nawet najbardziej zwięzłym i naj- bardzie j znam iennym w yrazem przeobrażenia ca łego porządku spo-łecznego, które nieuchronnie wynika z rozwoju przemysłu i dlategozupełnie słusznie wysuwają je komuniści jako swe naczelne żąda-nie”. Por. także W. Lenin, Ekonom ik a i po lit yka w epoce dyk ta tury proleta ria tu , Dz. t. 30, s. 98. Lenin podkreśla tu z naciskiem, żesocjalizm wymaga zniesienia nie tylko własności kapitalistów, lecz

także drobnej własności prywatnej, wymaga przejścia we wszystkichznaczących działach gospodarki od drobnej, rozproszonej, do wielkiejspołecznej produkcji.

*• W. Lenin, Państwo a rewolucja, Dz. t. 25, s. 510.

149



czy głównie, moralna zasada, której akceptacja szerzysię w tym społeczeństwie, moralna zasada uznawana zawyraz sprawiedliwości społecznej. Sama ta formuławywodzi się jeszcze z przedmarksistowskiego socjaliz-mu. Wprowadził ją Louis Blanc. Rodowód sprzyja dodziś wysuwaniu na czoło jej moralnej strony. Jaka

jest jednak jej treść ekonomiczna? „Każdy wedługzdolności” oznacza, że w socjalizmie, z racji samejstruktury własnościowej, wykluczone jest funkcjono-wanie w społeczeństwie pasożytniczych grup ludzi do

pracy sposobnych, a żyjących na koszt tych, którzy pracują. Nikt do pracy sposobny nie może uchylać sięod pracy według miary jednakowej dla wszystkich,a zarazem zostaje zachowany (czy dokładniej — do-

piero tu w pełni urzeczywistniony) wolny wybór miej-sca pracy przez jednostki. „Każdemu według pracy”

oznacza, że udział w planowej pracy społeczeństwa,i wyłącznie taki udział, wyznacza dla każdego do pra-cy sposobnego „miarę” indywidualnego spożycia. Za-razem, mówiąc słowami Marksa, „nic nie może przejśćna własność jednostek, prócz przedmiotów indywidual-nego spożycia”*. Dokładnie rzecz biorąc: z tej części

produkcji społecznej, która przeznaczona jest do in-dywidualnej konsumpcji w socjalizmie przypada jed-nostce udział wprost proporcjonalny do wartości za-stosowanej przez nią w pracy siły roboczej. Wobecograniczoności zasobów, wobec tego, że w socjalizmie

produkcja społeczna nie zaspokaja jeszcze wszystkich

potrzeb, niezbędna jest prawna regulacja i państwowynadzór nad tym, by każdy przestrzegał „miary pracy

i spożycia”.Obiektywną prawidłowością ekonomiczną socjalizmu

występującą w sferze spożycia jest także wzrost spo-łecznego funduszu spożycia szybszy od funduszu indy

* K. Marks, Krytyka programu gotajskiego, MED t. 19, s. 23.



widualnego. Kapitalizm prowadzi, jak wiadomo, nie-uchronnie do coraz szerszego uspołeczniania samego

procesu wytwórczości i do doskonalenia jego technikii organizacji. Pociąga to za sobą uspołecznienie także

licznych dziedzin spożycia: oświaty i wychowania(kształcenia kadr), opieki zdrowotnej, mieszkalnictwa,wyżywienia, wypoczynku, wychowania fizycznegoi sportu. Procesy uspołecznienia tych dziedzin życia

przebiegają jednak w kapitalizmie bardzo oporniei konfliktowo, albowiem popadają w kolizję z imma

nentnym kapitalizmowi prywatnym przywłaszczaniemzdobyczy materialnej i duchowej działalności społe-czeństwa. Stąd kapitalizm stale odtwarza przestarzałestruktury życia w tych właśnie dziedzinach ze szcze-gólnym uporem, mimo ,że kształtuje w swym łonie

przesłanki ich uspołecznienia. Powoduje to istotne,

strukturalne zahamowania w wykorzystaniu zdolnościludzkich, utrwala w wielu sferach niską wydajność pracy, piętrzy przeszkody na drodze reprodukcji siłyroboczej zdolnej do uruchamiania wydajnej techniki,

powoduje niedostosowania struktury zawodowej dowymagań nowej techniki itp. Socjalizm natomiast jestw stanie przezwyciężyć te sprzeczności przez planoweuspołecznianie wymienionych dziedzin, co wymaga

właśnie szybkiego wzrostu społecznego funduszu spo-życia. Oświata, zdrowotność, wypoczynek, racjonalnewyżywienie, zapewnienie mieszkań stają się w socjali-zmie sprawą społeczną, a nie tylko i głównie prywatną.W ten sposób z wyprzedzeniem, z rezerwą zapewnione

są odpowiednio wykwalifikowane kadry do produkcjii życia kulturalnego. M.in. pozwala to zdjąć z kobiet

wiele tradycyjnych, uciążliwych zajęć domowych, co

umożliwia im aktywny udział w produkcji społecznej,

gwarantuje równouprawnienie i wszechstronny rozwój.Wzrost dobrobytu następuje w socjalizmie nie tylko

przez wzrost własności osobistej uzyskanej z tytułu



osobistego wkładu w społeczną pracę, lecz także poprzez korzystanie coraz szerzej ze społecznego zaspokajania szeregu potrzeb, które dotąd wchodziły wyłączniew sferę prywatną. Naruszenie prawidłowości szybsze-

go wzrostu społecznego funduszu spożycia w socjaliz-mie od funduszu spożycia indywidualnego prowadzićmusi do zaostrzenia wielu sprzeczności, do konserwo-wania skostniałych form życia utrudniających opty-malny rozwój i rozszerzoną reprodukcję sił wytwór-

czych społeczeństwa. Prawidłowość ta została odkryta

przez Marksa, przejrzyście sformułowana i teoretycznieuzasadniona w „Krytyce programu gotajskiego”. Po-twierdza ją w pełni empiryczny bieg budowy socjaliz-mu i komunizmu w ZSRR i innych krajach, które tę

budowę podjęły. Do tej prawidłowości dostosowują planowanie rozwoju społecznogospodarczego państwo-we władze w krajach socjalistycznych, kierują się jejznajomością partie komunistyczne, dając temu wyrazw programowych dokumentach i w swej politycznej

praktyce*.Zdawać sobie winniśmy sprawę z tego, że w socja-

lizmie, tak jak we wszelkich ekonomicznych forma-cjach społeczeństwa, sfera podziału jest wtórna w sto-

sunku do sfery produkcji. Aby więc w sposób trwały,a nie doraźny wyeliminować naruszenia prawidłowościsocjalizmu w sferze podziału („zasad socjalizmu” w tejsferze), niezbędne jest wykrycie i ujawnienie przyczyn

tych naruszeń tkwiących w stosunkach produkcji,a następnie przeprowadzenie korekt. Zwracamy na to

uwagę, bowiem nierzadko występują mniemania, ja

* Oto, prz ykład ow o, odpow iednia form ula z uchw alonego w 1976roku przez IX Zjazd SED partyjnego programu: „Przy wzrościerealnych dochodów rosnącego znaczenia nabierają fundusze społecz-ne. Bądą one rosnąć szybciej niż fundusz płac i premii i będą wy-korzystywane do przedsięwzięć mających na celu rozwój opiekizdrowotnej i urządzeń socjalnych, oświaty, kultury i sportu” (Pro

gramm der SED, Dresden 1976, s. 27).

152



jjoby socjalistyczne stosunki produkcji były już w pełnidojrzałe, a tylko stosunki podziału odstają od nichi w celu zlikwidowania bolączek społecznych wystar-czy przeprowadzenie autonomicznej korekty w sferze

tych ostatnich.Tyle o istocie ekonomicznej struktury socjalizmu.

W dalszych rozważaniach tego rozdziału nie zamierza-my systematycznie prezentować wykładu teorii socja-listycznego społeczeństwa, lecz skupimy się na wybra-nych zagadnieniach. Zasadą selekcji tych zagadnień

będzie przede wszystkim, możliwość wykazania antydogmatycznego charakteru teorii naukowego socjaliz-mu. Będą to zarazem zagadnienia, które przez latastanowiły przedmiot sporu wśród teoretyków, a częstostanowią do dziś. Zajmiemy się więc najpierw kom-

pleksem spraw dotyczących kształtów socjalistycznej

własności (stosunków własnościowych w socjalizmie)i procesu obumierania klasowych struktur społecznychw socjalizmie, następnie kwestiami konkretyzacji teoriistosunków podziału funduszu spożycia i teorii repartycji pracy w socjalizmie, parę uwag poświęcimy teo-retycznym kwestiom, związanym z konkretną prakty-ką budowy socjalizmu w sferze pozaekonomicznej,

przede wszystkim rozwoju państwowości. Przeglądtych wybranych zagadnień zakończymy refleksją natemat teorii wewnętrznych faz czy studiów rozwoju

socjalizmu.

§ 2. Możliwość socjalizmu z dwiema klasami nieanta- gonistycznymi. Dwie formy socjalistycznej włas

ności.

W podanej na wstępie poprzedniego paragrafu krót-kiej charakterystyce socjalizmu stwierdziliśmy, że jest

to społeczeństwo, w którym nie istnieją klasy prywat

153



nych właścicieli. Konieczność takiej negatywnej cha-rakterystyki wypływa z rozwinięcia teorii naukowegosocjalizmu, dokonanego na podstawie badania rzeczy-wistości społeczeństwa kształtującego się po obaleniu

kapitalistów i obszarników. Lenin ujawnił bowiem, nagruncie takich badań, że po obaleniu kapitalizmu,

p r z y s p e ł n i e n i u o k r e ś l o n y c h w a r u n -kó w, obok własności państwowej także spółdzielczośćstawać się może szczególną formą socjalistycznej włas-ności. Gdy warunki te są spełnione (a przebieg budow-

nictwa socjalizmu w ZSRR empirycznie potwierdził, iż jest to możliwe na wielką skalę), powstaje społeczeń-stwo socjalistyczne bez klas prywatnych właścicieli,lecz jeszcze klasowe. Ze spółdzielczą postacią socjali-stycznej własności sprzęgnięte jest ukształtowanie sięodrębnej klasy spółdzielców — pracowników spół-dzielczych przedsiębiorstw i ich współwłaścicieli za-razem.

Przed teoretycznym odkryciem tej możliwości w pracach klasyków marksizmu i w całej marksistow-skiej literaturze teoretycznej utożsamiano zniesieniewłasności prywatnej ze zniesieniem klas społecznychw ogóle, pojmowano socjalizm wyłącznie jako społe-

czeństwo bezklasowe. Jeszcze w 1919 roku, w pracy„Ekonomika i polityka w epoce dyktatury proletaria-tu”, Lenin podkreślał, że „aby znieść klasy, t r z e b a(...) z n i e ść r ó ż n i c ę m i ę d z y r o b o t n i k i e mi c h ł o p e m (podkr. J.Ł.), w s z y s t k i c h uczynić

p r a c o w n i k a m i”. I stwierdził, iż jest to zadanie,

„którego nie można wykonać przez obalenie jakiejkol-wiek bądź klasy”, a „jedynie przez organizacyjną prze-

budowę całej gospodarki społecznej, przez przejście od

indywidualnej, odosobnionej, drobnej gospodarki towa-rowej do wielkiej gospodarki społecznej”*. Dopiero

* W. Lenin, Dz. t. 30, ss. 98 i 99.

154



dalszy rozwój socjalistycznego budownictwa ukazał, żemożna uczynić wszystkich pracownikami wielkich spo-łecznych przedsiębiorstw, lecz może to być dokonane

przy zachowaniu pewnych klasowoekonomicznych

różnic między pracownikami przedsiębiorstw państwo-wych a pracownikami przedsiębiorstw spółdzielczych,między robotnikami i chłopami.

W krajach budujących socjalizm i komunizm upo-wszechniło się w propagandzie i w aktach prawnychtraktowanie wszelkiej własności spółdzielczej jako czę-

ści „socjalistycznego sektora” gospodarki. Nierzadkie jest przekonanie, że odpowiada to w pełni leninow-skiemu rozumieniu sprawy. Tymczasem jest to grun-townie nieścisłe. Lenin, w zgodzie z Marksem i En-gelsem, dowodził, że w ramach kapitalistycznego spo-łeczeństwa spółdzielczość, niezależnie od wyobrażeń

samych spółdzielców o niej, jest i musi być faktycznie postacią kolektywnej własności kapitalistycznej,aczkolwiek — w wypadku spółdzielni robotniczych —ich istnienie dowodzi możliwości gospodarowania bezkapitalisty i formuje u robotników umiejętności za-rządzania produkcją. Natomiast po obaleniu kapitaliz-

mu spółdzielczość nie staje się bynajmniej automatycz-nie własnością socjalistyczną, lecz staje się nią, gdyspełnione są następujące warunki: 1° zostaje ona eko-nomicznie podporządkowana socjalistycznej własności państwowej, jej działania wytwórcze zostają włączonew jednolity system planowania całości produkcji spo-łecznej (eliminuje to odosobnienie spółdzielni, ich za-

leżność od żywiołu na rynku towarowym), aczkolwiek pozostaje pewna swoistość tego włączenia*; 2° człon

* Teoretyc zne zrozum ienie te j kw estii odnaleźć m ożna w zalążku ju ż u Engelsa. P isał on w 1886 roku do Bebla : „M arks i ja niewątpiliśmy nigdy, że w toku przechodzenia do gospodarki w pełnikomunistycznej będziemy musieli stosować na szeroką skalę spół-dzielczość jako szczebel pośredni. Ale rzecz powinna być tak zor-ganizowana, by społeczeństwo, a więc początkowo państwo, za

1



kostwo spółdzielni musi być powszechnie dostępne dlakażdego, dla mas (m.in. poprzez bezpłatność człon-kostwa, nieuzależnianie członkostwa od wnoszeniaudziału innego, niż udział w pracy spółdzielczego ko-

lektywu; w działalności spółdzielni zaangażowani win-ni być wszyscy jej członkowie na jednakowych zasa-dach). Dlatego też Lenin w swoich artykułach „Ospółdzielczości”, kreśląc plan uspółdzielczenia masdrobnych wytwórców, zastrzegał się, że nie chodzio popieranie wszelkiego obrotu spółdzielczego, lecz

tylko takiego, w którym „rzeczywiście biorą udziałrzeczywiste masy ludności”*. I tylko takie spółdzielnienabierają socjalistycznego charakteru. Kompromisem,a więc tymczasową zgodą na funkcjonowanie niesocjalistycznych spółdzielni (burżuazyjnych i robotniczych),nazwał on odstąpienie Władzy Radzieckiej od zasady

bezpłatnego członkostwa w spółdzielniach („jedynakonsekwentna zasada proletariacka”) i od zasady „zjed-noczenia wszystkich mieszkańców danej miejscowościw j e d n e j spółdzielni”**. Ostatecznie Lenin doszedłdo wniosku, że „w warunkach całkowitego uspółdziel-czenia (chłopstwa — J.Ł.) stalibyśmy już mocno obie-ma nogami na gruncie socjalistycznym” i że „ustrój

cywilizowanych spółdzielców w warunkach społecznejwłasności środków produkcji, w warunkach klasowego'zwycięstwa proletariatu nad burżuazją — to ustrójsocjalistyczny”***. W tym też tylko sensie „zwykływTzrost spółdzielczości jest dla nas identyczny (...) ze

wzrostem socjalizmu” i „cały nasz pogląd na socjalizm

uległ zasadniczej zmianie”****.

chowało własność środków produkcji — w ten sposób odrębne in-teresy spółdzielni nie będą mogły być przeciwstawiane interesom.społeczeństwa jako całości” (MED t. 36, s. 496).

* W. Lenin, O spółdzielczości, Dz. t. 33, ss. 491 i 488.** W. Len in, Najb liższe zadania W ła dzy R adzieckie j, Dz. t. 27„

s. 261.

•** W. Lenin, O spółdzielczości, Dz. t. 33, ss. 491 i 488.

**** Tamże, s. 491.

156



Przeprowadzenie w ZSRR w latach trzydziestych p o w s z e c h n e j kolektywizacji rolnictwa i p o-w s z e c h n e g o uspółdzielczenia drobnej wytwór-

czości rzemieślniczej oznaczało praktyczne spełnienie podstawowych warunków uznanych przez Lenina zaniezbędne do przybrania przez spółdzielczość socjali-stycznego charakteru: w s z y s c y producenci, którzy

pozostawali poza państwowym sektorem gospodarki,stali się członkami spółdzielni, członkostwo spółdzielnistało się dla nich dostępne bez jakichkolwiek istotnych

ograniczeń ekonomicznych. Ta przemiana, wraz z na- braniem przez państwowy sektor realnie uspołecznio-nego charakteru w wyniku zaprowadzenia jednolitego planowania, oznaczała wkroczenie w ustrój socjali-styczny, zakończenie okresu przejściowego od kapita-lizmu do socjalizmu.

Nie należy jednak tej przemiany pojmować jakozamknięcia raz na zawsze procesu kształtowania socja-listycznych stosunków produkcji, lecz jako punktzwrotny, po przekroczeniu którego postępuje nadal

proces pogłębiania socjalistycznego charakteru spół-dzielczości — tej drogi przechodzenia drobnych wy-

twórców na tory w pełni jednolitej gospodarki socjali-stycznej. Wraz z postępującym uprzemysłowieniemobjętych przez spółdzielczość gałęzi wytwórczych na-stępuje dalsze uspołecznienie procesów produkcji,umożliwiające eliminację niesocjalistycznych pozosta-łości w ramach spółdzielni, ewentualnie także takich

produktów ich rozwoju, które zagrażają ich socjali-stycznemu charakterowi. To pogłębianie prowadzi za-razem do zbliżania się spółdzielczej formy socjalistycz-nej własności do formy państwowej — jednolitej,ogólnospołecznej. W rolnictwie pełnemu uspółdziel

czeniu podlega z reguły początkowo głównie produkcjaroślinna, natomiast w produkcji zwierzęcej, gdzie pro-cesy mechanizacji są bardziej złożone i kapitałochłon



ne, uspółdzielczenie dokonuje się znacznie wolnieji tylko stopniowo. W ZSRR jeszcze po II wojnie świa-towej większość produkcji zwierzęcej pochodziła z pod-

porządkowanych spółdzielniom działek przyzagrodo-wych, a więc w istocie dokonywana była w produkcjirodzinnej. Znamienne były też przemiany w radziec-kich kołchozach, gdy idzie o członkostwo. Dopiero naIII Zjeździe radzieckich kołchoźników w 1969 roku w

pełni wprowadzono zasadę bezpłatności członkostwa,zniesiono uwarunkowanie członkostwa wniesieniem

udziału. Wprawdzie na początku organizacji kołchozówwymóg wniesienia udziału nie stanowił realnie ogra-niczenia członkostwa, skoro spółdzielnie jednoczyływszystkie gospodarstwa chłopskie na określonym te-renie, a ziemia była znacjonalizowana i przydzielanachłopom w użytkowanie. Jednakże w toku rozwoju

kołchozów potęgowała się liczba pracowników zatrud-nionych przez nie, a nie będących ich członkami(zwłaszcza specjalistów, często spełniających ekspono-wane funkcje). Dzisiaj warunkiem członkostwa stałosię jedynie uczestnictwo w pracy spółdzielni, przyjęcie

przez ogólne zebranie kołchoźników.

W toku rozwoju socjalistycznej własności spółdziel-czej mamy do czynienia z historyczną zmiennością spo-sobów i form podporządkowania produkcji spółdziel-czej jednolitej państwowej własności socjalistycznej.Generalną tendencją jest tutaj kształtowanie się form,które umożliwiają coraz pełniejsze włączenie spółdziel-czości w jednolity system gospodarki socjalistycznej,

pozwalają coraz pełniej planować w skali państwowej produkcję rolną (i spółdzielczą w ogóle). W ZSRR po-czątkowo taką formę stanowiły państwowe przedsię-

biorstwa traktorowomaszynowe, które na zasadach

monopolu obsługiwały kołchozy w zakresie nowoczes-nej techniki, z zewnątrz niejako forsując planowo

uprzemysłowienie procesów wytwórczości rolnej. Taką



formę stanowiło również państwowe narzucanie spół-dzielniom asortymentowych planów produkcji i cenzbytu. Wraz ze wzrostem kultury technicznej spół-dzielczego rolnictwa podstawowy sprzęt mechanizacyjny przeszedł na własność spółdzielni. W rękach pań-stwa pozostawiono natomiast przedsiębiorstwa dyspo-nujące ciężkim i unikalnym sprzętem, przedsiębior-stwa inwestycyjnobudowlane i duże przedsiębiorstwaremontu sprzętu. Podporządkowanie jednolitemu pla-nowaniu państwowemu urzeczywistniane jest, obok

bezpośredniego oddziaływania owych przedsiębiorstwna kierunki działań kołchozów, poprzez polityką za-mówień państwowych i skupu, poprzez polityką cenna maszyny i dobra inwestycyjne z jednej strony oraz politykę cen artykułów rolnych — z drugiej.

Byłoby pedanterią i scholastycznym zajęciem pró-

bowanie określenia, kiedy spółdzielnie mają ostatecz-nie, absolutnie dojrzały socjalistyczny kształt. Pogłę- bianie bowiem socjalistycznego charakteru spółdziel-czości splata się nierozerwalnie z jej zbliżaniem sięróżnymi drogami do własności państwowej, a takżez przechodzeniem we własność państwową. Skoro w

pełni socjalistyczna jest jednolita własność społecznaw państwowej formie, to w stosunku do niej w spół-dzielczości da się zawsze wykryć coś, co r e 1 a t y wn i e nie jest w pełni socjalistyczne*. Oto w ZSRR,

równolegle z procesem pogłębiania się socjalistycznegocharakteru kołchozów, dokonywał się proces szybkie

* Le nin pod kre ślał, że związki zawodow e są zawsze, także w w a-runkach dyktatury proletariatu, reakcyjne w stosunku do part i i .

Nie w yklu cza to tego, że w w arunkach dy k ta tu ry p ro le taria tu m ająone z reguły socjalistyczny charakter. Lenin uważał za przedsię-

biorstw a typ u k o n s e k w e n t n i e s o c j a l i s t y c z n e g o ta -kie, w których do państwa należą środki produkcji, ziemia, naktórej są zbudowane, i samo przedsiębiorstwo jako całość. Przedsię- bio rstw a spółdzielcze n ie różn ią się — jego zdaniem — od socja li-stycznych, gdy ich ziemia i środki produkcji należą do państwa,

tj. do klasy robotniczej (por. W. Lenin, O spółdzielczości, Dz. t. 33,ss. 489 i 490).



go rozwoju państwowych przedsiębiorstw rolnych.Tylko w okresie lat 1959—1976 liczba tych ostatnichwzrosła z 6,5 tys. do 19,5 tys., a powierzchnia uprawia-nych przez nie użytków rolnych powiększyła się bli-sko dwukrotnie, obejmując na początku tego okresu37 proc. całości tych użytków, pod koniec 65 proc. Sek-tor państwowy stał się więc dominujący w produkcjirolnej i już sam ten fakt stanowi o pełniejszej możli-wości podporządkowania produkcji kołchozowej pla-nowaniu państwowemu*. W latach sześćdziesiątych

radziecka spółdzielczość rzemieślniczousługowa w mia-stach przekształciła się w przedsiębiorstwa państwo-we, praktycznie przestała istnieć jako odrębna formaspołecznej własności.

Warto też zauważyć, że procesowi narastania prze-wagi państwowego sektora w rolnictwie i pogłębiania

socjalistycznego charakteru spółdzielczości odpowiada- ją znamienne zmiany w formułach prawnokonstytucyjnych. Oto w Konstytucji ZSRR z 1936 roku figu-rował następujący artykuł: „Ziemia, zajmowana przezkołchozy, jest im oddana do użytkowania bezpłatnegoi bezterminowego, to j e s t na w i e c z n e c z a -

s y ”**. Natomiast w najnowszej radzieckiej konstytucjiz 1977 roku odpowiedni artykuł brzmi: „Ziemia, zaj-mowana przez kołchozy, jest im oddana do użytkowania bezpłatnego i bezterminowego”***. Nie przypadkiemusunięto, pod wpływem samego procesu rozwojowegosocjalizmu, podkreślony przez nas fragment. I nie dla-tego, że logika jego była wątpliwa i uświadomiono tosobie (bezterminowo nie oznacza przecież na wieczneczasy!) To raczej sam ten rozwój doprowadził do eli-minacji z konstytucji formuły nie do obronienia z

* Ź ródło da ny ch : I.I. B odiuł, Agra.rna.ja polit lka KPSS i aktual

ny je prob lem y socyalno-ekonomiczeskogio raz witrja stela, „Woprosyfi ło soli i” n r 9, 1978, s. 14.

** P atrz a rt . 8 K on sty tucji ZSRR z 1936 r., po dk r. — J.Ł.*** Konsti tucyja SSSR, Moskwa 1977, art. 12.



punktu widzenia teorii, bowiem zakładającej wiecznośćistnienia kołchozów.

W tym miejscu warto poświęcić parę uwag charak-terowi nacjonalizacji ziemi, dokonywanej w niektórychkrajach socjalistycznych. W ZSRR, jak wiadomo, takanacjonalizacja stanowiła jeden z pierwszych krokówrewolucji. Wbrew pozorom i wbrew częstym dziśtwierdzeniom, nie jest bynajmniej oczywiste, że takie

posunięcie czyni ziemię natychmiast własnością socja-listyczną. Oto opinia Lenina na ten temat: „Nacjona-

lizacja ziemi, dokonana w Rosji przez dyktaturę pro-letariatu, najlepiej zabezpieczyła doprowadzenie dokońca rewolucji burżuazyjnodemokratycznej (...). A

poza tym nacjonalizacja ziemi dała państwu proleta-riackiemu największe możliwości przejścia do socjaliz-mu w rolnictwie”*. Możliwości przejścia, ale nie przej-

ście samo! Nacjonalizacja ziemi oznaczała uwolnieniechłopstwa od haraczu płaconego prywatnym właści-cielom ziemi, otwierała tym samym chłopom możli-wość szybszego rozwoju produkcji przez zwiększenieśrodków na produkcyjne inwestycje. Jednakże, na tejznacjonalizowanej ziemi właśnie, rozwijało się w Rosji

początkowo rolnictwo drobnotowarowe, z prywatnymiśrodkami produkcji (narzędzia, budynki inwentarskie,

siła pociągowa itp.). Sama nacjonalizacja ziemi nie po-woduje rozwoju socjalistycznego rolnictwa i nie musi być początkowym elementem takiego rozwoju. O po-wstawaniu socjalistycznego rolnictwa (pomijając go-spodarstwa państwowe) stanowiło dopiero uspółdzielczenie drobnej gospodarki. I tylko wówczas państwo-wa własność ziemi odgrywała rolę czynnika ułatwia- jącego proces kolektywizacji, a także podporządko-wywania działań spółdzielni jednolitej gospodarce

państwowej. Ułatwiała m.in. powszechne członkostwo

* W. Lenin, Rew olucja prole ta riacka a renegat K autsky, Dz. t. 28,s. 319.



spółdzielni — wszyscy pracujący na roli mogli wejśćdo spółdzielni bez sporów o wielkość wniesionej ziemi.Ułatwiała także eliminację bogatych chłopów przeciw-

stawiających się kolektywizacji.W krajach demokracji ludowej, inaczej niż w ZSRR,socjalistyczna przebudowa rolnictwa za pośrednictwemspółdzielczości dokonuje się bez poprzedzającej ją

powszechnej nacjonalizacji ziemi. Nacjonalizacja ziemi przebiegać będzie w tych krajach raczej stopniowo, wdługotrwałym procesie zbliżania się własności spół-dzielczej do państwowej. Zakończy się ona prawdopo-dobnie wraz z obumarciem formy spółdzielczej, bezspecjalnego aktu prawnego, który to usankcjonuje.

Tak więc to, aby nacjonalizacja ziemi nabrała socja-listycznego charakteru, zależy nie od samej formy prawnej tej nacjonalizacji, nie wynika automatycznie

z tego, że odpowiedni akt ogłasza socjalistyczne pań-stwo, zależy natomiast od tego, czy produkcja prowa-dzona na tej ziemi nabrała bądź nie nabrała socjali-stycznego charakteru.

Z drugiej strony teoretyczne nieporozumienia w lite-raturze marksistowskiej budzi ekonomiczny status

przyzagrodowych gospodarstw spółdzielców (a także pracowników gospodarstw państwowych, robotników przemysłowych w wiejskich rejonach, wiejskiej inte-ligencji itp.). Jest to w niektórych krajach socjali-stycznych niebagatelna część ekonomiki. Chociażby wZSRR na początku lat siedemdziesiątych działki takie

obejmowały obszarowo około 3 proc. ziemi uprawnej,a było ich łącznie blisko 40 milionów! Co więcej, na-kłady pracy wydatkowanej na tych działkach stano-

wiły mniej więcej 1/5 całości nakładów pracy w go-spodarce narodowej*.

* Ź ród ło: F. Cohen, Les Sović tiques, Classes et societś en URSS,

Paris 1974, s. 107, 208 (na działki przypada 30 proc. nakładów pracyw radzieckim rolnictwie i hodowli). Por. także M.N. Rutkiewicz,



Zdarzają się teoretycy, którzy stanowczo i jedno-znacznie twierdzą: „Pomocnicze gospodarstwa kołchoź-ników to osobista, a nie prywatna własność, jak usi-

łują przedstawić niektórzy sowietolodzy zachodni”*.Lecz bynajmniej nie zachodni sowietolog, ale znanyradziecki marksista określa charakter działek przyza-grodowych jako „hybryd osobistego i drobnego pry-watnego gospodarstwa” z rosnącą przewagą tego pierwszego komponentu**. Kto więc ma rację? Morozow uznaje za ekonomiczną rzeczywistość najogólniej-

szy status prawny przyzagrodowych gospodarstwusankcjonowany w konstytucji. Konstytucja określa bowiem, iż gospodarstwa te są w o s o b i s t y mu ż y t k o w a n i u rodziny kołchoźniczej. Wzorcowy

statut kołchozu wyznacza ich maksymalny obszar na1/2 ha i uzależnia owo użytkowanie od udziału rodziny

w pracy w kołchozie, wyklucza możliwość sprzedaży bądź dzierżawienia działek, ustanawia maksymalnąliczbę bydła rogatego i trzody chlewnej w nich hodo-wanej. Jednakże w skali społecznej gospodarstwa po-mocnicze nie służą wyłącznie produkcji zaspokajającejosobiste potrzeby rodziny z nimi związanej, a tym bar-

dziej nie są wyłącznie ogródkami kwiatowymi. Wów-czas można by rzeczywiście uznać, że są osobistą włas-nością, tak jak imadło czy wiertarka używane doremontu urządzeń gospodarstwa domowego czy włas-nego samochodu. W latach siedemdziesiątych w ZSRR

24 proc. produkcji tych gospodarstw miało towarowy

charakter, było realizowane w drodze prywatnej sprze-daży na rynku, uzyskania tą drogą pieniężnych do-chodów***. W tym też zakresie prywatne działki przy-zagrodowe są niewątpliwie formą prywatnej własności

Tendencyi razuiitija socyalno) struktury sowietskogo obszczestwa, Moskwa 1975, s. 45.

* W. Morozow, Radzieckie kołc hozy, Moskwa 1974, s. 30.

** M.N. Rutkiewicz, syt. praca, s. 44.*** Ź ródło : M.N. Rutk iew icz , cyt. praca , s. 44.



w ekonomicznym sensie. I jest to sankcjonowane i re-gulowane przez akty prawne niższego rzędu, bez na-zywania sprawy po imieniu. Ma więc niewątpliwierację Rutkiewicz. Łatwo obliczyć na podstawie wyżej przytoczonych danych, że ta t o w a r o w a produkcjadziałek obejmuje około 5 proc. nakładów pracy w ca-łości gospodarki narodowej. Nie jest to więc i dziśmargines, ma istotne znaczenie ekonomiczne, a w la-tach trzydziestych było jeszcze bardziej znaczące.Mamy tu do czynienia ze swoistą postacią drobnej

prywatnej produkcji, o ile jest to produkcja towarowa.Mamy do czynienia z residualną postacią prywatnejwłasności poddanej skutecznej kontroli państwa i spół-dzielni. Wielkość produkcji towarowej działek zmniej-sza się względnie w stosunku do wielkości uspołecz-nionej produkcji rolniczej w toku rozwoju socjalistycz-

nego rolnictwa. Nie ma natomiast naukowego sensu nazywać gospo-

darstwa pomocnicze socjalistycznymi. Nawet wówczas,

gdy są one wyłącznie osobistą własnością, nie ma sen-su nazywać je „częścią systemu socjalistycznego”**.Jako własność osobista są one akurat tak samo socja-

listyczne jak wspomniane imadło użytkowane w miesz-kaniu obywatela socjalistycznego państwa. Jako włas-ność drobnotowarowa gospodarstwo takie wręcz nie jest socjalistyczne, rozwój socjalizmu prowadzi właśnie

do obumierania tej jego roli. Nie jest też integralnączęścią „systemu”, bowiem w socjalizmie nie musząistnieć osobiste działki, tak jak nie muszą istnieć oso-

biste samochody. Działki są co najwyżej częścią „sy-stemu” w tym trywialnym sensie, że przewidziane sąw statutach socjalistycznych spółdzielni lub że istniejąrzeczywiście w niektórych socjalistycznych społeczeń-

stwach.

* Tak nazyw a je np. F. Cohen, cy t. p raca , s. 205.



Prawidłowy historyczny proces stawania się gogpodarstw pomocniczych osobistą własnością i umac-niania socjalistycznego charakteru spółdzielni dokonujesię przez rozwiązywanie sprzeczności między pracą

prywatną na działkach i pracą społeczną w spółdziel-niach. W ZSRR w 1939 roku wystąpiło niebezpieczeń-

stwo rozwijania prywatnowłasnościowej produkcji nadziałkach kosztem uspołecznionej produkcji spółdziel-czej, które wręcz zagrażało podporządkowaniem tejostatniej interesom produkcji „działkowej”. Niezbędne

stało się, w 'celu zapewnienia socjalistycznego kierun-ku rozwoju kołchozów, podjęcie zorganizowanych przeciwdziałań politycznych, mobilizacji partii przeciwkotej tendencji. Podjęta została w tej sprawie specjalnauchwała Kę WKP(b). W 1965 roku natomiast poja-wiła się konieczność przeciwdziałania woluntary

stycznej tendencji administracyjnego likwidowania produkcji towarowej działek bez ekonomicznego za-gwarantowania zastąpienia jej produkcją uspołecznio-ną. Przeceniano gotowość socjalistycznego rolnictwa donatychmiastowego zastąpienia produkcji działek*. WZSRR i w większości europejskich państw socjalistycz-

nych, w których nastąpiła powszechna kolektywizacjachłopskiej gospodarki, opanowano w praktyce i w te-orii umiejętność planowego rozwiązywania tychsprzeczności w kierunku stałego umacniania socjali-stycznej gospodarki. Jednakże w okresie przejściowym,gdy przebiega proces kształtowania się spółdzielczościsocjalistycznej (a także w początkowym stadium funk-cjonowania powszechnej już spółdzielczości), sprzecz-

ności te mają nadal istotne znaczenie i niezbędna jest pełna świadomość ich charakteru. W procesie kształto-wania się spółdzielczego rolnictwa, gdy kolektywizacja

nie jest jeszcze powszechna, pojawiają się spółdzielnie,

* Por. S.L. Sien iaw sk ij, Izm le nlenija w socyalnoj strukturie sowietskogo obszczestwa, Moskwa 1973, s. 181.



które — przy „współistnieniu” z drobną własnością prywatną i z wysoką towarowością działek — służą jako pomocnicze wielkie gospodarstwa zmechanizowa-ne dające surowiec dla intensywnej gospodarki hodo-

wlanej w prywatnych gospodarstwach „udziałowców”.W takich okolicznościach spółdzielnie nie są w istociesocjalistyczne, lecz stanowią kolektywną własność pry-watną. Błędem byłoby jednak na podstawie tej po-

prawnej teoretycznie konstatacji wyprowadzić wnio-sek, że polityka budowy socjalizmu winna wykluczać

poparcie dla takich spółdzielni bądź polegać wprostna uniemożliwianiu ich działalności. Stanowią one bo-wiem formę uspołecznienia i uprzemysłowienia pro-dukcji rolnej i rzecz w tym, by wykorzystać tę formęi nadać jej socjalistyczny kierunek rozwojowy. Za-uważmy też, że sprzeczności między prywatną pro-

dukcją na działkach a produkcją spółdzielczą mogą być i dziś lokalnie istotne w krajach o powszechnejkolektywizacji. W skali masowej mamy do czynieniaz taką sytuacją współcześnie na Węgrzech (przyta-czaliśmy opinię Gabora, która o tym świadczy i którejnie ma powodu kwestionować). Ale i w ZSRR, wGruzji, 70 proc. produkcji owoców pochodzi z go-

spodarstw przyzagrodowych. Gdy zdamy sobie spra-wę, iż produkcja owoców ma wielką wagę dla ca-łości gruzińskiego rolnictwa, nie zdziwi nas, że towarowość działek jest w tej republice znacznie wyższaod przeciętnej w całym ZSRR i że stawia to swoiste

problemy ekonomiczne i polityczne.

Przedstawiliśmy dość szczegółowo problemy kształ-towania się w warunkach .dyktatury proletariatu i wsocjalizmie spółdzielczej formy własności socjalistycz-nej. Uczyniliśmy tak dlatego, że mamy tutaj wyraźniedo czynienia z rozwojem teorii naukowego socjalizmu,

uzyskanym przez zastosowanie do rzeczywistości spo-

łecznej, kształtującej się po obaleniu kapitalizmu, me

166



tody materializmu historycznego: odkrywania w samejtej rzeczywistości, w jej sprzecznościach środków bu-dowy socjalizmu. Staraliśmy się ukazać jednocześniezłożone drogi teoretycznego zrozumienia owych pro-

cesów.Jeśli teraz pominąć szczegóły, jaka jest kwintesen-

cja teoretycznych odkryć tutaj dokonywanych? Otookazuje się, że powszechne objęcie spółdzielczą formąorganizacji produkcji tych grup ludzi pracy, które —

po obaleniu kapitalizmu — pozostają poza wytwór-

czością państwową, d a j e n a m s p o ł e c z e ń s t w o b e z k l a s p r y w a t n y c h w ł a śc i c i e l i , l e c zn a d a l k l a s o w e , złożone bowiem z dwu klas —klasy robotniczej i klasy wytwórców spółdzielczych.Do tej ostatniej klasy należą głównie chłopi. Różnią sięoni istotnie od chłopstwa w kapitalizmie i od chłop-stwa w społeczeństwie okresu przejściowego od kapi-talizmu do socjalizmu: nie są bowiem prywatnymiwłaścicielami środków produkcji, lecz kolektywnymiwłaścicielami tych środków. Należą też do tej klasyspółdzielcyrzemieślnicy produkujący towary i świad-czący usługi w miastach i na wsi. Te dwie klasyoparte są na odmiennych formach socjalistycznej

własności: pierwsza — na jednolitej własności państ-wowej, druga — na własności spółdzielczej. Obie klasymają socjalistyczny charakter. Jednocześnie w t a -k im s p o ł e c z e ń s t w i e z a c h o w a n a j e s tn a d a l k i e r o w n i c z a r o l a k l a s y r o b o tn i c z e j w stosunku do klasy spółdzielców. Jedynie

bowiem działalność polityczna i organizatorskokontrolna klasy robotniczej gwarantuje rozwój społeczeń-stwa ku w pełni bezklasowemu, planowe rozwiązywa-nia narastających w nim sprzeczności w tym właśnie

kierunku. Nie zanika w nim również prymat politykiklasy robotniczej w stosunku do ekonomiki, a to z kolei

pociąga za sobą m.in. niezbędność politycznego kiero

167



wania gospodarką i innymi dziedzinami życia społecz-nego ze strony partii komunistycznej.

Nadal też warunkiem sprawnego funkcjonowania te-go społeczeństwa pozostaje sojusz robotniczochłopski.

Sojusz taki, o swoistej treści i formach, jest niezbędny póki spółdzielcza forma wytwórczości pozostaje zna-cząca ekonomicznie. W społeczeństwie socjalistycznym0 dwóch klasach postępuje naprzód, proces pogłębianiasocjalistycznego charakteru obu form własności, przyczym rozszerzona reprodukcja stosunków ekonomicz-

nych właściwych temu społeczeństwu prowadzi zara-zem do sukcesywnego zbliżania się formy spółdziel-czej do formy państwowej. Aczkolwiek spółdzielcy sąklasą socjalistyczną, tylko kierownictwo klasy robot-niczej wyrażające się w podporządkowaniu spółdziel-czości jednolitej własności państwowej, planowaniugospodarczemu W' państwowej skali, rozwiązywaniu wtym duchu narastających sprzeczności, gwarantuje so-cjalistyczny charakter i kierunek rozwoju klasy spół-dzielców.

To, że w socjalistycznym społeczeństwie mogąwspółistnieć dwie różne klasy nieantagonistyczne, tj.takie, których egzystencja i działanie nie jest uwarun-

kowane wyzyskiem jednej klasy przez drugą, wydajesię oczywiste. Rzeczywistość społeczeństwa ZSRR odwielu lat jest tego świadectwem. Jeśli między tymiklasami nie zachodzi stosunek wyzysku, oznacza to,że w globalnej ich relacji ma miejsce podział według

pracy. Jest rzeczą znaną, że różne postacie prywatnej

własności środków produkcji generują historycznie1 aktualnie różne klasy: feudałów, kapitalistów, drob-nych wytwórców itp. Toteż zrozumiałe jest, że skoroistnieć mogą różne formy społecznej własności socjali-

stycznej, stanowią one ekonomiczną podstawę istnie-nia różnych klas.

Jednakże trzeba zdawać sobie sprawę z tego, iż

168



teoretyczne zrozumienie tych prostych prawd przezwiele lat napotykało trudności. Istotną rolę odgrywałotutaj tradycyjnie utrwalone wyobrażenie, że likwida-cja własności prywatnej i powstanie społeczeństwa

bezklasowego są różnymi określeniami tego samego procesu, że istnienie klas społecznych i istnienie wy-zysku są ze sobą immanentnie zespolone. Jeszcze naXVIII Zjeździe WKP(b) w 1938 roku, na którym wy-raźnie sformułowano tezę, że powstało socjalistycznespołeczeństwo złożone z dwu nieantagonistycznych

klas: robotniczej i chłopstwa kołchozowego, w tekścieuchwały możemy przeczytać nie bardzo z tym kohe-rentne twierdzenie, iż socjalizm „wstąpił w trzecim pięcioleciu w nowe pasmo rozwoju, w pasmo zakoń-czenia budowy bezklasowego społeczeństwa socjali-stycznego”*. I nawet znacznie później, w latach pięć-

dziesiątych i sześćdziesiątych, próbowano w marksi-stowskiej literaturze teoretycznej zakwestionować, nafali krytyki kultu Stalina, sensowność samego pojęcia„klas nieantagonistycznych”.

Czy jednak teza o istnieniu dwu klas w socjalizmiei dwu form socjalistycznej własności, choć logicznie

poprawna, nie jest czczym formalizmem? Nie, istnie-nie tych klas i tych form ma istotne znaczenie ekono-miczne. Mówiliśmy wyżej, że w relacjach globalnychdwu klas zachowany jest podział według pracy. Jed-nakże wewnątrz klasy spółdzielców nieuchronnie wy-stępuje naruszanie owego prawa podziału wynikającez samej istoty spółdzielczej formy własności.

Nie chodzi tutaj, dla jasności, o naruszenia wynika- jące z towarowej produkcji na działkach przyzagrodo-wych i z istnienia „rynku kołchozowego”. Tego rodzajunaruszenia, oczywiście, mają miejsce i wyeliminowane być mogą ostatecznie tylko wówczas, gdy produkcja

* KPSS w jeszenijach..., t. 5, Moskwa 1971, s. 339.

169



na działkach będzie przeznaczona wyłącznie do osobistego spożycia ich użytkowników. Lecz, po pierwsze,działki mają nie tylko chłopispółdzielcy (chociaż oninajwiększe), lecz również robotnicy państwowych go-

spodarstw rolnych, pracownicy przedsiębiorstw i in-stytucji państwowych zlokalizowanych w rejonachwiejskich oraz — w podmiejskich okolicach — wielu pracowników miejskiego przemysłu i instytucji. A więcte naruszenia dotyczą obu klas. Po drugie, systema-tyczne odstępstwa dc chodów płynących z towarowej

produkcji tych działek od wielkości wkładu pracy ichużytkowników mogą być w socjalizmie znacznie sku-teczniej ograniczane i eliminowane niż podobnego typuodstępstwa płynące w zaawansowanym okresie przej-ściowym z drobnotowarowej produkcji chłopów i rze-mieślników. Na działkach spółdzielcy nie dokonują poważnych inwestycji produkcyjnych. Drobne środki produkcji, pozostające ich prywatną własnością, sąz góry ograniczone, a skala zróżnicowania tych środ-ków — niewielka. Dlatego też wspomniane odstępstwanie mają istotnego znaczenia ekonomicznego.

Nie chodzi nam również o przypadkowe odchylenia

od podziału według pracy, które w równej mierze po-

jawiają się nieuchronnie w państwowych, jak i spół-dzielczych przedsiębiorstwach (np. na skutek tego, żetaryfikatory nigdy nie nadążają za zmianami w tech-nologii produkcji i w organizacji pracy). Jeśli kwali-fikujemy je jako przypadkowe, to nie oznacza, iżbyniejednokrotnie nie były uciążliwe i nie stawały się

przedmiotem ostrej krytyki społecznej. Krytyka taka jest, skądinąd, jednym z mechanizmów przyspieszają-cych ich eliminację.

Chodzi nam o takie odstępstwa od podziału pracy,które są niezależne od istnienia działek przyzagrodo-wych oraz nie mają wskazanego przypadkowego cha-

rakteru, które pojawiać się muszą i wówczas, gdy

170



działek w ogóle nie ma i na które nie pomaga spo-łeczna krytyka; chodzi o odstępstwa generowane przezsamą spółdzielczą formę własności jako taką. Nie doty-czą one jednostek zrzeszonych i pracujących w okre-

ślonej spółdzielni. Między te jednostki, abstrahując odwspomnianych odchyleń przypadkowych, fundusz spo-życia indywidualnego dzielony jest według wkładu

pracy. Chodzi o odstępstwa dotyczące całych kolekty-wów spółdzielni, wypływające ze zróżnicowania eko-nomicznych możliwości poszczególnych spółdzielni,

uwarunkowanych w rolnictwie przede wszystkim dzia-łaniem renty różniczkowej I i II. W miarę bogaceniasię spółdzielni, wzrostu ich majątku produkcyjnegozróżnicowania takie mają tendencję do potęgowaniasię i utrwalania. Mówiąc mniej uczonym językiem,chodzi o to, że spółdzielcy bogatszych kołchozów, lepiej

uzbrojonych w technikę, zmeliorowanych czy nawad-nianych, o lepszej sieci komunikacyjnej uzyskują, przyaktualnie jednakowym wkładzie pracy i kwalifika-cjach, systematycznie dochód wyższy niż spółdzielcyz kołchozów uboższych. I tej różnicy znieść ostatecznienie można bez zniesienia różnicy między państwowąa spółdzielczą formą własności, bez zaawansowania

procesu zbliżenia tej ostatniej do formy państwowej, podporządkowania jej w rosnącej skali państwowej*.Uprzemysłowienie wytwórczości w przedsiębiorstwachspółdzielczych prowadzi do potęgowania owej sprzecz-ności i stwarza zarazem przesłanki do jej przezwycię-

żenia poprzez wzrost produkcji i wydajności pracy,

ale pod warunkiem dokonywania przekształceń w sa-mych stosunkach własnościowych.

Teoretyczne uzasadnienie możliwości socjalistycznego

społeczeństwa złożonego z nieantagonistycznych klas,zapoczątkowane przez Lenina i dokładnie uzasadnionew dalszym rozwoju marksizmu, zostało potwierdzone

* Por. I.I. Bodiuł, cyt. art., s. 11.

171



w całej rozciągłości przez jej praktyczne urzeczywist-nienie w ZSRR i w innych krajach, w których obalonakapitalizm. Doprowadziło to do upowszechnienia sięw pewnym okresie poglądów, iż taka klasowa struk-tura jest powszechną prawidłowością socjalizmu wogóle. W ramach tych poglądów powstanie społeczeń-stwa w pełni bezklasowego, obumarcie różnicy międzysocjalistyczną klasą robotniczą a socjalistycznym chłop-stwem spółdzielczym poczęto wiązać organicznie z

przejściem do komunizmu, z zapanowaniem podziału

według potrzeb i z likwidacją wszelkich stosunkówtowarowopieniężnych. Poglądy takie przetrwały dodziś w literaturze popularnonaukowej i propagandowej,,a nierzadko pojawiają się także w dokumentach poli-tycznych. Tak na przykład w preambule do wzorco-

wego statutu kołchozu, przyjętego w 1969 roku przez

III zjazd kołchoźników i zatwierdzonego uchwałą KCKPZR i Rady Ministrów ZSRR, ogłasza się, że kołcho-zy związane są z c a ł y m o k r e s e m s o c j a l i z

m u i stanowią dla chłopstwa „drogę jego stopniowego przejścia do komunizmu”*. W Programie SED przy- jętym przez IX Zjazd tej partii znajdujemy formułę:

„Sojusz klasy robotniczej z klasą chłopstwa spółdziel-czego jest polityczną podstawą społeczeństwa socjali-stycznego”**. Podobne formuły notorycznie występująw dokumentach wielu innych partii komunistycznychkrajów socjalistycznych.

A wśród teoretyków? Oto radziecki autor M.P. Kim. polemizuje z tymi, którzy powołując się na Lenina,uznają, że socjalizm może być społeczeństwem bez.klas. Utrzymuje on w sposób generalny, że „socjalizm

jest okresem stopniowej likwidacji klas”, a bez klas w pełni ma być dopiero komunizm***. Leningradzka au~

* Primiernyj ustaw kołchoza, Moskwa 1969.** Program der SED, cyt. wyd., s. 44.

*** M.P. Kim , R azw ltl je W.I. Len inym marksis to skogo uczentja. o kłassach i parttjach, Moskwa, s. 37.



lorka W.M. Aleksiejewa stwierdza, że w wyniku dys-kusji w ZSRR w latach 1966—1973 „należy uznać za

przezwyciężone stanowisko tych, którzy rozpatrywalisocjalizm jako społeczeństwo bezklasowe”*. W wielu

krajach socjalistycznych marksistowscy socjologowie prowadzą badania nad „socjalistycznym modelemstruktury klasowej” i jego „realizacją”**. Poprzez„model” pojmuje się tutaj prawidłową strukturę uni-wersalną, a nie szczególną realizację tej struktury.A więc zakłada się, że wszelki socjalizm jest społe-

czeństwem klasowym.Ostatnio jednak przesąd, jakoby wszelkiemu socja-

lizmowi immanentnie przysługiwała klasowa struktura, jest coraz częściej i trafnie podawany w wątpliwość.W radzieckiej literaturze marksistowskiej jest to nie-wątpliwie wynikiem m.in. ciśnienia wyraźnie postępu-

jącego procesu obejmowania przez własność państwo-wą coraz wydatniejszej części produkcji rolnej w

ZSRR, lawinowego narastania mieszanych form pań-stwowospółdzielczej własności oraz zbliżania pod wie-lu względami samej spółdzielczej formy do państwo-wej. Proces ten zmusza jednocześnie do uświadomie-nia, że nie ma żadnych teoretycznych racji ani empi-rycznych przesłanek, by organicznie łączyć ze sobąobumarcie dwoistości formy socjalistycznej własnościz przejściem od podziału według pracy do podziałuwedług potrzeb, z zanikiem obrotu towarowopieniężnego i z obumarciem państwa. Nie są to procesy sprzę

* W.M. A leksiejew a, Princip partljnostl i poniatje roboczego kłassa, w: „Princip partijnosti w issledowanii socyalnych jawlenij”,Izd. Leningr. Uniw., Leningrad 1977, s. 50. Brzmi to wręcz paradok-salnie. Autorka niezamierzenie ogłasza za przezwyciężone stanowi-sko Marksa i Lenina. W istocie chodzi jej o społeczeństwo aktualnieIstniejące w ZSRR i o polemikę z tymi, którzy to właśnie społe-czeństwo ogłosili za bezklasowe. Tu ma rację. Ale wyraża to teo-

retycznie nieściśle.** Patrz np. Wl. Wesołowski, Teoria — badania — praktyka , Warsza-

w a 1975, s. 25.

173



żonę. I teoria i empiria wskazują na to, że pierwszyz nich zakończy się niewątpliwie najwcześniej, a jegozakończenie bynajmniej nie pociągnie za sobą automa-

tycznie zakończenia procesów pozostałych.Ukształtowanie się dwu form własności socjalistycz-nej, ukonstytuowanie się dwu z nimi związanych klasnie jest konieczną cechą wszelkiego społeczeństwa so-cjalistycznego, a więc prawidłowością powszechnąfunkcjonowania tego społeczeństwa. Nie wystąpi to,0 czym wspominaliśmy już w poprzednim rozdziale,z pewnością tam, gdzie już rozwój kapitalizmu prak-tycznie wyeliminował w rolnictwie klasę chłopów. Niemusi wystąpić i tam, gdzie proces tej eliminacji byłdaleko zaawansowany, przemysł wysoko rozwinięty

1 przejęcie kapitalistycznej własności przez klasę ro- botniczą umożliwi socjalistyczną przebudowę rolnictwa

poprzez wchłonięcie już w okresie przejściowym po-zostałych grup chłopów przez państwowe przedsiębior-stwa. Przy takim typie rozwoju sojusz robotniczochłopski nie będzie, oczywiście, polityczną podstawą

socjalizmu.„Dwuklasowy socjalizm” jest więc tylko szczególną

fazą rozwoju socjalistycznego społeczeństwa tam, gdziestartowało ono od społeczeństwa', w którym produkcjarolna i istotna część produkcji pozarolniczej wykony-wana była w ramach drobnej wytwórczości. W takichwarunkach spółdzielczość jest wygodną drogą wpro-wadzania produkcji rolniczej na tory wielkiej gospo-

darki niekapitalistyczną drogą, a sojusz robotniczochłopski — polityczną podstawą budowy socjalizmuw okresie przejściowym i w pewnej fazie rozwoju spo-

łeczeństwa już socjalistycznego*. Bez takiego sojuszu

* Pod w pływem pow tarzalnych doświadczeń ZSRR i kr ajó w dem o-kracji ludowej wśród teoretyków naukowego socjalizmu rozpowszech-nione było przez długi czas mniemanie, że kolektywizacja (uspółdziel

czenie) gospodarki rolnej stanowi powszechną prawidłowość budowysocjalizmu. Takie stanowisko znalazło nawet wyraz w dokumentach



i bez przechodzenia do socjalizmu za pośrednictwemuspółdzielczenia rolnictwa nie można sprostać rosnącym

potrzebom społeczeństwa w zakresie wyżywienia oraz

zapewnić wzrostu wydajności pracy w rolnictwie.Jednak teoria i praktyczne budownictwo socjalizmuwskazują na to, że socjalistyczne społeczeństwo „dwuklasowe” przerośnie w socjalistyczne społeczeństwo bezklasowe, w którym nadal i w sposób pełniejszydziałać będzie ekonomiczne prawo podziału według

pracy. To ostatnie będzie przez całą epokę historyczną

przygotowywać przesłanki do przejścia do komunizmu.„Dwuklasowy” socjalizm stanowi więc pierwszą fazę,i to nie wszędzie konieczną, socjalizmu, po której na-stąpi faza bezklasowego socjalizmu o jednolitej pań-stwowej formie własności środków produkcji*. A skoro

międzynarodowych narad parti i komunistycznych. Obecnie głosykwestionujące zasadność takiego mniemania są coraz liczniejsze. Na

przykła d A.P. B utie nko pisze: „(...) uspółd zie lczanie chło pskic h go-spodarstw będzie miało miejsce (...) w większości krajów, ono niestanowi powszechnej prawidłowości, lecz jest szczególną cechą

przeobrażeń socja lis ty cznych w k ra ju z chło pską lu dnością, ale niewe wszystkich krajach, bowiem w szeregu krajów chłopstwa w ogóle

nie m a” (A.P. Butienko, cyt. dz„ s. 153).* Wśród radz ieckich teore tykó w stanow isko w istocie tożsame

z przedstawionym tu przez nas zajął ostatnio R.I. Kosołapow. Gło-si on wręcz, że społeczeństwo socjalistyczne przechodzi w swoimrozw oju przez dw a etapy: „ R o z w i n i ę t y s o c j a l i z m (...) sta-nowiąc wyodrębniony odcinek procesu historycznego (...) składa sięz kolei z dwóch krócej trwających etapów, wyróżnionych ze wzglę-du na cechy o wielkim znaczeniu: a) etap zbliżania się do siebiedwóch form własności socjalistycznej, ich zrastania się pod wpły-wem kształtującej się bazy materialnotechnicznej, etap, dla któregoznamienny jest intensywny przebieg procesu zacierania się różnicklasowych, lecz w którym owe różnice są wciąż jednak istotne; b)

etap, w ramach którego ogólnoludowa forma własności socjalistycz-nej staje się faktycznie powszechna, a społeczeństwo bezklasowe...”.(R.I. Kosołapow, cyt. dz., s. 523). W tejże monografii znajdziemystwierdzenie, że „powstanie jednolitej ogólnoludowej własności środ-ków produkcji (...) poprzedzi bardziej wielopłaszczyznowy processtworzenia przesłanek do przekształcenia się pracy w pierwszą po-trzebę życiową. Na mocy tego bardziej logiczne jest przewidywać,że jednolita ogólnoludowa własność ukształtuje się pierwotnie i przez pewien czas is tn ie ć będzie jeszcze w his to rycznych granic ach p ierw -

szej fazy komunizmu” (tamże, s. 508). We wcześniejszej publikacjiwreszcie tenże autor zauważa, że dwie formy własności socjalistycz



tak, nie ma sensu budowanie teoretycznego „modeluklasowej struktury socjalizmu” w sensie strukturystanowiącej powszechną prawidłowość we wszelkimsocjalizmie. Możliwe jest bowiem, i na pewnym etapiekonieczne, socjalistyczne społeczeństwo bez klas, awięc bez klasowej struktury.

§ 3. Ekonomiczne formy socjalistycznej własności a jej formy prawne i formy zarządzania nią

Petryfikowanie „dwuklasowego socjalizmu” jako so-cjalizmu w ogóle, zacieranie tego, że spółdzielcza for-ma własności jest socjalistyczna tylko przy jej ekono-micznym podporządkowaniu państwowej, jej włączeniuw jednolity system planowania gospodarczego, sprzyja

pojawianiu się projektowania w teorii różnorodnych„modeli” socjalizmów. „Model” rozumiany jest tym

nej i dwie klasy nie muszą być konieczną cechą socjalizmu; że ju ż w kapitalizm ie chłopstw o może zaniknąć. Przypom in a w związkuz tym, że Lenin protestował przeciwko hasłu: „królestwo robotni-ków i chłopów po wieczne czasy” i słusznie odnosi ten protestLenina do socjalizmu, a nie tylko komunizmu (Na puti k besklasso-

womu obszczestwu, „W oprosy fi łosofii” n r 5, 1971, s. 19).A oto idące w tymże kierunku wypowiedzi innych autorów ra-

dzieckich. p.I. Simusz stwierdza: „Spółdzielczokołchozowa formawłasności funkcjonować będzie przez krótszy okres niż państwowosocjalistyczna własność i zejdzie z historycznej sceny znaczniewcześniej. Realnie dopuszczalna jest możliwość dalszego rozwojudojrzałego socjalizmu nie tylko na podstawie dwu form własności,z odpowiadającą im strukturą klasową, lecz także na podstawie jednolite j ogóln olu dowej własności, z klasow o jednorodnym skła dem

ludności (...) T ak ie “Wysoko roz w inięte społeczeństwo socjalistycznemoże stać się społeczeństwem bez chłopstwa” (Mieźdukłassowyje otnoszenija w razwitom socyalizmie. „Woprosy fiłosofii” nr 8, 1977,s. 13). Wreszcie I.I. Bodiuł, na podstawie analizy wzrostu względ-nego udziału państwowych przedsiębiorstw w rolnictwie i rozwoju

państw owospółd zie lczych form wła sności oraz analiz y n ieantagonistycznych sprzeczności rozwoju własności spółdzielczej i ich roz-

wiązywania konkluduje: „(...) można przewidzieć (priedpołoiyt), żekształtowanie się jednolitej ogólnoludowej własności zakończy się

wcześniej, niż zacznie się druga, najwyższa faza komunizmu” (cyt.art., s. 19).



razem w sposób z gruntu odmienny od sposobu, w któ-rym funkcjonował w poprzednim paragrafie w wyra-żeniu „model socjalistycznej struktury klasowej”. Tam

ów „model” oznaczał jednolitą, uniwersalną, prawi-dłową dla wszystkich socjalistycznych społeczeństwklasową strukturę. Tutaj — przeciwnie — „model”oznaczać ma swoistą dla danego społeczeństwa lub grupy społeczeństw, niepowtarzalną gdzie indziej struk-turę ekonomiczną. Zakłada się, używając tej kategorii,trwałe istnienie obok siebie wielości odmiennych struk-tur, istnienie obok siebie wielu „modeli”. W teorii róż-norodność owych „modeli” konstruuje się właśniei uzasadnia przez podniesienie do godności zasady ist-nienie wielości form socjalistycznej własności środków

produkcji. Koncypuje się całą gamę tych form. Skorouznało się istnienie dwu form tej własności, czyż nie

można zaprojektować ich więcej? Różne „modele” po-legają na układaniu różnych kombinacji owych form,

przypisywaniu im rozmaitego znaczenia i wagi w ca-łej strukturze.

Najczęściej projekty i teoretyczne uzasadnienia ta-kich „modeli” zespolone są z pogłosami idei anarcho

syndykalistycznych. Sugeruje się tu, że państwowaforma własności jest niezupełnie socjalistyczna. Pań-stwo socjalistyczne przeciwstawiane jest społeczeń-

stwu, „prawdziwie socjalistyczna” własność ma byćspołeczna, a nie państwowa, ma być od państwowejformy uwolniona. Tym, którzy eksponują państwową

własność, zarzuca się antydemokratyczną tendencję,chrzczoną pogardliwie „etatyzmem”. Taki jest wy-dźwięk t e o r e t y c z n y c h koncepcji lansowanych

przez niektórych działaczy Związku Komunistów Ju-gosławii. Próbują oni uzasadnić wyższość samorządo-

wej własności środków produkcji (samorządów załóg

przedsiębiorstw i samorządów terytorialnych) nad wła-snością papstwową. Ta samorządowa własność ogła



szana jest za odrębną formę własności socjalistycznej,a niekiedy wręcz za jedyną autentycznie socjalistycz-ną formę. Natomiast w projektach przyszłej budowy

socjalizmu we Francji czy we Włoszech, uzasadnianych przez niektórych marksistów w tych krajach i znaj-dujących odbicie w programach tych partii w ostat-nich latach, pojawia się koncepcja powiększaniai utrwalania wielu współistniejących form własnościsocjalistycznej: znacjonalizowanej (tj. państwowej,choć unika się stosowania tego terminu), spółdzielczej,municypalnej, departamentalnej, regionalnej itp.*

Od strony teoretycznej w koncepcjach takich mamyz reguły do czynienia z pomieszaniem dwu gruntow-nie różnych spraw: ekonomicznych form socjalistycz-nej własności z technicznoorganizacyjnymi formamizarządzania tą własnością. Czyż nie wiadomo po-

wszechnie, że w wielkich przedsiębiorstwach kapitali-stycznych, jednolicie i planowo prowadzących we-wnętrzny proces produkcji, mamy do czynienia z róż-norakimi formami zarządzania, z różnymi strukturamiwewnętrznej organizacji, różnym stopniem i postacia-mi względnej samodzielności ich części, różnymi spo-

sobami wewnętrznego rozrachunku. Pieniądz jednak pełni w tych relacjach funkcję kalkulacji produkcjii wydatkowania siły roboczej, a nie realnej sprzeda-ży — kupna środków produkcji i wytworów pomiędzyorganizacyjnymi jednostkami jednej całości. Socjali-styczna własność to własność jednolita w skali całego

społeczeństwa, jednolicie planowana i zarządzana. W pełni i bezwarunkowo jest taką własność ogólnoludowa, przybierająca w socjalizmie nieuchronnie postać pań-

stwowej. Inne formy są warunkowo socjalistyczne —o tyle, o ile poddają się faktycznie jednolitemu plano

* P at rz np. G. M archa is, Le socialisme pour la France, referat na

XX II Zjeździe FPK , „C ah iers du com m unism e” , lu ty —m arze c 1976,s. 43.



waniu gospodarczemu. Natomiast formy zarządzaniaczęściami owej socjalistycznej własności i strukturą jej całości mogą być w socjalizmie bardzo różnorodne,zależne od historycznej struktury produkcji, od jejtechnicznego zaawansowania, od jej rodzaju i przezna-czenia.

Na odmienność form zarządzania wskazuje na przy-kład utarte u nas, w Polsce, odróżnianie przemysłu„państwowego” od „terenowego”. Sama terminologia jest tu myląca. Nie mamy tu do czynienia z dwoma

ekonomicznymi formami własności, lecz z jedną i tąsamą formą własności państwowej, tyle że w pierw-szym wypadku zarządzaną centralnie, w drugim — te-renowo, lokalnie. Określone jednostki gospodarcze,stanowiąc, wszystkie, własność państwa (lub określonesfery działań podejmowane w ramach tych jednostek),

mogą być zarządzane centralnie („państwowo”), de- partamentalnie, regionalnie, przez szczebel miejski,dzielnicowy czy gminny władzy państwowej. Z for-

mami zarządzania tego typu przenikają się i krzyżująinne, występujące w postaci samorządności i samofi-nansowania się poszczególnych przedsiębiorstw w ra-mach określonych przez ustawy, statuty i regulaminy.Te akty prawne precyzują, jakie decyzje zarządzającew odniesieniu do przedsiębiorstw wydaje samorząd,a jakie zastrzeżone są dla państwowej władzy central-nej lub lokalnej („organu założycielskiego”). Dochodzićtu mogą także branżowe zarządzania różnego typui zakresu: w postaci dobrowolnych, tworzonych przez

samorządy poszczególnych przedsiębiorstw lub przy-musowych zrzeszeń, w postaci określonych uprawnień

decyzyjnych ministerstw itp.Samodzielność w zarządzaniu w ramach poszczegól-

nych form nie może jednak naruszać jednolitości pań-

stwowej własności, wyradzać się we własność grupową.

Łatwo stosunkowo ok.eślić niezbędną tu granicę ne

1 9



gatywnie: z własnością grupową mielibyśmy do czy-nienia, gdyby samorząd przedsiębiorstwa mógł sprze-dać jego urządzenia produkcyjne i podzielić uzyskanesumy wśród członków załogi, rozwiązać przedsiębior-stwo, zamienić hutę na fabrykę cukierków lub bank,zarządzić, że do pracy (i współwłasności) przyjmujetylko krewnych lub za określonym wkupem itp. Sa-morząd nie może prowadzić do dekapitalizacji przed-siębiorstwa, nie czynić odpisów na amortyzację i aku-mulację państwowo określonych. Wyobraźmy sobie

elektrownię jądrową, w której jedno miejsce pracyeksploatacyjnej załogi kosztuje miliard złotych, a obok

niej przedsiębiorstwo „Totalizator sportowy”, wyposa-żone w pokazywaną w telewizji maszynę do losowaniaoraz w biurowe kalkulatory. Uznanie ich za własnośćgrupową znaczyłoby uczynienie z załogi elektrowni

krezusa, który mógłby spieniężyć urządzenia produk-cyjne i żyć bez pracy dostatnio do piątego pokolenia.Zaś załoga „Totolotka” za realizację „swej” własnościgrupowej nie mogłaby przeżyć nawet tygodnia.

Sposoby zarządzania jednolitą własnością państwo-wą — socjalistyczną własnością całej klasy robotni-

czej — mogą i muszą być różnorodne, wypróbowanei sprawdzane w historycznym procesie. Wybieraći utrwalać należy te, które gwarantują wyższą wydaj-

ność pracy społecznej, a jednocześnie uniemożliwiają powstanie przywilejów dla poszczególnych załóg i jed-nostek w systemie zarządzania odmiennych od płyną-cych z faktycznych nakładów pracy żywej, które unie-możliwiają powstanie wyzysku jednych grup ludzi pracy przez inne.

Przeciwstawianie w ramach socjalizmu w sposóbzgeneralizowany własności państwowej — własnościsamorządowej nie ma żadnego uzasadnienia. Gdy pojawia się ono faktycznie, z reguły nosi antysocjali-

styczny charakter, niezależnie od ideologicznego ko



stiumu, w który jest przyoblekane. W społeczeństwiesocjalistycznym bowiem samorządy ludzi pracy —lokalnoterytorialne czy samorządy załóg jednostek produkcyjnych — stanowią integralną część państwo-

wej instytucji, a nie instytucje, które — jak to mamiejsce w wielu społeczeństwach kapitalistycznych —

funkcjonują obok państwa. Państwo socjalistyczne jestzbudowane konsekwentnie na strukturalnych zasadachdemokratycznego centralizmu, zawiera więc w swojejstrukturze hierarchię lokalnoterytorialnych i lokalno

produkcyjnych samorządów obok scentralizowanychorganów przemocy (wojska, milicji, prokuratury). Sa-morządy terytorialne są jednocześnie lokalną władzą państwową. W swej istocie więc państwo socjalistycz-ne jest złożoną organizacją samych mas*.

Rzecz prosta, proces produkcji zorganizowanej w ra-

mach państwowej własności przebiegać musi na zasa-dach komendy, a nie wiecowania, opierać się na jednoosobówym kierownictwie na kolejnych szczeblach.Jednakże w powoływaniu kierownictwa, wyznaczaniumu zadań i kontroli ich realizacji, w wyznaczaniu usta-wowych i regulaminowych ram działań jego komendyobowiązują w pełni zasady państwowego demokratycz-nego centralizmu na wszystkich szczeblach.

Obok wspomnianego typu koncepcji incydentalnie pojawiają się w marksistowskiej literaturze krajówsocjalistycznych inne, zewnętrznie wprawdzie do nich

• Jes t to samo rząd zbudow any na zasadzie tery toria lnej i pro-dukcyjnej. Nie wchodzimy tutaj w złożone problemy wzajemnych

relacji obu zasad, komplikujące się w miarę potęgowania się skali produkcji i pogłębia nia podzia łu p racy społecznej. G ig anty przem y-słowe, których produkcja obsługuje cały kraj , które mają oddziały

produkcyjne w w ie lu te ry torialnych je dnostk ach k ra ju , nie mogą podlegać gesti i tery torialnego sam orządu odpowia dającego przypad-kowemu zlokalizowaniu siedziby ich dyrekcji. Nie mogą także niemieć swego samorządu wewnętrznego. Nie mogą wreszcie być w peł-ni niezawisłe od samorządów lokalnych, na terenie których działa-

ją. Sprzeczności tu pow sta jące mogą (i muszą) być rozwiązywanew socjalizmie bardzo różnorodnie, acz istnieją określone wspólne

praw idło w ości ich rozwiązywania .

181



podobne, jednakże odmiennej proweniencji, nie mającenic wspólnego z anarchosyndykalistycznymi skłonnoś-ciami przeciwstawiania samorządu — socjalistycznemu państwu. U nas w Polsce prezentowali je w swoim

czasie niektórzy ekonomiści lansujący egzystowanie,obok państwowego i spółdzielczego, trzeciego — „sto-warzyszeniowego” sektora socjalistycznej gospodarki.Bliski tej koncepcji wydźwięk miała formuła art. 9

projektu Konstytucji ZSRR opublikowanego w 1977roku, gdzie, po stwierdzeniu, że podstawą systemu

ekonomicznego ZSRR jest socjalistyczna własnośćśrodków produkcji, następowało wyliczenie t r z e c hodmian socjalistycznej własności: państwowej, spół-dzielczej oraz własności związków zawodowych i in-nych organizacji społecznych*.

Tego rodzaju koncepcje stanowią gruntowne niepo-

rozumienie teoretyczne. Pojawiają się one w wynikunieodróżniania ekonomicznej treści własności od jej prawnego wyrazu w wyniku uleganiaprawniczemuformalizmowi. Pociąga to za sobą zacieranie podsta-wowej odmienności ekonomicznej funkcji własnościśrodków produkcji i wymiany z jednej strony i włas-ności środków zbiorowej konsumpcji i zbiorowegoświadczenia usług. Zarówno państwowa huta, jak i ba-sen pływacki związku sportowego są społeczną włas-nością. Dla ekonomiki socjalizmu jednak istotne jestto, że wszystkie środki produkcji i wymiany są realniewłasnością społeczną, zarządzaną według jednolitegodla całego społeczeństwa planu. Ta własność przybiera

właśnie formę państwową bądź — warunkowo — for-mę spółdzielczą. Natomiast środki konsumpcji zawłasz

• Projekt KonsUtucyi SSSR, „Kommunist” nr 8, 1977. W przyjętym po ogólnozwiązkowej dyskusji te kście K onsty tucji w odpow ia dają-cym temu artykułowi projektu artykule 10 mówi się wyraźnie jużtylko o dwóch formach własności środków produkcji: państwoweji spółdzielczej. Własność związków zawodowych i innych organiza-cji nie dotyczy środków produkcji, lecz „majątku” (imuszczestwa) tych organizacji.



czane są w socjalizmie indywidualnie (stając się włas-nością osobistą) lub zbiorowo przez najrozmaitszekolektywy ludzi. W tym ostatnim przypadku mogą sięone stawać „osobistą własnością zbiorową’’ grup ludzi,

organizacji społecznych, w tym związków zawodowych,grup spółdzielców itp. Mogą one także pozostawać wgestii państwa jako społeczny fundusz spożycia bez- pośrednio przez państwo zawiadywany. Nie ma tu jed-nolitej prawidłowości, uniwersalnego „modelu”: formykonsumpcyjnego zawłaszczania indywidualnego i zbio-

rowego mogą być bardzo różnorodne w różnych spo-łeczeństwach socjalistycznych i w stosunku do różnychgrup produktów i usług. Taki charakter — „kolektyw-nej własności osobistej” — ma własność („majątek”)związków zawodowych (na przykład w Polsce domówwypoczynkowych Funduszu Wczasów Pracowniczych),organizacji turystycznych, sportowych, towarzystw

naukowych i oświatowych. Nie może natomiast istnieć„stowarzyszeniowa” forma socjalistycznej własnościśrodków produkcji, stowarzyszeniowy sektor produkcjii handlu. W Polsce prowadzone przez Stowarzyszenie„Pax” zakłady produkcyjne „Inco”, przez Polski Koś-

ciół Narodowy zakłady produkcyjne „Polkat”, podob-

nie jak przedsiębiorstwa rolne Kościoła Katolickiegonie są socjalistycznym, lecz zbiorowym prywatnymelementem ekonomiki.

Na przykładzie powyższych rozważań staje się zro-

zumiałe, jak istotne znaczenie z punktu widzenia teoriinaukowego socjalizmu i umiejętności praktycznego po-

sługiwania się nią ma odróżnianie także w socjalizmie prawnej fermy własności od jej ekonomicznej treści.Złudzeniem jest bowiem, iżby w warunkach socjaliz-mu, w socjalistycznym państwie owa forma pokrywałasię w pełni z rzeczywistą treścią ekonomiczną. Szcze-

gólnie ważne jest jasne uświadamianie sobie ekono-

micznej różnicy między własnością środków produkcji

183



a własnością środków spożycia. Jednakowa forma prawna, którą oba te rodzaje własności często przybie-rają, wręcz maskuje ową różnicę, przeszkadza jej do-strzeganiu. Prawo bowiem obejmuje najczęściej wspól-

ną formułą własność społeczną różnych typów i wróżnych dziedzinach. Jest to poniekąd racjonalne, skorochodzi w nim przede wszystkim o udzielenie jedna-kowej ochrony wszelkiej własności społecznej. Bywai tak, że forma prawna zachowuje dawne tradycje,chociaż treść ekonomiczna uległa zmianie i tej formie

już nie odpowiada. Przykładowo: przedsiębiorstwa han-dlowe i przemysłu spożywczego objęte w Polsce or-ganizacją „Społem” faktycznie dawno już mają cha-rakter swoiście zarządzanej własności państwowej.Tymczasem prawnie nadal podciągnięte są pod włas-ność spółdzielczą. Rola członków tych spółdzielni,uczestniczących w komitetach sklepowych, nie różni

się właściwie od roli komitetów kontroli społecznej wodniesieniu do sklepów państwowych. Lokatorskiespółdzielnie mieszkaniowe są w rzeczywistości aktual-nie w Polsce państwowospółdzielczymi jednostkamigospodarczymi. Natomiast spółdzielnie lekarskie w na-szym kraju nie mają w ogóle socjalistycznego charak-

teru, są formą zespołowej praktyki prywatnej (skąd-inąd taką formą, .która może być poddana kontrolisocjalistycznego państwa znacznie skuteczniej niż in-dywidualna praktyka prywatna).

Trzeba, na koniec, zdawać sobie sprawę z tego, żew toku rozwoju socjalistycznego społeczeństwa zacho-

dzi proces pogłębiania socjalistycznego charakterutakże państwowej własności. Bywa jednak, że istotętego procesu upatruje się tylko w doskonaleniu tech-nicznoorganizacyjnym jedności owej własności, wdoskonaleniu centralnego planowania maksymalniezrównoważonego, tworzącego sprawny system pozwa-

lający uzyskiwać coraz dokładniej świadomie założone

184



wskaźniki. Tymczasem o postępie tego procesu stanowiw nie mniejszej mierze pogłębianie udziału mas wy-twórców nie tylko w świadomym, aktywnym realizo-waniu planowych zadań na wszystkich szczeblach go-

spodarki, lecz również w tworzeniu planów produkcjii podziału. Takie pogłębianie jest podstawową drogądo tego, by plany gospodarki poszczególnych przedsię- biorstw i plan gospodarki ogólnospołecznej stawały sięwłasnym celem mas wytwórców, przez masy kształto-wanym i realizowanym. Tutaj, niezależnie od wątpli-

wości teoretycznych, jakie budzi całościowa koncepcja jugosłowiańska samorządowego socjalizmu, praktycznedoświadczenia jugosłowiańskich samorządów wytwór-ców mają poważne znaczenie dla poszukiwań optymal-nych sposobów pobudzania aktywności mas obok doś-wiadczeń narad produkcyjnych, samorządów robotni-czych, ogólnonarodowych dyskusji i partyjnych dys-kusji nad planami gospodarczymi rozmaitych szczebliw innych krajach socjalistycznych.

Wątpliwe są .natomiast wysuwane w tym kontekście propozycje niektórych marksistowskich autorów (w

Polsce — Widerszpil, Danecki) rozciągnięcia na socja-lizm rozróżnienia między formalną a realną nacjonali-

zacją środków produkcji (poczynionego przez Leninadla okresu przejściowego). Formalna nacjonalizacja —

przypomnijmy — miała miejsce wówczas, gdy praw-nie, z racji dekretu określone przedsiębiorstwo stawałosię własnością państwa, gdy pozbawienie władania nim

przez kapitalistę uzyskiwało ochronę prawa, ale fak-

tycznie było ono prowadzone przez robotników na ryn-kowych zasadach, jako samodzielna jednostka produ-kująca na nieznany rynek, na ryzyko załogi. Takaformalnie znacjonalizowana własność nie była ekonozmicznie jednolita, centralnie planowana. Dopiero wów-czas, gdy owe znacjonalizowane jednostki produkcyjne

stają się w społecznej skali jednym organizmem, gdy

185



są centralnie sterowane jako jeden „syndykat”, mamy już dokonane realne uspołecznienie ich własności, na-cjonalizacja jest realna. A to dokonuje się w pełniwłaśnie w okresie przejściowym, należy do podstawo-

wych zadań tego okresu*.Zewnętrznym wyrazem doskonalenia socjalistyczne-

go charakteru własności środków produkcji w socja-lizmie jest coraz pełniejsza realizacja w skali całegospołeczeństwa prawa podziału według pracy, spraw-ność systemu w szybkim eliminowaniu nieuchronnych

przypadkowych odchyleń od tego prawa. Taki stanrzeczy jest wynikiem zarówno optymalizacji technicz-noorganizacyjnej strony zarządzania i planowania go-spodarki, jak i aktywności mas iw świadomym tworze-niu i wykonywaniu planów na wszystkich szczeblachgospodarki. Jedno zresztą wspomaga drugie**.

* Wielu autorów posługuje się katego riam i: form alne uspołecz-nienie” i „realne uspołecznienie” synkretycznie wtapiając w ichtreść zarówno uspołecznienie własności, jak uspołecznienie procesów pracy, procesów sam ej wytw órczości. Prow adzi to często do gruntow -nych nieporozumień. W toku rozwoju sił wytwórczych społeczeń-stwa dokonuje się, postępuje naprzód i w kapitalizmie, i w socja-lizmie u s p o ł e c z n i e n i e p r a c y albo u s p o ł e c z n i e n i e

w y t w ó r c z o ś c i . Polega to n a ty m , że fin aln e p ro d uk ty sta jąsię powszechnie wynikiem skooperowanych wyspecjalizowanych dzia-

łań wielkich zespołów ludzkich, zarówno wewnątrz przedsiębiorstw, jak między przedsiębio rstw am i. Inną nato m iast spraw ą, innym pro-cesem jest u s p o ł e c z n i e n i e w ł a s n o ś c i , k tó re dotyczy eko-nomicznej formy funkcjonowania sił wytwórczych. Tylko w odnie-sieniu do tego ostatniego procesu ma wyraźny sens odróżnianieuspołecznienia formalnego (nominalnego, prawnego) od uspołecznie-nia realnego. Wprowadzenie podobnego odróżnienia dla uspołecz-nienia pracy nie wiadomo co ma oznaczać, prócz wprowadzenia

mętliku. Jakże bowiem można uspołecznić pracę formalnie, a nierealnie? Oczywiście, dla realnego uspołecznienia własności środków

produkcji konieczną przesłanką jest określone zaawansowanie pro-cesów uspołecznienia samej wytwórczości.

** T rafn ie na niebiezpieczeń stwa u w zględniania tylko jedn ej z tychstron zwracał przed laty uwagę W. Ulbricht: „Było podstawowym

błędem szere gu ekonomistó w, że punktem wyjścia czynili je dynie»system planistyczny« (Planungsverfahren), a zupełnie nie dostrze-gali socjalistycznego rozwoju, twórczej aktywności robotników, chło-

pów i in te ligencji” (Die Staatslehre des Marxismus-L,eninismus..., Berlin 1958, s. 32). Bez takiej aktywności jedność podejmowania de-

cyzji planistycznych i ich realizacji nieuchronnie chroma.

186



§ 4. Problemy dynamiki przemian struktury klasowej w łonie społeczeństw socjalistycznych

W literaturze dotyczącej naukowego socjalizmu po-

jawiło się w ostatnich dziesięcioleciach pojęcie „zbli-żenia klas i warstw społecznych”, traktowane jakoswoista kategoria teoretyczna. Ma ono służyć do wy-rażenia specyfiki procesu formowania bezklasowegospołeczeństwa w ramach socjalizmu, szczególnej dlaowej epoki historycznej prawidłowości tego procesu.

Owa kategoria „zbliżenia” odnoszona była również dozaawansowanego etapu okresu przejściowego, następu- jącego po likwidacji klasy kapitalistów. Chodzi o wy-rażenie tego, że po likwidacji klas wyzyskiwaczy, którawymaga stosowania metod wywłaszczania w tej czyinnej formie, postęp procesu budowy społeczeństwa

bezklasowego, obumieranie klasowego zróżnicowanialudzi pracy dokonuje się odmienną drogą. Jeśli chwi-lowo pozostawić na uboczu kwestię warstw, to w wy-

padku społeczeństwa socjalistycznego złożonego z dwuklas nieantagonistycznych: klasy robotniczej i wytwór-ców spółdzielczych proces ten polega na przechodzeniutych ostatnich na ekonomiczne pozycje klasy robotni-czej, na stawaniu się spółdzielców — robotnikami. Takistotę tego procesu przedstawia na przykład w NRDHermann Axen, stwierdzając, że „w toku budowy roz-winiętego społeczeństwa socjalistycznego zachodzi pro-ces z b l i ż a n i a do k l a s y r o b o t n i c z e jwszystkich innych klas i warstw, a wraz z tym proces

rosnącej jedności moralnopolitycznej narodu socjali-stycznego”*.

Oczywiście, wraz z zaniknięciem klas kończy się;i sam proces zbliżania klas. W myśl naszych poprzed-nich uwag sam ten proces nie jest więc prawidłowością

* H. Axen, Z ur Entw lcklung der soziaUstischen N ation In der

DD R, Berlin 1973, s. 30, podkr. J.Ł.

187



ogólną wszelkiego społeczeństwa socjalistycznego, lecztylko tego etapu owego społeczeństwa, w którym jestono jeszcze „dwuklasowe”. Wraz z zakończeniem przej-ścia wszystkich klas i warstw na ekonomiczne pozycje

klasy robotniczej następuje jednocześnie kres istnieniatej ostatniej jako klasy. Skoro wszyscy członkowiespołeczeństwa mają jednakowy stosunek do środków produkcji, nie różnią się pod względem stosunku dośrodków produkcji, nie ma już klasowej struktury, niema też i klasy robotniczej. Dla procesu zbliżania klas

wprowadza się tutaj często termin „zanikania klasowejniejednorodności" społeczeństwa”, bądź też — pozytyw-nie — „powstawania społeczeństwa klasowo jednorod-nego”. Ściśle rzecz biorąc są to terminy pleonazmatyczne, nie oznaczają nic innego jak powstanie społe-czeństwa bez klas, bezklasowego. Nazywanie społe-

czeństwa bezklasowego — klasowo jednorodnym matyleż sensu, co nazywanie współczesnych narodów plemifennie jednorodnymi. Chodzi przecież o to, że w pierwszym wypadku nie ma klas, w drugim — nie ma plemion. Tymczasem posługiwanie się taką nomenkla-turą sugeruje, że w pierwszym wypadku społeczeństwo'całe jest jedną klasą, w drugim — cały naród jednym

plemieniem. Dla podkreślenia, że chodzi nam o społe-czeństwo, które świeżo wyłoniło się ze społeczeństwaklasowego, taki sposób mówienia, acz nieścisły, dostar-cza jakiejś informacji rzeczowej, podobnie jak dostar-cza jej mówienie o plemiennej homogenizacji w odnie-sieniu do klasowego społeczeństwa niewolniczego sta-

rożytnej Grecji, gdy zanik plemiennych odrębności byłświeżej daty i nie zatarły się one bez reszty w trady-cjach, obyczajach, mentalności, „przeżytkach w świa-domości”, chociaż zatarły się w ekonomice.

Bywa jednak, że ów termin „klasowej niejednorod-ności” używany jest w sposób mylący i niejasny. Oto,,

przykładowo, taki charakter ma on w następującej for



mule: „Wraz ze zwycięstwem socjalizmu znika samo pojęcie klasowej niejednorodności”*. Pomińmy logicz-ny dziwoląg: pojęcie nie może zniknąć na skutek zwy-cięstwa socjalizmu, również pojęcie niewolnictwa czykapitalizmu. Autorom chodzi o rzecz samą, a nie o po- jęcie. Trudno się jednak wówczas zgodzić z ich tezą,skoro z kontekstu, w jakiej figuruje, wynika jasno, żeodnoszą oni ją właśnie do takiego społeczeństwa socja-listycznego, w którym współistnieją dwie nieantagonistyczne klasy — robotników i chłopówspółdzielców,

a więc do społeczeństwa niewątpliwie „klasowo nie- jednorodnego”. Takie posługiwanie się wspomnianąterminologią jest karkołomnym usiłowaniem pogodze-nia w słowach literalnego sensu licznych skrótowychcharakterystyk socjalizmu jako społeczeństwa bezklasowego, dawanych przez klasyków marksizmu przed

Rewolucją Październikową, ze słusznym uznaniem zasocjalistyczne społeczeństw bez klas prywatnychwłaścicieli środków produkcji, lecz nadal jeszcze kla-sowych, które ukształtowały się w toku realnego biegu

procesu rewolucyjnego w wielu krajach.Pojęciu „zbliżenie klas” nadaje się jednak często

konotację odmienną i wówczas sprawa przestaje byćtylko terminologicznej natury. Pojawia się mianowicienadawanie mu konotacji w pewnym sensie „dosłow-nej”: proces polegać ma głównie na „wzajemnymwzbogacaniu się” klas i warstw ludzi pracy, które po-zostały jeszcze w socjalizmie. W wyniku tak pojętego„zbliżenia” powstać ma społeczeństwo, w którym po-łożenie wszystkich jego członków stanowić będzie„średnią”, „przeciętną”, wypadkową ich dzisiejszychzróżnicowanych położeń klasowych i warstwowych.

Taką też postać przypisuje się społeczeństwu bezklasowemu, na tym ma polegać jego „klasowa jednorod

• A. M itrofanow a, W. Po letajew , Raboczij kla ss — wieduszczaja siła w borble za kommunlzm, „Kommunist” nr 8, 1964, s. 49.



ność” osobliwie pojęta. Konkretnie: jednorodność owama polegać na połączeniu „najlepszych” cech robotni-ków, chłopówspółdzielców, inteligencji i innych grup

ludzi pracy. Nie ma tu już mowy o zbliżeniu do klasyrobotniczej, lecz o zbliżeniu wzajemnym klas i warstwdo jakiejś uśrednionej jednorodności. Dobrze tu pa-suje termin zapożyczony z przemysłu mleczarskiego —„homogenizacja” społeczeństwa pod względem klaso-wym.

Taka konotacja prowadzi do gruntownie opacznego

wyobrażenia o procesie zaniku klas, a płynące z niejsugestie każą z rezerwą, sceptycznie odnosić się doadekwatności samego terminu „zbliżenie” jako teore-tycznej kategorii socjalizmu naukowego. Staje się ontutaj często frazesem, który zaciemnia wiodącą rolęklasy robotniczej w socjalistycznym społeczeństwie,

póki jest ono klasowe. W literaturze, sugerującej takąkonotację, mamy zresztą z reguły do czynienia ze spekulatywną konstrukcją. Nie znajdziemy w niej bowiemw istocie ż a d n y c h wskazań, żadnych powołań sięna fakty do uzasadnienia tego, że klasa robotnicza przejmuje jakieś cechy od klasy chłopówspółdzielców.

Bo i trudno je wskazać. Rzeczywisty bowiem proces„zbliżenia” polega na stawaniu się tych ostatnich ro-

botnikami, na wyzbywaniu się klasowych cech chłop-skich zarówno w działaniu wewnątrz przedsiębiorstwrolniczych, jak też w drodze przechodzenia do przemy-

słu i adaptacji do jego struktur społecznych*. Z drugiej

* Niekiedy (i to bo dajże jedy ny ślad k on kre tu) p ojaw iają się prz y- puszczenia , że od chłopówspółd zie lców klasa robotn ic za zapożyczanawyki samorządności, wnosząc je do samorządu robotniczego w przem yśle. Są to jednak przypuszczenia m ylące, id ealiz uje się w nichten chłopski samorząd i jego tradycje i wiąże się to z wyobraże-niem komunizmu na anarchosyndykalistyczną modłę. Potęgowaniesię poczucia gospodarności, odpowiedzialności załóg za swój zakład

pracy jest w ażnym ele m entem rozw oju k lasy robotnic zej w socja liz-mie. Wyraża się to i kształtuje m.in. w toku aktywizacji samo-

rządności, ale bynajmniej nie budowanej na wzór i podobieństwospółdzielczości rolniczej. Przeciwnie, to spółdzielczość rolnicza, sta



strony jako „zbliżenie” z warstwą inteligencji przed-stawia się proces wzrostu wykształcenia klasy robot-niczej i proces intelektualizacji czynności bezpośrednio

produkcyjnych w miarę rozwoju sił wytwórczych. W

tym wypadku mamy do czynienia z nadaniem wątpli-wej co do adekwatności nazwy dla banalnego procesuniespecyficznego zresztą w tak ogólnym ujęciu dlasocjalizmu, zachodzącego masowo również w kapitaliz-mie. Niebezpieczeństwo to jest dostrzegane przez wieluteoretyków naukowego komunizmu. Na przykład

R. I. Kosołapow czyni to iw następującej uwadze: „Bez-spornie, w radzieckim społeczeństwie zachodzi wzajemne bogacenie się socjalistycznych klas i grup, jed-nak nie wolno nie dostrzegać, że w owym procesiedziała p o d s t a w o w a , d o m i n u j ą c a t e n d e n -cj a . I jeśli zatrzymać się na przykładzie wzajemnego

wpływu klasy robotniczej i chłopstwa, to ta tendencja jest wyraźnie określona: w naszym kraju nie zachodziw żadnym razie »schłopienie« robotników przemysło-wych i robotników sowchozów, lecz odwrotnie — za-chodzi przyswajanie przez kołchoźników jakości i cech przemysłowych robotników”*.

Jeszcze bardziej wątpliwe teoretycznie jest upatry-wanie istoty owego „zbliżenia” albo „stopniowego przezwyciężania różnic między klasami” w upodabnia-niu się poziomu życia wszystkich grup ludności, zrów-nywaniu ilości i asortymentu konsumpcji materialnej,zaspokajania potrzeb socjalnokulturainych, wykształ-cenia, poziomu kwalifikacji, techniki i organizacji pra-cy itp.**

jęc się socja listy czną, czerpie z form socja listy cznego przem ysłu .W socjalistycznych przedsiębiorstwach spółdzielczych występują,skądinąd, kłopoty z aktywizacją samorządności nie mniejsze niżw socjalistycznym przemyśle państwowym.

* R.I. Kosołapow, Socyalizm. K woprosam teorii, Moskwa 1979,S. 400.

** Takie po jmo w ania spra w y do niedaw na dom inpwało w śród ra-dzieckich i enerdowskich socjologów. Spotkać j^ można niekiedy



W polskiej literaturze socjalistycznej dla tak rozu-mianego procesu ukuto kategorię „dekompozycji cechklasowych”.

Wątpliwa wartość takiej teorii nie polega, tym ra-zem, na tym, iżby nie opierała się ona na faktach,miała spekulatywny charakter. Przeciwnie, zdaje onasprawę ze zjawisk, które, generalnie rzecz biorąc, rze-czywiście w masowej skali zachodzą w socjalizmie.Rzecz jednak w tym, że te właśnie zjawiska uznajeona za podstawowe w procesie kształtowania się spo-

łeczeństwa bezklasowego, w nich upatruje istotę za-niku klas czy też tego etapu zaniku klas, który mamiejsce w socjalizmie. Ekonomiczne kryterium zani-kania klas usuwane jest tutaj na drugi plan bądź, nasposób „teorii czynników”, stawiane obok „czynnika”materialnej i kulturalnej konsumpcji, mieszkalnictwa,

techniki pracy itp. A przecież procesy tak pojętego„zbliżania” klas czy „dekompozycji” cech klasowychnie są dla socjalizmu swoiste. Zachodzą one w socja-lizmie, lecz zachodziły i zachodzą w dawnych i wewspółczesnych społeczeństwach o antagonistycznychklasach, i to niejednokrotnie również w skali masowej.

I bynajmniej nie musiały się i nie muszą wiązać z za-nikaniem klas, niekiedy — przeciwnie — zespolone bywały i bywają z umacnianiem struktur klasowych,z konsolidacją poszczególnych klas. W toku przecho-dzenia od feudalizmu do kapitalizmu mieszczanie przy-swajali sobie szlacheckie obyczaje (kulturę), niejedno-

krotnie w formie wręcz karykaturalnej mieszczaninstawał się szlachcicem (co wykpiwał Moliere), szlach-cice zaś imali się handlu zbożem. Czyż taka „dekom-

pozycja” cech klasowych miała cokolwiek wspólnego

we wcześniejszych pracach tych samych autorów, którzy je dziśkwestionują. Na przykład w napisanym przez tegoż Kosołapowa

w 1971 roku artykule Na puti k bleskłassowomu obszczestwu (,,Wo prosy fi ło sofii” n r 5, 1971, ss. 17 i 21).



z zanikaniem klas? Czyż kapitalizm nie przynosi zesobą „dekompozycji” cech klasowych i „zbliżania” klasna wielką skalę? Czymże innym jest bowiem proletaryzowanie mas drobnych wytwórców, zbankrutowa-

nych feudałów, zbankrutowanych kapitalistów? Klasarobotnicza przejmuje jednocześnie od kapitalistów, jakto było dobitnie wykazane jeszcze w „Manifeście partiikomunistycznej”, kulturę polityczną, organizacyjnąi techniczną, coraz to bardziej liczne elementy wy-kształcenia.

Dziś w czołowych krajach imperialistycznych klasata bliska jest wywalczenia powszechności średniegowykształcenia. W kapitalizmie zmniejsza się stopniowodystans między wysokością płac wykwalifikowanychrobotników i pracowników wykonujących masowe

czynności, głównie umysłowe (urzędnicy, pracownicy

handlu itp.). Rozwój kapitalizmu w rolnictwie, stoso-wanie przez chłopów maszyn, nawozów sztucznych,wiedzy agrotechnicznej powoduje istotne postępy wzbliżaniu techniki i organizacji pracy w rolnictwiei przemyśle. Rosnąca towarowość produkcji rolnejsprawia, iż asortyment konsumpcji chłopów i robotni-ków staje się podobny do siebie. Czy wszystkie te „de-kompozycje” świadczą jednak o zaniku klas, są wyra-zem procesu owego zaniku? Warto też zwrócić uwagęi na to, że gdy Lenin po Rewolucji Październikowejstwierdził, iż „w kraju chłopskim na dyktaturze pro-letariatu pierwsi zyskali, najwięcej zyskali, od razuzyskali chłopi w ogóle”*, to charakteryzował przecież

właśnie proces dziś określany jako „dekompozycjacech klasowych”. Jednakże wskazywał on jednocześnie,iż proces ten był zespolony właśnie z „kompozycją”

klasy chłopskiej, z zahamowaniem w jej łonie klaso-wego rozwarstwienia, ze stawaniem się klasy chłopów

* W. Lenin, Ekonom ika t polityka... , Dz. t. 30, s. 98.

13 S j li 1 k i 193



bardziej „jednorodną” właśnie w wyniku „uśredniaczenia”. Tego rodzaju „dekompozycje” znamienne sązresztą dla całej drugiej fazy okresu przejściowego,lecz bynajmniej nie prowadzą do zaniku klas, bowiemw tym okresie pozostaje, a nawet umacnia się w pew-nym sensie przez uwolnienie od wyzysku, klasa drob-nych wytwórców towarów — prywatnych właścicieliśrodków produkcji. A jednocześnie klasa ta „zbliżasię” do klasy robotniczej, na co zwracaliśmy uwagęw poprzednim rozdziale, w sferze podziału (a co za

tym idzie, czy w czym się wyraża — w sferze kon-sumpcji materialnej i kulturalnej), skoro dochody jejczłonków odpowiadają coraz bardziej ich wkładowi

pracy w produkcji.Za przejaw „dekompozycji” cech klasowych uważa

się niekiedy i to, że skala zróżnicowania w „natężeniu”

tych cech wewnątrz poszczególnych klas staje się istot-nie większa niż skala zróżnicowania średniego ich „na-tężenia” między poszczególnymi klasami. Tak na przy-kład zróżnicowanie dochodów wewnątrz klasy robot-niczej w społeczeństwie socjalistycznym oraz zróżni-cowanie dochodów wewnątrz klasy chłopówspółdziel

ców okazuje się znacznie większe niż zróżnicowanieśrednich dochodów dla każdej z tych klas. To ostatniezróżnicowanie maleje zresztą w miarę postępu w bu-downictwie socjalizmu*. Zjawisko takie ma niewątpli-wie miejsce, lecz czyż nie zachodzą podobne procesyw rozwiniętym kapitalizmie? Przecież i tam zróżnico-

wanie dochodów wśród robotników, między robotnika-mi o wysokich kwalifikacjach a „niewykwalifikowany

* Fra ncu ski m arksista F. Cohen stwierdza, że zachodzenie takichzjawisk odsłonięte zostało przez radzieckich socjologów i kwitujeto za pomocą następującej formuły: struktura socjalna staje sięzarazem bardziej j e d n o r o d n a i bardziej z ł o ż o n a , m a m iejsce„homogenizacja socjalna” między różnymi kategoriami mieszkańcówwsi oraz między mieszkańcami wsi i miast (Les Somżtiąues.. . , ss. 272

i 220).



mi”, potęguje się w wyniku nierównomiernego rozwoju techniki wytwórczości! Tam także drobni wytwór-cy „samodzielni” spychani są często pod względemwysokości dochodu, konsumpcji materialnej i kultural-

nej, mieszkalnictwa poniżej poziomu wykwalifikowa-nych robotników. Czyż świadczy to o „dekompozycji”klasy robotniczej i drobnomieszczaństwa, o zaniku róż-nic między tymi klasami?

Sumując, podmienianie procesu budowy bezklasowego społeczeństwa procesem „dekompozycji cech klaso-

wych” (które, prawdę mówiąc, właściwie w ogóle niesą klasowymi cechami!) zamazuje w istocie przebiegtego pierwszego, zaciera jednocześnie swoistość prze-mian społecznych w socjalizmie mieszając je z prze-mianami „ogólnocywilizacyjnymi”. Socjalizm niewąt-

pliwie potęguje dokonywanie się owych ogólnocywili

zacyjnych przemian wymuszanych przez sam rozwójsił wytwórczych. Jednakże koncepcja „dekompozycji”cech klasowych przedstawia jako znamienne dla socja-lizmu z reguły wspólne z Holizmem rysy owych przemian, pozostawiając w cieniu to, co dla socjalizmuswoiste — odmienność form i metod ich realizacji. Aco główne, usuwa w cień właśnie autentycznie klasowe

przemiany dokonujące się w okresie socjalizmu. Te zaśdotyczą przekształceń w sferze stosunku do środków

produkcji, w sferze form socjalistycznej własnościi sposobów uzyskiwania dochodu przez poszczególne

klasy.Jako prawidłowość socjalizmu w dziedzinie społecz-

nej struktury traktuje się niekiedy utrzymywanie się przeciwieństwa między miastem a wsią, aczkolwiekcechuje je zstępująca tendencja. Pełne przezwycięże-nie tego przeciwieństwa rezerwowane jest dopiero dlakomunizmu. Bywa, że kwestia jest stawiana „łagod-niej”: socjalizm charakteryzować ma zachowanie się

„różnic socjalnych” między miastem a wsią, gdy „prze

13* 195



ciwieństwo” między nimi immanentne jest kapitaliz-mowi. Znana 'wypowiedź Lenina: dla .całkowitego znie-sienia klas „należy (...) znieść w s z e l k ą prywatnąwłasność środków produkcji, należy zlikwidować za-równo różnice między miastem a wsią, jak różnice mię-dzy ludźmi pracującymi fizycznie a ludźmi pracujący-mi umysłowo”*, interpretowana jest w sposób następu- jący: zniesienie własności prywatnej to zadanie okresu przejściowego, zniesienie owych „różnic” — zadaniecałego okresu socjalizmu.

Zauważmy przede wszystkim, że chodzi tu o ekonomiczne przeciwieństwo, czy ekonomiczne różnice mię-dzy miastem a wsią, a nie o różnice w ogóle, którychznieść nie sposób (podobnie jak nie sposób znieść róż-nicy między pracą fizyczną a umysłową, chodzi o znie-sienie ekonomicznych różnic między wykonawcami

tych prac). W kapitalizmie ekonomiczne przeciwień-stwo między miastem a wsią polega na „dodatkowym”wyzysku pracującej ludności zatrudnionej w rolnictwie przez kapitalistów, na wyciąganiu od chłopstwa i od proletariatu rolnego (acz różnymi drogami) nadzwy-czajnych zysków, chronicznego spychania ich docho-

dów poniżej wartości ich siły roboczej. Ten stan rzeczyutrzymywany jest na skutek technicznego zacofaniazarówno drobnej gospodarki chłopskiej, jak i niedoroz-woju kapitalizmu w samej produkcji rolnej. Kapita-lizm reprodukuje zarówno techniczne zacofanie rolnic-twa, jak i utrwalony w nim zacofany podział pracy.

Tendencje te, obecne w całej produkcji kapitalistycz-nej, są na wsi szczególnie trudne do przezwyciężenia,tutaj bowiem koncentruje się przeludnienie agrarne,stając się zbiornikiem i przechowalnią rezerwowejarmii bezrobotnych dla całego kapitalistycznego syste-

mu, tutaj najtańsza siła robocza nie sprzyja moderni

* W. Lenin, Wielka inicjatyiua, Dz. t. 29, s. 416.

196



zacji. Nie jest to jednak w kapitalizmie przeciwień-stwo nieruchome, ani też permanentnie zaostrzającesię. Jest ono przezwyciężane także w ramach kapi-talizmu, wprawdzie kosztem niesłychanych cierpień

pracującej ludności wsi. Kapitalizm bowiem nieuchron-nie rozwija się i w produkcji rolnej, prowadząc douspołecznienia procesów tej produkcji, wkraczania wnie przemysłowych technik i organizacji. Wielkie in-westycje kapitału w rolnictwie, organizowanie wielkich

przedsiębiorstw produkujących żywność i surowce rol-

nicze dla przemysłu stają się na pewnym szczeblu roz-woju kapitalizmu, rozwoju techniki i nauk rolniczychopłacalne nie gorzej niż w przemyśle. Wraz z postę-

pującą eliminacją, rujnowaniem i wypieraniem drob-nej gospodarki chłopskiej rezerwowa armia bezrobot-nych wchłaniana zostaje stopniowo przez miasta. Wepoce imperializmu przeciwieństwo miasto — wieś„przemieszczane” zostaje często głównie poza granicemetropolii, rezerwową armią robotników stają się gast-arbeiterzy z krajów o przewadze ludności rolniczej.Historycznie, a nie absolutnie, owo przeciwieństwo wkapitalizmie traktował zresztą już Marks. Pisał on w„Grundrisse...”: ,,(...) na znanym Ricardo i innym

szczeblu rozwoju produkcji rolnictwo odstawało od przemysłu przetwórczego, co, skądinąd, jest immanentne burżuazyjnej produkcji, c h o c i a ż w z m i e -n i a j ą c y c h s i ę p r o p o r c j a c h”*. Immanentnekapitalizmowi jest owo przeciwieństwo jako nieuchron-na tendencja reprodukowania zacolanych struktur po-

działu pracy w kolizji z dokonywaniem postępu tech-nicznego. Tendencja ta jest szczególnie jaskrawa wrolnictwie, m.in. w wyniku dodatkowego hamowaniaowego postępu przez rentę gruntową. Nie znaczy to jednak, że to przeciwieństwo nie jest rozwiązywane

* K. Marx, Grundrisse der Kritik der politischen Okonomie, Ber-

lin 1974, s. 501

197



albo że zaostrza się nieustająco aż do krachu kapita-lizmu, do paraliżu jego możliwości wytwórczych. Nie-kiedy w tym duchu interpretowane są słowa Engelsa,

wypowiedziane w broszurze „W kwestii mieszkanio-wej”, że „społeczeństwo kapitalistyczne nie tylko niemoże usunąć tego przeciwieństwa, ale musi je, na od-wrót, codziennie zaostrzać”* i że owo przeciwieństwozostało „doprowadzone do szczytu przez obecne spo-łeczeństwo kapitalistyczne”. Jest to interpretacjawątpliwa. Engelsowi chodzi raczej o „doprowadzenie

do szczytu” przez współczesny mu kapitalizm, a niekapitalizm w ogóle, o nieuchronną tendencję do zao-strzania, ale nie wykluczającą swoistego rozwiązywa-nia nabrzmiałych form tego przeciwieństwa.

Tam, gdzie kapitalizm efektywnie doprowadza doeliminacji klasy chłopów i do oparcia wytwórczości

rolniczej na wielkich kapitalistycznych przedsiębior-stwach stosujących przemysłowe metody i organizację,tam nie eliminuje wprawdzie do końca — głównie zewzględu na rentę gruntową — przeciwieństwa „mia-sto—wieś”, ale sprowadza je do tego samego rzędu, co

przeciwieństwa między nowoczesnymi i zacofańymi

technicznie gałęziami przemysłu.W świetle powyższego trudno przyjąć, by przeci-

wieństwo „miasto—wieś” było immanentne socjaliz-mowi. Wszystko zależy od punktu wyjścia rewolucji,od zastanych struktur rolnych i nasilenia owego prze-ciwieństwa w chwili obalenia kapitalizmu. W wypad-ku, gdy w strukturze społecznej kapitalizmu nie ma

już chłopstwa, różnice ekonomiczne mogą być wyeli-minowane już w okresie przejściowym. A w każdym

razie już od okresu przejściowego następuje zniesieniewyzysku wsi przez miasto, powstają warunki szybkie-go, poprzez wzrost dochodów ludzi pracy na wsi, prze

* MED t. 18, S. 289.



zwyciężania ekonomicznych sprzeczności między mia-stem i wsią pozostawionych przez kapitalizm. Niewąt-

pliwie natomiast ukształtowanie się socjalizmu o dwóchformach własności — państwowej i spółdzielczej —

jest skutkiem odziedziczenia w rolnictwie po kapita-lizmie ekonomicznego przeciwieństwa między miastemi wsią. Istnienie tych dwóch form własności reprodu-kuje owe, pozostałe jeszcze różnice wraz z ich nieantagonistycznym klasowym uwarunkowaniem. Wraz zobumarciem dwoistości form socjalistycznej własności

owe ekonomiczne różnice znikają ostatecznie. Jak jużwskazywaliśmy, nie musi się to bynajmniej wiązaćz przejściem do komunizmu, może być — i wszystko przemawia za tym, że będzie — rozwiązane w ramachsocjalistycznej fazy rozwoju komunistycznej formacji.

Problematyka e k o n o m i c z n e g o przeciwień-

stwa między miastem a wsią i jego klasowych uwa-runkowań od dziesięcioleci bywa w teorii zaciemniana

przez kojarzenie się z nią odmiennych, choć społecznieistotnych wątków, które tylko w określonych prze-działach historii owo przeciwieństwo potęgują, a mia-nowicie ze sprzecznościami w przestrzennym rozmiesz-

czeniu wytwórczości i siły roboczej, sezonowości dzia-łań wytwórczych w rolnictwie krajów umiarkowanejstrefy klimatycznej, sprzeczności wymiany materiimiędzy społeczeństwem i przyrodą. Takie kojarzenietrafiało się i Engelsowi, który upatrywał ostatecznezniesienie przeciwieństwa miasta i wsi w likwidacji przez socjalizm wielkich miast, w przeprowadzeniu

dezurbanizacji*. Stalin przeciwnie, polemizując w la-tach pięćdziesiątych wręcz z tą tezą Engelsa, wiązał

przyszłość komunizmu i likwidację ekonomicznych

* Po r. F. Engels , W kwestii mieszkaniowej, MED t. 18, ss. 269i 312—313. Engels m ówi tam wręcz, że „ now oczesne w ielk ie m iastazniesione będą (...) przez skasowanie kapitalistycznego systemu pro-dukcji” i postuluje „równomierne rozmieszczenie ludności po ca-łym kraju”. Por. też: A nty-D uhrin g, MED t. 20 s. 330—331.



różnic między miastem a wsią z potęgowaniem się urbanizacji, z likwidacją wsi, z formowaniem się w rol-niczych okręgach agromiast, przy jednoczesnym ułat-wieniu masowych przemieszczeń ludności w drodze

rozwoju komunikacji*.Dzisiaj zwykliśmy te kwestie traktować głównie jako

integralną część kompleksu sprzeczności między roz-wojem produkcji a niesionymi przezeń zagrożeniamidla środowiska naturalnego, sprzeczności między spo-łeczeństwem przekształcającym przyrodę dla swych

potrzeb a naruszeniami w wyniku tego równowagiz przyrodą. Rozwiązania tych sprzeczności poszukuje-my w rozmaitych przedsięwzięciach ochrony środowi-ska naturalnego. Engels na podstawie badań Liebigauważał w swoim czasie, a opierał się .na ostatnim wte-dy słowie nauki, że wielkie miasta jako takie naruszają

nieuchronnie obieg materii między człowiekiem a przy-rodą i że jedynym sposobem uratowania naturalnegośrodowiska od zatrucia jest dezurbanizacja. Obecniewiemy, że wiele z tych kwestii nauka i praktyka sąw stanie rozwiązywać w ramach urbanizacji. Na pod-stawie takiej prognozy Stalin miał zapewne rację.

Kapitalistyczne stosunki ekonomiczne w samej swojej istocie stanowią zasadniczą przeszkodę w rozwią-

zywaniu tego rodzaju sprzeczności, nawet wówczas,gdy nauka w pełni ujawnia złowrogie konsekwencjeskażeń środowiska i jest w stanie wskazać ekonomicz-nie realne, skuteczne środki technologiczne ich elimi-nacji i gdy opinia publiczna domaga się ich zastosowa-

nia. Dla kapitalisty — małego czy wielkiego — zasto-sowanie tych środków oznacza bowiem zwiększeniekosztów produkcji, a co za tym idzie — osłabieniezdolności konkurencyjnej i zmniejszenie zysku. W

miarę wzrostu skali produkcji doprowadza to do po

* J. Sta lin, Ekonom ic zne problem y so cjalizm u w ZSRR, Warsza-wa 1953, s. 43.



wstawania zagrożeń dla biologicznego istnienia gatunkuludzkiego, doprowadza do skażeń środowiska o nieod-wracalnym charakterze bądź takich, których odwróce-nie wymaga nakładów ogromnych w porównaniu

z tymi, za pomocą których można było wcześniej doich powstawania nie dopuścić. Koszty tych nakładówkapitał przerzucać usiłuje na barki ludzi pracy. Współ-cześnie zagrożenia środowiska wykroczyły daleko pozadziedzinę stosunków agrarnych. Realne stały się nie-

bezpieczeństwa wyczerpania źródeł energii i ważnych

surowców, deficytu słodkiej wody, zatruć powietrzai mórz na międzynarodową skalę. Kapitalizm musiostatecznie podejmować działania zmierzające do roz-wiązywania tych sprzeczności w drodze przymusu pań-stwowego i regulacji prawnomiędzynarodowej. Nieeliminuje to jednak sił uchylających się od tych re-

gulacji, a rozwiązania podejmowane są zawsze z opóź-nieniem coraz bardziej ryzykownym.

Planowa gospodarka w socjalizmie (a później — wkomunizmie) nie uwolni nas, oczywiście, od pojawia-nia się sprzeczności między działaniami ludzi a środo-wiskiem i konieczności ich rozwiązywania, jako że po-

stęp sił wytwórczych będzie trwał nadal. Otworzy onamożliwość eliminacji antagonistycznych form rozwią-zywania tych. sprzeczności, zniesie anarchiczność i kla-sowe przeszkody na drodze tych rozwiązań. Jednakżewyższość komunizmu ujawnić się może w pełni dopierow miarę zasadniczego postępu światowego procesu re-wolucyjnego. W warunkach ostrej walki między kapi-talizmem a socjalizmem w globalnej skali światowej

jednym z przejawów tej w7alki są próby przerzuceniakosztów ochrony środowńska na jedną z walczących

stron, obciążenie jej tymi kosztami. Mimo to już obec-nie, zarówno wewnątrz krajów socjalistycznych, jaki w skali światowej siły socjalizmu są stroną inicjującą

ochronę ludzkości i poszczególnych narodów przed ty



mi zagrożeniami, a także stroną, która konsekwentniedemaskuje wobec opinii publicznej matactwa kapita-lizmu w tej dziedzinie.

Socjalizm i komunizm nie uwalniają nas również odsprzeczności występujących w toku wprowadzania dorolnictwa nowych technik i technologii, w toku prze-zwyciężania sezonowości pracy w rolnych przedsię-

biorstwach, związanych z tym przemieszczeń ludnościitp. Uwalniają nas jedynie od klasowych przeszkód nadrodze ich rozwiązywania. Lecz i kapitalizm rozwią-

zuje po swojemu te sprzeczności, acz właśnie w antagonistycznych formach. Radziecki socjolog Rutkiewicztrafnie wskazuje, iż wyrazem zbliżenia miasta i wsiw ZSRR są takie fakty jak ten, że w latach sześćdzie-siątych klasa robotnicza stała się również na wsi naj-liczniejszą grupą ludności w wyniku przekształcenia

wielu kołchozów w państwowe gospodarstwa rolne i wwyniku rozwoju przemysłu w okręgach dawniej czystowiejskorolniczych; że w wielu okręgach, takich jakKraj Chabarowski, Przymorski na Dalekim Wschodzie,Archangielski, chłopstwo kołchozowe stanowi niecałe2 proc. ludności*. Lecz wątpliwe są sugestie, jakoby

stanowiło to swoistość socjalizmu, a w każdym razieswoistość ta nie jest eksponowana. Tymczasem podob-nego typu „zbliżenie” miasta i wsi osiągane jest wskali masowej przez rozwinięty kapitalizm! Różnedrogi osiągania tego rodzaju przemian, różne metodyrozwiązywania sprzeczności — oto istota sprawy.

Podobnie jak sprzeczności między miastem i wsią, za

charakterystyczne dla struktury całego socjalizmu, za jego prawidłowość wielu autorów ogłasza istnienie przeciwieństwa bądź różnicy między pracą umysłową

a fizyczną. I tutaj przezwyciężenie owej sprzecznościrezerwowane bywa dla komunizmu. Widomym wyra

* M.N. Rutkiewicz, cyt. dz„ ss. 39—40.



zem tego przeciwieństwa w społecznej strukturze so-cjalizmu czyni się następnie istnienie odrębnej war-stwy inteligencji — ogółu ludzi pracy umysłowej. So-

jusz klasy robotniczej i inteligencji ogłoszony zostajeza polityczną prawidłowość i polityczną podstawę ca-łego socjalizmu*. Aby zakorzenić tego rodzaju kon-cepcje w tradycji dorobku marksistowskiej teorii, ichzwolennicy powołują się notorycznie na wypowiedźMarksa w „Krytyce programu gotajskiego”, w którejzniknięcie „przeciwieństwa między pracą fizyczną

a umysłową” ulokowane jest w „wyższej fazie społe-czeństwa komunistycznego”**, to znów na wypowiedźLenina o specjalistach, „jako szczególnej warstwie spo-łecznej, która pozbstanie warstwą szczególną aż dochwili, gdy społeczeństwo komunistyczne znajdzie sięna najwyższym szczeblu rozwoju”***.

Za takim ujęciem przemawiać mają jednak przedewszystkim ważne fakty, z których wyciąga się wnio-sek, że sojusz klasy robotniczej i inteligencji nabieraw socjalizmie wciąż rosnącego znaczenia. O jakie faktychodzi? Po pierwsze, o przemiany czysto ilościowe:wraz z rozwojem sił wytwórczych liczba ludzi pracy

umysłowej szybko wzrasta. Tempo tego wzrostu stajesię na pewnym etapie większe niż wzrostu klasy robotniczej. W rozwiniętych krajach kapitalistycznychliczba pracowników umysłowych przewyższa znaczni2

liczebność chłopstwa. Rodzą się tu niekiedy sugestie,że z tych liczbowych względów polityczne znaczeniesojuszu klasy robotniczej z inteligencją potęguje się,gdy sojuszu z chłopstwem — przesuwa na drugi plan.Po drugie, o przemiany jakościowe — wzrost roli inte-ligencji jest następstwem potęgowania się, w toku re

* P at rz np. B. G ołębiowski, Perspektywy inteligencji w socjaliz

mie, „Problemy pokoju i socjalizmu” nr 12, ss. 79—82.** MED t. 19, s. 24.

**• W. Len in, O ro li i zadaniach zw ią zków za wodowych, Dz. t. 33,a. 195.



wolucji naukowotechnicznej w siłach wytwórczych, bezpośrednio produkcyjnego znaczenia nauki robionej przecież przez ludzi pracy umysłowej właśnie, następ-stwem stawania się nauki bezpośrednią siłą wytwór-

czą*. Osobna warstwa inteligencji ma w toku rozwojuspołeczeństwa socjalistycznego zbliżać się do klasy ro-

botniczej, ale nie stapiać się z nią, nie tracić swej od-rębności, lecz umacniać swą społeczną rolę.

Sądzimy, że tego rodzaju ujęcia teoretyczne stano-wią wielkie uproszczenie i, podobnie jak w kwestii

przeciwieństwa miasta i wsi, chronicznie zachodzi wnich pomieszanie procesów, które są wspólne kapita-lizmowi i socjalizmowi, są funkcją rozwoju sił wytwór-czych. Niezamierzenie procesy takie prezentuje się ja-ko swoiście socjalistyczne, a w wyniku — zaciera sięto, co w ich przebiegu jest rzeczywiście swoiste dla

socjalizmu. Dalej, w takich ujęciach z przeciwieństwa pracy umysłowej i fizycznej czyni się coś nieuchron-nego, a z przypisanej do jego umysłowego bieguna in-teligencji — warstwę jednolitą, o roli niemal klasy

społecznej,Przeciwieństwo między pracą fizyczną a umysłową

i w kapitalizmie bynajmniej nie jest nieruchome. Wkapitalizmie zachodzą procesy przezwyciężania jego poszczególnych stron i odradzania się w nowych ja -kościowo postaciach. Początkowo, we wczesnych fa-

zach kapitalizmu, ludzie pracy umysłowej stają sięinstrumentem panowania kapitału w stopniu spotęgo-wanym w stosunku dc analogicznej funkcji, którą

pełnili dla klas panujących w poprzednich formacjach.Spotęgowanym od strony ilościowej — stanowią oni bowiem personel rozbudowanej biurokratycznopoli

* „W rozw iniętym społeczeństwie socjalistycznym na uk a stała się bezpośrednią siłą w ytw órczą, a stąd wzrosła rola in telig encji” '(A.A. Amwrosow, Kritika niekotorych antikommunlstlczeskich wzglia- dow na roi raboczego kłassa w SSSR, „Raboczij kłass i sowremienny j m ir ” n r 1, 1977, s. 105).



cyjnej machiny państwowej — narzędzia klasowego panowania burżuazji. Spotęgowanym jednak równieżi nade wszystko na skutek pojawienia się ich nowej jakościowo funkcji: zastępy tych ludzi włączone zo-

stają bezpośrednio do celowego kształtowania i orga-nizowania procesów produkcyjnych — jako inżynie-rowie, technicy itp. Obok tego, że pełnią oni funkcjenadzoru i kontroli nad robotnikami, wnoszą też udo-skonalenia do techniki i technologii produkcji. Teostatnie wzmagają wydajność pracy nie powodując

wzrostu kosztów siły roboczej, o niekiedy poprzezuproszczenie bezpośrednio wytwórczych czynnościobniżają nawet wartość siły roboczej kupowanej przezkapitalistę. W ten sposób praca umysłowa inżynierówi najemnych organizatorów produkcji, wykorzystanienauki staje się siłą kapitału, siłą wzmagania eksploata-

cji klasy robotniczej, przy minimalnej partycypacji wkosztach produkcji. Dodajmy, że ludzie pracy umysło-wej w tej fazie kapitalizmu rekrutują się główniez klas prywatnych właścicieli. W takich warunkachklasowy moment przeciwieństwa między pracą umy-słową a pracą fizyczną jest bardzo wyraźny; klasowymoment jest właśnie ekonomicznej natury.

W miarę rozwoju kapitalizmu następują jednak da-leko idące, przerastające w jakościowo nowe, zmianytej sytuacji. Coraz większego znaczenia nabiera wwalce konkurencyjnej kapitalistów intensywny postęptechniczny. Rewolucja naukowotechniczna powołujedo życia masowe zawody pracy umysłowej włączone

bezpośrednio w bieg procesów wytwórczych. Sprawnefunkcjonowanie tych procesów wymaga stałej kon-troli technologii za pomocą naukowych metod i orga-nizowania naukowymi metodami zharmonizowania ichczęści składowych. Pojawiają się w produkcji ogromnerzesze inżynierów, techników, pracowników nauki,

księgowych, kalkulatorów, organizowanych w wielkie



zespoły o czynnościach podzielonych na wzór fabrycz-nej organizacji pracy i z fabryczną dyscypliną. Częśćumysłowych czynności w tej sieci jest czynnościami

bardzo prostymi. Równolegle rosną wymagania kwali-fikacyjne w stosunku do robotników, obsługującychnowoczesne urządzenia wytwórcze, i to wymagania nierzemieślniczego typu, lecz w zakresie opanowania nau-kowej wiedzy. Wydajność pracy załóg zależy wyraźnieod jakości masowych czynności umysłowych i od wy

sokich kwalifikacji robotników. Od opłacania pracy

umysłowej zależą wyraźnie zyski kapitalistów i koszty produkcji. Rośnie wartość siły roboczej. Pracownicyumysłowi jako część złożonego aparatu wytwórczego

podlegają również wyzyskowi kapitalistycznemu.Wzrost wymagań kwalifikacyjnych w stosunku do ro-

botników, obsługujących zaawansowane technicznie

urządzenia wytwórcze, i wystąpienie masowych czyn-ności umysłowych, wymagających stosunkowo niewiel-kich kwalifikacji sprawia łącznie, że w skali ogólno-społecznej zmniejsza się wyraźnie różnica średnich za-robków między ludźmi pracy umysłowej a ludźmi pracy fizycznej.

W tych okolicznościach masy najemnych pracowni-ków umysłowych zmuszane są do działań w obronie

przed wyzyskiem, a mechanizmy tych działań upodab-niają się do wypracowanych dawniej przez klasę ro-

botniczą. Także pracownicy umysłowi organizowani są przez kapitalizm. Pojawiają się zbiorowe wystąpienia pracowników umysłowych, żądania układów zbioro-

wych, formują się związki zawodowe poszczególnychkategorii tych pracowników. Początkowo, są to związkiodrębne od robotniczych, niekiedy stroniące od robot-ników. Później, w wyniku doświadczeń wspólnych wy-

stąpień, pojawia się coraz więcej więzów solidarności, przerastających w jedność zawodowej organizacji. Ma-

sy ludzi pracy umysłowej zbliżają się do klasy robot



niczej nie tylko pod ekonomicznym, lecz również pod politycznym względem.

Wszystko to nie likwiduje przeciwieństwa między pracą umysłową a fizyczną, ale przenosi je na wyższy

szczebel: już nie ludzie pracy umysłowej w ogóle prze-ciwstawieni są, jako organ kapitału, klasie robotniczej,lecz najwyżej wykwalifikowani intelektualiści w tech-nice i w nadbudowie, „spece” — specjaliści szczegól-nie wysokich kwalifikacji. Oni to nadal pełnią rolęnarzędzia ideowego, politycznego i ekonomicznego

ujarzmiania przez kapitał mas robotników i mas urzęd-ników, nadzoru nad masami nauczycieli, techników,inżynierów, pracowników nauki, dziennikarzy.

Analogiczne procesy zmiany relacji pracy umysłoweji fizycznej przebiegają i w socjalizmie. Rzecz w tym,że występujące na tej drodze sprzeczności rozwiązy-

wane są i n n y m i m e t o d a m i . Zadania socjali-stycznych społeczeństw na tej drodze zależne są odstopnia rozwoju sił wytwórczych, od tego, jakiesprzeczności w tej dziedzinie dane społeczeństwo odzie-dziczyło po obaleniu kapitalizmu i jakie rozwiązało

już w okresie przejściowym. Socjalizm szybko znosiklasowe uwarunkowania tego przeciwieństwa, czyniącz inteligencji, intelektualistów, speców itp. sługi klasyrobotniczej, przecinając ich powiązania z kapitałem.Socjalizm stwarza dla wszystkich możliwości kształce-nia, likwidując klasowe przywileje w tej dziedzinie.Już to otwiera drogi szybkiego przezwyciężania

sprzeczności. Także w socjalizmie postępują procesy

pojawiania się masowych zawodów pracy umysłowej,zespalania jej wykonawców w kolektywy o fabrycznejorganizacji, a jednocześnie procesy wzrostu kwalifi-kacji i intelektualizacji czynności produkcyjnych ro-

botników. Nie powoduje to jednak konsolidacji, leczraczej dezintegrację odrębności tradycyjnej inteligen-

cji. Warstwą wyraźnie zintegrowaną, a zarazem od

207



ległą od mas ludowych, jest ona raczej w krajach niskorozwiniętych gospodarczo.

Pośredni wyraz owa dezintegracja znajduje w to-

czonych w ostatnich dziesięcioleciach sporach o defi-nicję inteligencji. Pojawiają się propozycje określania jako inteligenta tylko człowieka z wyższym wykształ-ceniem (na Węgrzech) lub z wyższym albo średnimspecjalnym (w ZSRR). Natomiast masy szeregowychurzędników i innych ludzi nisko kwalifikowanej pracyumysłowej stawia się poza inteligencją, proponuje się proklamować ich jako odrębną warstwę. Nie jest w tejchwili istotne, że na tych propozycjach ciąży zabawnie,acz nieświadomie, przypadkowa Struktura administra-cji państwowej: w ZSRR szkoły wyższe i średnie spe-cjalistyczne są zarządzane przez wspólne ministerstwo.Same spory są znamienne. W rozwiniętych krajach ka-

pitalistycznych natomiast w naukach społecznych czę-sto w ogóle nie używa się terminu „inteligencja”, jeston obcy również marksistom. Mówi się tam o sojuszuz intelektualistami, z ludźmi nauki, z „kadrami” (weFrancji — chodzi o masy inżynierów i technikówgłównie), z „ludźmi kultury” czy ze „światem kultu-

ry” (Hiszpania) itp.Przede wszystkim trzeba zdawać sobie sprawę, iż nie-

zależnie od tego, czy wyodrębnimy warstwę inteligen-cji, czy intelektualistów, czy specjalistów (choć nie sąto grupy tożsame), żadna z tych warstw nie jest klasąspołeczną, nie cechuje jej bowiem swoisty stosunek

do środków produkcji. Ekonomicznie ludzie z każdejz tych warstw mogą należeć i ż reguły faktycznie na-leżą do różnych klas. Dotyczy to także społeczeństwsocjalistycznych, w których obok klasy robotniczejistnieje klasa chłopówspółdzielców. Czyż „spece”, in-

teligenci — kadra inżynieryjna, którzy są członkamispółdzielni produkcyjnych, nie należą do klasy spół-dzielców? Natomiast co się tyczy intelektualistów,



0 ich roli w walce klasowej, a poniekąd i o przynależ-ności klasowej, rozstrzyga nie ich osobista pozycja kla-sowa, lecz treść klasowa ich duchowego produktu. Nicnam przecież nie da zaliczanie Engelsa do kapitalistów,

a literatów — „dysydentów” w socjalistycznym kraju — do klasy robotniczej.

W świetle naszych uwag jest rzeczą wątpliwą ogól-nikowe proklamowanie sojuszu klasy robotniczej i in-teligencji za prawidłowość socjalizmu, warstwy inte-ligencji — za integralny składnik „modelu” struktury

społecznej socjalizmu. Takie ujęcia sugerują opacznieglobalne traktowanie ludzi pracy umysłowej jako kla-sy, a z drugiej strony równie chybione ogłaszanie klasyrobotniczej za zbiór wyłącznie fizycznych pracownikównajemnych. Lenin występował niegdyś przeciwkoideologom chłopskiego socjalizmu, którzy w Rosji

u podstaw swej teorii społecznej stawiali „trójcę”:inteligencję, proletariat i chłopstwo, „ujawniając przezto beznadziejne pomieszanie pojęć”*. Takie pomiesza-nie pojęć jest jeszcze bardziej groźne, brzemienne wskutki, gdy odnoszone jest do społeczeństwa zaawan-sowanego socjalizmu, w którym sama kategoria „in-teligencja” staje się anachroniczna i budzi jedynie re

sentymenty sprzed dziesięcioleci. Nie oznacza to bynajmniej, by zagadnienie pozyski-

wania dla sprawy socjalizmu, włączania w jego bu-downictwo intelektualistów — twórców kultury du-chowej, mas nauczycieli, dziennikarzy, mas inżynierów1techników itp. nie miało istotnego znaczenia politycz-

nego i ekonomicznego. Rzecz w tym, iż wymaga kon-kretnego, historycznego podejścia, globalna formuła

sojuszu klasy robotniczej i inteligencji niewiele zaś pomaga w tej kwestii, a często prowadzi do mylącychuproszczeń. Często też petryfikuje określony etap roz

* W. Lenin, R ew olucyjne aw antur nlc tw o.. ., Dz. t. 6, s. 198.

W Socjalizm i komunizm 209



woju przeciwieństwa pracy umysłowej i fizycznejwłaściwy nierozwiniętym społeczeństwom i kapitali-stycznym, i socjalistycznym.

Sumując, kształtowanie się socjalistycznego społe-czeństwa bezklasowego dokonuje się poprzez zbliżaniedo klasy robotniczej, przechodzenie na jej ekonomicz-ne pozycje wszystkich innych klas i warstw ludzi pra-cy. Nie ma natomiast konieczności, by warunkiem

powstawania bezklasowego społeczeństwa stawała się„homogenizacja” asortymentu spożycia, mieszkalnic-

twa, rozmieszczenia przestrzennego ludności, profilukwalifikacji itp. ogółu członków społeczeństwa. Społe-czeństwo bezklasowe w swoich ramach rozwiązywać

będzie musiało liczne społeczne problemy związanez podziałem pracy, bilansowaniem siły roboczej, współ-życiem ze środowiskiem naturalnym itp., a przypisy-

wanie istnienia tych problemów i wszystkich bolączek,które niosą, pozostałościom klasowej struktury jest

teoretycznie bezpłodne i wręcz błędne.

§ 5. Zagadnienia podziału w socjalizmie. „Miara pracyi spożycia’’.

W ekonomice społeczeństwa socjalistycznego podział

tej części produktu społecznego, która przeznaczona jest do osobistego spożycia, dokonuje się pomiędzy jed-nostki proporcjonalnie do wkładu pracy wnoszonegow wytworzenie całości produktu społecznego. Jedno-cześnie nikt do pracy sposobny nie może się od niejuchylić: obowiązkiem każdej jednostki jest udział wspołecznej pracy stosownie do jej możliwości, umie- jętności, według miary dla wszystkich jednakowej.Takie są obiektywne prawidłowości ekonomiki socja-

lizmu odkryte przez marksistowską teorię. Żaden



marksista nie podaje w wątpliwość doniosłości i treścitych odkryć.

Co się jednak tyczy szczegółowych treści i mecha-nizmów realizowania się tych prawidłowości podziału,

odnotować musimy występowanie wśród teoretykówmarksistów wielu spornych kwestii. Realna budowasocjalizmu spotęgowała niepomiernie praktyczną do-niosłość tych sporów. Takie czy inne rozstrzygnięciawyraźnie rzutują na politykę budowania socjalizmu.

Głębokie rozbieżności poglądów mają miejsce już

w tak podstawowej sprawie: j a k ą m i a r ę z a s t o -s o w a ć n a l e ż y d o u s t a l e n i a w i e l k o ś c iw k ł a d u p r a c y j e d n o s t k i . Przyjęcie takiejczy innej miary pociąga za sobą nieuchronnie poglądodmienny na metody, sposoby i mechanizmy realiza-cji tej prawidłowości podziału. Są marksiści, którzyreprezentują pogląd, iż podział według pracy oznacza,że jedynym miernikiem udziału jednostki w indywi-dualnym funduszu spożycia jest i l o ść wniesionej

przez nią pracy, czas trwania pracy mnożony co naj-wyżej przez jej intensywność w sensie fizjologicznie

pojmowanego wydatkowania energii, wysiłku. Innimarksiści stoją na stanowisku odmiennym: nie tylko

ilość, lecz także j a k o ść pracy (jej złożoność) winna być traktowana jako ten miernik; praca wymagającawysokich kwalifikacji zastosowanych przy jej wyko-nywaniu winna być traktowana jako wielokrotność

pracy prostej.Dorobek klasyków marksizmu nie przynosi nam wy-

raźnego, jednoznacznego teoretycznego rozwiązania tejkwestii, a poszczególne wątki tego dorobku umożli-wiają interpretację w duchu każdego z powyższychstanowisk, przynoszą przesłanki możliwe do wykorzy-stania na rzecz tego lub przeciwnego. W „Krytyce

programu gotajskiego” Marks przyrównuje wręcz treść

zasady podziału według pracy w socjalizmie do zasa

14*211



dy, która reguluje wymianę ekwiwalentów towaro-wych i stwierdza, że „jeden człowiek, pod względemfizycznym i umysłowym, przewyższa drugiego, dostar-cza przeto w tym samym czasie więcej pracy”*. Nie

wyklucza się więc tutaj założenia, iktóre przyjęte jestw całym tekście „Kapitału” i wyraźnie sformułowane,że praca złożona stanowi wielokrotność pracy prostej.Skądinąd wiadomo, że Marks nigdzie w „Kapitale” nierozwinął szerzej tej sprawy, zaznaczając tylko jej ist-nienie. Konkretne prawidłowości badane w „Kapitale”

rozpatrywane są przy założeniu, że mamy do czynieniaw całej gospodarce wyłącznie z pracą prostą. Marksabstrahuje od istnienia pracy złożonej, bowiem jejuwzględnienie nie wniosłoby nic prócz zastosowaniaodpowiednich mnożników, a więc nic istotnego jakoś-ciowo. Jedyną bodajże wypowiedzią, w której zawierasię jednoznaczna teoretyczna argumentacja na rzecz

stanowiska, iż wyłącznym miernikiem podziału w so-cjalizmie może być ilość (intensywność) pracy, jest wspuściźnie klasyków następująca wypowiedź Engelsa,stanowiąca konkluzję rozdziału „AntyDuhringa” po-święconego właśnie relacji pracy prostej i pracy zło-żonej: „Jakież jest więc rozwiązanie całej tej donio-

słej kwestii wyższego wynagrodzenia za pracę złożo-ną? W społeczeństwie prywatnych wytwórców ludzie

prywatni lub ich rodziny ponoszą koszty wykształceniawykwalifikowanego robotnika; dlatego też przedewszystkim ludziom prywatnym dostaje się wyższa ce-na wykwalifikowanej siły roboczej: zręcznego niewol-

nika sprzedaje 'się drożej, zręcznego robotnika najem-nego wynagradza się wyżej. W społeczeństwie zorga-nizowanym na sposób socjalistyczny koszty te ponosispołeczeństwo i do niego też należą owoce, wytworzo

• K. M arks. K rytyk a program u gotajsklego, MED t. 19, s. 23.Z pewnością Marks nie sprowadza ilości dostarczone] pracy do

wielkości fizjologicznego wydatkowania energii.



ne przez pracę złożoną większe wartości. Samemu robotnikowi nie przysługuje nadwyżka”*. Zwolennicy podziału wyłącznie według ilości (czasu) pracy powo-

łują się jednak najczęściej w obronie swego stanowiskana opinie Lenina, iż podział autentycznie socjalistycz-ny winien przestrzegać „zasady Komuny”. Chodzi tu0 zasadę zastosowaną przez Komunę Paryską w od-niesieniu do relacji płac urzędników i robotników, za-sadę z aprobatą wspomnianą przez Marksa. Jest to

jednak rozszerzająca interpretacja poglądu Marksa.„Zasada Komuny” w tekście Marksowej „Wojny do-mowej we Francji” polegała na zrównaniu płac urzęd-ników, funkcjonariuszy Komuny, ze średnią płacąroboczą. Jej zastosowanie miało raczej sens środka za- pobiegającego karierowiczostwu, odrywaniu się urzęd-ników socjalistycznego państwa od mas, a nie sens

ogólnoekonomicznej zasady.Jak więc, w tej sytuacji, rozstrzygać teoretyczne

1praktyczne zagadnienia, wymagające wyraźnego spre-cyzowania treści prawa podziału według pracy? Nie-wiele tu pomoże, jakże niestety częste i mało płodne,usiłowanie konkretyzowania teoretycznych wątków'

u klasyków przez odwoływanie się do ideałów egali-taryzmu czy sprawiedliwości. Okazuje się, że różnimyśliciele mają tu ideały nieidentyczne lub odwołująsię do zróżnicowanych na ten temat opinii w łonie sa-mych społeczeństw socjalistycznych. Samo owo zróż-nicowanie wymaga teoretycznego wyjaśnienia, skoro

takie zabiegi nie likwidują rozbieżności.Jedyną owocną drogą jest tutaj zastosowanie wypró- bowanej metody materializmu historycznego: badaniasprzeczności występujących w ekonomicznosocjolo-gicznym procesie funkcjonowania gospodarki socjali-stycznej, analizowanie doświadczeń praktycznego sto

* T. Engels, Anty -Duhrln g, MED t. 20, s. 224.



sowania różnych wariantów podziału, odkrywanie wtym procesie zalążków rozwiązywania sprzeczności.Doświadczenia te są już bardzo bogate. Przemawiają

one przeciwko „urawniłowce” w płacach, pojmowanejnie tylko w duchu prymitywnego komunizmu — for-sowania równościowego podziału wśród wszystkichwypełniających obowiązek pracy (o tym wiedziano jużdawno), lecz także szerzej — pomijania w wynagra-dzaniu jakości włożonej pracy, jej złożoności, elimi-

nowania materialnych bodźców podnoszenia kwalifi-kacji. Gdziekolwiek zbliżano się do takiej „urawniłowki”, prowadziło to do gospodarczej stagnacji, spadkuwydajności pracy społecznej w stosunku do kapitaliz-mu, zaniedbań w zakresie technicznoorganizacyjnego

doskonalenia produkcji. Doświadczenia przemawiająrównież przeciwko wprowadzaniu nadmiernych przy-wilejów płacowych pod pozorem nagradzania wyjąt-kowo wysokich kwalifikacji, przeciwko sankcjonowa-niu w polityce płac tzw. kominów. Skutki gospodarczetakiej polityki podziału są, ostatecznie, podobne jakw wypadku „urawniłowki”. Dochodzą do tego szcze-gólnie bolesne szkody moralne i polityczne („kominy”

dotyczyły w wielkiej mierze wynagrodzeń osób peł-niących odpowiedzialne funkcje polityczne, admini-stracyjne i gospodarcze). Na podstawie analizy do-świadczeń „urawniłowki” właśnie Lenin forsował wy-sokie opłacanie pracy speców. Traktował to początko-wo jako konieczne, wymuszone odstępstwo od „zasad

Komuny”. Później jednak doszedł do wniosku, że wcałym okresie socjalizmu niezbędne jest takie ukształ-towanie podziału, by specjalistom żyło się w tym spo-łeczeństwie lepiej niż w kapitalistycznym, zarówno

pod względem m a t e r i a l n y m , jak prawnymi d u c h o w y m*.

* W. L en in, O roli i zadaniach związków zawodowych, Dz. t. 33,s. 195.



Aby w sposób konkretny, a nie spekulatywny roz-wiązywać teoretyczne kwestie podziału według pracy,niezbędne są m.in. analizy procesów potęgowania sięzłożoności pracy bezpośrednio produkcyjnej w warun-kach rewolucji naukowotechnicznej, a także powsta-wania wielu prostych funkcji o charakterze pracyumysłowej itp. przemian w technicznoorganizacyjnym podziale pracy społecznej. Do wymogów tych przemiani ich sprzeczności dopasowywać trzeba optymalnywzrost powszechnego wykształcenia i profilów kwa-

lifikacji. Tutaj porzucić trzeba rozpowszechnione takżew tradycji marksistowskiej oświeceniowe wyobrażenia0 powszechnym pędzie do wiedzy każdej jednostki,

pędzie, któremu na przeszkodzie stoją wyłącznie kla-sowe ograniczenia. Doświadczenia budowy socjalizmuwskazują, że do zdobywania i podnoszenia kwalifika-

cji, wykształcenia, niezbędne jest utrzymywanie indy-widualnych bodźców materialnych, niezależnie od tego,

że koszty wykształcenia przejmuje społeczeństwo. Zdo- bycie bowiem wykształcenia wymaga w socjalizmie od jednostki dodatkowego wysiłku, pewnych wyrzeczeń.Jest tak tym bardziej, że przecież uspołecznienie na-

kładów na wykształcenie jest w socjalizmie niepełne:obejmuje ono bezpłatność nauczania (ewentualnie łącz-nie z pomocami naukowymi), pomoc stypendialną1mieszkaniową. Jednakże stypendia pozostają, i w ma-sowej skali pozostawać muszą niższe niż płace, którekształcąca się jednostka już może uzyskać. Zakwate-rowanie się uczących ma charakter tymczasowy. Jed-nostka zdolna już do podjęcia pracy, a decydująca sięna dalszą naukę obciąża siebie lub swoją rodzinę. Albo

też, gdy studiuje pracując równocześnie, wkłada do-datkowy, dla społeczeństwa korzystny wysiłek, ponosi pewne wyrzeczenia, a często takie studia powodują

przejściowe zmniejszenie wydajności pracy, co pociąga

zmniejszenie dochodu. Argumentacja Engelsa, przyto



czona wyżej, nie bierze tego pod uwagę. Gdy touwzględnić, przemawia ona co najwyżej za relatyw-nym zmniejszeniem w socjalizmie, mnożnika z racji

złożoności pracy, a nie za pełnym jego wyeliminowa-niem. Nie można wreszcie pominąć faktu, że socjalizm jest współcześnie budowany w warunkach współistnie-nia z kapitalizmem. W ramach kapitalizmu ma miejscemiędzynarodowy „drenaż mózgów”, podkupywanie ta-lentów przez ekonomicznie najpotężniejszych. Likwi-dacja czy daleko idące ograniczenie w socjalizmie pre-mii za złożoność pracy musiałyby, zwłaszcza gdy owowspółistnienie jest pokojowe, doprowadzić do masowe-go odpływu do krajów kapitalistycznych specjalistówkształconych na koszt socjalistycznego społeczeństwa.Z doświadczeń wiadomo, iż nie jest to urojone niebez- pieczeństwo.

Doświadczyła tego Niemiecka Republika Demokra-tyczna, gdy miała otwartą granicę z RFN i z BerlinemZachodnim. Liczni młodzi ludzie z RFN podejmowali bezpłatne (tj. na koszt społeczeństwa NRD) studia w NRD, by po ich ukończeniu powracać do RFN i tamsprzedawać kapitalistom swoje kwalifikacje po wyższej

niż w NRD cenie. Następował też odpływ lekarzy i in-żynierów z NRD. Podobne zjawiska mieliśmy w Polscew latach siedemdziesiątych, gdy zliberalizowano prze-

pisy paszportowa. Pod pozorem „wybierania wolności”dokonywały się emigracje zdolnych, prężnych i wy-kształconych ludzi na Zachód, ludzi, których nikt poli-

tycznie nie prześladował.Procesom takim można przeciwdziałać metodami ad-ministracyjnymi (ograniczenia paszportowe np.) czyadministracyjnoekonomicznymi (warunkowanie emi-gracji spłatą kosztów wykształcenia w państwowychszkołach). Jednakże takie posunięcia nie mogą być

skuteczne na dłuższą metę. Niewiele też wskóramyskargami, że nadmierne premiowanie za złożoność pra



cy urąga ideałom równości i sprawiedliwości. Czyż nieurągają tym ideałom także administracyjne przeszkodyi ograniczenia? Toteż tutaj, dla zagwarantowania

trwałości socjalizmu, muszą być naruszane immanentne mu ekonomiczne prawidłowości podziału. Tutaj teżmamy do czynienia z zewnętrznym czynnikiem opóź-niającym rozwiązywanie pewnych ekonomicznychsprzeczności między klasą robotniczą a grupą ludzi pracy o wybitnych kwalifikacjach.

Podobnego typu teoretyczne kontrowersje pojawiają

się w sprawach szczegółów treści i mechanizmówrealizacji prawidłowości socjalizmu — szybszegowzrostu zbiorowego' funduszu spożycia od indywidu-alnego funduszu spożycia. Jakie są tu wymagane

proporcje? O ile wzrost tego pierwszego winien być szybszy? I w tym wypadku nie ma jednoznacz-

nych rozwiązań zaproponowanych i uzasadnionych przez klasyków. Także tutaj niewiele pomoże odwoły-wanie się do ideałów sprawiedliwości i równości. Je-dyne wyjście stanowi dokonywanie konkretnej analizysprzeczności ekonomicznego rozwoju socjalistycznego

społeczeństwa i realnych możliwości wspomagania ich

rozwiązywania przez kształtowanie optymalnych proporcji tych funduszy. Wiadomo z teorii, a praktykato potwierdza, że zaniedbania nakładów na zbiorowyfundusz spożycia prowadzić mogą wręcz do przekre-ślenia istotnych momentów stanowiących o przewadzesocjalizmu nad kapitalizmem: możliwości planowego

tworzenia rezerw wykwalifikowanych sił roboczych dosprostania potrzebom szybkiego rozwoju i unowocześ-niania sił wytwórczych, możliwości pełnego wykorzy-stania w racjonalny sposób zasobów wykształcenia

i zdolności narodu, możliwości racjonalnego planowa-nia przestrzennego rozmieszczania sił wytwórczych

i terytorialnej ruchliwości ludności. Prowadzić mogądo regresu w dostępności oświaty dla mas i jej pozio



mu, do zaniedbań w zapewnieniu opieki zdrowotnej.W Polsce w latach siedemdziesiątych dopuszczono doistotnego spadku udziału funduszu spożycia zbiorowegow stosunku do indywidualnego funduszu spożycia. Wlatach sześćdziesiątych pierwszy stanowił 28 proc. dru-giego, w latach siedemdziesiątych — tylko 23 proc.Doprowadziło to do relatywnego pogorszenia się usługzdrowotnych, oświatowych i mieszkalnictwa dla mas,a jednocześnie nie przyniosło pozytywnych efektóww postaci przyśpieszenia wzrostu wydajności pracy

społecznej.Z drugiej strony nadmierne zmniejszanie indywidu-

alnego funduszu spożycia na rzecz zbiorowego nie-uchronnie prowadzi do formalnego tylko w istocierealizowania podziału według pracy, czyniąc fikcyjny-mi indywidualne bodźce podnoszenia wydajności pracy

i kwalifikacji. Wreszcie i w tej kwestii uwzględnićtrzeba konieczne modyfikacje proporcji wynikającez faktu współistnienia ze społeczeństwami kapitali-stycznymi i zachowania międzynarodowego globalne-go podziału pracy.

W świetle tego fantastycznoutopijny charakter mają

szlachetne rojenia, uzasadniane humanistycznymi idea-łami, aby uczynić szybko w socjalistycznych społeczeń-stwach wyższe uczelnie realnie dostępnymi dla wszy-stkich, znieść ograniczenia — limity przyjęć i zapew-nić w ten sposób powszechnie wysoki poziom kulturalny

ogółu obywateli. Abstrakcyjnie jest to możliwe, leczkoszty przedsięwzięć tego rodzaju (a można spotkaćsię z analogicznymi postulatami w odniesieniu do opie-ki zdrowotnej, ochrony środowiska itp.) uwielokrotnić by musiały zbiorowy fundusz spożycia zmniejszającradykalnie indywidualny — ze wszystkimi stąd pły-nącymi skutkami ekonomicznymi. Stworzono by re-

zerwy wykształcenia stanowiące ozdobę narodu, lecz

chronicznie nie wykorzystane. Musiałoby to doprowa



dzić do pomniejszenia bodźców do zdobywania wy-kształcenia i w końcu obniżyć jego poziom ze szkodądla gospodarki i kultury. Widoczne jest tutaj, że także

w kwestiach planowania takich sfer życia, jak wy-kształcenie, opieka zdrowotna, wypoczynek, ochronaśrodowiska niezbędne jest szerokie podejście ekono-miczne. Ci, którzy oburzają się, że takie podejście jestniehumanistyczne, forsują plany, stanowiące budowęzamków na lodzie, których próby realizacji obracająsię ostatecznie przeciw bogactwu materialnego i du-chowego rozwoju socjalistycznych społeczeństw lu-dzi pracy. W praktyce okazuje się, że ideologowie ta-kich koncepcji stają się nieświadomymi rzecznikamiotwarcia uczelni dla „wiecznych studentów”, którzymają rodzinnie zapewniony byt i nie garną się do efek-tywnej pracy dla społeczeństwa, a studia traktują jako

ozdobę.Przytoczyliśmy teoretyczne i praktyczne argumenty

przemawiające przeciw tym, którzy prawo podziałuwedług pracy pragną interpretować jako prawo po-działu według czasu pracy, bez względu na jej złożo-ność, niezbędne kwalifikacje. Prawo to wymaga pre-

miowania również za złożoność pracy, aczkolwiek wy-sokość tego premiowania wykazuje w socjalizmietendencję malejącą w stosunku do obowiązującej wkapitalizmie zasady premiowania w tej proporcji, w jakiej praca złażona jest wielokrotnością pracy prostej pod względem wydajności. Natomiast na to, jak wyso-

kie winno być owo premiowanie, podobnie jak na to,o ile wzrost zbiorowego funduszu spożycia winien wy- przedzać wzrost indywidualnego funduszu spożycia, niemożna — wszystko na to wskazuje — podać ogólnejrecepty dla wszelkiego społeczeństwa socjalistycznego,uniwersalnego algorytmu, pozwalającego to teoretycz-

nie wyliczyć. Rozwiązania tej kwestii wymagają kon-kretnej analizy doświadczeń i sprzeczności rozwoju po



szczególnych społeczeństw socjalistycznych, uwzględ-niającej okoliczności przebiegu światowego procesu re-wolucyjnego.

Prawidłowości podziału dotyczą w socjalizmie nietylko wytworzonego społecznie produktu, dostępnościmaterialnych i kulturalnych usług, lecz również uczest-nictwa w pracy, repartycji zadań pomiędzy obywateli.„Każdy według zdolności” — oto skrótowy i najbar-dziej ogólny wyraz prawidłowości w repartycji pracyabstrakcyjnej. Jak już wspominaliśmy, oznacza to ze-spolenie wolności wyboru i zmiany pracy przez każdą

jednostkę (co stanowi kontynuację i rozwinięcie do-robku kapitalizmu w tej dziedzinie i jest trwałą prze-słanką optymalnego wykorzystania zdolności i inicja-tywy każdej jednostki) z równym obowiązkiem pracyi nabywania kwalifikacji społecznie potrzebnych dla

wszystkich do tego sposobnych. Abstrakcyjnie rzecz, biorąc, sprawa jest tu prosta: wobec niemożności uzy-skiwania dochodów z tytułu posiadanej własności pry-watnej mamy w socjalizmie e k o n o m i c z n y mus:życia z pracy uruchamiającej społeczne jej środki,

a zarazem — wobec planowości gospodarowania siłą

roboczą, likwidacji bezrobocia — każdy ma otwartąmożliwość znalezienia pracy; do uchylających się od

pracy, co staje się raczej wyjątkiem, społeczeństwostosuje środki przymusu pozaekonomicznego...

Jednakże w praktyce funkcjonowania socjalizmusprawa okazuję się o wiele bardziej złożona, a ujaw-

niane sprzeczności wymagają teoretycznego rozwiązy-wania szeregu szczegółowych kwestii. Istnieją w prak-tyce możliwości uchylania się od pracy przy nominal-nym jej wykonywaniu. Niezbędna jest więc rozbudo-wana społeczna kontrola owego obowiązku, a formytej kontroli okazują się nieobojętne dla jej efektyw-ności, dla sprzyjania wysokiej wydajności. Prawo po-działu według pracy stwarza możliwość życia sposob



nych do pracy osobników na koszt rodziny, zwłaszczalepiej uposażonej. Na takim tle powstają w socjalizmiespołeczne problemy, sprzeczności zespolenia wolnościwyboru pracy z obowiązkiem pracy. I znów podstawo-

wą drogą odnalezienia ich racjonalnego rozwiązania jest badanie rzeczywistych procesów kształtowania siętych sprzeczności, doświadczeń, przedsięwzięć podejmo-wanych do ich rozstrzygnięcia, a nie odwoływanie siędo ideałów, nie spekulatywne analizy czystych pojęć„wolności” i „obowiązku”.

Nie wolno się łudzić, że cały problem może być wy-eliminowany przez wprowadzenie i dokładne egzekwo-wanie prawnego przymusu pracy. Takie żądania for-mułowali niektórzy utopijni socjaliści, a ślady podą-żania za nimi odnajdziemy jeszcze u Marksa i Engelsaw „Manifeście partii komunistycznej”, gdzie postulujesię wprowadzenie „jednakiego przymusu pracy dla

wszystkich”. Aby praca stała się powszechnym obo-wiązkiem, przekształcić trzeba stosunki ekonomiczne,które rodzą uchylanie się od pracy, a tym samymusunąć przyczyny owego uchylania się w skali maso-wej. Wojna ze skutkami, gdy pozostają przyczyny,musi być paliatywem. Stasowanie prawnych środków

zmuszania do podejmowania pracy świadczy o przej-ściowym stanie społeczeństwa, w którym ma to miej-sce; świadczy o tym, że przyczyny uchylania się od pracy nie zostały zniesione. Skuteczność prawnychśrodków jest, skądinąd, funkcją dojrzałości mas pra-cujących do narzucenia pasożytom przejściowych kro-

ków dla ich reedukacji. Sytuacja jest tu analogiczna, jak w wypadku roli postulatu prawnego zniesienia

dziedziczenia jako środka zniesienia własności prywat-nej środków produkcji. I ten postulat wysuwali jakonaczelny utopijni socjaliści w swych projektach prze-

budowy społeczeństwa. Figurował on także we wczes-

nych pracach Marksa i Engelsa na czołowym miejscu

221



wykazu pierwszych kroków rewolucji. Później jednakMarks i Engels odcięli się od takich ujęć uznając, żetrzeba przekształcić ekonomikę, stosunki produkcji,a wówczas dziedziczenie stanie się bezprzedmiotowe

i nie będzie trzeba odrębnie go znosić. Uznawali oninatomiast, że częściowe ograniczenia prawa dziedzi-czenia mogą mieć pewne, acz pomocnicze tylko, za-stosowanie w toku konkretnego procesu rewolucyj-nego*.

Socjalistyczne społeczeństwa nagromadziły już

i sprawdzają w praktyce wiele metod realizacji obo-wiązku pracy. Próbowano,'za radą Lenina, wprowadzić„książeczki pracy” dla szerokich kręgów obywateli**,opracowywane były i są rozmaite systemy opiniowania

pracowników, rozliczne systemy kontroli społecznej(głównie przez związki zawodowe) i administracyjnej

nad miarą i obowiązkiem pracy, różne prawne regu-lacje stosunków pracy (kodeksy pracy). Mamy wiele przeszłych i aktualnych doświadczeń tworzenia na za-sadach dobrowolności i półdobrowolności „armii pra-cy”, które przewidywali jeszcze Marks i Engels w„Manifeście partii komunistycznej”, przede wszystkimdn sezonowych prac w rolnictwie i do wykonania wiel-kich zadań inwestycyjnych. W Polsce taki charakter

miała „Służba Polsce”, mają dziś Ochotnicze HufcePracy. „Armie” te obejmują głównie młodzież i łączą

pracę z zadaniami wychowawczymi. W socjalizmie sąteż bogate doświadczenia wykorzystywania służby woj

* Po r. K. M arks, Referat Rady Generalnej o prawie dzie dziczenia . MED t. 16, S. 409—411.

** Len in pisał w przed edn iu październikowego prze w rotu: „Radyw prow adzą książeczką pracy d l a b o g a t y c h a p o t e m stop-niowo również dla całej ludności (w kraju chłopskim zapewne przezdługi czas książeczka pracy dla przytłaczającej większości chłopstwa

będzie nie potr zebna)” . (Czy bolszewicy utrzymają władzą państwo

wą?, Dz. t. 26, s. 93). Widoczne jest tutaj, że prawny przymus pra-

cy i jego egzekwowanie Lenin rozważał jako środek stosowany prze-de wszystkim do klasy wyzyskiwaczy, a w ogóle uzależniony od

struktury ekonomicznej.



skowej do realizowania ważnych zadań gospodarczych.Jednocześnie służba wojskowa staje się istotnym in-strumentem kształtowania nawyków dyscypliny pracyw zespole oraz nauczania potrzebnych dla gospodarki

narodowej cywilnych specjalności. Są wreszcie do-świadczenia stosowania w różnej skali przymusowegokierowania do pracy pod nadzorem administracyjnymnie tylko byłych kapitalistów, doświadczenia admini-stracyjnego ograniczania możliwości zmieniania zakła-du pracy, a także stosowania pracy więźniów. Obok

tego mieliśmy do czynienia i z okresami daleko idącejrezygnacji ze stosowania pozaekonomicznego przymusuw stosunku do uchylających się od pracy.

Generalnie biorąc doświadczenia te wskazują, żenadmierne, i przy słabej społecznej kontroli, stosowa-

nie administracyjnego egzekwowania obowiązku pracy przynosi ostatecznie szkody ekonomiczne, prowadzi doobniżania się wydajności pracy tych, którzy nie pra-cują przymusowo. Podstawowe znaczenie dla realizacjiobowiązku pracy ma moralny nacisk i wszechobecna,szeroka kontrola społeczna. Z drugiej strony, rezyg-nacja z sankcji prawnych i administracyjnopaństwowego przymusu w stosunku do opornych, prowadzi do

tolerancji dla odradzania się enklaw dzikiego, speku-lacyjnego kapitalizmu i do demoralizacji uczciwych,ofiarnie pracujących ludzi stanowiących ogromną więk-

szość ludności.Podobnie jak w poprzednich kwestiach, w zakresie

rozwiązywania szczegółowych sprzeczności poprzez re-

alizację i wolności, i obowiązku pracy w socjalizmienie ma ogólnej recepty danej przez teorię. I tutaj za-stosowanie podstawowych ustaleń teorii w odniesieniu

do poszczególnych społeczeństw wymaga przeprowa-

dzenia każdorazowo konkretnej historycznej analizy.

223



§ 6. Uwagi o państwie i innych pozaekonomicznych instytucjach w socjalizmie

Kilka uwag, na koniec, o pozaekonomicznych pro-

blemach socjalistycznych społeczeństw, o metodach ichrozwiązywania na gruncie materializmu historycznego,o nowych osiągnięciach i nowych zadaniach teorii wtej dziedzinie.

Przede wszystkim o państwie w socjalizmie. Nie-zbędność zachowania w społeczeństwie socjalistycznym

wydzielonej instytucji państwa została teoretycznieuzasadniona i opracowana w wielu istotnych szczegó-łach przez Lenina. Marks i Engels ujawnili w pełni bezzasadność rojeń anarchizmu o likwidacji państwawraz z likwidacją kapitalizmu, lecz konieczność posłu-żenia się państwem przez klasę robotniczą wiązali ra-czej z okresem przejściowym. W odniesieniu do socja-lizmu kwestii nie rozpatrywali nigdzie szczegółowo,a z wielu ich rozrzuconych wypowiedzi mogła płynąćsugestia, że wraz z likwidacją klas, a więc już w so-cjalizmie, państwo obumrze, że dyktatura proletariatu

jest ostatnim historycznym typem państwowości. Le-nin, najszerzej w „Państwie a rewolucji”, wykazał, że

po spełnieniu przez dyktaturę proletariatu jej kistorycznego zadania, w społeczeństwie socjalistycznym

zachowa się konieczność organizacji wydzielonego apa-ratu przemocy pozaekonomicznej do egzekwowania przestrzegania prawa podziału według pracy i obowiąz-ku pracy. Będzie to jednak aparat gruntownie od-

mienny od aparatu dotychczasowych państw klas wy-zyskujących, aparat nie nastawiony na ujarzmianie jakiejkolwiek klasy.

Podstawową jego funkcją będzie organizowanie po-

wszechnej samokontroli społeczeństwa nad „miarą pracy i spożycia” jednostek i kolektywów, organizacja

powszechnej ewidencji produkcji, usług, siły roboczej.

224



Ze względu na taki właśnie charakter Lenin nazywałten aparat „państwem niepolitycznym”. Tę funkcję„samoorganizacji i przymusowej samodyscypliny ludzi pracy” skierowaną „do wewnątrz” panującej klasy ro-

botniczej Lenin traktował jako niezbędną już w tokudyktatury proletariatu, jako zrodzoną przez stosunkiokresu przejściowego. Podkreślał, że jest to przymusw odmiennych formach niż stosowany wobec innychklas*. Dla państwa w socjalizmie ta funkcja staje sięwręcz pierwszoplanowa. Aparat tego państwa ma być

przecież organizatorem własnej społecznej aktywnościmas pracujących, ich demokratyczną instytucją. Do

sprawowania funkcji kontrolnych aparat ten winienwciągać w miarę możności po kolei wszystkich oby-wateli, a przede wszystkim wszystkich bezpośrednioczynnych w produkcji społecznej. Zanikać ma w jego

łonie odróżnienie między profesjonalnym personelemkontrolnym a kontrolerami społecznymi; profesjonalni

mają być głównie organizatorami kontroli społeczneji tylko w ramach tej kontroli także jej uczestnikami.

Urzeczywistnienie w praktyce „dwuklasowego” so-cjalizmu musi pociągać za sobą istotne modyfikacjeowych teoretycznych przewidywań Lenina. Dyktatura proletariatu staje się w tych społeczeństwach zbęd-

na — wobec zlikwidowania klas wyzyskiwaczy i zor-ganizowania planowej gospodarki obejmującej całość produkcji. W stosunku do klasy spółdzielców nie sto-suje się pozaekonomicznego przymusu, przekształceniaich własności w państwową dokonują się na zasadach

dobrowolności, często wręcz z inicjatywy ich samych.Klasa spółdzielców wciągana jest, podobnie jak klasarobotnicza, do sprawowania samokontroli społecznej.Jednakże, wobec istnienia klas, państwo w „dwukla

sowym” socjalizmie nie jest jeszcze w pełni „państwem

* Por. W. Len in, Uwagi na książce N. Bucharina „Ekonomika

okresu przejściowego", cyt. wyd., ss. 391 i 393.

15 S j li i k i 225



niepolitycznym”. Prócz organizowania powszechnejewidencji oraz kontroli pracy i spożycia, jego zadaniem

pozostaje ponadto jeszcze dalsze montowanie jednolitejsocjalistycznej gospodarki. Jest to nadal państwo kla-

sowe, skoro hegemonia w nim należy do klasy robot-niczej. Jest ono instrumentem tej klasy, bez kierow-nictwa której spółdzielcze chłopstwo nie może obu-mrzeć automatycznie, wtopić się w bezklasowy socja-lizm i w komunizm.

Dla państwa „dwuklasowego” socjalizmu przyjęła

się w teorii marksistowskiej w połowie lat pięćdziesią-tych zaproponowana w ZSRR nazwa „państwa ogólnoludorwego”*. Z pomocą tego państwa doprowadzana jestw tym społeczeństwie do końca historyczna misja kla-sy robotniczej, do realizacji tej misji przyciągane

.chłopstwo spółdzielcze. Niezbędna jest tu także nadal

działalność politycznoorganizatorska i wychowawcza partii klasy robotniczej, partii komunistycznej.Rzecz prosta, dla państwa ogólnoludowego pozostaje

w mocy jako zadanie najważniejsze — przewidziane przez Lenina dla „państwa niepolitycznego” rozwija-nie aktywności ogółu pracujących w rządzeniu spra-wami społeczeństwa, pogłębianie socjalistycznej de-mokracji, zlewanie się, stapianie z organizacją samychmas. A także przewidziane już dawno w teorii zatra-canie przez nie, w miarę rozwoju, charakteru aparatuwydzielonego ze społeczeństwa. Jak to formułuje pro-gram KPZR, przyjęty na jej XXII Zjeździe w 1961roku, należy „dążyć do tego, by płatny aparat pań-

stwowy ulegał redukcji, aby coraz szerzej masy przy-swajały sobie umiejętność rządzenia i aby, w perspek

* Nazw a ta jest nie n ajszczęśliwiej tłum aczo na w p olskiej lit e ra -turze jako „państwo ogólnonarodowe”. Dla państw jednonarodowych

jes t to m ało istotn e: zakresy nazw y „ lud” i „naród socjali styczny” pokryw ają się w isto cie . Lecz dla teo rii n ie jest to obojętn e. ZSKRnazywać by trzeba dziwacznie „ogólnonarodowym państwem wielo-

narodowym”.



tyWie, praca w tym aparacie przestała być odrębnymzawodem”*.

Mocno musimy podkreślić, że zarówno Lenina teoria państwa w socjalizmie jak i jej rozwinięcie — teoria

państwa ogólnoludowego — zbudowane są przy abstra-howaniu od zewnętrznych funkcji tych państw dykto-wanych przez współistnienie z państwami kapitali-stycznymi. Te zewnętrzne funkcje, oczywiście, pozo-stają nadal par excellence politycznymi, klasowymi, polegają na zbrojnej ochronie społeczeństwa socjali-

stycznego przed restauracją kapitalizmu z zewnątrz.Istnienie tych funkcji dyktuje zarazem koniecznośćutrzymywania aparatu i organizacji obrony, zawodo-wych wojskowych, a także dyplomacji wraz z jej wy-specjalizowanym, zawodowym personelem.

Metoda analizy rzeczywistych sprzeczności rozwoju

i odnajdywania w tym rozwoju zalążków rozwiązywa-nia sprzeczności okazuje się naukowo płodna i dostar-cza wartościowego praktycznie poznania dla skuteczneji świadomej ingerencji w kształtowanie również sze-regu innych instytucji społecznych w socjalizmie:oświatowych, wychowawczych, socjalnych, naukowych,artystycznych, religijnych czy rodzinnych.

Zatrzymajmy się, przykładowo, na niektórych kwes-tiach rodziny. Wiadomo, że kapitalizm powoduje nie-uchronnie modyfikację jej tradycyjnego funkcjonowa-nia, prowadzi do uspołecznienia wielu działań, któreuprzednio nosiły charakter prywatnorodzinny. Przede

wszystkim rodzina przestaje być podstawową komórką

działalności produkcyjnej społeczeństwa, jak to mamiejsce w gospodarce chłopskiej i rzemieślniczej.Struktura produkcji społeczeństwa przestaje być agre-

gatem warsztatów rodzinnych. Równolegle coraz towięcej funkcji wychowawczych, będących dotąd do

* XXI I Zja zd KPZR, W arszawa 1962, s. 1059.

15* 227



meną rodziny, przechodzi do instytucji oświaty publicznej i do zakładów pracy od rodziny oddzielonych.Ruchliwość siły roboczej, masowe migracje ludności

pociągają za sobą osłabienie więzów „wielkiej rodzi-

ny” wyznaczanych przez terytorialną lokalizację ro-dzinnego warsztatu pracy. Typowe stają się dwupo-koleniowe „małe rodziny”. Rosnące uczestnictwo kobietw pracy produkcyjnej wykonywanej poza rodzinnąstrukturą potęguje ich samodzielność, ekonomicznąniezależność od mężczyzny. Pociąga to też za sobą

uspołecznianie wielu czynności wykonywanych dotądwewnątrz gospodarstwa rodzinnodomowego. Socjalizm przynosi spotęgowanie się tych procesów i potencjalnąmożliwość planowego, a nie anarchicznożywiołowegoich przebiegu. Jednakże jednocześnie wiele funkcjispołecznie niezbędnych nadal pozostaje domeną życiarodzinnego, a ich lekceważenie, dezorganizacja przy-

nosi społeczeństwu szkody i cierpienia. Oto rodzina pozostaje nadal ośrodkiem organizowania konsumpcji,

gospodarki domowej, mieszkalnictwa, wypoczynku,

dysponowania osobistą własnością. Pozostaje też ko-

mórką wychowania dzieci, i to nie tylko w wieku naj-

młodszym, ale również w wieku młodzieńczym jako

komplementarna w stosunku do instytucji oświaty

i wychowania publicznego. W zakresie funkcji opie-

kuńczych, zabezpieczenia społecznego, jej rola jest

wciąż podstawowa, nie tylko dla dzieci i młodzieży,

ale także dla ludzi starych, dla niezdolnych do samo-

dzielnej pracy, podporą w wypadku choroby czy ka-lectwa. Liczne tradycyjne funkcje odpadają od rodzi-

ny, wiele innych jednak pozostaje i, by sprostać

wymogom reprodukcji pokoleń cywilizacyjnie rozwi-

niętych, wymaga często umocnienia, rozbudowy, wyko-

nywania ze znajomością rzeczy. Stąd, obok rozbudowy

funkcji wychowawczych szkoły i innych placówek

228



wychowania poza rodziną, niezbędność równoległej pedagogizacji rodziców; obok rozbudowy społecznych placówek służby zdrowia i opiekuńczych, niezbędność

podnoszenia wiedzy sanitarnohigienicznej, dietetycz-nej itp. u rodziców.

Przy takim złożonym przebiegu procesów małowarte teoretycznie są trafiające się literaturze abstrak-cyjne spory o to, czy rodzina czy też zakład pracy bądźkolektyw szkolny stanowi podstawową komórkę spo-łeczeństwa socjalistycznego. Komórkami są jednei drugie. Kształt i funkcje życia rodzinnego muszą,oczywiście, dopasować się do globalnych struktur spo-łecznej produkcji, która jest podstawą życia rodzin.Sprzeczności, jakie wyłaniają się w działaniach tychróżnych instytucji, rozwiązywać trzeba na podstawiekonkretnej analizy ich charakteru. Nic bardziej szkod-

liwego, niż stwarzanie pozorów, że jest tu pełna har-monia, że sprzeczności tych nie ma, że są złudzeniem.Mówi się u nas bardzo często o jednolitym systemiewychowawczym włączającym szkołę, rodzinę i organi-zację młodzieży (a bywa, że tę trójcę uzupełniają nie-którzy jeszcze Kościołem) jako o rzeczywistości obiek-

tywnej. Prawdziwa rzeczywistość nieustająco temu przeczy. Ten jednolity system jest w najlepszym razie programem do realizowania, wytyczną kierunku roz-wiązywania sprzeczności w interesie umacniania spo-łeczeństwa socjalistycznego*.

* Trzeba też zdawać sobie spraw ę z tego, że pod hastam i obro ny

integralności rodziny jako takiej przed zagrożeniem jej i społeczeń-stwa pojawia się niekiedy obrona przebrzmiałych struktur społecz-noekonomicznych. Najczęściej obrona „czystej” rodziny to współ-cześnie obrona ekonomicznych struktur drobnej własności prywat-nej. Idealna rodzina jawi się jako zakorzeniona w rolniczym bądźrzemieślniczym czy handlowym warsztacie rodzinnym, jako rodzin-ny kolektyw rodzinnego przedsiębiorstwa. Lecz ideologia integralno-ści rodziny bywa także pozornie bardziej nowoczesna: pod hasłemnaturalnej troski rodziców o dzieci, o ich los racjonalizuje zanie-

dbania nakładów na mieszkalnictwo, na oświatę i rekreację zespołecznych funduszy spożycia, afirmuje przedłużoną alimentację mło



Podobnego konkretnohistorycznego podejścia wy-magają rozwiązania szeregu problemów wychowania.Dziś nieczęsto przypominamy, na przykład, że w XIX

wieku Marks uważał, że istotną cechą procesu wycho-wawczego w socjalizmie będzie powszechny udziałdzieci i młodzieży w produkcji materialnej, nie tylko

jako środek wychowania, ale także jako znaczący śro-dek pomnażania sił wytwórczych tego społeczeństwa.Zachowujemy tutaj ideę wychowania przez pracę, po-

wołując się na Marksa, nie nadajemy natomiast pracydzieci, a nawet uczącej się młodzieży istotnego znacze-nia ekonomicznego (chociaż staramy się, by nie byłafikcyjna, by przynosiła społeczne korzyści, lecz to zewzględów wychowawczych). Czy zmienił się ideał? Czynie dokonuje się tu po cichu rewizji teorii Marksa?I tak, i nie. Zmieniła się przede 'wszystkim społecznarzeczywistość: rewolucja naukowotechniczna w pro-dukcji spowodowała podniesienie granicy wieku spo-sobności do wydajnej pracy, wydłużenie czasu nauki przyswajanej poza bezpośrednią produkcją. I na tejdrodze społeczeństwa osiągają uwielokrotnienie dawnejwydajności pracy. W takiej sytuacji optymalny pro-

ces wychowania wymaga gruntownej przebudowy.Odmienny niż dawniej staje się zestaw umiejętnościniezbędnych do czynnego uczestnictwa w produkcjispołecznej i odmienne metody jego wdrażania. Sto-sownej konkretyzacji ulegać musi ogólna idea poli-technicznego wychowania.

Marksistowska teoria religii pozwalała jeszcze przedrewolucjami socjalistycznymi trafnie przewidzieć i wy-tyczyć politykę laicyzacji w socjalistycznym społe-czeństwie, poddać krytyce „lewackie” projekty pań

dzieży przez rodziców i przedłużone „dzieciństwo” młodych, ichzależność od rodziców i beztroską nieodpowiedzialność przez takiukład wymuszaną. Dlatego zawsze trzeba zadawać sobie pytanie,

o jaką rodzinę chodzi, jakie funkcje społeczne rodziny chcemyumacniać?



stwowych zakazów praktyk religijnych, domagać siękonsekwentnej realizacji burżuazyjnego postulatu od-dzielenia kościoła od państwa i uznania religijności za prywatną sprawę obywateli. Taka polityka prowadzo-na jest w socjalizmie od dziesięcioleci i doświadczenia potwierdzają trafność jej generalnego kierunku. Jed-nakże wymaga ona w szczegółach nieustannej konkre-tyzacji na podstawie doświadczeń i pogłębiania nauko-wej wiedzy o społecznych uwarunkowaniach i politycz-nej roli wierzeń religijnych w poszczególnych krajach.

Wychodzenie tu z abstrakcyjnych zasad i próby spekulatywnego ich rozwijania okazują się mało płodne.Weźmy na przykład takie zagadnienie: czy można wsocjalizmie godzić się z przyznaniem rodzinie prawado decydowania o religijnym wychowaniu własnychdzieci? Toleruje się to w wielu socjalistycznych kra-

jach, daje się temu milczące przyzwolenie. Można to próbować usprawiedliwić spekulatywnie: dziecko nie jest obywatelem, a więc postulat traktowania religij-ności jako prywatnej sprawy obywatela jest respekto-wany. Można oponować: to sprzeczne z prawami dziec-ka jako jednostki! Przecież państwo ochrania dziecko

prawnie od wyzysku przez rodziców (a postulował to jeszcze Marks i Engels w „Manifeście partii komuni-

stycznej”), ochrania — także przed rodzicami — prawodziecka do nauki. „Wtrąca się” więc w sprawy rodziny.Czemu więc decyzje o formowaniu duchowego obliczadziecka pozostawia sprawą prywatnorodzinną? Czyniie jesteśmy tu bardziej zacofani niż anabaptyści, któ-rzy w imię religijności i w ramach religijności indy-widualnie, po mieszczańsku traktowanej, domagali sięograniczeń w kwestii narzucania dzieciom religijności

przez rodziców? Otóż tylko w drodze konkretnych ba-dali obiektywnego biegu procesów laicyzacji w socja-lizmie sprawa może być rozwiązywana rzetelnie. Ba-

dania takie prowadzą do wniosku, iż urzeczywistnienie





wszędzie sprawa jest tak prosta. Jak rozstrzygnąć,które potrzeby afirmować, a które tępić, jaka struktura

potrzeb jest zgodna z owym ideałem, a jaka nie?Abstrakcyjnie rzecz biorąc i to potrzeby, i to potrzeby.Czy bogactwo potrzeb mierzyć ich liczbą? A może, namodłę utylitarystów, dokonywać bilansu dobra i zła potrzeb i na takim gruncie rozstrzygać?

Nie tędy droga, trzeba bowiem zdać sobie sprawę,że ideał wszechstronnie rozwiniętej jednostki nabierakażdorazowo konkretnej treści historycznej i nie może

być raz na zawsze określony. We współczesnym so-cjalizmie przez wszechstronną jednostkę rozumiemytaką, która ma wszechstronne wykształcenie, w tym

politechniczne, umiejętność zdyscyplinowanej pracy wkolektywie — fizycznej i umysłowej, jest czynna wspołecznopolitycznym życiu, fizycznie rozwinięta,

wrażliwa artystycznie, przygotowana w dziedziniewojskowej itp. Lecz gdy wyeliminowana zostanie groź- ba wojen, gdy zniknie konieczność obrony socjalistycz-nych społeczeństw, czyż predylekcji do wojskowościnie zaczniemy traktować tak, jak dziś narkomanię?Czyż w komunizmie nie zniknie u jednostki potrzeba

politycznego działania, gdy w życiu społeczeństwazniknie sfera polityki? A i metody formowania wszech-stronnych jednostek muszą zmieniać się historycznie.Jednym słowem nie sposób wydobyć analityczniez sensu słowa „wszechstronny”, „jednostka” czy „oso- bowość” ani treści owego ideału, tego, jakie składnikiogólne i jakie specjalistyczne oraz w jakich propor-cjach winny weń wchodzić, ani tego, jaki winien byćudział szkoły, zakładu pracy, rodziny, czytelnictwa,teatru, turystyki czy sportu w jego urzeczywistnianiu.

Nieuchronne są tutaj, w miarę społecznego rozwoju,sprzeczności w formowaniu treści owego ideału — tuuświadamiane wyraźnie, tam przeczuwane mniej lub

bardziej masowo. Konieczne jest badanie sprzeczności



rozwoju życia ekonomicznego i ujawnianie tego, żekonkurencyjne ideały wszechstronności nie pojawiająsię samoistnie, lecz są owych sprzeczności odzwiercie-dleniem.

Zasygnalizowaliśmy tylko, nie pretendując do wy-czerpania kwestii i do ostatecznych rozstrzygnięć, nie-które problemy socjalistycznych społeczeństw z poza-ekonomicznej sfery. Staraliśmy się jedynie przekonać,że poza pewnymi generalnymi kierunkami rozwiązańnie może tu być ahistorycznych i wspólnych dla wszy-

stkich socjalistycznych społeczeństw rozstrzygnięćszczegółowych, że muszą być one bardzo różnorodne.

Nie znaczy to jednak, iżby mogły być rozwiązywanearbitralnie i żywiołowo. Przeciwnie, naukowa wiedza0 ich konkretnym przebiegu, o społecznym znaczeniutakich czy innych rozwiązań, o wymaganiach określo-

nych rozwiązań dla uwolnienia społeczeństwa od ży-wiołu, kierowania swoim losem jest tutaj niezbędna

1 niezastąpiona.

§ 7. Różnorodność społeczeństw' socjalistycznych a za-

gadnienie stadiów ich rozwoju

Wielka różnorodność cechuje darte dziś empirycznie,

historycznie ukształtowane społeczeństwa socjalistycz-ne, określane niekiedy mianem „realnego socjalizmu’”*'.

* Te rm in „re aln y socjalizm ” upow szechnił się w os tatnich dziesię-

cioleciach, bodajże z inicjatywy enerdowskich marksistów. Ma onsłużyć do odróżnienia istniejących dziś empirycznie socjalistycznychspołeczeństw od socjalizmu tylko teoretycznie wyobrażanego — daw-nego czy współczesnego. Jest to, naszym zdaniem, termin przydatny,a nad usiłowaniami reakcyjnych prześmiewców, którzy sugerują, że

jego użycie oznacza uznanie teorety cznych przew id yw ań o socja liz-mie za „nierealne”, możemy przejść do porządku dziennego. Nato-miast na termin „realny socjalizm” przenoszą się w sposób za-ostrzony niebezpieczństwa stosowania go, podobnie jak terminu „so-

cjalizm” do wszystkich społeczeństw, które socjalizm budują, a nietylko tych, które już okres przejściowy mają za sobą. Nazwanie



I nic w tym dziwnego. Dziedziczą one po kapitalistycz-nej przeszłości nierównomierność rozwoju ekonomicz-nego, politycznego i kulturalnego, która w okresie

przejściowym nie ulega zatarciu, a jedynie złagodze-niu. Różny w nich jest punkt wyjścia socjalistycznych przemian, różny stopień zaawansowania uspołecznienia procesów wytwórczych nieuchronnie rzutuje na od-mienność metod i skalę planowania procesów wytwór-czych objętych jednolitą własnością socjalistyczną.Rozwój produkcji w socjalistycznych formach doko-

nuje się w poszczególnych krajach w rozmaitych wa-runkach uczestnictwa w międzynarodowym podziale pracy, powiązań ekonomicznych z kapitalizmem, roz-maitych stosunkach politycznych i militarnych. W tychkrajach, które startowały do socjalistycznych przemian

ze stosunkowo wysokiego szczebla uprzemysłowienia,

stopa życiowa i zaawansowanie postępu naukowotechnicznego bywają już w okresie przejściowymwyższe, niż w zbudowanym socjalizmie w tych krajach, które startowały ze znacznie niższego poziomurozwoju gospodarczego. Nie mniejsze, a raczej większe jeszcze są zróżnicowania w szczegółach politycznej

nadbudowy, prawa, w moralności, religijności, w tra-dycjach kultury duchowej, w stosunkach rodzinnych.Bywa, że gospodarka już socjalistyczna splata sięz ciążącymi tradycjami rodzinnymi jeszcze sprzed ka-

pitalizmu!To, co w tej sytuacji socjalizmowi wyraźnie wspól-

ne — to typ ekonomicznej struktury i sprzęgniętyz nim typ klasowej struktury bez klas prywatnychwłaścicieli. I to decyduje o charakterze formacji spo-łecznej. Owa wspólna struktura może być wypełnionaróżnymi bardzo pod względem zaawansowania tech

.społeczeństwa okresu przejściowego nie tylko socjalizmem, ale jesz-

cze rzeczywistym socjalizmem, to gruby błąd, sprzyjający kompro-m itacji socjalizmu niekiedy.



nicznego i organizacji siłami wytwórczymi, łączyć sięz rozlicznymi postaciami nadbudowy, nie mówiąc o od-miennych obyczajach ludzi.

Empiryczna różnorodność socjalistycznych społe-czeństw rodzi jednak pokusę i projekty wyszukiwania jakichś „kompleksowych” kryteriów zaawansowania przemian socjalistycznych. Spotykamy głosy, że samokryterium likwidacji własności prywatnej i klas z niązwiązanych nie wystarcza, że trzeba je uzupełnićo kryteria zaawansowania rozwoju sił wytwórczych,

wysokości stopy życiowej, rozwoju socjalistycznej de-mokracji, poziomu oświaty itp. Marzy się o tym, by za

pomocą tego rodzaju „kompleksowego” kryterium wy-znaczyć się dało jednoznacznie miejsce poszczególnychspołeczeństw na skali określającej, gdzie jest mniej,,a gdzie więcej socjalizmu, określić „stopień socjali

styczności” społeczeństwa.Są to koncepcje teoretycznie nader wątpliwe, jeśli

w ogóle można je sensownie wyartykułować. Próby ich projektowania wydają się mało celowe i stawiają nas. przed wieloma dziwacznymi problemami. Niechaj tegoświadectwem będzie próba konkretyzacji takiej kon-

cepcji podjęta ostatnio w polskiej literaturze przezSt. Widerszpila. Autor ten opowiada się wręcz za „re~\kordową” wieloczynnikowością kryteriów rozwoju so-cjalizmu. Jego zdaniem ani sam rozwój sił wytwór-czych, ani sam charakter bazy ekonomicznej, ani sama

nadbudowa, ani kultura, ani sposób życia nie wystar-

czają jako takie kryteria. Proponuje on więc określićstopień rozwoju socjalizmu najprzód za pomocą sied-miu cech stopniowalnych i „celowościowych”, lecz.

gdy przystępuje do ich specyfikacji, postuluje uwzględ-nienie 150—600 wskaźników stopnia rozwoju społe-

czeństwa i postępu społecznego (!). Projektuje on całetabele czynników: obok ekonomiki każe nam uwzględ-niać i taki czynnik, jakim jest wtargnięcie w życie



codzienne ludzi audiowizualnych środków masowego przekazu. Mała pociecha, że Widerszpil forsuje jedno-cześnie jako „syntetyczne kryterium rozwoju społe-czeństwa socjalistycznego” — „realne uspołecznienie”,

skoro w tym „uspołecznieniu” usiłuje zawrzeć razómi uspołecznienie pracy (procesu wytwarzania), i uspo-łecznienie własności, i odbicie jednego i drugiego wopinii publicznej, w moralności, w psychice jednostek

itp*.Zastanówmy się: czy społeczeństw kapitalistycznych

nie cechuje ogromna różnorodność stopy życiowej, po-ziomu sił wytwórczych, urządzeń politycznych, trady-cji i kultury duchowej? A przecież, gdy idzie o po-wszechną prawidłowość rozwoju kapitalizmu, właśniena podstawie ewolucji stosunków ekonomicznych,własnościowych odróżniamy w istocie dwie jego fazy:

wolnokonkurencyjną i imperialistyczną (oraz ewen-tualnie w ramach tej ostatniej jeszcze państwowomonopolistyczną). Nikt nie próbuje budować szczegółowejskali stopnia rozwoju kapitalizmu dołączając do tychekonomicznych szczebli dodatnie albo „karne” punktyza demokrację burżuazyjną, za powszechne wybory,za faszyzm czy wojskowe dyktatury, za zaawansowa-nie sił wytwórczych, wydajność pracy, poziom oświatyitp. Podobnie, czyż ma jakikolwiek sens budować skalęstopnia rozwoju socjalizmu, w której do punktów zauspołecznienie własności środków produkcji dodawano by punkty za rozwój sił wytwórczych, wykształcenieludności, stopę życiową czy rozwój demokracji i obli-

czano średnią? Oczywiście te pozaekonomiczne instytu-cje, ich formy, nie są niezależne od stosunków pro-

dukcji i ich ewolucji, ale to kwestia osobna i kon-kretna.

„Wśród badaczy społeczeństw socjalistycznych spo-

* P or St. W iderszpil, R efleksje nad rozw oje m współczesnego spo

łeczeństwa polskiego, cyt. wyd. ss. 53, 54, 73, 111, 6.



tykamy i takich, którzy niemal samoistną zasadą swo-ich poszukiwań czynią walkę przeciw rzekomej jedno-stronności. Lubują się oni w rozważaniu socjalizmu jako jakiejś »gamy« cech, uprzywilejowują wieloczynnikową analizę, w której często zaplątują się sami, na-

prowadzając jednocześnie innych na drogę czysto słow-nego łączenia wszelakich »z jednej strony«, »z drugiejstrony«, »z trzeciej strony« itp.” — tak oto trafniecharakteryzuje eklektyzm tego rodzaju poczynańR.I. Kosołapow. I przeciwstawia takim poczynaniom

jasną metodę Lenina, wyrażoną w słowach: „Wycho-waliśmy proletariat i zawsze i przede wszystkim wy-chodziliśmy ze ścisłej analizy ekonomicznej”*.

Zauważyć warto, że ci, którzy marzą o komplekso-wych kryteriach, z reguły przyjmują wątpliwe zało-żenie, że skoro zlikwidowano własność prywatną i kla-

sy wyzyskujące, ekonomika socjalistyczna jest wewszystkich socjalistycznych społeczeństwach właściwie

gotowa i jednolita. Milcząco przyjmują, że zróżnicowa-nie socjalistycznych społeczeństw dotyczy w istocietylko pozawłasnościowych stosunków społecznych: siłwytwórczych, nadbudowy, świadomości. Najczęściej

wynika to stąd, że za rzeczywistość przyjmują najbar-dziej ogólne odbicie prawne ekonomicznych stosunków,zawarte w konstytucjach. A przecież jest to nie doutrzymania: jednakowe w typie socjalistyczne'stosunkiekonomiczne różnią się bardzo w szczegółach, w for-mach. Staraliśmy się pokazać w poprzednich paragra-fach całe bogactwo struktur i występujących tu pro-cesów. Nie ma więc żadnych sensownych racji, bykwestionować na przykład socjalistyczny charakter

społeczeństwa Mongolii czy dawać mu niższą notę na„skali zaawansowania” socjalizmu na tej podstawie,że rozwój sił wytwórczych, stopa życiowa i wykształ

* R.I. Kosołapow, Socyalizm..., cyt. wyd., ss. 67—68.



cenie ludności jest tam aktualnie niższe niż w okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu w NRDczy w Czechosłowacji.

Podkreślamy raz jeszcze: wszystko to nie znaczy,

iżby nieważne było dla socjalizmu przeprowadzanierewolucji naukowotechnicznej bądź rozwój demokra-cji, stopień równouprawnienia kobiet, Upowszechnienie

bezpłatnego średniego wykształcenia itp. Rzecz w tym,że nie są to odrębne „czynniki”. Na przykład niedo-rozwój demokracji w jakimś socjalistycznym kraju

każe poszukiwać przyczyn tego faktu ostatecznie wkonkretnych okolicznościach rozwoju i funkcjonowaniawłaśnie stosunków ekonomicznych (wewnętrznych, alei zewnętrznych). Podobnie jak faszyzm czy dyktaturawojskowa w określonym społeczeństwie kapitalistycz-nym mają swoje ekonomiczne źródła, nie są autono-

micznymi „czynnikami”.Jedynym i podstawowym kryterium „socjalistyczności” społeczeństwa jest więc kryterium ekonomicz-ne. I ono też stanowi klucz do odróżnienia powszech-nych prawidłowości, stadiów i faz rozwoju komuni-stycznej formacji. Na podstawie tego kryterium wy-różniamy fazę socjalizmu i fazę komunizmu, podob-nie jak odróżniamy w kapitalizmie fazę wolnokonkurencyjną i imperialistyczną. Na podstawie tegoż kry-terium możemy w ramach socjalizmu wyróżnić sta-dium socjalizmu „dwuklasowego” i socjalizmu bezklasowego. Pierwsze wprawdzie nie jest powszechną pra-widłowością, niemniej gdziekolwiek wystąpi, przerasta

nieuchronnie w drugie.Czy istnieją jeszcze inne powszechne, konieczne fazy

rozwojowe socjalizmu? Dotychczas ich nie ujawniono,ani nie przewidziano teoretycznie ich kształtu, lecz

kwestia jest otwarta. Nie ulega natomiast wątpliwości,ze w historycznym rozwoju konkretnych społeczeństw

socjalistycznych mamy do czynienia z rozmaitymi swo



istymi dla nich etapami rozwoju, że etapy te należytroskliwie badać, zdając sobie sprawę, że mogą i mu-szą być różne w różnych społeczeństwach i nie próbu- jąc na siłę umieścić ich na jednej skali. W kapitaliz-mie odróżniamy rozmaite drogi jego kształtowania:amerykańską, francuską, angielską czy pruską. Dostar-czają one teorii rozmaitych szczegółowych typów ukła-du kapitalistycznych stosunków. Nikt jednak nie pre-tenduje do tego, by uczynić z nich powszechne fazy,a tym bardziej, by ustanawiać gradację, która z nich

jest globalnie bardziej kapitalistyczna. Byłoby zupeł-nym nonsensem na podstawie wyróżnienia tych typóworzekać, który kapitalizm aktualnie jest bardziej kapi-talistyczny — erefenowski czy francuski. Odróżniamykapitalistyczne kraje „trzeciego świata”, „rozwijającesię”, „rozwinięte”. Czy ktokolwiek traktuje to jako

fazy powszechnego rozwoju kapitalizmu? Czy umiesz-czamy te odróżnienia i odróżnienia typowych „dróg”na wspólnej sikali obok wolnokonkurencyjnego i impe-rialistycznego kapitalizmu? Czy w krajach „trzeciegoświata” najprzód kształtuje się wolnokonkurencyjnykapitalizm, by później przerastać w imperializm? Nie,

ale i rozwój imperializmu nie zachodzi w tych krajachw klasycznej i „czystej” postaci. Dalej, czy imperializmdzielimy na „zwykh^’ z rewolucją przemysłową i „roz-winięty” z rewolucją naukowotechniczną? Koncypowanie wspólnej skali dla uszeregowania wszystkichtych zjawisk historycznych byłoby zajęciem o wątpli-

wej wartości, teoretycznie jałowym.Skala taka byłaby zbędna także dla socjalistycznych

społeczeństw. Nie oznacza to, że nie jest celowe, obok badania uniwersalnych prawidłowości budowy tej for-macji, badanie także typowych dróg jej kształtowaniasię w grupach społeczeństw o wspólnych historycznych

cechach. Już dzisiaj jest widoczne, że budowa socjaliz-

mu inaczej przebiegać będzie w społeczeństwach bez



chłopstwa niż przebiega w przypadku dotychczas ty

powym społeczeństw z początkową przewagą ludności

chłopskiej. Gdy w przyszłości budowa socjalizmu w nowych krajach przebiegać będzie na gruncie aktyw

nych ekonomicznych powiązań z rozwiniętymi już bez- klasowymi społeczeństwami socjalistycznymi, nie bę

dzie ona niewątpliwie przechodzić przez „czyste” fazy

socjalizmu „dwuklasowego” i bezklasowego, a niekiedy

w zaawansowane stadia tej budowy wplatać się będą wegetujące długo w pewnych dziedzinach stosunki

okresu przejściowego. Jeszcze większe modyfikacje i różnorodność wystąpią niewątpliwie w rozwoju poza

ekonomicznych instytucji tych społeczeństw.

W marksistowskiej literaturze ostatniego dziesięcio

lecia pojawił się termin „rozwinięte społeczeństwo so

cjalistyczne” o konotacji sugerującej, że ma on ozna

czać nowo odkrytą powszechnie prawidłową fazę roz

woju formacji komunistycznej. Bywają autorzy, którzy tak nawet sprawę wręcz formułują, umieszczając ową

fazę jako pośrednie ogniwo między socjalizmem i ko

munizmem w rozumieniu dotychczas przyjętym w

marksistowskiej teorii. Jednakże trudno przystać na

takie sugestie. Teksty, w których ten termin jest uży-

wanj% świadczą najczęściej, że „rozwinięte społeczeń

stwo socjalistyczne” oznacza z reguły to, co w dotychczasowej teorii nazywano po prostu socjalizmem, spo

łeczeństwem socjalistycznym. Tak zresztą traktuje

ten termin wielu współczesnych autorów*. Jest to, skądinąd, pożyteczna propozycja terminologiczna.

Wspominaliśmy w poprzednim rozdziale o nawyku na

zywania krajami socjalistycznymi społeczeństw okresu

przejściowego i o nieporozumieniach stąd płynących.

* Na prz yk ład w l i tera tur ze radzieck ie j S .L . S ien iaw ski j p ro - p o n u je n azw ać „ ro z w in ięty m soc ja lizm em ” o k re s od zakończenia b u d o w y so c ja lizm u do p o c z ątk u ko m u n izm u ( Izmten len i ja w so- c y a l n o ) s t r u k t u r ł e s o w i e t s k o g o o o s z c z e s t w a , M osk w a 1973, s. 409).

16 — So cjal izm i ko m un izm 241



Wprowadzenie terminu „rozwinięte społeczeństwo so-cjalistyczne” przywraca okrężnie, przy utrwaleniu sięowego nawyku, ścisłość teorii.

Liczni natomiast autorzy domagają się od rozwinię-tego socjalizmu obok niepodzielnego zapanowania so-cjalistycznych stosunków ekonomicznych dodatkowo

bliżej nieokreślonego zaawansowania rewolucji nauko-wotechnicznej w siłach wytwórczych, szerokiego roz-ciągnięcia planowania poza sferę produkcji material-

nej, na sferę spożycia indywidualnego i zbiorowego,wykształcenia itp. Są to procesy, które nieuchronniezachodzą w socjalizmie, ale nie muszą być sprzęgniętez określoną fazą czy stadium jego rozwoju w sposób jednoznaczny, bywa, że zespolone są już z przejścio-wym okresem. Jeśli takie rozumienie przyjąć, socjalizm

„nierozwinięty” nie musiałby wszędzie poprzedzać„rozwiniętego”, („nierozwinięty” nie stanowiłby pra-widłowości powszechnej, podobnie jak nie stanowi jej„socjalizm dwuklasowy”). Ponadto fazy „nierozwinię

tego” i „rozwiniętego” krzyżowałyby się, kombinowałyrozmaicie z fazą „dwuklasowego” i fazą bezklasowego

socjalizmu.Stadiów rozwoju socjalistycznej formacji nie wolnomylić z tym, co bywa w literaturze nazywane „mode-lami socjalizmu”. Te „modele” wyrażają z reguły wy-idealizowane wymagania aktualnie w danym społe-czeństwie realizowanej polityki utrwalania i kształ-towania socjalizmu, charakterystyczny dla okresu

przejściowego do socjalizmu lub dla rozwoju socjaliz-mu w danym kraju odcinek drogi budowy socjalizmui komunizmu. Drogi do socjalizmu są faktycznie różnei swoiste dla poszczególnych krajów. Pojęcie „narodo-wego modelu” petryfikuje i podnosi do godności za-

sady struktury ich historycznego odcinka.

Mylenie tych kwestii staje się szczególnie niebezpieczne w okolicznościach, w obliczu których znaleź



liśmy się w Polsce w 1980 roku: gdy narosłe i źle roz-wiązywane sprzeczności, polityczne błędy doprowadzi-ły do ciężkiego gospodarczego, politycznego i ideolo-

gicznego kryzysu. By przezwyciężyć kryzys, wyprowa-dzić z impasu socjalistyczne budownictwo, niezbędne jest dokonanie w wielu dziedzinach gruntownego zwro-tu w polityce.

Nie ulega wątpliwości, że podstawowym elementemtakiego zwrotu w gospodarce jest spotęgowanie samo-

dzielności przedsiębiorstw i samorządności ich załóg przy radykalnym ograniczeniu dyrektywnego central-nego planowania rzeczowych efektów produkcji, fun-duszu płac itp. Bez takiego zwrotu nie sposób przy-wrócić racjonalnych więzów kooperacji, ekonomicznieuzasadnionych cen zaopatrzeniowych i rynkowych od-

powiadających kosztom produkcji, przywrócić płaceodpowiadające wkładowi pracy itp. Wszystkie te rela-cje głęboko zostały zwichnięte przez biurokratycznowoluntarystyczne metody planowania i zarządzania.Bez wymienionych posunięć nie da się odrodzić i spo-tęgować poczucia odpowiedzialności za wyniki produk-cji, poczucia gospodarza i właściciela w masach aktyw-nych robotników, techników, inżynierów i ekonomi-stów, poczucia, które biurokratyczna administracja go-spodarcza uśmiercała konsekwentnie.

Istotnym elementem takiego zwrotu jest przywróce-nie samorządności związków zawodowych, socjalistycz-nych organizacji młodzieży — porzucenie zakorzenio-

nych praktyk dyrygowania nimi przez partię i przezadministrację państwową. Być może, trzeba będzie po-godzić się z wielością tych związków, z pewnym ichorganizacyjnym rozdrobnieniem.

Istotnym elementem jest umocnienie drobnej i śred-niej gospodarki chłopskiej, udzielenie jej wydatnej po-

mocy w zaopatrzeniu w środki produkcji, a jednocześ-nie ekonomiczne uzdrowienie uspołecznionych przed



siębiorstw rolnych, oparcie ich działania na ekonomicz-nym rozrachunku i rynkowej samodzielności.

W rozwiązywaniu kwestii mieszkaniowej niezbędne jest wykorzystanie samodzielności spółdzielni, umoc-nienie ich samorządu członkowskiego, uruchomienieinicjatyw w budownictwie.

Jednakże pojawiają się już tendencje do podniesieniaswoiście skomponowanego zestawu tego rodzaju ele-mentów do godności nowego, wreszcie odnalezionego

polskiego modelu socjalizmu, przeciwstawnego poprzed-niemu modelowi „rozwiniętego socjalizmu” uświęcane-go przez „propagandę sukcesu” lat siedemdziesiątych.Ten nowy model polegać ma na rynkowych stosun-kach między samodzielnymi i samorządnymi, zarządza-nymi przez załogi przedsiębiorstwami, na trwałym ist-

nieniu kilku rodzajów związków zawodowych i socja-listycznych organizacji młodzieży, na trwałości drob-nego rolnictwa prywatnego jako podstawy wyżywienianarodu pozostającego w harmonijnej symbiozie z so-cjalistycznym przemysłem, na spółdzielczym systemie

rozwiązywania potrzeb mieszkaniowych z udziałem

pracy budowlanej członków: trochę z Węgier, trochęz Jugosławii, trochę z tradycji kooperatystów. Harmo-nijne — w teorii — zespolenie tych elementów pre-zentowane jest jako konkretyzacja ostatecznego celu

partii — socjalizmu.Tymczasem to, co idealizuje się jako „nowy polski

model” nie jest socjalizmem, lecz zestawem — w naj-lepszym razie — trafnych i koniecznych przedsięwzięć,których konsekwentne realizowanie otwiera drogę do

przezwyciężenia narosłych sprzeczności, wyjścia z kry-zysu i otwarcia na podjęcie lepiej niż dotąd dzieła bu-dowy socjalizmu. Podobnie nie był przecież socjaliz-mem gierkowski „model rozwiniętego socjalizmu”.

Kto nie jest świadomy, że w toku rozwiązywanianarosłych sprzeczności (kryzysu) za pomocą najlepiej



nawet dobranych narzędzi socjalistycznej odnowy po- jawiać się będą nowe sprzeczności, kto nie rozpatrujeodnowy i jej narzędzi w świetle szerokiej perspekty-wy danej przez teorię naukowego socjalizmu jako eta-

pu drogi do socjalizmu, ten łudzi się, że oto odnalazłgwarancje, by nigdy nie było na tej drodze społecznychwstrząsów, a utrwalając te złudzenia przeoczy zwia-stuny nowych kryzysów. A i tego, co cenne, rzeczy-wiście odnowicielskie w owym „modelu”, nie będzieumiał wykorzystać w pełni do rzeczywistego wypro-stowania naszej polskiej drogi do socjalizmu, który —

jak wszelki socjalizm — może być tylko dziełem sa-mych robotników.

Literatura zalecana: W. Lenin, P a ń s t w o a r e w o l u c j a , r. V, par. 3.

W. Lenin, O spółdzielczości.

P r o g r a m K P Z R u c h w a l o n y n a X X I I Z j e ź

d z i e , cz. II.



Rozdział VKOMUNIZM WŁAŚCIWY — WYŻSZA FAZA FORMACJI KOMUNISTYCZNEJ

§ 1. Klasyczne i współczesne marksistowskie charakterystyki komunizmu

Przed przystąpieniem w „Państwie a rewolucji” do

charakteryzowania społeczeństwa komunistycznego,Lenin sformułował na wstępie pytanie: „Na podstawie jakich (...) d a n y c h można stawiać kwestię przyszłe-go rozwoju przyszłego komunizmu?” I odpowiadał:„Na podstawie tego, że w y w o d z i s i ę on z kapi-talizmu, że historycznie rozwija się z kapitalizmu,

że jest rezultatem działania takiej siły społecznej, któ-rą z r o d z i ł kapitalizm. U Marksa nie znajdziemynawet śladu próby konstruowania utopii, pustego od-gadywania tego, czego wiedzieć nie można. Marks sta-wia zagadnienie komunizmu tak, jak przyrodnik po-stawiłby zagadnienie rozwoju nowej, dajmy na to,odmiany biologicznej, jeśli wiadomo, że powstała onaw taki a taki sposób i podlega przemianom w takima takim określonym kierunku”*.

Dzisiaj możemy wprawdzie rozszerzyć zakres owych„danych”, dołączyć do nich nie tylko nowe fakty przy-niesione przez rozwój państwowomonopolistycznegokapitalizmu, lecz przede wszystkim doświadczenia hi-

storycznego rozwoju realnego socjalizmu i sił społecz-nych pobudzających ten rozwój. Wciąż jednak jesteś-my raczej u początku drogi do komunizmu. Kształto-wanie wyższej fazy komunistycznej formacji nie

nabrało więc dotąd większego znaczenia praktycznego.

* W. Lenin, Państwo a rewolucja, Dz. t. 25, s. 493.

246



Nie oznacza to bynajmniej, iżby komunizm był jakąś bardzo odległą przyszłością. Pokażemy w dalszych roz-ważaniach tego rozdziału, że jego przesłanki narastają

bardzo szybko. Toteż nie jest wykluczone, że budowakomunizmu może stać się w ciągu pokolenia naglącymzadaniem. Niemniej jednak na podstawie analizykonkretnego rozwoju zarówno kapitalizmu, jak i socja-lizmu marksiści określić mogą w sposób odpowiedzial-ny naukowo nadal tylko najbardziej ogólne kształtyowej fazy, jeśli pozostają wierni swojej metodzie, nieoddają się spekulacjom, nie zajmują bezpłodnym kon-

struowaniem detalicznych modeli przyszłości i wyty-czaniem w szczegółach dróg ich realizacji. Oto dlacze-go — w przeciwieństwie do charakterystyk socjaliz-mu — poważne charakterystyki komunizmu zawartewe współczesnej literaturze marksistowskiej niewieleodbiegają od sformułowanych przed stu laty przez

Marksa i Engelsa, niewiele je wzbogacają. A te ostatnie były bardzo zwarte, wręcz lakoniczne.

Najbardziej znaną charakterystykę tego rodzaju

znajdujemy w Marksowej „Krytyce programu gotajskiego”. Brzmi ona następująco: „W wyższej fazie spo-łeczeństwa komunistycznego, kiedy zniknie ujarzmia-

jące człowieka podporządkowanie podziałowi pracy,a przez to samo zniknie też przeciwieństwo pomiędzy pracą fizyczną a umysłową; kiedy praca stanie się nietylko źródłem utrzymania, ale najważniejszą potrzebążyciową; .kiedy wraz z wszechstronnym rozwojem jed-nostek wzrosną również ich siły wytwórcze, a wszyst-

kie źródła zbiorowego bogactwa popłyną obficiej —wówczas dopiero będzie można całkowicie wykroczyć poza ciasny horyzont prawa burżuazyjnego i społe-czeństwo będzie mogło wypisać na swym sztandarze:«Każdy według swych zdolności, każdemu według jego

potrzeb!*”*.

' MED t. 19, s. 24.

247



A oto charakterystyki o wiek późniejsze, wyjętez programów Komunistycznej Partii Związku Radziec-kiego i Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec. Program KPZR z 1960 roku: „Komunizm to bezklasowy

ustrój społeczny z jednolitą ogólnoludową własnościąśrodków produkcji, zupełną równością socjalną wszyst-kich członków społeczeństwa, gdzie wraz z wszech-stronnym rozwojem ludzi wzrosną również siły wy-twórcze na podstawie stale rozwijającej się naukii techniki, wszystkie źródła bogactwa społecznego po-

płyną szerokim strumieniem i urzeczywistni się szczyt-

na zasada: od każdego według zdolności, każdemuwedług potrzeb. Komunizm — to wysoce zorganizowa-ne społeczeństwo wolnych i świadomych pracowników,w którym ugruntuje się samorząd społeczny, praca dladobra społeczeństwa stanie się dla wszystkich pierwszą

potrzebą i koniecznością życiową, zdolności każdego

będą wykorzystane z największym pożytkiem dlaludu”*.

Program SED z 1976 roku jest bardziej lakoniczny, jeśli idzie o teoretyczne treści: „Komunizm — to bez-klasowy ustrój społeczny, w którym środki produkcji

będą jednolitą własnością ludową i wszyscy członko-

wie społeczeństwa będą w jednakowym położeniu spo-łecznym (sozial gleichgestełlt), wszyscy swe duchowei cielesne zdolności będą wszechstronnie rozwijać i an-gażować (einsetzen) dla dobra społeczeństwa”. Po tejformule program podaje wiele ilościowych charaktery-styk rozwoju produkcji i usług, by przedstawić kon-

kluzję, że 'w komunizmie realizowana będzie zasada podziału według potrzeb**.

* XXI I Zja zd KPZR. Referaty i uchw ały , W arszawa 1961, s. 560.Do przekładu wprowadziliśmy drobne korekty, zastępując słowa„n aró d” 1 „na rodo w y” dokładniejszym i polskimi odp owiednikam i za-wartych w rosyjskim oryginale słów „naród” i „narodnyj” — „lud”i „ludowy”.

** Programm der SED, Dresden 1976, ss 88—89.

248



Jeśli zważyć, że Marks w „Krytyce programu gotajskiego” już niższą fazę komunizmu traktował jakospołeczeństwo bezklasowe (a więc tym bardziej — fazęwyższą), że w innych tekstach wielekroć przewidywałw komunizmie obumarcie państwa i zastąpienie go sa-morządem społecznym, to różnice między tymi cha-rakterystykami, które dzieli stulecie, nie mają istotne-go teoretycznego znaczenia.

Z zasadniczych, wyżej wspomnianych względów nie będziemy usiłowali wzbogacić tych charakterystyk, do- pełnić je o istotne nowe szczegóły. Ograniczmy się w

tym rozdziale do niewielu uwag, które — w świetlehistorycznych doświadczeń rozwoju kapitalizmu i re-

alnego socjalizmu i w świetle teoretycznych dyskusjimarksistów prowadzonych na ich gruncie — pozwolą jeśli nie sprecyzować bardziej jednoznacznie, ukon-kretnić ogólne sformułowania w tych charakterysty-

kach zawarte, to postawić problemy, jakie rodzą tedoświadczenia. Skoncentrujemy się jednocześnie głów-nie na obronie tych ogólnych sformułowań przed za-rzutami utopijności, które często podnosi myśl burżu-azyjna, a podchwytują niecierpliwi w socjalistycznychkrajach, rozczarowani, że komunizm jeszcze nie nastał.

A także na wykazaniu, że prognozy kształtu komuniz-mu zawarte w tych charakterystykach są w pełni za-sadne na gruncie analizy rzeczywistych sprzeczności procesów właściwych kapitalizmowi, a także socjaliz-mowi oraz odkrycia koniecznych kierunków przyszłegorozwiązania owych sprzeczności. Przedstawimy też

ważkie racje, przemawiające za tym, że jest to przy-szłość bynajmniej nie o stulecia oddalona.



§ 2. Co znaczy, że komunizm rozwija się na własnej podstawie?

W „Krytyce programu gotajskiego” Marks użył w

odniesieniu do społeczeństwa socjalistycznego sformu-łowania, że nie jest to takie społeczeństwo komuni-styczne, które rozwinęło się na własnej podstawie. Nawłasnej podstawie rozwija się dopiero komunizm właś-ciwy. W tekście Marksa formuła ta ma jednoznaczny,natychmiast przejrzyście wyjaśniony sens: socjalizmo-

wi właściwe jest „piętno” kapitalizmu, a mianowicie — podział według pracy, funkcjonowanie równego dlawszystkich prawa (a co za tym idzie, należy mniemać,istnienie instytucji państwa) itp. W poprzednim roz-dziale wyjaśnialiśmy, w jakim znaczeniu są to elemen-ty „burżuazyjne”, wskazywaliśmy, że ich treść i formaw socjalizmie gruntownie różnią się od ich kapitali-

stycznych odpowiedników. Więcej — te elementy niesą, we właściwej socjalizmowi postaci, jakąś jego skazą,lecz stanowią wręcz istotę socjalizmu. I ta istota właś-nie jest ową niewłasną podstawą socjalizmu, jest „bur-żuazyjna”. „Własną podstawę” komunizmu natomiastkonstytuuje podział według potrzeb, obumarcie prawa

i państwa, samorząd społeczny.Jeśli powracamy do tej kwestii, to dlatego, że w

ostatnich latach w literaturze marksistowskiej pojawiasię często teza, iż jeden z atrybutów „rozwiniętegospołeczeństwa socjalistycznego” stanowi to, że rozwijasię ono na w ł a s n e j p o d s t a w i e . Formule tej

nadaje się wprawdzie, tam gdzie używana jest z teore-tyczną świadomością, sens gruntownie różny od tego, jaki ma ona w przytoczonej formule Marksa. Jednakżezbieżność terminów rodzić może nieporozumienia, su-

gerować, że mamy do czynienia z rewizją poglądu

Marksa, z jego korektą.

O jaki więc sens chodzi w tych współczesnych sfor

250



mułowaniach? Chodzi o to, że po obaleniu kapitalizmusiły wytwórcze, które są podstawą rozwoju własnościsocjalistycznej, składają się ze środków pracy odebra-nych kapitalistom lub ze środków pracy drobnych wy-twórców, które zostają razem złączone. Składają się,z drugiej strony, z siły roboczej uformowanej i wy-kształconej w kapitalizmie, przejętej w tej postaci przez socjalistyczne przedsiębiorstwa. W stosunkowokrótkim okresie te przejęte środki pracy ulegająfizycznemu i moralnemu zużyciu, zastąpione zostająnowymi, wytworzonymi już w ramach własności so-

cjalistycznej. Podobnie — podstawowe zasoby ludzkieulegają odnowieniu, przychodzi na ich miejsce „zmia-na” uformowana i wychowana już nie w kapitalistycz-nych przedsiębiorstwach lub w przedsiębiorstwachdrobnotowarowych. Procesy te mogą być daleko za-awansowane już w toku okresu przejściowego od ka-

pitalizmu do socjalizmu, gdy trw a on odpowiedniodługo; w rozwiniętym socjalizmie szybko doprowadzo-ne są do końca. Fakt ich zakończenia nie ma istotnegoznaczenia ekonomicznego: jest przecież ekonomicznieobojętne, jaka jest geneza narzędzia, którym robotnik posługuje się i jaki jest rodowód samego robotnika.

Narzędzia wywłaszczone i narzędzia wytworzone jużw socjalistycznym przedsiębiorstwie funkcjonują eko-nomicznie jednakowo. Fakt ten ma natomiast doniosłeznaczenie moralnopolityczne. Gdy środki produkcjiuruchamiane przez zrzeszonych wytwórców nie zawie-rają już ani grama materii odebranej kapitalistom,szybko obumierają resentymenty do ich reprywatyza-

cji. Nawet zacofane grupy ludności trudno nakłonić dodziałań mających na celu wyeliminowanie socjalizmu.Trudno wymyślić, komu zwrócić środki produkcji,kogo uczynić ich prywatnym właścicielem, skoro nie były one nigdy niczyją prywatną własnością.

„Na własnej podstawie” miewa także i drugi odcień

251



znaczeniowy: w okresie przejściowym socjalistycznaekonomika rozszerza się kosztem nie tylko własnej re-

produkcji, lecz również wchłaniania i podporządkowy-wania sobie „obcych” elementów kapitalistycznych

i drobnotowarowych; gdy proces ten jest zakończony,wszelka własność środków produkcji jest socjalistyczna(państwowa lub spółdzielcza) i ona stanowi jedyną„własną” podstawę ekonomiki. Posłużenie się wyra-żeniem „na własnej podstawie” w tym sensie ma wistocie charakter tautologiczny: społeczeństwo jest so-cjalistyczne, gdy jego ekonomika jest socjalistyczna.

Widoczne jest tutaj raz jeszcze, że „rozwinięty socja-lizm”, do którego owo „na własnej podstawie” odnosisię, stanowi synonim „socjalizmu po prostu”. W okresie

przejściowym socjalizm rozszerza swe panowanie, swą podstawę ekonomiczną, ale proces ten nie jest jeszczedoprowadzony do końca.

Zdarza się, na koniec, iż formuła „na własnej pod-stawie” interpretowana jest mniej lub bardziej wyraź-nie w sensie koniunkcji obu wyżej naszkicowanychznaczeń. W każdym razie stwierdzenie, że „rozwiniętysocjalizm” ma taką podstawę, nie dezawuuje tezy

Marksa, iż nie rozwija się on na własnej podstawie w

tym sensie, jaki Marks temu zwrotowi nadawał, uzna- jąc, że dopiero o społeczeństwie komunistycznym moż-na mówić, iż na takiej podstawie się rozwija.

§ 3. Oswobodzenie od ujarzmiającego podziału pracy

Doświadczenia realnej budowy socjalizmu w połą-czeniu z doświadczeniami historycznego rozwoju,

współczesnego kapitalizmu w krajach najbardziej za-awansowanych przemysłowo pozwalają sprecyzowaćdokładniej sens prognoz klasyków marksizmu o zanikuw komunizmie ujarzmiającego jednostki i zbiorowości

252



podporządkowania podziałowi pracy społecznej. Do-świadczenia te przede wszystkim ujawniają znacznieostrzej niż kiedyś utopijność rojeń o zaniku w s z e l -

k i e g o p o d z i a ł u p r a c y w społeczeństwie przy-szłości, rojeń o tym, że w komunizmie jednostki zmie-niać będą nieustannie zawody, specjalizacje, miejsca pracy, będą przechodzić rotacyjnie i planowo od jed-nych zajęć do drugich w „pełnym cyklu” zajęć możli-wych i koniecznych dla egzystowania społeczeństwa*.

Nie ma żadnych znaczących przesłanek dla tego ro-dzaju prognoz. Przeciwnie, rozwój zarówno kapitali-stycznej, jak i socjalistycznej gospodarki prowadziwszędzie do pogłębiania się technicznoorganizacyjnego

podziału pracy w społeczeństwie, do pomnażania ilościspecjalizacji i zagęszczania więzów kooperacji pomię-

dzy ludźmi będącymi ich nosicielami, do wzrostu wy-magań kwalifikacyjnych od producentów, obsługują-cych nowoczesną technikę wytwórczą i od tych, którzy

obsługują proces kształcenia ludzi zdolnych do spro-stania wymaganiom tej techniki. Tak więc najprawdo-

podobniej również do komunizmu odnosić się będzieodkryta przez Marksa i Engelsa prawidłowość, iż po-tęgowanie się sił wytwórczych jest organicznie zespo-lone ze wzrostem złożoności podziału pracy w społe-

czeństwie**.Współczesny postęp sił wytwórczych ujawnia jed-

nocześnie z uwielokrotnioną w stosunku do czasówMarksa siłą dostrzeżoną i zanalizowaną już przez niego

* W twórczości, zwłaszcza m łodzieńczej, M arksa i Engelsa tra fia jąsię formuły w tym duchu. Naszym zdaniem, mają one charakterraczej alegoryczny, obrazowo prezentują tezę teoretyczną o koniecz-nej w komunizmie zmianie charakteru podziału pracy (a nie o l ik-widacji w ogóle tego podziału). Niewykluczone, iż są one takżewe wczesnych pracach reliktem ciśnienia tylko stopniowo elimino-wanych utopijnych koncepcji komunistycznych.

** N ajwy raźniejszym m iernik iem tego, ja k dalece roz w inęły się wdanym narodzie siły wytwórcze, jest stopień rozwoju podziału pracy”(K. Marks, F. Engels, ideologia niemiecka, MED t. 3. s. 22).



konieczność zmienności pracy, permanentnego pod-wyższania kwalifikacji i uzupełniania' wykształcenia

przez wytwórców. Szybkie i radykalne modyfikacjetechniki wytwórczej, pojawianie się nowych materia-łów sprawiają, że specjalności raz wyuczone szybko sięstarzeją, w ciągu życia pokolenia stają się bezużytecz-ne. Powiększa się zarazem terytorialna ruchliwośćogromnych mas ludzi do wykonania gigantycznych codo skali zadań inwestycyjnych. W kapitalizmie nie-

zbędna zmienność pracy toruje sobie drogę żywiołowo, jak prawo przyrody, poprzez społeczne wstrząsy. Jesttak dlatego, że kapitalizm poprzez swoje ekonomicznemechanizmy odtwarza stare specjalności, przykuwaludzi do nich, a także, acz na innych niż feudalizmzasadach — do miejsca pracy. Czyni on ludzi niewolni-

kami specjalności bądź braku kwalifikacji. Komunizm pozwala planowo przezwyciężać ekonomiczne przeszko-dy, które napotyka konieczność zmienności pracy.Dokonuje tego przez uspołecznienie wykształcenia, do-starczenie mu tak szerokiej podbudowy ogólnej, byniezbędne przekwalifikowania nie sprawiały trudności

i odbywały się kosztem stosunkowo niewielkich na-kładów. Dokonuje tego przez takie rozwiązanie kwestiimieszkaniowej, które pozwala na swobodne przepływyludności i stosownie do potrzeb rozwoju globalnej produkcji społeczeństwa i sprzęgniętych z nią potrzeboświatowokulturalnych. W komunizmie konieczne

przekwalifikowania ludności organizowane są z nie-

zbędnym wyprzedzeniem w skali masowej na kosztspołeczeństwa. Tak samo na koszt społeczeństwa pro-wadzone jest permanentne uzupełnianie i podwyższanie

kwalifikacji. W ten sposób osiągane jest w komuniz-mie wyeliminowanie u j a r z m i a j ą c e g o właśnie

charakteru podziału pracy bez likwidowania podziału

pracy jako takiego. Nikt nie może tutaj podlegać wsposób społecznie trwały ekonomicznej dyskryminacji



na skutek „zestarzenia się” jego specjalności i fak-tycznego zamknięcia dróg do zdobycia nowych kwali-fikacji. Nikt nie może czerpać ekstra przywilejów z ra-

cji zawładnięcia unikalną a deficytową specjalnością,która stała się niezbędna w rozwoju produkcji. „Podaż” bowiem przodujących technicznie specjalności może być szybko w masowej skali i planowo zaspokojona.Ekonomiczna możliwość swobodnej zmiany kwalifika-cji wystarcza, by ludzie nie byli ujarzmieni przez spe-

cjalności i jednocześnie mieli i wykonywali, dziękiuzyskanej szerokiej wiedzy ogólnej, bardzo wyspecja-lizowane czynności w produkcji, pracy naukowoba-dawczej, w działalności literackiej czy artystycznej.

W świetle powyższych wywodów staje się widoczne,że w komunizmie zaplanowanie i realizacja wszech-

stronnego wychowania i wykształcenia ludzi podpo-rządkowana musi być konkretnym historycznie i wżadnym razie nie danym raz na zawsze wymaganiom

zmienności pracy i głębokości specjalizacji łącznie. Re-zerwy wykształcenia muszą być przygotowywane na

podstawie naukowego rozeznania przyszłych tendencjirozwoju sił wytwórczych. Widoczne staje się raz jesz-

cze to, jak mało płodne jest w tej dziedzinie usiłowaniekierowania się „czystym”, raz na zawsze określonym,wyspekulowanym ideałem profilu wszechstronnej jed-nostki, która mogłaby w każdej chwili i w każdychokolicznościach równie sprawnie wypełniać wszelkieczynności w ramach podzielonej produkcji i coraz bo-

gatszego kulturalnego życia społeczeństwa.W teoretycznych opracowaniach marksistów próbu-

je się niekiedy — dostrzegając utopijność rojeń o znie-sieniu podziału pracy jako takiego i zróżnicowania spe-cjalności ludzi — rozwiązywać kwestie zniesienia

ujarzmiającego podziału pracy przez proklamowanie

zrównania p o z i o m u kwalifikacji wszystkich ludziczynnych w produkcji i w nadbudowie. W takim zrów



naniu upatruje się klucz do przezwyciężenia różnicsocjalnych stowarzyszonych z różnicami specjalności pracy. Bywa, że komunizm rysowany jest jako spo-łeczeństwo, w którym wszyscy obywatele uzyskująwyższe wykształcenie i tą drogą — równy poziom kwa-lifikacji. Taka perspektywa rozwiązania kwestii wy-daje się nader wątpliwa, aczkolwiek jej zwolennicystarają się uwzględnić fakt potęgowania się i różnico-wania podziału pracy.

Dlaczego wątpliwa? Po pierwsze — samo wykształ-cenie staje się wyspecjalizowane, zwiększa się jegozróżnicowanie, a wyobrażenia, iżby tendencja takauległa radykalnemu odwróceniu, są fantastyczne. Roz-wój nauki dawno już doprowadził do takiej sytuacji, żeefektywne opanowanie całokształtu dorobku wszyst-

kich jej gałęzi przez jednostkę, choćby najbardziej pra-cowitą i genialną, jest niemożliwe w ciągu trwania ży-cia. Po drugie — także w komunizmie nieuchronne będzie zróżnicowanie p o z i o m u kwalifikacji ludzi

ze względu na wiek i zdolności. Jeśli uczenie się bę-dzie permanentne, jest oczywiste, że ludzie pod koniec

wieku pełnej sprawności fizycznej i umysłowej będąumieli więcej niż w wieku, w którym zakończą edu-kację przed wejściem do czynnej pracy. Po trzecie — już dzisiaj w wielu specjalnościach niezbędne staje sięwykraczanie poza tradycyjne wykształcenie wyższe:rozwijają się i stają stosunkowo masowymi studia po-dyplomowe, studia doktoranckie, uzupełnianie wyższe-go wykształcenia o nowe zdobycze nauki itp. Niewąt-

pliwie komunizm przyniesie podwyższenie poziomu,

szczebla powszechnego wykształcenia. Wszystko wska-zuje na to, iż szczebel ten będzie analogonem poziomudyplomu dzisiejszych szkół wyższych. Kwestii jednaknie rozwiązuje wyznaczenie dla wszystkich choćby bar-

dzo wysokiego szczebla wykształcenia, lecz jedynie wy-łonienie się systemu, który wykluczy trwałość ekono



micznych przywilejów z racji uzyskanego poziomui profilu wykształcenia. Gdy przed każdym otwarta będzie realna możliwość osiągnięcia z wiekiem każdychspołecznie potrzebnych kwalifikacji, wówczas kwali-

fikacje nie będą mogły powodować trwałych, dożywot-nio jednostkom .przypisanych zróżnicowań pozycji eko-nomicznych.

Przezwyciężenie ujarzmiającego podziału pracy jestorganicznie zespolone z tym, iż w komunizmie pracai uczenie się, zdobywanie społecznie niezbędnych kwa-

lifikacji staje się pierwszą potrzebą życiową ludzi. Nienależy sobie jednak wyobrażać tego tak, że pracai uczenie się oswobodzone zostaną od wszelkiej regla-mentacji, że przestaną być moralnym obowiązkiem jednostek, że aktualne i przyszłe zasoby pracy i jej jakościowych kwalifikacji nie będą przez społeczeń-stwo planowo przygotowywane i uruchamiane. Zani-kać będzie w mentalności jednostek odróżnienie czasu pracy, czasu nauki i jako im przeciwstawnego tzw.

czasu wolnego. Takie odróżnienie jest bowiem wyra-zem tego, że praca i nauka nie są traktowane przez jednostki w masowej skali jako potrzeba życiowa, leczgłównie jako środek zaspokojenia potrzeb lokalizowa-

nych przestrzennie i czasowo poza obrębem pracyi nauki.

§ 4. Sens, treść i realność podziału według potrzeb

w komunizmie

Kwestia podziału według potrzeb w komunizmie sta-nowi pole popisowych ataków ze strony antykomuni

stów na teorię naukowego socjalizmu. Prognoza zapa-

nowania takiego podziału jest ulubionym przedmiotemzarzutów utopijności, nierealności czynionych tej teorii,

rzekomym jaskrawym świadectwem jej nienaukowego

17 Soc jalizm i kom un izm 257



charakteru. Ogłasza się, iż zapanowanie w społeczeń-stwie kiedykolwiek tego typu podziału jest niemożliwe, jest chorobliwym rojeniem. Jednakże na innej płasz-czyźnie kwestia ta budzi wiele sporów interpretacyj-

nych, dyskusji i wątpliwości wśród teoretyków mark-sistowskich. Bywają tacy marksiści, którzy, nie kwe-stionując generalnie teoretycznej możliwości zapano-wania takiej zasady podziału w przyszłości, przekonanisą, iż na jej urzeczywistnienie trzeba czekać co naj-mniej kilka stuleci, dziś Więc prowadzenie sporów

o szczegóły treści jej zasady jest całkowicie bezprzed-miotowe. Z drugiej strony wybuchają od czasu doczasu dyskusje, w których marksiści próbują nakreślićkonkretne plany, zawierające terminy i kolejność do-konywania przygotowawczych kroków do wprowadze-nia w życie tej zasady podziału, przy czym pierwsze

kroki mają być stawiane już, w toku budowy rozwi-niętego socjalizmu, stanowić zadanie najbliższych latkilkunastu.

Zarzutów utopijności nie sposób lekceważyć. Czyżnie jest budową zamków na lodzie, bezpłodnym fan-tazjowaniem rozprawianie o społeczeństwie, w którymkażdy ma zaspokojone wszelkie potrzeby — indywi-dualnie i zbiorowo? Od tysiącleci ludy trawiły klęskigłodu, nędza, a w dzisiejszym świecie, mimo lawinowe-go wzrostu produkcji, połowa ludzkości jest niedoży-wiona, miliony ludzi ginie corocznie z głodu, dalecy je-steśmy od powszechnego zaspokojenia elementarnych

potrzeb fizjologicznych. Również w krajach, gdzie ka-

pitalizm obalono i od dziesięcioleci kształtowany jestnowy porządek społeczny, daleko wciąż do zaspokoje-nia masowo odczuwanych potrzeb, do obfitości dóbr,choć wyeliminowano niewątpliwie najbardziej dotkli-we bolączki społeczne. Tak od strony faktycznego sta-nu rzeczy. A od strony teoretycznej? Czyż marksistow-

ska teoria nie wykazała, że rozwój produkcji jest ro



dzicem wciąż nowych potrzeb? Jakże więc twierdzićmoże równocześnie bez sprzeczności, że w komunizmiezostaną zaspokojone w pełni potrzeby masowo odczu-wane? Rozwój produkcji rodzi przecież nieustająco po-

trzeby nowe, dawniej nie znane. Już chociażby te nowe potrzeby z konieczności wyprzedzają możliwość ichzaspokojenia. Trzeba przecież zawsze czasu na urucho-mienie i rozwinięcie produkcji masowej, która pozwolina ich zaspokojenie. Pełne zaspokojenie potrzeb byłobyewentualnie realne przy założeniu stagnacji rozwoju

produkcji, rozwoju sił wytwórczych. Lecz komunizm

ma być przecież społeczeństwem o swobodnym i buj-nym rozwoju sił wytwórczych właśnie. Zresztą możnaspotkać się z argumentacją bardziej zdroworozsądko-wą, nie sięgającą do wyżyn teorii: czy nie jest próżnymrojeniem głoszenie poglądu, iżby kiedykolwiek można by zaspokoić wszelkie zachcianki, które mogą mieć

i będą miały jednostki? A jeśli zapragnę w komuniz-mie mieć do swej wyłącznej dyspozycji pałac wersal-ski, Giocondę Leonarda da Vinci nad łóżkiem i biżu-terię perskiej szachińi, jakaż najbardziej rozwinięta

produkcja może to zapewnić? Jeśli dodać, że takie za-chcianki ma kilka osób i wszystkie pragną oryginałów,

a nie kopii, żadna produkcja nie jest w stanie tego za- pewnić. Przecież oryginały są jedyne, niepowtarzalne.Marksistowscy teoretycy, świadomi tego typu argu-

mentacji, podejmują niekiedy obronę realności osiąg-nięcia, w komunizmie podziału według potrzeb za po-mocą różnorakich zabiegów ograniczających zakres

rozumienia samej kategorii potrzeby, precyzujących jej sens teoretyczny. Poza zakres autentycznych po-

trzeb wyklucza się więc przypadkowe zachcianki, po-trzeby zbytkowe, luksusowe czy wręcz wyuzdane(o których mówi się, iż rodzą je masowo klasowe po-

działy, walka konkurencyjna itp., a wraz z eliminacjątych zjawisk znikną one jako istotne społeczne zjawi

17* 259



sko), szkodliwe dla fizycznego i duchowego rozwojuludzi (jak np. potrzeba narkotyków, brukowych po-wieści itp.). Wyklucza się potrzeby „sztuczne”, „niena-turalne”, „niezdrowe”, „nieludzkie”. Chodzi — formu-

łuje się rzecz pozytywnie — o potrzeby rozumne,rozwijające jednostkę, a nie degradujące ją. Za takimujęciem sprawy niewątpliwie przemawiają pewne ra-cje, zmierza ono do postawienia tamy trywialnymkontrargumentom i wulgaryzacji zagadnienia. Jednak-że tak ogólnikowe zabiegi ograniczające konotację ka-tegorii „potrzeba” są nader nieokreślone i niewielewyjaśniają.

Wiadomo przecież, że wiele potrzeb, które historycz-nie występowały początkowo jako zaspokajające„grzeszny luksus”, stawały się później potrzebami ma-sowymi i rozumnymi. Bywają potrzeby, jak np. pale-nie tytoniu, o których wiadomo, że są dla zdrowia ra-

czej szkodliwa, ale które stały się masowymi i nie dasię eliminować ich dekretami. Zniewieścienie, niesione przez cywilizację, kompensujemy nie eliminacją po-trzeb, których zaspokajanie do niego prowadzi, lecz(ujmując kwestię skrótowo) przez upowszechnieniegimnastyki. Marksizm odcinał się zawsze od prymi-

tywnego komunizmu, który żądał zaspokojenia tylko prymitywnych potrzeb potępiając jako luksus (a bywa-ło — jako nierozumność ludzkości) wszystkie potrzebyzrodzone przez cywilizację i dostępne tylko dla moż-nych tego świata. Ruch komunistyczny pod auspicjamimarksizmu postulował pełne zaspokojenie przez wszy-

stkich nie tylko prymitywnie biologicznych potrzeb,nie tylko takich, które są korzystne dla zdrowia fizycz-nego i psychicznego bądź co najmniej nieszkodliwe.

Ideałem komunizmu nie jest lękliwa afirmacja tychtylko potrzeb, które konserwują organizm, służą jegozdrowiu wedle recept czasopisma „Ż yjmy dłużej”.

Chodzi o afirmację potrzeb zrodzonych przez cywiliza

260



cję, które czynią życie każdego bogatym i bujnym.Potrzeby rozumne? Tak ogólna formula może uspra-

wiedliwiać wszelkie ograniczenia. Czyż rozumne jest

żądać zaspokojenia wszelkich potrzeb, skoro wiadomo,że żadna produkcja zapewnić tego nie może? Czy robotnik w kapitalizmie nie jest nierozumny, gdy doma-ga się, by miał zaspokojone te potrzeby, które mazaspokojone kapitalista? Przecież w pewnym sensiekażdy ustrój zaspokajał rozumne w jego ramach potrzeby. Ż ądać, by zaspokajał inne, niż faktycznie toczynił i mógł z racji .swych struktur uczynić, jest za-iste nierozumne.

Próby odcięcia się od zachcianek, potrzeb „nieludz-kich” na gruncie tak abstrakcyjnych rozważań, choćzawierają trafne intuicje, dalekie są od uwolnienia nasod demagogii i pustych spekulacji. Tymczasem, gdy

w marksistowskiej teorii mówi się o podziale według potrzeb, chodzi przecież niewątpliwie o takie przede

wszystkim potrzeby, które są masowo odczuwane wspołeczeństwie i których niezaspokojenie uznawane

jest w opinii mas ludzi pracy za niesprawiedliwość,nieludzkość. Chodzi więc przede wszystkim o za-

pewnienie każdemu odżywiania na poziomie zapew-niającym zdrowy rozwój organizmu, reprodukcję fi-zycznej i umysłowej sprawności, odżywiania odpowia-dającego normom wymaganym przez fizjologię i hi-gienę. Chodzi o zapewnienie każdemu zdrowych wa-runków mieszkaniowych, dobrych warunków pracy

i jej bezpieczeństwa, wygodnych środków komunika-cyjnych, odzieży, zdrowego wypoczynku i rozrywki,dostępu do turystyki i sportu, o możliwości zadośćuczy-

nienia potrzebie kształcenia się oraz dostępu do zdobyczy kultury duchowej. Gdy tak postawić sprawę,uzyskanie pełnego zaspokojenia tego rodzaju potrzeb bynajmniej nie jest utopią, nie jest czymś, o osiągnię-ciu czego można ewentualnie marzyć za lat tysiąc.



Na podstawie powszechnie dostępnych danych sta-tystycznych łatwo uzmysłowić sobie, że uzyskanie ta-kiej produkcji żywności, która zagwarantuje pełnezaspokojenie fizjologicznych potrzeb organizmów wszy-stkich ludzi według najbardziej wymagających norm, jest całkowicie realne i technicznie możliwe w ciągu20—50 lat. Założenia, jakie przyjąć trzeba co do tempawzrostu światowej produkcji żywności, mogą byc bar-dzo ostrożne, a co do tempa wzrostu demograficzne-

go — mogą być nawet zawyżone. Juliusz Wacławek przyjął jako przesłanki, że co 10 lat podwajać się bę-dzie produkcja przemysłowa, co 20 lat — produkcjacukru, co 30 lat — produkcja mięsa. Założył więc sta-

bilne tempo wzrostu, nieco niższe od faktycznego wlatach sześćdziesiątych w skali światowej, podczas gdy

w ciągu ostatniego stulecia mamy do czynienia z nie-ustannym przyśpieszaniem tempa wzrostu. Przyjąłrównocześnie, że wzrost ludności będzie nieco szybszyniż w latach sześćdziesiątych. Na podstawie tych prze-słanek wyliczył on, że nawet gdy założymy, iż dotych-czasowe tempo zbrojeń nie ulegnie zmianie, to między

rokiem 2000 a 2040 zostaną osiągnięte w światowejskali 'wskaźniki produkcji żywności wyższe niż średniew najbogatszych dziś pod tym względem krajach świa-ta, w których już dziś przewyższają one fizjologicznieuzasadnione potrzeby. Najpóźniej .wskaźniki te zosta-łyby osiągnięte w produkcji mięsa. Gdyby natomiastudało się wyeliminować nakłady pa zbrojenia, bez tru-du — przy pozostałych założeniach nie zmienionych —można by te iwskaźniki uzyskać przed rokiem 2000, ana dodatek zapewnić higieniczne warunki mieszkanio-we dla całej ludności kuli ziemskiej.

Wszelkie tego rodzaju obliczenia wykazują zarazemdowodnie, że za głód, niedożywienie, nędzę mieszka-

niową, zacofanie kulturalne odpowiedzialne są w dzi-siejszym świecie wyłącznie społeczne stosunki .kapita



lizmu. One to są przeszkodą .polityczną d ekonomicznąna drodze do wykorzystania stworzonych przez ludz-kość potencji rozwoju gospodarczego. Eliminacja tych

przeszkód umożliwia realizację komunistycznego po-działu według potrzeb w wymienionych sferach w cią-gu jednego pokolenia, a nie za tysiąclecia. W rozwinię-tych krajach socjalistycznych, chociażby u nas wPolsce, już dziś można by przecież wprowadzić roz-dzielanie chleba czy cukru według potrzeb. Tylko to,że chleb i cukier zużywane byłyby do produkcji mięsa

czy wódki, przeciekałyby za granicę, zmusza do uzyski-wania ich za pomocą pieniądza.

Wiele potrzeb staje się masowo uświadamianymi przez ludzi w społecznej skali w wyniku samego roz-woju produkcji. Lecz główne z nich mogą być z regułyzaspokajane stosunkowo szybko. Na polskiej wsi mię-

dzywojennej masowo odczuwano potrzebę butów, choć była ona daleka od zaspokojenia. Nie odczuwano na-tomiast potrzeby motocykla czy telewizora. Dzisiaj(abstrahując od przejściowych kryzysowych perturba-

cji) zarówno te pierwsze, jak i te ostatnie potrzeby sąmasowo odczuwane, ale i w istocie już w pełni zaspo-

kajane. Powstanie potrzeb, poza elementarnymi, fizjo-logicznymi, jest wynikiem nie tylko rozwoju produkcji,ale również przemian stosunków społecznych. W wypadku motocykla czy telewizora, stają się one masową potrzebą nie przez promieniowanie snobizmu, lecz przez konieczność zwiększonej terytorialnie ruchli-

wości człowieka w warunkach współczesnej produkcji.W rozwiniętych krajach masową potrzebą staje się

posiadanie samochodu, ale nie staje się — podróż naKsiężyc, chociaż i ta ostatnia jest — jak wiadomo —technicznie możliwa i w tym sensie byłaby „rozumna”.

O kształcie masowych potrzeb rozstrzyga nie tylko produkcja, stwarzająca techniczną możliwość wyobra-żenia ich sobie, pragnienia i zaspokojenia, lecz również



stosunki produkcji. Te ostatnie istotnie wpływają naspektrum potrzeb rozpowszechnionych u jednostek.W społeczeństwie komunistycznym posiadanie Wersalu

czy pałacu w ogóle nie będzie stawać się masową po-trzebą społeczną, przedmiotem pragnień i odczuć de prywacji. Nie będzie bowiem służby do sprzątania pałaców, ani potrzeb takiej służby osobistej. Giocondai inne dzieła sztuki dostępne będą publicznie w mu-zeach, nie będą natomiast zdobić prywatnych kolekcji,gromadzonych przez snobizm czy jako lokata kapitału.

Miss Universum nie będzie kochanką wszystkich, któ-rzy mieliby na to ochotę m.in. dlatego, że nikomu nie przyjdzie do głowy nie liczyć się z jej ochotą. A kobiety, nie zniszczone ciężką pracą i domową krzątaniną,zachowywać będą długo urodę. Miss Universum będziemiała masę konkurentek. Ochota, zachcianka nie bę-

dzie więc stawać się potrzebą społeczną. Oczywiście, będą i takie, zwłaszcza nowe potrzeby, których niesposób zaspokoić natychmiast, mimo ich masowości:modnej odzieży na drugi dzień po upowszechnieniu

mody przez planetarne środki przekazu, podróży naMarsa, nowego typu helikoptera czy nowego, rewela-

cyjnego materiału budowlanego zapewniającego wmieszkaniu więcej słońca, lepszą klimatyzację itp. Tez nich jednak, iktóre staną się nieprzelotnie masowoodczuwalne, zaspokajać będzie można w ciągu życia,w planowo określonym czasie przez podjęcie masowej produkcji. Ich spełnienia nie będzie trzeba obiecywać

w niebie. Wiele z nich zresztą stanowić będzie margi-nes, a społeczeństwo wypracuje ■sobie kryteria kolej-ności ich zaspokajania. Margines, bowiem generalnie biorąc, gdy wszyscy będą ludźmi pracy, gdy nie będziewyzyskiwaczy i niebieskich ptaków obojga płci, nie

będzie społecznych przywilejów zawodu, wykształceniaczy władzy, zbieżność między masowo odczuwalnymi przez jednostki potrzebami a ich zaspokojeniem będzie



pełniejsza niż w klasowych ustrojach, znikną potrzeby„prestiżowe”, snobistyczne. Te zaś „niezwykłe” potrze-

by, których zaspokojenie będzie istotnym warunkiem

rozwoju jednostek o szczególnych zdolnościach i pre-dyspozycjach, o ważnych dla społeczeństwa zaintere-sowaniach, będą priorytetowo zaspokajane bez rodze-nia społecznych konfliktów, choć mogą być przedmio-tem współzawodnictwa. Planowanie produkcji, uru-chamianie i repartycja zasobów społecznej pracydokonywane będą na podstawie świadomie określonych

wielkości potrzeb masowych, a nie jak dotąd — przezżywioł społeczny, polityczne i militarne konieczności

czy zyski.Wspominaliśmy uprzednio, że incydentalnie podej-

mowane są w marksistowskich dyskusjach próby

określenia, od jakich produktów i usług poczynając,

kiedy i w jakiej kolejności wprowadzany być winienw życie komunistyczny podział według potrzeb w tokuzaawansowanego rozwoju socjalizmu. Broniąc realności perspektywy podziału według potrzeb, sądzimy, iż są

to próby przedwczesne, noszą nieprzypadkowo speku

latywny, doktrynerski charakter, z reguły wychodzą

z wątpliwych przesłanek. Aby tego uniknąć, czekaćtrzeba, aż w socjalistycznej gospodarce wyraźnie ujaw-

nią się sprzeczności niepodzielnie już panującego po-

działu według pracy i będą wymagać imperatywnie

rozwiązania. Jak dotąd sprzeczności takie mają raczej

charakter abstrakcyjnych możliwości. Prawo podziału

według pracy w żadnym kraju socjalistycznym nie

wyczerpało swoich możliwości pobudzania rozwoju

gospodarczego. We wszystkich tych krajach mamy do

czynienia z walką o utorowanie drogi do pełnego prze-

jawiania się tego prawa. Toteż dziś zadowolić się mu-

simy teoretycznie mocno ugruntowaną konstatacją, że

w rozwoju ekonomicznym nieuchronnie wystąpi ko



nieczność podziału według potrzeb wówczas, gdy —.wobec obfitości dóbr — podział według pracy nie tylko

przestanie być bodźcem do doskonalenia wytwórczości,

lecz zacznie temu doskonaleniu przeszkadzać. Gdyz góry wiadomo będzie wszystkim, że produkcja spo-łeczna w pełni zaspokaja określone potrzeby (konsump-cyjne i produkcyjne), ponoszenie kosztów reglamen-tacji spożycia określonych wytworów przez jednostkistanię się społecznie bezsensowne, a organizowanie

kontroli wielkości tego spożycia — bezprzedmiotowe.Bardziej konkretny charakter mają koncepcje trak-

tujące rozwój zbiorowego funduszu spożycia w socja-lizmie jako prototyp realizacji podziału według po-trzeb*, upatrujące w rozszerzaniu się tego funduszui relatywnym kurczeniu się funduszu spożycia indy-

widualnego królewską drogę torowania sobie panowa-nia w społeczeństwie podziału według potrzeb. ,,W przyszłości — pisze, podtrzymując tę tezę, Kosoła pow — coraz większa część produktów, których podziałwcześniej był ograniczany i regulowany, będzie udo-

stępniona obywatelom socjalistycznego społeczeństwawprost, bez pośrednictwa towarawowartościowego”**.Jest to ujęcie bardziej konkretne, jednak naszym zda-niem, gruntownie chybione teoretycznie, oparte nanieporozumieniu. Po pierwsze — część zbiorowego

funduszu spożycia jest dzielona przecież według pracy,wprawdzie nie według jej indywidualnego wkładu,lecz według wkładu kolektywów (np. nakłady z fun-

duszu zakładowego przeznaczone na żywienie zbioro-we, urządzenia wczasowe, turystykę, sport, imprezykulturalne itp.). Po drugie — aczkolwiek jest faktem,

* Ta kie po glądy są dosyć rozpow szechnione w teo rety cz ne j i p o- pu laryzatorsk iej lite ratu rze . Na gruncie polskim podzie lał je na p rzy-kład J. Wacławek (por. Kierunek — komunizm, Warszawa 1970, s. 113).

na gruncie radzieckim — R. I. Kosołapow (por. Socyaiizm. K teoprosam teorii, Moskwa 1979, ss. 244—245).** R.I. Kosołapow, cyt. dz., s. 245.



£e podstawowa część funduszu zbiorowego przeznaczo-na na oświatę, ochronę zdrowia, opiekę społeczną,ubezpieczenia i rezerwy losowe nie jest dzielona we

dług pracy, to nie jest również dzielona według po-trzeb w rozumieniu komunistycznej zasady podziału,tj. nie zaspokaja w pełni potrzeb odczuwanych maso-wo. Jakże bowiem daleko od tego, by w drodze doto-wania ze zbiorowego funduszu spożycia zaspokajaćgdziekolwiek w pełni potrzeby jednostek na oświatę,

opiekę zdrowotną, domy dziecka i domy starców, żłob-ki i przedszkola, wczasy dziecięce i młodzieżowe itp.itd. Fundusz spożycia zbiorowego jest w tych dziedzi-nach wciąż jeszcze funduszem interwencyjnym, uspo-łeczniającym zaspokajanie potrzeb tam, gdzie ich za-spokajanie według pracy prowadzi do sprzecznościhamujących rozwój społeczny. Uspołecznienie zaspoka-

jania nie oznacza przecież bynajmniej pełnego zaspo-kojenia faktycznego, według potrzeb*.

Przesuwanie się szeregu potrzeb społecznych zesfery indywidualnego (rodzinnego) ich zaspokajaniaw sferę zaspokajania zbiorowego, uspołecznionego, jestodrębnym zagadnieniem, którego związki z przecho-

dzeniem do' podziału według potrzeb są nader luźnei problematyczne. Przesuwanie takie następuje nie-wątpliwie i w kapitalizmie i w socjalizmie: wiele funk-

cji tradycyjnego gospodarstwa domowego ulega uspo-łecznieniu, niektóre przekształcają się w uprzemysło-wioną gałąź usług. Powstają wielkie przedsiębiorstwa

żywienia zbiorowego, pralnictwa, pojawiają się insty-tucje usługowe masowo organizujące hotelarstwo, któ-re niekiedy obejmuje dużą część mieszkalnictwa, orga

* W cytow ane j w ypow iedzi Kosołapowa zaw arte są, sk ądinąd, dwalogiczne błędy typowe dla zwolenników tej koncepcji. Udostępnianie..wprost”, bez pośrednictwa pieniądza, nie pociąga za sobą tego, że

jes t to udostępnia nie nie ogranic zone czy nie regla m ento w ane. Rozdział*lez Pośrednictwa pieniądza ( „w pro st”) nie p ociąga zatem rozdziału■Według potrzeb, rozdziału w pełni zaspokajającego potrzeby.



nizujące zbiorowy wypoczynek, turystykę, rozrywki.W socjalizmie procesy te niewątpliwie ulegają, ogólnie

biorąc, przyspieszeniu. Jednakże wszelkie sztuczne ich

forsowanie przynosi niewiele pożytku, a bywa, że do-konywane jest z konieczności, z której nie należy robićcnoty. Rezygnacja z posiłków w domu to nie sprawadoktryny czy ideału. To sprawa lepszego i mniejszymnakładem społecznych sił niż w gospodarstwie domo-wym organizowania wyżywienia przez instytucje zbio-

rowe. Podobnie pralnictwo, żłobki czy wczasy dzie-cięce. Nie chodzi o jakieś forsowanie „kolektywizmu"dla abstrakcyjnej zasady. Jeśli jakieś potrzeby ludziezaczynają zaspokajać w sposób kolektywny i ze zbio-rowych funduszy, bynajmniej nie oznącza to, że dane

potrzeby są w pełni zaspokojone. Tak samo jak indy-widualne zaspokajanie określonych potrzeb nie oznaczaich zaspokojenia zadowalającego. Stołówka serwująca jednostajne i ubogie wyżywienie, przedszkole, stano-wiące przechowalnię dzieci, choć zaspokajają potrzebykolektywnie, zaspokajają je źle. Bezpłatne, lecz o nis-kiej jakości i kulturze obsługi obiady w fabrykachi szkołach nie przybliżają nas do komunizmu. Zauwa-

żyć też trzeba, że korzystanie z wielu instytucji zbio-rowego spożycia opłacane jest co najmniej częściowoze środków funduszu spożycia indywidualnego, a więcnie funkcjonuje rozłącznie z podziałem według pracyr

lecz stanowi formę jego realizacji.Wyżywić według potrzeb — to zaspokoić w pełni

i niezależnie od wkładu pracy jednostki jej indywidu-alne potrzeby w tej dziedzinie. Czy dokona się to w

restauracjach, czy przy rodzinnym stole, jest obojętnez punktu widzenia ekonomicznego prawa podziału we-dług potrzeb.



§ 5. Kwestie obumarcia pieniądza w komunizmie

Równolegle z dyskusjami w sprawie realności i dróg•oprowadzenia podziału według potrzeb toczą się we

współczesnej literaturze marksistowskiej spory o real-ność zniesienia pieniądza w komunizmie. Od najwcześ-niejszych swych prac klasycy marksizmu przewidy-wali, że 'w komunizmie pieniądz zniknie.. W dawnejliteraturze marksistowskiej do tej sprawy przykładanowielką wagę, pasjonowano się nią bardziej niż podzia-

łem według potrzeb. Dziś jest to kwestia mniej eksponowana, można odnieść niekiedy wrażenie, iż stałasię dla wielu marksistów wstydliwa. Wstydliwa, bo-wiem pozory przemawiają za tym, iż teoretyczna prognoza obumierania pieniądza jest utopijna. Klasycymarksizmu w wielu tekstach sugerowali, że już w so-cjalizmie pieniądz będzie szybko wyeliminowany, za-

stąpiony „bonami pracy”. Tymczasem doświadczeniarealnego socjalizmu nie dają, jak dotąd, żadnych wy-raźnych przejawów obumierania pieniądza. Nigdzie niezastąpiono go „bonami pracy”. Praktycznie próbyeliminacji obrotu pieniężnego, podejmowane na mniej-szą lub większą skalę, ponosiły wszędzie i ponoszą

fiasko. Ostatnią pracą, w której podniesiono w sposóbkonkretny kwestię dróg obumarcia pieniądza, i którawywołała szersze reperkusje, były Stalina „Ekono-miczne problemy socjalizmu w ZSRR”, opublikowanena początku lat pięćdziesiątych. I znów prognoza w tej pracy zawarta, iż wraz z obumarciem własności spół-

dzielczej w rolnictwie pieniądz zniknie, najwyraźniejnie sprawdza się. Szybkiemu narastaniu państwowej produkcji rolnej w ZSRR, zbliżaniu się własności koł-chozowej do państwowej nie towarzyszą najmniejsze

symptomy obumierania czy ograniczania obrotu pie-niężnego.

Prognoza obumarcia pieniądza w komunizmie nie

269



jest jednak utopią, jest solidnie i nieodparcie teore-tycznie uzasadniona, choć niewątpliwie nie jest ona

praktycznym problemem bieżącego budownictwa so-cjalizmu. W odniesieniu do komunizmu realność tej

perspektywy jest tożsama z realnością perspektywy podziału według potrzeb i wymagałaby dla uzasadnie-nia powtórzenia argumentacji poprzedniego paragrafu,nie wnosząc momentów istotnie nowych. Jest bowienyzrozumiałe samo przez się, że w warunkach podziałuwedług potrzeb odpada racja bytu pieniądza jako le-

gitymacji upoważniającej do korzystania z określonejilości dóbr konsumpcyjnych, pieniądz traci wszelkisens, staje się zbędny. Produkty przeznaczone do in-dywidualnego spożycia przestają bowiem bez reszty

być towarami. Nilkt przecież nie zaproponuje, by roz-dzielać pieniądze według potrzeb, a następnie kazaćza nie kupować produkty i usługi! W komunizmie zni-ka też rynek pracy jako instytucja angażowania do

pracy w społecznych przedsiębiorstwach i społecznego potwierdzania zapotrzebowania na siłę roboczą o okre-ślonych kwalifikacjach. Wolność wyboru miejsca pracyi rodzaju pracy oswobodzona zostaje od rynkowego

mechanizmu angażowania siły roboczej.

—Tak więc perspektywa zniesienia pieniądza w komu-nizmie jest dziś równie dobrze ugruntowana teoretycz-nie jak przed stu laty. Rzeczywiste problemy teore-tyczne losów pieniądza w mechanizmach podziałufunduszu spożycia, rzeczywiste konieczności konkre-tyzacji i wzbogacenia tez naukowego socjalizmu w tej

kwestii stawia imperatywnie rozwój realnego socja-lizmu, jego doświadczenia. Marks — przypomnijmyraz jeszcze — uważał, że już w socjalizmie konieczne będzie zastąpienie pieniądza „bonami pracy”. Jednakżew żadnej z prac Marksa i Engelsa, w których formu-łują oni projekty konkretnych ekonomicznych przed-

sięwzięć zwycięskiej rewolucji, nie wymienia się ja'

270



jjicbkolwiek zarządzeń znoszących pieniądze. Nie znaj-dziemy ich śladu w programie kreślonym pad koniecdrugieg0 rozdziału „Manifestu partii komunistycznej”,

podobnie jest u Lenina. Nawet po Rewolucji Paździer-

nikowej nie natrafimy w jego twórczości na propozy-cje konkretnych, przewidzianych do natychmiastowejrealizacji posunięć w tym zakresie. Znajdziemy nato-miast, tak jak u Marksa, bardzo stanowcze ogólne wy-

powiedzi na temat roli pieniądza od strony negatyw-nej. Już po ustanowieniu władzy radzieckiej Lenin podkreśla z całą mocą, że póki są pieniądze i własność pieniędzy, „trzeba pozostać przy równości w słowach, przy równości w konstytucji i w takiej sytuacji, żekażdy, kto posiada pieniądze, ma faktyczne prawo dowyzysku”*. Czy można, wobec takich wypowiedzi (a podobnych jest wiele, nie są one przypadkowe) prze-czyć temu, że według klasyków marksizmu socjalizm

i istnienie pieniędzy są nie do'pogodzenia? Wychodzina to, że albo nie ma nigdzie jeszcze socjalizmu, alboteorię poddać trzeba w tym punkcie gruntownej re-wizji.

W gruncie rzeczy nie stoimy przed tak ostrą alter-natywą. Weźmy chociażby przytoczoną wypowiedź Le-

nina. W całej rozciągłości dotyczy ona okresu przej-ściowego, zakłada bowiem, że posiadanie pieniędzyczyni możliwym zakupywanie środków produkcji nawłasność prywatną i prywatne kupowanie siły robo-czej. Natomiast wraz z likwidacją prywatnej własności

środków produkcji ta możliwość odpada, a wówczas pieniądz w prywatnych rękach staje się bliski „bonom pracy”, bliski w tej mierze, w jakiej uzyskiwany jest

wyłącznie jako wynagrodzenie za pracę w społecznychzakładach i służy wyłącznie do uzyskiwania środkówindywidualnego spożycia. Bliski, lecz nie tożsamy, bo

, W. Lenin , Zjazd poświęcony sprawom oświaty pozaszkoln ej, Dz.29. s. 352.

271



wiem „bony pracy” w rozumieniu Marksa nie mogą

przynosić procentu, nie mogą być przedmiotem obrotu pożyczkowego, nie mogą, bodajże, być dziedziczone.Jednakże i tutaj, choć w dłuższym procesie, pieniądzw prywatnych rękach w socjalizmie traci stopniowoi te funkcje. W miarę rozwoju socjalizmu państwoszybkimi krokami staje się praktycznie monopolistąw dziedzinie kredytu konsumpcyjnego (m.in. w dzie-dzinie sprzedaży ratalnej), dziedziczenie pieniądza moc-no ogranicza progresja podatku spadkowego itp. Roz-

wijanie w socjalizmie masowej społecznopaństwowejkontroli „miary pracy i spożycia” staje się m.in. ko-niecznym warunkiem, by pieniądze w prywatnych rę-kach coraz mniej różniły się od „bonów pracy”, by

nie mogły w skali masowej stawać się na powrót „peł-nym” pieniądzem kapitalizmu.

W świetle powyższego poczynić trzeba dwie uwagi.Uwaga pierwsza. Mało płodne jest upatrywanie w pie-niądzu, w samym jego istnieniu, uosobienia wszelkiegozła i tfaktowanie go za symbol kapitalizmu oraz zacoś, co jest brzemienne w niezmienne sprzeczności, coma niezmienną treść ekonomiczną. Praktyka rozwoju

socjalizmu uświadamia nam w pełni i wyraźnie, żemamy do czynienia ze złożonymi procesami ewolucjiroli pieniądza, które to procesy są skutkiem faktycz-nych przekształceń w stosunkach produkcji i wymiany.Kierunek tej ewolucji jest taki (w miarę umacniania

się podziału według pracy), że funkcja pieniądza jako

środka uprawniającego jednostki do korzystania zespołecznie wytworzonych dóbr konsumpcyjnych zbliżasię wyraźnie do Marksowych „bonów pracy”. Jedno-cześnie praktyka owa dowodzi również dobitnie, żeobumarcie pieniądza nie będzie jakimś jednorazowymaktem; że nie będzie następować w wyniku zmienianiafunkcji pieniądza przez kolejne dekrety, że m.in. nie

272



będzie nigdy dekretu o zniesieniu pewnego dnia pie-niądza i zastąpieniu go „bonami pracy”. Zrozumiećtaki przebieg procesu obumierania pomaga analogiaz procesem obumierania prawa dziedziczenia. Skutecz-

ne ograniczenia prawa dziedziczenia mogą zaistnieć, podobnie jak zmiany funkcji pieniądza, tylko w wy-niku socjalistycznych przekształceń ekonomicznychstosunków własnościowych. Nie mogą one być czymśsamoistnym, co owe stosunki przekształca. Wiara wewprowadzenie socjalizmu za pomocą dekretu o znie-

sieniu pieniądza jest równie bezpodstawna, jak wiara,że dekret o zniesieniu prawa dziedziczenia może do- prowadzić do likwidacji własności prywatnej*. Co naj-wyżej określona polityka w dziedzinie obrotu pienięż-nego, wprowadzanie takich czy innych prawnych ogra-niczeń częściowych tego obrotu stanowić może pomoc-

nicze narzędzie przeprowadzania określonych przemianw stosunkach produkcji. Dekrety, upatrujące w zmia-nach obrotu pieniężnego klucz do popychania naprzód budowy socjalizmu, mają w istocie awanturniczy cha-rakter. Życie łamie takie próby, a ich podejmowaniew imię socjalizmu prowadzi do rozczarowań samymsocjalizmem.

Uwaga druga. Niezbędny jest krytycyzm w stosunkudo wielu enuncjacji ekonomistów, którzy w imieniumarksizmu ogłaszają, że zachowanie gospodarki towarawopieniężnej jest ekonomiczną prawidłowościąobiektywną socjalistycznego społeczeństwa. Niekiedytaki pogląd wspierany jest powołaniem się na Lenina,

który miał rzekomo tę prawidłowość odkryć, twórczorozwijając naukowy socjalizm. Niewątpliwe w argu-

mentowaniu na rzecz takiej prawidłowości jest u eko

* Po r. K. M arks , R eferat Rady Generaln ej o prawie dziedziczenia °raz Streszczenie przemówienia Karola Marksa o prawie dziedziczenia, M eD t 16, ss. 409—411 i 640—642.



nomistów, którzy ją afirmują, odwołanie się do nega-tywnego doświadczenia wszelkich iprób likwidowaniatowaru i pieniądza w toku dotychczasowego budowaniasocjalizmu. Natomiast teoretyczne treści pozytywne wową prawidłowość wkładane bywają bardzo różne. Wskrajnym przypadku są one zespolone z apologią —w imię socjalizmu naukowego — rewizjonistycznejteorii tzw, socjalizmu rynkowego. Teoria ta wmontowuje w socjalizm jako jego integralny składnik pie-niądz ze wszystkimi cechami i funkcjami, które są dla

niego właściwe w klasycznym kapitalizmie, uwieczniate funkcje. Z drugiej strony pojawia się apologia pie-niądza w socjalizmie o treści diametralnie odmiennej: przypisuje się pieniądzowi „socjalistycznemu” funkcje przeciwstawne „kapitalistycznemu”; ogłasza się, że ten pierwszy jest oswobodzony od sprzeczności społecz-

nych, właściwie jest tożsamy z „bonami pracy” i służyharmonijnemu realizowaniu socjalistycznych stosun-ków. W tym ostatnim przypadku rzeczywistość socja-listycznych społeczeństw zostaje wylakierowana, jakorzeczywistość przedstawiane są życzenia i przepisy prawne. Pieniądz w socjalizmie, nawet gdy jest naj-

bardziej w swej funkcji zbliżony do „bonów pracy”,obarczony musi być co najmniej tymi sprzecznościami,w które brzemienny jest sam podział według pracy.Faktycznie nie jest on jednak identyczny z „bonami pracy” i nigdy nie jest w pełni adekwatny jako środek podziału według pracy, rodzi — gdy w tym celu jestużyty — sprzeczności dodatkowe, które sprzyjają na-ruszeniom tego prawa podziału. Obok tych skrajnych

interpretacji owej prawidłowości mamy wiele kon-cepcji, które eklektycznie łączą ze sobą jedne oraz se- parują od siebie drugie funkcje jednego przecież w

gospodarce socjalistycznej pieniądza. Na koniec wieluteoretyków podejmuje rzetelnie tkwiącą w realiach

historycznych, konkretną analizę funkcji pieniądza



j prawidłowości ich ewolucji w socjalizmie, bez lakiernictwa. Brak jednak jeszcze naukowej syntezy toczo-nych tu badań i twórczych dyskusji.

Kwestią względnie odrębną jest funkcjonowanie pie-niądza i cen jako środka rozrachunku gospodarczegosocjalistycznych przedsiębiorstw, środka obliczaniaspołecznych kosztów i wyników działalności produk-cyjnej, jej efektywności i planowania. Księgowośćkosztów i efektów produkcji nie tylko nie zniknie wsocjalizmie, lecz niewątpliwie rozbuduje się szeroko

1 znajdzie kontynuację w wysoce zorganizowanej go-spodarce komunizmu. Już w socjalizmie, a tym bar-dziej w komunizmie, powstaje tu wiele szczegółowych

problemów planowania i zarządzania: w jakim stopniu,dlaczego i jak długo obrachunki prowadzić trzeba bę-dzie w idealnej formie pieniądza? O ile, w jakim stop-

niu i kiedy wymagają one złączenia z doliczeniem w jednostkach faktycznie zużywanego czasu pracy, z obli-czaniem czasu niezbędnego na wykształcenie określo-nej jakości siły roboczej, z bilansami materiałowymiw jednostkach fizycznych, bądź zastąpienia liczenia w

jednostkach pieniężnych liczeniem innymi wskaźnika-

mi? Na koniec podkreślić trzeba, że dta sprawy funkcjo-nowania pieniądza w socjalizmie, w tym przedłużaniasię egzystowania jego tradycyjnych znamion, nieba-gatelną rolę — zarówno w płaszczyźnie podziału fun-duszu spożycia, jak i w płaszczyźnie planowania dzia-łalności gospodarczej, jej księgowości — odgrywa fakt,że budowa socjalizmu przebiega we współistnieniu

2 kapitalizmem, przy zachowaniu i pogłębianiu sięmiędzynarodowego podziału pracy i światowych wię-zów w produkcji, nauce, kulturze duchowej. W płasz-czyźnie międzynarodowej bowiem pieniądz, także kra- jów socjalistycznych, zachowuje w pełni swe tradycyj

ne funkcje.



W sumie stwierdzić należy, iż przemiany, którym podlega w socjalizmie obrót pieniężny, generalnie bio-rąc potwierdzają teoretyczne przewidywania klasykówmarksizmu, łącznie z ich prognozą obumierania pie-niądza w komunizmie. Jednocześnie historyczne losy pieniądza w realnym socjalizmie stawiają imperatyw-nie przed teorią zadanie konkretyzacji dróg, ujawnia-nia szczegółowych prawidłowości procesu obumierania pieniądza, przy pełnym wykorzystaniu polityki w sfe-rze pieniężnego obrotu dla torowania drogi budowie

socjalistycznych i komunistycznych stosunków ekono-micznych. Do końca wyeliminowane być powinny błą-kające się wciąż jeszcze w marksistowskich pracachteoretycznych rojenia, jakoby dekrety o zniesieniu pie-niądza mogły kiedykolwiek stanowić sprawczą siłę tej budowy.

§ 6. „Jednorodność socjalna” społeczeństwa komuni-

zmu

We współczesnej literaturze marksistowskiej spotkać

możemy często formuły, że komunizm cechować bę-dzie „jednorodność socjalna” (albo „pełna jednorod-ność socjalna”), „zupełna równość socjalna” (ProgramKPZR), czy też to, że „wszyscy będą w jednakowym

położeniu socjalnym” (Program SED)*. Założone jesttutaj, że powyższe charakterystyki są właściwe tylkokomunizmowi, w odróżnieniu od socjalizmu, w któ-

rym nie mogą być w pełni osiągnięte.

* W formułach tyc h użyty Jest term in „socjalny”, którem u w inten-cji wielu autorów przypisać się próbuje rozmaicie precyzowane (albonie precyzowane wyraźnie) znaczenie, lecz w każdym razie odmienneod przymiotnika „społeczny”. Wyróżnić tu można trzy co najmniejtendencje. 1° „Socjalny” oznaczać ma „odnoszący się do sfery czy sto-sunków podziału” (funduszu indywidualnego i zbiorowego łączijie).

Jest to znaczenie najwęższe, odpowiadające w przybliżeniu temu, ja-kie przymiotnik ów posiada, gdy posługujemy się nim w nazwie ,,P°'



Jeśli przejść do porządku dziennego nad utopijnymilub teoretycznie wątpliwymi konotacjami wkładanymiw te formuły przez niektórych interpretatorów, pomi-nąć znaczenia, które wkładają w te formuły pewnewłaściwości bezklasowego społeczeństwa rozwiniętegosocjalizmu, przenosząc je do komunizmu, „jednorod-ność socjalna” jest tylko nową nazwą zbiorczo charak-teryzującą społeczeństwo bezklasowe w pełni oswobo-dzone od ujarzmiającego jednostki i grupy podziału

pracy, w którym podział wytworzonych dóbr material-

nych i duchowych dokonuje się wredług potrzeb. Wwypadku, gdy „socjalny” rozumiany jest w sensie naj-węższym z wymienionych w przypisie, „jednorodnośćsocjalna” czy „pełna równość socjalna” oznacza po

prostu, że zrealizowany jest podział według potrzeb.Postaramy się wykazać, że tak jest właśnie, analizując

niektóre typowe w literaturze propozycje interpreta-cyjne.

Nierzadko spotykamy propozycje rozumienia przez„jednorodność socjalną” likwidację różnic w sposobiei wielkości otrzymywanych przez członków społeczeń-stwa dóbr materialnych i kulturalnych, zniesienie róż-

nic poziomu materialnego grup społecznych poprzezstały wzrost tego poziomu*. Lecz przecież, jak wyka-zaliśmy w poprzednim rozdziale, różnice w sposobieotrzymywania dochodu ulegają likwidacji jeszcze wtoku rozwoju socjalizmu, przy zachowaniu podziałuwedług pracy. Utrzymują się one tylko w socjalizmie„dwuklasowym”. Ich obumarcie więc nie jest swoiste

lityka socjalna”. 2“ „Socjalny” oznaczać ma „odnoszący się do sfe-ry stosunków ekonomicznych” (produkcji i podziału) oraz stosunków

politycznopraw nych. Przy tak im je go ro zumieniu język, poezja , nau-ka, moralność będą zjawiskami społecznymi, ale nie będą zjawiskamisocjalnymi. 3° Wielu autorów posługuje się, zgodnie z etymologią,terminami „społeczny” i „socjalny” zamiennie, co najwyżej epatująctym drugim terminem Jako brzmiącym uczenie. W istocie są to wów-czas terminy równoznaczne.

* Tak np. S.L. Sien iaw skij, Izm le nie nija w socyaln oj s tru k tu riz so- utetskOBO obszczestwa, Moskwa 1373, ss. 373—374.

277



dla komunizmu, choć w komunizmie niewątpliwie róż-nice te nie występują. Podobnie, jak już wskazywaliś-my, zniesienie e k o n o m i c z n e j różnicy międzymiastem i wsią oraz między pracą umysłową a fizycz-ną, nie jest swoiste dla komunizmu, bowiem możliwe jest już w socjalizmie. Natomiast w komunizmie niezostanie zniesiona fizjologiczna różnica między czyn-nościami fizycznymi a czynnościami umysłowymi, ani

też geograficznoprzestrzenna różnica między miastema wsią, czy między aglomeracjami różnej wielkości.

Nie ma też potrzeby znoszenia tych różnic! W tej sy-tuacji jako dla komunizmu swoiste pozostaje jedynie(wobec tego, że klasy są już uprzednio zniesione) obu-marcie ujarzmiających momentów podziału pracy,które pozostają jeszcze w socjalizmie. Wprawdzie wsocjalizmie ulegają one daleko idącemu, radykalnemu

osłabieniu, jednakże zachowanie podziału według pra-cy oznacza, iż nie są one dla jednostek i grup wyeli-

minowane do końca. Ba, pozostają nawet w jakiejśmierze „dziedziczne”: dzieci są przecież w istotnej mie-rze uzależnione w swym rozwoju od warunków ma-terialnych, od jakości i intensywności pracy rodziców.

Natomiast gruntownym nieporozumieniem jest wkła-danie w „jednorodność socjalną” zrównania w i e l -k o śc i otrzymywanych dóbr materialnych i ducho-wych, zrównania wielkości dochodów jednostek. To, żewraz z likwidacją klas społecznych znikną różnice wśrednim dochodzie uzyskiwanym przez członków po-

szczególnych klas, jest tautologią. Jednakże nie zniknąróżnice w wielkości dochodów poszczególnych grupludności, gdy podział dokonywany będzie według po-trzeb. Chyba że założyć fantastycznie, że wielkość po-trzeb będzie u wszystkich identyczna. Pozostaną prze-cież różnice ilościowe i jakościowe w konsumpcji żyw-ności czy to związane z wiekiem, czy u grubychi chudych, pozostaną różnice w potrzebach mieszkanio



wych zależne nie tylko od klimatu, ale i od wykony-wanej pracy, pozostaną różnice w konsumpcji muzykii posługiwaniu się instrumentami muzycznymi, urzą-dzeniami do reprodukcji muzyki u muzykalnych i nie-

muzykalnych. Podział według potrzeb nie implikujeniwelacji potrzeb. Klasycy marksizmu wielokroć pod-kreślali, iż w komunizmie mieć będzie miejsce ogrom-ne bogactwo potrzeb, także w sensie ich zróżnicowaniau poszczególnych osobników. Jest nawet nader wąt-

pliwe, czy podział według potrzeb związany będzie

z mniejszym niż podział według pracy zróżnicowaniemwśród członków społeczeństwa wielkości dóbr, które

służą ich zaspokojeniu, gdy wielkość tę mierzyć cza-sem społecznie niezbędnym do ich wytworzenia. Za-sady podziału są jakościowo odmienne, lecz przejścieod jednej do drugiej nie implikuje zmniejszenia dia

pazonu zróżnicowania wielkości dóbr konsumowanych,a tylko zmianę rozrzutu tych wielkości u jednostek„na bazie stałego wzrostu” średniej ich wielkości.

Świadomość tego przybiera niekiedy postacie wręczzaskakujące. Pojawiają się koncepcje przewidującezaistnienie w społeczeństwie podziału równościowego jako etapu przejścia do podziału według potrzeb. Czyż

nie taki ma sens proklamowanie przez radzieckiegohistoryka Sieniawskiego równego zapewnienia wszyst-kim obywatelom państwowej powierzchni mieszkalnej,wczasów, stypendiów, opieki zdrowotnej i dóbr ma-terialnych w ogóle jako k o m u n i s t y c z n e j zasa-dy, by natychmiast wprowadzić „korektę”, iż chodzi

o równe zagwarantowanie, a nie o zaspokojenie po-trzeb, które będzie etapem późniejszym*. Przy takimujęciu „pełna równość socjalna” stanowiłaby przejścio-wy etap między socjalizmem i komunizmem, w komu-nizmie zaś zostałaby zniesiona! Poprawka tu wnoszonanie jest przypadkowa. Przyznanie równego prawa do

* S.L. Sieniawskij, cyt. dz„ s. 399.

279



państwowej powierzchni mieszkalnej świadczy przecieżdowodnie o tym, że właśnie potrzeby mieszkaniowe niesą w pełni zapewnione. Gdyby były, prawo do „pań-stwowej powierzchni” stałoby się zbędne. Ponadto„prawo do państwowej powierzchni mieszkalnej” nig-dzie nie oznacza równości faktycznego zagwarantowa-nia powierzchni mieszkalnej, z reguły bowiem funk-cjonuje tam, gdzie ta powierzchnia bywa nie tylko

państwowa, a i państwowa — poza minimum — bywazróżnicowana. Komunizm nie musi znać w ogóle praw-

nej kategorii „powierzchni mieszkalnej”, prawnychodróżnień mieszkań lokatorskich, własnościowych itp.

Pojawiają się wreszcie, zwłaszcza w polskiej socjo-logii, propozycje wiązania „jednorodności socjalnej”z postępującym procesem pogłębiania się „zbieżnościstatusu socjalnego” grup społecznych, w socjalizmie

jeszcze istotnie zróżnicowanego. W takim ujęciu unikasię rojeń o zrównaniu dochodów, poziomu wykształ-cenia, powierzchni mieszkalnej, odznaczeń (prestiżu)wszystkich ludzi, twierdzi się natomiast, iż zróżnicowa-nie „cech położenia społecznego” utrzymywać się bę-dzie i w komunizmie, lecz poszczególne cechy właściwe

określonym grupom pełniej będą się wzajemnie kom- pensować. Oto jedne grupy społeczne mieć będą więk-szy od innych prestiż i wykształcenie, ale mniejszydochód, inne — większy dochód i wykształcenie, alemniejszy prestiż itp. Jest to jednak, pomijając trud-ności techniczne pomiaru tych cech, znalezienia dlanich wspólnego miernika, koncepcja równie fantastycz-na, co globalny „egalitaryzm” potrzeb. I jakże łatwo

posługiwać się nią jako usprawiedliwieniem dla zacho-

wania elementów ujarzmiającego podziału pracy! Moż-na go pozostawić, tyle że trzeba doprowadzić do upo-wszechnienia w świadomości społecznej kar za przy-wileje z jego tytułu uzyskiwane: za większy prestiż

karany będziesz mniejszym dochodem, za większy



dochód otaczany będziesz pogardą, akademicy będąmusieli być pustelnikami i ascetami za karę, iż posia-dają wykształcenie i prestiż, robotnicy używać będą

życia otoczeni pogardą i zadowalając się małą wiedzą.I w ten sposób stanie się zadość „socjalnej jednorod-ności”.

Powtórzmy więc: „jednorodność socjalna”, „zupełnarówność socjalna” oznacza bezklasowe społeczeństwoludzi pracy, w którym podział następuje według po-trzeb, i w którym wyeliminowane zostały nieuchron-

ne jeszcze w socjalizmie elementy ujarzmiającego po-działu pracy. Dodać należy, co najwyżej, iż jest tospołeczeństwo, w którym ponadto obumarło państwo,a tym samym istotne różnice w dostępności i możli-wości wykonywania funkcji publicznych, aktywnego

uczestnictwa w zarządzaniu sprawami funkcjonowania

społeczeństwa. Wszelkie próby włożenia w te katego-rie jakichś innych elementów okazują się, jak dotąd,raczej zaciemniającymi sprawę i od strony teoretycz-nej nie wnoszą istotnego postępu.

§ 7. Obumieranie państwa w komunizmie. Państwoa samorząd społeczny.

Teoria naukowego socjalizmu przewiduje, że w ko-munizmie obumrze instytucja państwa, zastąpiona zo-stanie samorządem społecznym.

Rozmaite okoliczności historyczne sprawiają, że ży-we są wciąż wyobrażenia o tym samorządzie przysz-łości na modłę anarchistycznych rojeń: powstaną nie-zawisłe gminy, stanowiące wyodrębnione jednostkiterytorialne i produkcyjne zarazem, zespolone w luźnąfederację; społeczeństwo stanowić będzie taką fede-rację samorządnych fabryk, samorządnych komitetów

blokowych, samorządnych uczelni i szkół. Droga do



obumarcia państwa wieść miałaby poprzez umacnianietakich samorządów właśnie, radykalne ograniczenieingerencji centralnej organizacji w ich sprawy, poprzez

decentralizację społecznego życia. Czyż Lenin nie pod-kreślał wielekroć, że komuniści zgodni są z anarchi-stami co 'do przyszłości państwa?! Skoro rzeczywistośćrozwoju społeczeństw realnego socjalizmu nie potwier-dza tego, że wstąpiono na drogę takiego procesu, prze-rzuca się odpowiedzialność za to na ostrość walki klas,w warunkach której rozwój ten przebiega (jeśli nie

wewnątrz społeczeństwa, to w międzynarodowej skali).Ta okoliczność zmuszać ma, wbrew zasadom, do utrzy-mania i potęgowania centralizacji jako koniecznego

przejściowego zabiegu.Wyobrażenia takie nie znajdują żadnego pokrycia w

obiektywnych tendencjach historycznych cechujących

zarówno kapitalizm, jąk i realny socjalizm. Jeśli teobiektywne tendencje brać pod uwagę, wszystko wska-zuje na to, że przyszłe społeczeństwo komunistycznenie będzie się odznaczać zorganizowaniem bardziej luź-nym i przemieszczonym na lokalne wspólnoty, leczwręcz przeciwnie — organizacją globalną bardziej niż

dotąd złożoną, ogarniającą gęściejszymi, bardziej wie-lorakimi więzami nie tylko narodowe wspólnoty, lecztakże międzynarodowe, odznaczać się będzie w ostatecz-nym rachunku scentralizowaną organizacją jednościświatowej gospodarki i życia kulturalnego. Wszystkowskazuje na to, że sfery w pełni autonomicznej, tylkolokalnej działalności będą się nadal kurczyć, a co zatym idzie — zmniejszać się będzie zakres takich dzia-łań lokalnego samorządu, które są niezawisłe od spo-łecznej całości, rzeczywiście lokalnie rozwijane bezoglądania się na tę całość*.

* Aby nie było nieporozumień, podkreślamy, że nie oznacza to, iżbyzakre s dz iałań lokalnego sam orządu . m usiał się kurczy ć. Może . on,i prawdopodobnie będzie, stawać się coraz szerszy i bogatszy, leczzarazem coraz mniej autarkiczny.



Tendencja ta widoczna jest przede wszystkim wdziedzinie ekonomicznej, gdzie jednostki gospodarczeobejmują swymi działaniami ogromne terytoria, da-leko wykraczające poza wąskie geograficznolokalnegranice, a jednocześnie same nie są samodzielne,, leczuwikłane w złożone więzy coraz mniej lokalnej tylkokooperacji Potęguje się codzienna ruchliwość mas lu-dzi między miejscem pracy, miejscem zamieszkania,miejscem zakupów, miejscem rozrywek kulturalnychi wypoczynku, a także migracje, które są wynikiem

zmian miejsca pracy i (lub) miejsca zamieszkania.Sprawia to, że jednostki nie mieszczą się w lokalności,ich działania wykraczają chronicznie poza obszar gminczy komitetów blokowych. Zamknięta egzystencja spo-łeczności czysto lokalnych staje się wręcz nie do po-myślenia. Doświadczenia planowania i zarządzania go-

spodarką socjalistyczną zmusiły wszędzie do odstąpie-nia od prób ich koncentracji w lokalno terytorialnejskali. Wszędzie priorytet uzyskało centralne planowa-nie i zarządzanie z branżowym podziałem. W ZSRRodstąpiono od koncepcji terytorialnych Rad Gospodarki

Narodowej, która dominowała w pierwszych latach po

rewolucji. Próby ich wskrzeszenia w latach pięćdzie-siątych przez Chruszczowa skończyły się niepowodze-

niem.Za gospodarką idą inne dziedziny życia społecznego.

Centralne planowanie oświaty i wychowania staje siękoniecznością. Szkoły i uczelnie kształcące według lo-kalnych programów i dla lokalnych potrzeb stają się

anachronizmem. Rzeczywiście autonomiczne kompe-tencje „lokalnej samorządności” stają się coraz węższe.Warunkiem skuteczności lokalnych poczynań staje sięich świadome dostosowanie do globalnych, centralnieformułowanych ram i zadań. Samodzielność życia lo-kalnego kurczy się bowiem faktycznie.

Przypisywanie Marksowi i Leninowi poglądów na

283



formy zarządzania w komunistycznej przyszłości zbież-nych z poglądami anarchizmu jest, skądinąd, wynikiemdosyć pobieżnego i powierzchownego czytania tekstów.Poglądy Marksa i Lenina tylko o tyle zbiegały sięz poglądami anarchistów, że zawierały prognozę obu-

marcia państwa — politycznej organizacji społeczeń-stwa. Natomiast w odniesieniu do przewidywanej for-my przyszłej niepolitycznej organizacji społeczeństwa były one diametralnie przeciwstawne rojeniom anar-chistów. Komunistyczny samorząd społeczny bowiem

stanowić miał (kontynuację demokratycznego centraliz-mu, a nie ustanowienie lokalnej samoiwolności. Demo-kratyzm zorganizowanego społeczeństwa komunistycz-nego — uspołecznionej ludzkości — ma charakter niezdecentralizowany, lecz centralistyczny właśnie. DlaMarksa i Lenina przeciwieństwem centralizmu demo-

kratycznego jest centralizm biurokratyczny w tejżemierze, co decentralistyczna samorządność lokalna.Federalizm już w warunkach kapitalizmu jest antyde-mokratyczny, jest przeciwstawny podporządkowaniumniejszości — większości, jest tolerowaniem samowolimniejszości w okolicznościach, gdy integracja społe-

czeństwa istotnie uzależnia losy większości od lokal-nych decyzji tych, którzy nie liczą się z nimi w imięwłasnej pozornej autonomii. Jest hołdowaniem lokal-nemu partykularyzmowi, gdy obiektywne ponadlokalne więzi społeczne decydują o losach społecznej ca-łości. Federalizm mógł być demokratyczny w epocefeudalizmu, gdy życie społeczne lokalnych wspólnot

było faktycznie samowystarczalne. Do tego jednak nie

ma powrotu w komunizmie.K r ó l e w s k ą d r o g ę do k o m u n i s t y c z n e -

go s a m o r z ą d u s t a n o w i w i ęc r o z w ó j

a k t y w n o ś c i m a s l u d z i p r a c y n a w s z y -s t k i c h s z c z e b l a c h p o z i o m e j i p i o n o -

w e j s t r u k t u r y z o r g a n i z o w a n y c h f o r m



życia społecznego , lecz przede wszys tk imi głównie aktywność w rządzeniu, w świadomymkształtowaniu globalnych zadań społeczeństwa. Taka

treść kryje się za żądaniem p a ń s t w o w e g o , a nie

lokalnego podejścia do wszystkich kwestii lokalnych.Tylko wówczas bowiem również lokalna inicjatywamoże być rzeczywiście samorządna i rzeczywiście spo-łecznie płodna.

Nie są to spekulatywne wywody. Ich zasadność po-świadczają praktyczne niepowodzenia usiłowań rozwi-

jania lokalnej czysto samorządności pod hasłami de-centralizacji. Usiłowania takie na różne sposoby po-dejmowano wielokrotnie w toku budowy socjalizmu.Kończyły się one z reguły wymuszonymi nawrotamido centralizmu, często biurokratycznego typu. A nie-uleczalni entuzjaści decentralizacji chronicznie owe

niepowodzenia składali na karb rzekomo niekonsek-wentnego, niedostatecznego przeprowadzenia decentra-lizacji.

Niepowodzenia te, z drugiej strony, sprzyjają sze-

rzeniu się rojeń o potrzebie oddania rządów nad globalnymi sprawami społeczeństwa „kompetentnym spe-

cjalistom”, którzy fachowo oraz z respektowaniemurzędniczej hierarchii i dyscypliny obsługiwać będą

masy. Bywa, że wysuwane są twierdzenia, iż masyz radością przyjęłyby uwolnienie ich od trudu rządze-

nia i skrycie marzą o takim układzie życia, w którymtroska o ich szczęście oddana jest specjalistom i przezwysokie kwalifikacje tych specjalistów zagwaranto-

wana. Są to technokratyczne rojenia biurokratycznegocentralizmu. Nie kwestionujemy przy tym, iż wieluludzi pracy ma rzeczywiście marzenia tego typu. Nieto jednak jest ważne, lecz to, że sam rozwój społecz-nej rzeczywistości, doświadczenia życiowe mas zmu-szają do porzucania takich marzeń. Komunistyczny

ideał, by każdy uczestniczył aktywnie w rządzeniu

285



globalnymi sprawami społeczeństwa, nie jest pustymmarzycielstwem, płodem szlachetnej spekulacji. Chodzi0 to, że doświadczenie historyczne mas prędzej czy

później zmusza je do takiego udziału, i to do udziałucoraz bardziej kompetentnego. Ta historyczna koniecz-ność przeradza się prędzej czy później w potrzebę,w poczucie odpowiedzialności za taki udział i odczu-wanie pozbawienia go jako deprywacji. To tak jakz ideałem czystości i higieny. Wielu ludzi marzy o ży-ciu w brudzie, lecz doświadczenie życiowe zmusza ich

do mycia się i rodzi potrzebę mycia jako własną. Glo- balna planowa organizacja (zorganizowanie) życia spo-łecznego wymaga, do swej sprawnej realizacji, skumu-lowanej mądrości mas jego uczestników. Gdy tego niedostaje, rosną społeczne koszty i zasięg skutków su

bieiktywnych, błędnych, nie podlegających codziennej

kontroli społeczeństwa globalnych decyzji, choćby po-dejmowali je najbardziej kwalifikowani specjaliści.1 czym bardziej globalne życie społeczeństwa staje sięzintegrowane i złożone, tym koszty te są większe.

Podkreślaliśmy uprzednio, że niezbędna jest każdo-

razowo historyczna konkretyzacja treści postulatu

wszechstronnego rozwoju jednostek, że realizacja tego postulatu wymaga zmiennych, dopasowanych do po-stępów techniki i organizacji wytwórczości struktur politechnicznego wykształcenia. Widoczne jest teraz, żeniezmiennym składnikiem owej wszechstronności po-zostawać musi „polityczna” aktywność każdego oby-

watela, praktyczna umiejętność uczestnictwa i faktycz-ne świadome uczestnictwo w rządzeniu globalnymi

sprawami społeczeństwa, by użyć modnego terminu —■„kultura polityczna”, oparta na wiedzy marksistowskoleninowskiej. Jest to niezbędny składnik wszechstron-

ności ludzi komunizmu, aczkolwiek i on musi być wszczegółach konkretyzowany; niezbędny, skoro decy-

zje regulujące bieg spraw globalnych, wobec zagęsz



czenia organizacji i wzajemnych zależności ludzi, do-tyczą każdego, skoro odgrywają one podstawową rolęw kierowaniu codziennym losem każdego i losem po-koleń. W komunizmie każdy musi tym losem świado-

mie sterować.Akcentowanie przez nas wagi globalnych decyzji,

z konieczności scentralizowanych, nie oznacza wszakże,iżby samorządność lokalna (a nie autonomia lokalna) była bez znaczenia. Przeciwnie, ma ona znaczenie za-sadnicze i sama w sobie, i jako „szkoła komunizmu”.

„Lokalną” samorządność pojmujemy tu szeroko: i w jednostkach terytorialnych — gminach, dzielnicach,osiedlach — i w jednostkach produkcyjnych, w szko-łach i uczelniach, jak również w związkach zawodo-wych, organizacjach młodzieżowych, sportowych, tu-

rystycznych, naukowych itp. itd. Chodzi jednak

o samorządność, której przesłanki stanowi nie autono-mia, lecz świadomość spraw globalnych, i o przyswa-

janie umiejętności takiego realizowania samorządności.

Natomiast przy traktowaniu lokalnej samorządności

jako „czysto lokalnej”, jako „suwerennej autonomicz

ności”, staje się ona „antyszkołą komunizmu”, wycho-

wuje w duchu partykularyzmu. Wszelkie próby po-traktowania jej ideologii na serio, wprowadzania w

czyn zderzają się na każdym kroku z globalnym „in-

terwencjonizmem”, który odczuwany jest jako zależ-

ność od żywiołowych, obcych sił. W praktyce pole

skuteczności decyzji tylko lokalnych okazuje się nader

wąskie. Oba te momenty prowadzą do rozczarowań,odstręczają od inicjatywy, od aktywności. Lokalna

samorządność jest skuteczna i pełna, gdy wychodzi

z punktu widzenia całości społecznej, której ogniwo

faktycznie stanowi. Dlatego i inicjatywa w skali lokal-

nej urzeczywistniona w pełni być może tylko w łącz-

ności z inicjatywą ponadlokalną, aktywnym udziałem

287



w rządzeniu ową całością. Gdy tego ostatniego brak,nieuchronną przewagę uzyskuje centralizm biurokra-tyczny, który zwrotnie tłamsi inicjatywy lokalne,ogranicza samorządność lokalną do pustych gestówi do zezwoleń na decyzje pozorne, bowiem dotyczącekwestii nawet dla lokalnej społeczności margineso-wych.

Wszystko to świadczy wyraźnie, iż chybione są te-oretyczne wyobrażenia, że przechodzenie do komuni-stycznego samorządu będzie procesem, który, zaczy-

nając się „od dołu”, od komitetów blokowych i sklepowych, samorządów iw przedsiębiorstwach i szkołach,rozszerzać się będzie stopniowo „ku górze”, aż dopro-wadzi do zastąpienia samorządem centralnych władz państwowych. Niepowodzenia praktyczne spotykają też próby realizacji takich teoretycznych koncepcji (a nie-

kiedy owe koncepcje są ex post dorabiane jako ideolo-giczne wsparcie do takich praktycznych prób). Niemożna rozpoczynać procesu obumierania państwa od pobudzania samorządów w tych sferach, do którychingerencja państwa jeszcze nie sięgnęła (np. do życiarodzinnego). Nie ma tam bowiem na razie co obumie-

rać! A ponieważ sfery te zwężają się, grozi zawszekonieczność „cofnięcia się” w toku dalszego rozwoju.Praktyka wyraźnie wskazuje, że tego samego typutrudności na drodze rozwoju samorządności, faktycz-nego łączenia decyzji i ich realizacji napotykamy wrealnym socjalizmie i w parlamentach państwa, i wkomitetach blokowych, i w radach robotniczych w przedsiębiorstwach. Podstawowa droga przerastania państwa socjalistycznego w komunistyczny samorządspołeczny prowadzi przez rozwój aktywności ludzi pra-cy w rządzeniu na wszystkich szczeblach jednocześnie,na przełamywaniu — także na wszystkich szczeb-lach — separacji „egzekutyw”, władzy wykonawczej

z jej aparatem „specjalistów”, od ciał reprezentatyw



nych, „ustawodawczych”; przez przekształcanie się ciałreprezentatywnych w pracujące, a nie debatujące tyl-ko, tylko „uchwałodawcze”. Chodzi o to, by władze przedstawicielskie, wszyscy ich członkowie brali czyn-

ny udział nie tylko w uchwalaniu ogólnych decyzjikierunkowych, powierzając ich wykonanie profesjo-nalnym administratorom, lecz by aktywnie uczestni-czyli w f a k t y c z n y m przeprowadzaniu ich wyko-nania i kontroli codziennej wykonania, traktując „profesjonałów” jako pomoc techniczną; by osobiście byli

organizatorami mas we wcielaniu w życie decyzjii kształtowali w masach poczucie odpowiedzialności zaich wykonanie.

Trzeba sobie zdawać zarazem sprawę z tego, że pod-

stawowe znaczenie dla postępu tego procesu mają przemiany ekonomiczne. W teorii marksistowskiej za-

korzeniło się już mocno zrozumienie tego, że zniknięcie państwa z historycznej sceny nie będzie wynikiemdekretu, w którym postanowi ono pewnego dnia o sa-morozwiązaniu, ani też wynikiem obalenia państwa

pewnego dnia przez taką czy inną siłę społeczną. Pań-

stwo będzie „obumierać” — tak jak pieniądz, dziedzi-

czenie itp. Jednak wciąż jeszcze pojawiają się projektyi prognozy przyspieszania tego „obumierania” przez

planowe likwidowanie organów państwa w tej lub in-

nej kolejności. Dekret o samolikwidacji — to nonsens,

lecz czy nie jest racjonalne realizowanie obumierania

za pomocą wielu dekretów, stopniowo? A skoro istotę

państwa stanowią organy przemocy: armia i policja,sądy i więzienia, czy droga nie prowadzi przez kolejne

likwidowanie tych właśnie organów? To złudzenie.

Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na opinię Lenina

o tego typu pomysłach, zapisaną na marginesie książki

Bucharina. Bucharin przewidywał, że państwo obumie-

rać będzie w następującej kolejności: n a j p i e r w

19 —Socjalizm i komunizm 289



obumrze armia i flota, jako narzędzia najostrzejszego przymusu, p o t e m — system organów karnych i re- presyjnych, n a s t ę p n i e — przymusowy charakter pracy. Lenin ten fragment opatrzył uwagą: „czy nie

odwrotnie: najpierw »następnie«, później »potem<<i wreszcie »najpierw«”*. Lenin był niezwykle ostrożnyw angażowaniu się w prorokowanie takich procesów. Nie przypadkiem odwoływać się musimy do notatkinie przeznaczonej przezeń do publikacji. Nie jest teżważne, czy najpierw obumrze armia czy też najpierw

policja i więzienie. To zależy przecież od międzynaro-dowych okoliczności. Bywało, że Lenin postulował zla-nie się armii i milicji. Ważne jest natomiast owo „naj-

pierw”, dotyczące ekonomiki właśnie. F a k t y c z n a przemiana w społeczeństwie pracy z obowiązku, którywymaga zorganizowanej kontroli zewnętrznej nad je-go przestrzeganiem przez jednostki, w pracę jako pierwszą potrzebę życiową — oto podstawa podstawobumierania państwa i zastąpienia go komunistycznymsamorządem.

*

Zarysowana przez marksistowską teorię naukowa

wizja komunizmu pozostaje dziś, tak jak przed stule-ciem, bardzo generalna. Postęp w jej konkretyzacji jest stosunkowo niewielki i nie może nie być taki wła-śnie. Praktycznym zadaniem jest wciąż jeszcze umac-nianie socjalizmu wewnątrz tych społeczeństw, które

już go zbudowały, i utrwalenie jego zdobyczy w mię-

dzynarodowych zmaganiach z kapitalizmem. Nie stałosię jeszcze takim zadaniem bezpośrednie kształtowaniekomunizmu. Próby szczegółowego „rozpisywania” tejwizji, konstruowania detalicznych planów urządzeń

przyszłego społeczeństwa komunistycznego byłyby w

* W. Lenin, Uwagi na książce N. Bucharina..., cyt. wyd., s. 400.

290



ogólności niemal tak samo utopijne, jak za czasówMarksa. Jednakże, co staraliśmy się wykazać, świado-mość tej wizji generalnej i jej aktualności bynajmniejnie jest bez praktycznego znaczenia dla najbliższych

pokoleń. Konfrontowanie w dzisiejszych socjalistycz-nych społeczeństwach obecnych trendów rozwojuz ową wizją ma ważne znaczenie praktyczne dla traf-nego ukierunkowania naszych działań podejmowanychdziś, dla trafnego rozwiązywania sprzeczności, którewyłaniają się i narastają w toku budowania i dosko-

nalenia struktur społeczeństw socjalistycznych.

Literatura zalecana: F. Engels, A n ty - D i ih r i n g , dział III, r. V.W. Lenin, P a ń s tw o a r e w o lu c ja , r. V, par. 4.

18*



Rozdział VIREFLEKSJE ZAMIAST PODSUMOWANIA

§ 1. Nie wszystko w socjalizmie jest socjalistyczne

Staraliśmy się w miarę obszernie przedstawić zrębymarksistowskiej teorii budowy i funkcjonowania socjalistycznokomunistycznej formacji ekonomicznejspołeczeństwa. Nie ograniczyliśmy się przy tym doukazania, że Marks, Engels i Lenin dali nam spójnyzarys takiej teorii. Główną uwagę poświęciliśmy temu,

że ów zarys zastał istotnie wzbogacony o wiele szcze-gółów, liczne jego tezy uległy konkretyzacji i korektomw wyniku rozwoju marksistowskoleninowskiej myśli.I to wzbogaceniu dzięki twórczemu zastosowaniu me-tody materializmu historycznego, zgodnie z tym, coniegdyś postulował Engels. Marksistowska teoria na-ukowego socjalizmu, wzbogacana przez analizy świato-

wego procesu rewolucyjnego (w tym — analizy do-świadczeń budowy socjalistycznych społeczeństw),

zweryfikowana została przez wiekową już praktykęhistoryczną. Teoria ta stała się skutecznym narzę-dziem, lepiej lub gorzej stosowanym, świadomego

kształtowania nowego ustroju przez partie komuni-

styczne, które przewodzą ruchowi społecznemu stawia- jącemu sobie ten cel. Stała się ona organizatorem mas, przede wszystkim klasy robotniczej, które dokonują

rewolucyjnych przeobrażeń.To, co przedstawiliśmy, dalekie jest od wyczerpania

bogatego dorobku teoretycznego naukowego socjaliz-

mu. Nie zamierzamy też bynajmniej sugerować, że nie



brak istotnych zapóźnień w rozwoju teorii. Wskazywa-liśmy wielekroć na problemy, które oczekują na opra-cowanie bądź opracowane są niezadowalająco. Sądzimy

jednak, że nasza prezentacja teorii naukowego socja-lizmu dowodnie świadczy o bezzasadności spotykanychniekiedy opinii, iż teoria społeczeństwa socjalistycznegomusi być dopiero zbudowana*. Takie opinie negują lublekceważą fundamentalne znaczenie dotychczasowegodorohku. Ź ródłem ich bywa ignorancja, częściej jednaksą nim poważne braki w opanowaniu metody nauko-wego socjalizmu i zrozumieniu jego treści. Od stronyteoretycznej argumentacji wśród zwolenników takichopinii widoczne jest niedostrzeganie bogactwa teoriiklasyków, gruntowne zapoznawanie teoretycznego do-robku myśli marksistowskiej w okresie realnej budo-wy socjalizmu**. Jedno i drugie redukowane jest przez

nich do obiegowych frazesów. Zwolennicy tych opiniichronicznie mieszają teorię socjalizmu i komunizmu

* W polskiej literatu rze nau kow ej tak ie stanowisko prez en tuje wsposób najbardziej otwarty J.J. Wiatr. W wydanej w 1973 roku„Marksistowskiej teorii rozwoju społecznego” głosi on wręcz, że bu-dowa teorii formacji socjalistycznej jest „w dużej mierze nowatorska”

(s. 62), że właściwie dotąd teoria taka nie istnieje. Marks, zdaniemWiatra, dał nam nie teorię społeczeństwa socjalistycznego, a jedynie„abstrakcyjny model tej formacji" (s. 555). Wydany następnie w 1979roku tegoż autora Przyczynek do zagadnienia rozwoju społecznego w formacji socjalistycznej jest próbą realizacji owego „nowatorskiego”zadania. Znamienne, że zgodnie ze swą oceną Wiatr nie zajmuje sięw tym Przyczynku.. . analizą ani dorobku klasyków, ani wielorakichdyskusji radzieckich teoretyków po śmierci Lenina, ani dorobku teo-retycznego partii komunistycznych. Buduje on teorię od nowa, nie-

jako na pusty m polu , rzekom o z czystego nam ysłu nad em pir ią rea l-nego socjalizmu. Najwięcej źródłowych przypisów w tym dziele,wprawdzie przeważnie polemicznych, odsyła nas do rozważań zachod-nich sowietologów o socjalizmie.

*• Tem u ostatniem u d ał ostro wyraz St. Widerszpil, któ ry w w yda-nych w 1979 roku „ R efleksjach nad rozw oje m współc zesnego sp ołeczeństwa polskiego. Przyczynku do teorii społeczeństwa socjalistyczne

go” d ek la ru je , że „ Z a p o c z ą t k o w a n i e (podkr. J.Ł.) b adań nadteorią rozwoju społeczeństwa socjalistycznego jest bezpośrednią reali-zacją zadania postawionego przed naukami społecznymi przez VII

Zjazd PZPR” (ss. 9—10). A więc przed VII Zjazdem, przed 1974 rokiem,takich badań nie było?!





towanie obecnej u nich w tych kwestiach precyzji.Rzecz w tym, że zaniedbania tej tradycji nie są wy-nikiem prostego zapomnienia i subiektywnych błędów,

po obaleniu kapitalizmu zachowanie i doskonalenie tej precyzji jest niezbędne do twórczego rozwijania teorii,do dokonywania nietuzinkowej analizy wewnętrznych

procesów kształtowania się socjalizmu i komunizmu0 szczegółowości dawniej niedostępnej i praktycznieniepotrzebnej, a dzisiaj koniecznej. Ma to dziś kapital-

ne znaczenie nie tylko teoretyczne, lecz praktycznopolityczne. Beztroski stosunek do iprecyzji tu niezbęd-nej i dawno wypracowanej nie sprzyja przejrzystemuuświadamianiu koniecznych w toku budowy socjalizmuii komunizmu jakościowych przekształceń o perspekty-wicznym charakterze. Sprzyja natomiast, z jednej stro-ny, konformizmowi i lakiernictwu, głoszącym, że spo-

łeczne struktury ukonstytuowane już po obaleniu kapitalizmu są doskonałe. Wówczas jedynie malkontenctwu bądź wrogiej dywersji przypisuje się ewen-tualne niepowodzenia, albo też to, co budzi masowoniezadowolenie w społeczeństwie, uznaje się milczącoza nieuchronne, za coś, do czego należy przywyknąć.

Z drugiej strony — skłania do tolerancji 'dla żywioło-wych, bezplanowych odruchów protestu przeciwko nierozeznanym niedomaganiom, a bywa — do ich apologii.1 jedno i drugie prowadzi do utraty perspektywy.

A przecież Marks już podkreślał, że socjalistycznarewolucja nie z tradycji, nie z przeszłości, lecz jedynie

z przyszłości czerpać może srwą poezję*. Chodzi o czer- panie nie z przyszłości urojonej, lecz wyobrażonej na podstawie naukowego rozeznania sprzeczności i ko-nieczności aktualnej rzeczywistości, widzianej jednakKrytycznie, od strony przemijającej. Praktyka budowysocjalizmu, uwalniająca od sprzeczności kapitalizmu,

poddająca życie społeczne woli ludzi pracy — ta prak* K. Marks, Osiemnasty brumaire’a..., MED, t. 8, s. 128.



tyka wraz z teorią naukowego socjalizmu ujawniawielkość historycznych dokonań socjalizmu. Jednakżerównież każdorazowa socjalistyczna rzeczywistość wy-

maga naukowej krytyki. Reakcja burżuazyjna i roz-maici „dysydenci” w socjalizmie żerują na negatywnejtylko krytyce, liczą na żywiołowe niezadowolenie. Wteorii optują niekiedy na rzecz „negatywnej dialekty-ki”: demaskować rzekome i rzeczywiste niedostatki, buntować się przeciw złu, a rzeczywistość ułoży sięsama! Zaniedbania teorii nie ułatwiają walki z takimi

tendencjami. Z drugiej strony u tzw. eurokomunistów pojawiają się niepokojące symptomy rezygnowaniaz pozytywnego widzenia realnego socjalizmu, przerzu-cania się od apologii życia w realnym socjalizmie doutopijnej krytyki tego życia z punktu widzenia czy-stych „ideałów”. Bywa wprawdzie, że usprawiedliwia

się łaskawie niedostatki realnego socjalizmu jako hi-storycznie przypadkowe i subiektywnie zawinione.Lecz tym samym kwestionuje się obecność w tym bu-downictwie właśnie uniwersalnych prawidłowości roz-woju, konieczności odkrytych przez teorię naukowegosocjalizmu, zwłaszcza w jej dorobku rozwiniętym na

podstawie, być może niepełnej jeszcze, analizy tej bu-dowy.

W skrajnych przypadkach lakiernictwo ogłasza za

socjalistyczne i drobne chłopstwo po obaleniu kapita-lizmu, i osobistą własność obywateli socjalistycznego

państwa, i pieniądz w społeczeństwie socjalistycznym,

i działkę przyzagrodową w socjalistycznej spółdzielnirolniczej, i ajentów — dzierżawców państwowych skle-

pików. Milcząco przejawia ochotę do ogłoszenia zasocjalistyczne także totolotka i wyścigów konnych wsocjalistycznym kraju. W ten sposób odcina się na pozór radykalnie i „zdecydowanie” od tendencji za-cierania różnic między kapitalizmem i socjalizmem,służącej pomniejszaniu osiągnięć i zalet społeczeństw



budujących socjalizm i komunizm. Czyni to jednaktylko w słowach. Pozytywnie wypowiada co najwyżejte banalne prawdy, że drobny chłop po obaleniu

obszarników i kapitalistów zajmuje nowe, bardziej ko-rzystne klasowo położenie, że w socjalizmie ulegajązmianie liczne funkcje pieniądza, że działka przyzagro-dowa jest składową częścią spółdzielni rolniczych wwielu krajach realnego socjalizmu. Tymczasem po-trzebna jest konkretna analiza, dlaczego nie można od

razu w wielu krajach zlikwidować drobnochłopskiej produkcji i zastąpić jej uspołecznioną, socjalistycznąwłaśnie; jakie ma to ekonomiczne konsekwencje, jaki-mi drogami może się realnie dokonywać socjalistyczna

przebudowa wsi, co w empirycznie istniejących spół-dzielniach jest już socjalistyczne, a co jeszcze nie jesti jak obecność tych ostatnich elementów rzutuje na

socjalistyczny charakter spółdzielczości? Czemu i jakdługo klasa robotnicza, po obaleniu kapitalistów, musitolerować, a nawet sprzyjać rozwojowi pewnych niesocjalistycznych elementów ekonomiki, aby wykonać swe

podstawowe zadanie — rozwijanie socjalistycznychstosunków produkcji w całokształcie życia gospodar-

czego. Ogłoszenie owych elementów za socjalistyczneeliminuje te problemy, jest pretekstem do uchyleniasię od ich podjęcia. Osobista własność jest' w istocieswej w najrozmaitszych ustrojach taka sama. Na czym

polegać by miała socjalistyczna własność koszuli osobiś-cie przez jednostkę używanej w odróżnieniu od włas-

ności kapitalistycznej czy feudalnej?* Totolotek czywyścigi konne są w tejże mierze socjalistyczne, co wód-ka czy alkoholizm. Banalne: są przedsiębiorstwami so-cjalistycznego państwa, jak i gorzelnie. Dochód uzyski-wany z tych przedsiębiorstw służy finansowaniu roz-woju socjalistycznej gospodarki i kultury — to fakt. Ale

• R.I. Kosołapow ut rzy m uje , że osobista w łasność w socjalizmieróżni się radykalnie od osobistej własności w kapitalizmie (Socyalizm...,



funkcjonowanie tych przedsiębiorstw (chodzi o totolot-ka czy wyścigi) petryfikuje i potęguje zarazem men-talność antysocjalistyczną: przekonania, że bogactwo

zależy od „szczęścia”, ślepego losu, a nie od pracy. Tak jak wódka — masowo demoralizuje. To nie loteriafantowa na balu maskowym — klasowo neutralna. Tomasowe zjawisko, obejmujące miliony ludzi wierzą-cych, że „szczęście” uśmiechnie się do nich. Nazwaćtotolotka socjalistycznym, to zamykać oczy na tesprzeczności, zrezygnować z dróg ich rozwiązywania.

W rozdz. III, § 10, wspominaliśmy o tym, że Marks,Engels i Lenin miano „burżuazyjnych” przydawaliniekiedy instytucjom i prawidłowościom niewątpliwiesocjalistycznym właśnie. Przytoczyliśmy teoretyczneracje, które nakłaniają do porzucenia dzisiaj takiejkonwencji, ale i racje, jakimi klasycy kierowali się ją

stosując. Tą racją było właśnie rozważanie socjalizmu„od strony przemijającej”, w perspektywie komuni-stycznej przyszłości. Jeśli zaś, przeciwnie, za socjali-

styczne ogłosić nie tylko owe instytucje warunkowo„burżuazyjne”, lecz wręcz bezwarunkowo drobnomieszczańskie w swym charakterze, na mocy tego, że są one

faktycznie obecne w empirycznie kształtujących sięsocjalistycznych społeczeństwach, to zajmuje się po-zycję nie perspektywiczną, lecz przeciwnie — zacho

cyt. wyd., s. żOS). Na czym polegać ma to różność? Na tym, że pierw-sza jest wytworzona w przedsiębiorstwach będących własnością soc-

jalistyczną, druga — w przedsięb io rstw ach będących własnością p ry-watną. To banalne. W tymże sensie można by mówić o różnicy mię-

dzy socjalistycznym i kapitalistycznym tramwajem. Nie ma tu różnicyw ekonomicznej funkcji, a tylko taka uzasadniałaby rzeczowo powyż-sze odróżnienie. Robotnikowi jest zaiste wszystko jedno, czy noszona przezeń koszula pochodzi z socjalis ty cznej fabryki czy z im portu z k a - pitaliz m u. Tak czy owak, nie jest ta koszula środkiem produkcji i niemoże służyć do ujarzmienia innych zarówno w kapitalizmie, jak i wsocjalizmie. Podobnie banalny okazuje się u Kosołapowa lansowany

przezeń term in: „socja listy czny tow ar państw ow y” (tamże, s. 250).

Ma on być takim, bo wytworzony jest w państwowej produkcji.

I znów, jakież to ma ekonomiczne znaczenie? Na rynku ważna jest jakość to w aru, a nie jego pochodzenie.



wawczoapologetyczną. Marna to i stokroć wątpliwaobrona socjalizmu. Socjalizm ip^zecież i w realnym so-cjalizmie nie jest stanem, lecz ruchem, który znosi

stan dzisiejszy. Teoria naukowego socjalizmu nie po-wstaje przez opis realnego socjalizmu opatrzony apro- batą jego instytucji, lecz w wyniku odkrycia systemuswoistych prawidłowości rozwoju socjalistycznego spo-łeczeństwa*.

§ 2. Czy w socjalizmie prawdą staje się determinizm technologiczny?

Po obaleniu kapitalizmu pojawia się w społeczeń-stwach skłonność do upatrywania klucza do rozwiązańwszelkich istotnych problemów rozwoju formacji so-cjalisty cznokomunistycznej w automatyzmie wzrostusił wytwórczych. Pojawia się w obiegowej świadomoś-ci szeregowych zwolenników komunizmu, którzy opa-nowali tę prawdę, iż własność prywatna powoduje nie-

pełne wykorzystanie mocy produkcyjnych i marnotra-wienie ludzkich talentów, by wnioskować a contrario (lecz w sposób nieuprawniony), że wraz z jej likwida-cją znikają wszelkie hamulce tego typu, wszelkie spo-

łeczne sprzeczności rozwoju sił wytwórczych. Pojawiasię także swoisty odblask takich mniemań w sferze

pracy teoretycznej. Tutaj nikt bodajże nie formułuje

* Prz y takim opisowym rozum ieniu teorii socjalizmu posługiwanie

się terminem „realny socjalizm” jest szczególnie niebezpieczne meto-dologicznie. Teoria socjalizmu ma być tu przecież właśnie teorią„realnego socjalizmu” i niczym więcej. Prowadzi to do składania od-

powie dzia lności na socja lizm za wszystko, co pow tarzaln e, „norm alne” ,co często występuje w empirycznie istniejących społeczeństwach bu-dujących socjalizm. Tymczasem termin „realny socjalizm” może miećokreślony walor teoretyczny tylko wówczas, gdy posługujemy się nimdo wyróżnienia, co w historycznie danych socjalistycznych społeczeń-stwach jest socjalistyczne, gdy stanowi on metodologiczną inspirację

do poszukiwań, co w tych społeczeństwach odpowiada, a co nie odpowia da pojęciu „socja lizm ”. Podobnie , gdy badam y „realn y k ap i-talizm”, wiemy, że jest w nim zawsze coś niekapitalistycznego, ja-

kieś historycznie wegetujące pozostałości przeszłych stosunków — feu-dalnych, patriarchalnych i tp.



wprost i pozytywnie teorii o automatyzmie rozwoju siłwytwórczych. Lecz tego rodzaju teza zawarta jest jakomilczące, nieuświadamiane założenie wielu rozważań,

gdzie — zwłaszcza w odniesieniu do społeczeństw, któ-re wykroczyły poza okres przejściowy — traktuje sięsocjalistyczną ekonomikę jako coś już gotowego, trwaledanego i charakteryzuje przebyte i przyszłe etapy roz-woju socjalizmu niemal wyłącznie według określonychszczebli i rozwoju sił wytwórczych (technologii, syste-mu organizacji produkcji i zarządzania nią, poziomu

kwalifikacji wytwórców itp.). Elementy teoretycznegouzasadniania takich koncepcji pojawiały się niegdyś wekonomicznych poglądach R. Luksemburg, a już po

Rewolucji Październikowej u Bogdanowa czy u Jaroszenki.

Powstaje tutaj paradoksalna sytuacja: ci sami, któ-

rzy ostro i wnikliwie krytykują rozmaite warianty burżuazyjnych koncepcji determinizmu technologiczne-go, ujawniają silną skłonność do zaakceptowania po-glądu, że po obaleniu kapitalizmu i po zakończeniuokresu przejściowego społeczeństwo faktycznie podlegatakiemu detenminizmowi, iż staje się on prawdą!

Ewentualnie, skoro taki determinizm falsyfikowany jest przez faktyczny bieg procesu rozwoju produkcji,łata się, ratuje przekonanie o jego rzeczywistości przez,odwoływanie się, apelowanie do reformy świadomości:

moralności, prawa, kultury politycznej itp. Przekona-niu, iż rozwój sił wytwórczych wszystko sam rozwiąże,

towarzyszy skłonność do usprawiedliwiania wszelkichniepowodzeń, bolączek społecznych „niedorozwojem”sił wytwórczych. Abstrakcyjnie formułowane poglądytego rodzaju wychodzą z racji niewątpliwych, o tauto

logicznym niemal charakterze: gdy dokonane będziena wielką śkalę uprzemysłowienie rolnictwa — zniknądrobni właściciele gospodarstw rolnych jako dominu- jące figury w tej gałęzi gospodarki; gdy powstaną ma



sowo wielkie fermy hodowlane produkujące brojlery —obumrze hodowla drobiu na działkach przyzagrodo-wych; gdy dobra materialne i Ikulturalne produkowane będą w obfitości — podział według potrzeb stanie się

automatycznie rzeczywistością itp. itd.Zapoznaje się jednak przy tym abstrakcyjnym uję-

ciu, że globalne tempo i charakter rozwoju sił wytwór-czych w ogóle, także w socjalizmie, zależy od stosun-ków produkcji i podziału. Owo „gdy” nie przychodzisamo, a w określonych stosunkach w ogóle nie może

być osiągnięte. Drobni właściciele zniknąć mogą naróżne sposoby, a sposoby te nie są obojętne dla temparozwoju sił wytwórczych, nie mówiąc już o losach sa-mych drobnych właścicieli. Zapomina się niekiedy

o tym, że kapitalistyczne stosunki nie mogą, z naturyrzeczy, niezależnie od wielkości sił wytwórczych kształ-tujących się w ich ramach, doprowadzić do podziału

według potrzeb.W socjalizmie środki produkcji są wyłącznie spo-

łeczną własnością, podział dokonuje się według pra-cy; w komunizmie są nadal społeczną własnością,lecz podział następuje według potrzeb. Jeśli ograni-czyć się do tej prawdziwej konstatacji, powstaje su-

gestia, że w stosunkach produkcji nic się nie zmie-nia, a stąd — że tylko czysty rozwój sił wytwórczych

prowadzi do zmiany stosunków podziału. Lecz jest tosugestia opaczna. To tak, jakby ktoś trafnie stwier-dziwszy, że w wolnokonkurencyjinym kapitalizmie i w

imperializmie panuje kapitalistyczna prywatna włas-

ność środków produkcji, wnioskował, że monopolistycz-ny zysk i inne odmienności w podziale w imperializmiesą wyłącznie funkcją ściśle autonomicznego rozwojusił wytwórczych. Teoria społeczeństwa socjalistycznego

wymaga więc konkretnej analizy przemian dokonują-cych się historycznie w łonie społecznej własności

środków produkcji, analizy wewnętrznego rozwoju so

301



cjalistycznego typu stosunków w ekonomicznej całościgospodarki. Co więcej, nie można ograniczyć się tylkodo takiej analizy. Niezbędne jest także badanie goto-wości mas ludzi pracy do świadomego przekształcania

ekonomicznych stosunków, rozwiązywania sprzecznoś-ci dojrzewających w ich łonie. Niezbędne jest kształ-towanie tej gotowości przez pracę ideologiczną, upo-wszechniającą zdobycze teorii naukowego socjalizmu,konsekwentne i bezkompromisowe szerzenie wśródmas znajomości marksistowskoleninowskiej teorii.

Jeśli ze względu na niski poziom technicznego i or-ganizacyjnego zaawansowania sił wytwórczych w okre-ślonej dziedzinie (najczęściej i masowo dziś w rolnic-twie) drobna produkcja towarowa stanowi optymalnąformę rozwoju tych sił i musi być zachowana, to prze-cież samo jej istnienie nieuchronnie działa dezorgani-zuj ąco na funkcjonowanie wielkiej produkcji uspołecz-nionej, a i wewnątrz rolnictwa brzemienne jest wsprzeczności, które narastając hamują rozwój jego siłwytwórczych. Te działania i te sprzeczności muszą być

badane konkretnie. Na podstawie wniosków z tych ba-dań należy podejmować środki przeciwdziałająceowym ujemnym skutkom, ograniczające ich zasięg.

Środki takie to odpowiednia polityka cen i kształto-wania asortymentu wytworów przemysłu państwowe-go dla rolnictwa, to rozwój kontroli mas nad prze-strzeganiem prawa i odpowiednie nakierowanie tejkontroli, to kształtowanie postaw mas w odniesieniudo określonych zjawisk społecznych. Środki takie to

również planowe podejmowanie socjalistycznych prze-kształceń, chociażby drogą kredytowego, podatkowego

i inwestycyjnego uprzywilejowania gospodarki uspo-łecznionej. Ustrój socjalistyczny nie może powstać bezfinansowego poparcia ze strony państwa klasy robot-niczej i to poparcia częstokroć takiego, które na krótką

metę wydaje się ekonomicznie nieuzasadnione, bowiem

302



nie daje natychmiast adekwatnych w stosunku do na-kładów skutków w zakresie wydajności pracy i wiel-kości produktu. Jednakże takie poparcie „procentuje”w dłuższym okresie historycznym*. Zaniechanie takich

kosztów pod pretekstem oczekiwania, aż siły wytwór-cze „dojrzeją” w pełni, prowadzi do zadowolenia siętempem rozwoju sił wytwórczych w danej, objętej jeszcze drobną wytwórczością, dziedzinie, a pośred-nio — na skutek narastających dysproporcji — w całejgospodarce, tempem mniejszym niż historycznie mo-

żliwe. Takie zaniechanie oznacza, w ostatecznym ra-chunku, utrwalanie klasowej pozycji drobnego wy-twórcy i umacnianie, wbrew intencjom i prawnym przegrodom, jego kapitalistycznej tendencji.

Abstrakcyjnie rzecz biorąc, możliwe jest przejścieod feudalizmu do kapitalizmu bez rewolucyjnego aktuwyzwolenia chłopów od feudalnej zależności, bez kon-fiskaty dóbr arystokratów, lecz przez stopniowe wy-zwolenie chłopów przez samych feudałów pod naci-skiem kapitalistycznego otoczenia. Wiadomo jednak, żetaka droga utrudnia ekspansję sił wytwórczych i prze-dłuża cierpienia mas pracujących (jej elementy za-wiera tzw. pruska droga do kapitalizmu). W wypadku

budowy socjalizmu liczenie na automatyzm tego ro-dzaju musiałoby powodować analogiczne skutki, gdyby

ten automatyzm był w ogóle abstrakcyjnie nawet mo-żliwy. Jak wiadomo, możliwy nie jest, bowiem pry-watna gospodarka nie rodzi socjalistycznej. Toteż błę-dem jest utożsamianie dobrowolności uspołecznienia

drobnej produkcji rolnej, a w okresie późniejszym — przejścia spółdzielczej produkcji w państwową, z auto

* A bstrakcy jnie biorąc, nieracjon alne w yda je się także k redy tow ePoparcie socjalistycznego państwa dla gospodarki drobnych rolników,skoro, na dłuższą metę, świadomi jesteśmy, że trzeba będzie ich dro-

bne w arsztaty przebudować w w ielk ie uspołecznione, a taka przebu-dowa będzie zmuszać do „marnowania” dotychczasowych inwestycji,

który ch nie da się po p rostu włączyć do w ielkigj. stru ktu ry.

303



matyzmem rozwoju. Dobrowolność — tak, tj. dokony-wanie tego przejścia za aprobatą mas chłopów, przyich aktywnym współuczestnictwie, przy inicjatywie

przekształceń podejmowanej przez politycznie i eko-

nomicznie światłą część chłopstwa, a nie przez przy-musowe wywłaszczanie. Nieodzowna jest jednak or-ganizatorska praca w tym kierunku, wytrwała i kon-sekwentna, praca politycznoideologiczna wśród drob-nych wytwórców i wśród spółdzielców, a także wśródklasy robotniczej. Nieodzowne jest ponadto wspom-niane finansowe poparcie strukturalnych przekształ-ceń. Zaniechanie tego, liczenie na żywiołowość, auto-matyzm, jest równoważne z rezygnacją z socjalistycz-nej przebudowy.

Skoro tak, także w socjalizmie niezbędne jest świa-dome odróżnianie agitacji od propagandy, a tych obuod długotrwałego ideologicznonaukowego kształcenia.

W agitacji stawiać należy zadania zrozumiałe, mobili-zujące do działań o krótkim horyzoncie czasowym.Byłoby absurdalne, nieskuteczne i wręcz szkodliwe,

gdyby w warunkach oparcia gospodarki rolnej nadrobnej produkcji i rozwiązywania kwestii wyżywienianarodu w jej ramach, podejmowania działań, by za-

spokoić maksymalnie potrzeby przez jej wewnętrznyrozwój, kłuć w oczy drobnych rolników na każdej stro-nicy codziennej gazety, w każdej audycji radiowote-lewizyjnej prawdami marksizmuleninizmu, że drobna

gospodarka historycznie skazana jest na obumarcie.Czy też kłuć kołchoźników codziennie w oczy, że spół-

dzielcza własność socjalistyczna nie jest wiecznai wtopi się kiedyś w ogólnopaństwową. Przecież co-

dziennym zadaniem, którego wykonanie agitacja win-na pobudzać, jest wzrost produkcji w indywidualnychgospodarstwach (respectiue — w spółdzielczych). Czyż

nie jest jasne, że wspomniana agitacja prowadziłaby

nieuchronnie do obniżenia wydajności produkcji? Lecz

304



czyż ten stan rzeczy może zwolnić od obowiązku propagowania teorii, uczenia widzenia rozwoju w dalekiej perspektywie? W żadnym razie. Zaniedbania w propa-gandzie teorii sprawiają, że gdy .sytuacja do przekształ-

ceń dojrzeje, zmusi do bolesnego ich dokonywania wwarunkach braku przygotowania mas, braku zrozu-mienia przez nie ich sensu, z ogromnymi zbędnymikosztami społecznymi.

Socjalizm nie jest wynikiem obalenia kapitalizmu jednorazowym aktem, a następnie automatyzmu roz-

woju sił wytwórczych. Zrozumienie tego musi być jednak złączone z pełną świadomością podstawowejwagi rozwoju sił wytwórczych do istnienia, umacnianiai zwycięstwa nowej formacji ekonomicznej. Szybszyniż w analogicznych warunkach w kapitalizmie wzrostwydajności pracy, a w skali globalnej uzyskanie w hi-

storycznie krótkim czasie przewagi pod względem wy-dajności pracy nad najbardziej rozwiniętymi krajamikapitalistycznymi, stanowi podstawowy warunek po-konania kapitalizmu i urzeczywistnienie komunizmu.A skoro tak, niezbędne jest w toku prowadzonej wkonkretnych okolicznościach historycznych budowy so-cjalizmu i komunizmu dokonywanie takich przekształ-ceń stosunków produkcji, które do uzyskania tej prze-wagi prowadzą. Wszelkie przekształcenia dokonywanedoktrynersko, które na lata hamują ten proces czy

powodują długotrwałe dreptanie w miejscu, nawetwówczas, gdy abstrakcyjnie biorąc mogą przynieść wdalekiej perspektywie wspaniałe wyniki, niezależnie

od ideologii, w którą zostają przystrojone, mają anty-socjalistyczny, awanturniczy charakter. Oznacza to, że

aktualnie dokonywać należy takich przeobrażeń, które prowadzą' do intensywnego wzrostu sił wytwórczych,

forsują rewolucję naukowotechniczną. Powie ktoś, że jest to nieokreślone. To fakt, i nie może być określone

przez czystą teorię. Wymaga to konkretnej analizy hi

305



storycznego etapu światowego procesu rewolucyjnego,konkretnej analizy sił społecznych. Wymaga też takiejanalizy wiele nowych problemów, jakie niesie rozwój

produkcji, w tym również rewidowania przestarzałych

rozwiązań.Posłużmy się przykładem. Niegdyś socjalizm nauko-

wy przewidywał, że po obaleniu kapitalizmu zdobyczenauki i techniki będą udostępnione i przekazywane za-równo wewnątrz poszczególnych krajów, jak i w skalimiędzynarodowej nieodpłatnie, że w tej sferze życia

społecznego od razu zapanują komunistyczne zasady podziału. Pozwoliłoby to z miejsca wyeliminować zja-wiska typowe dla kapitalizmu, wynikające z tajemnictechnologii, ukrywania wynalazków ze względów kon-kurencyjnych itp. Po zwycięstwie rewolucji w Rosjistarano się tego rodzaju politykę wprowadzić w życie:

odrzucono wszelkie ustanowienia międzynarodowe do-tyczące ochrony patentowej, praw autorskich. Próbo-wano kontynuować taką politykę w stosunkach międzykrajami socjalistycznymi po II wojnie światowej,

przyjmując jako zasadę nieodpłatne wzajemne prze-kazywanie technologii i naukowej informacji. Szeregokoliczności zmusza jednak do zmiany tego rodzaju

polityki. Rewolucja naukowotechniczna oznacza prze-cież, że sama działalność naukowa i jej osiągnięciastają się w wielu dziedzinach bezpośrednią siłą wy-twórczą. Do procesu tworzenia postępu naukowotech-nicznego wkraczają przemysłowe metody. Wydajność pracy i koszty tego „przemysłu” nabierają istotnego

znaczenia w bilansie całej gospodarki narodowej, w bilansie zatrudnienia itp. Konieczne staje się planowa-nie i bilansowanie pracy naukowej, kosztów wytwo-

rzenia nowych technik, technologii, materiałów itp.Wszystko to zmusza do postawienia i rozwiązywania

po nowemu pogardzanych dawniej w teorii kwestii

„handlu” twórczą myślą, patentami, licencjami. Wpro



wadzenie do planowania ekonomicznego socjalistycz-nych społeczeństw „rozrachunku gospodarczego” w tejsferze staje się nieodzowne. Rosnący udział tych spo-łeczeństw w międzynarodowym podziale pracy, w po-

dziale, którego stroną pozostają na długi okres histo-ryczny kraje kapitalistyczne, zmusza do aktywnego

uczestnictwa w prawnomiędzynarodowej regulacjisfery wymiany technologii, wynalazków, know-how i do respektowania zasad tej regulacji.

Niezależnie jednak od ogromnej wagi rozwoju sił

wytwórczych, od tego, że wszelkie zaniedbania na tym polu są wręcz groźne dla istnienia formacji socjali-stycznej, nie ma teoretycznych racji, by traktować

jakościowe etapy rozwoju sił wytwórczych, dominującetypy technologii produkcji za podstawę wydzielania

jakościowo różnych etapów rozwoju tej formacji. W

szczególności przechodzenie od ekstensywnego do in-tensywnego typu rozwoju sił wytwórczych, aczkolwiek jest nieuchronne, prawidłowe, nie charakteryzuje no-wej jakości struktur ekonomicznych. Jest ono zresztąnieuchronne zarówno w kapitalizmie, jak i w socjaliz-mie, dokonuje się więc w ramach bardzo różnorodnychstosunków ekonomicznych. Podobnie — nie wyznacza-

ją etapów rozwoju socjalizmu różnice w stopniu za-spokojenia osobistych potrzeb obywateli, różnice wwielkości i tempie wzrostu tzw. stopy życiowej. W re-alnie kształtujących się społeczeństwach socjalistycz-nych, które startowały ze stosunkowo niskiego szczebla rozwoju sił wytwórczych, okres ekstensywnego

rozwoju gospodarki dokonuje się w socjalistycznychformach, gdy w czołowych krajach kapitalistycznych przebyty zastał w warunkach panowania burżuazji.

Mówimy nieraz, że w tych okolicznościach rewolucjasocjalistyczna sprzęgnięta jest z odrabianiem zadań,

których własna burżuazją nie wykonała, i opóźnień

pozostawionych w spadku po kapitalizmie. To prawda,

307



lecz owe opóźnienia są nadrabiane nie w kapitalistycz-nej formie, a w każdym razie nie przy jej dominacji.Miara, jaki to poziom sił wytwócrczych jest dla kapi-talizmu typowy, jest historycznie relatywna, a nie

absolutna. Dziś w wielu krajach, które określa się po-tocznie jako „rozwijające się” czy „ekonomicznie za-cofane”, krajach, dla których upatrujemy możliwośćwstąpienia na „niekapitalistyczną drogę rozwoju” w

procesie odrabiania tego zacofania, poziom rozwojukapitalistycznych sił wytwórczych bywa wyższy niż

w przedrewolucyjnej Rosji czy Polsce. Nie ma też bez-względnej miary rozwoju sił wytwórczych wyznacza- jącej określone etapy rozwoju formacji socjalistycznokomunistycznej, lecz tylko miary względne.

Wzrost sił wytwórczych jest nieodzowny dla socja-lizmu, lecz optymalne jego tempo określić można je-

dynie w drodze konkretnohistorycznej analizy. Dzisiajtaka analiza musi brać pod uwagę sytuację współza-wodnictwa z kapitalizmem i stosownie do tej sytuacjiwyznaczane muszą być zadania planowej gospodarki. Niedopuszczalne jest doktrynalne dokonywanie takich przemian struktur, które zahamowałyby na dziesięcio-lecia tempo rozwoju, choćby rokowały zasadnie, iżstaną się później podstawą do dokonania dystansują-cego wszelkie kapitalizmy „wielkiego skoku”. Równieniedopuszczalne jest bierne oczekiwanie z dokonywa-niem przemian, aż rozwój sił wytwórczych żywiołowodo nich zmusi. Nim bowiem zmusi, stare struktury

przez wiele lat osłabiać będą tempo rozwoju.

§ 3. Ekonomiczny punkt widzenia — centralny dla

naukowego socjalizmu

Skoro potęgowanie wydajności pracy, rozwijanie sił

wytwórczych ma tak istotną wagę dla socjalizmu, ma



lą wartość mają wszelkie, formułowane z moralizator-skiej pozycji, dylematy: czy socjalizm dbać ma o czło-wieka, czy o produkcję, czy dbać o zaspokojenie po-

trzeb łucki, czy o rozwój sił wytwórczych? Wątpliwesą głosy, iż socjalizm jest nie do pogodzenia z forso-waniem produkcji dla produkcji, przeciwstawianie hu-manizmu socjalistycznej formacji — rozwojowi pro-dukcji. W skrajnych wypadkach prowadzi to do potę-

piania samego rozwoju techniki jako kapitalistycznegowymysłu, lekceważenia wagi wydajności pracy (pro-stacko utożsamianej z jej intensywnością, mierzonejwydatkowaniem energii przez organizm wytwórcywręcz w fizykalnym sensie). Uznaje się tutaj, że istotasocjalizmu, jego wyższość nad kapitalizmem leży wsferze moralnej, wymogom której winna być podpo-rządkowana produkcja. W niektórych rewizjonistycz-

nych koncepcjach wzywa się wręcz, by socjalizm po-rzucił dążenia do prześcignięcia najbardziej rozwinię-tych krajów kapitalistycznych pod względem technolo-

gii i wydajności pracy, skoncentrował się natomiastna budowaniu społeczeństwa o skromnych, choć wzglę-dnie dostatnich wzorach konsumpcji, lecz za to o do-

skonałych, braterskich i sprawiedliwych stosunkachinterpersonalnych.

Są to opaczne dylematy. Nie żyjemy w świecie, wktórym „dowolnie” wybierane jest przez jednostki czyspołeczeństwo, także socjalistyczne, tempo rozwoju

produkcji i w którym produkcja przystosowywana jest

planowo do z góry, świadomie określonych potrzeb.Tempo produkcji i wielkość zaspokajania potrzeb ludz-kich w socjalistycznych społeczeństwach (a także po-trzeby same) wyrastają z zaawansowania sił wytwór-czych i ze stanu światowego konfliktu kapitalizmuz socjalizmem. Rezygnacja z doganiania i przeganianiakapitalizmu pod względem wielkości produkcji i wy-dajności pracy musiałaby ostatecznie doprowadzić do



przegranej z kapitalizmem, do zaprzepaszczenia socja-lizmu wraz z jego humanistycznymi walorami. Innasprawa, czy czynić hasło „dogonić i przegonić” sztan-

darowym hasłem codziennym socjalizmu. Hasła poli-tyczne mobilizować muszą do zadań realizowanych wkrótkim horyzoncie czasowym, inaczej dewaluują się.Jeśli oceniamy trafnie, że jest to zadanie na cale po-kolenie, należy wycofać takie hasło. Lecz nie wolnoodstąpić od teoretycznego rozumienia historycznej ko-nieczności realizacji tego zadania.

W „Teoriach wartości dodatkowej” Marks podkreś-lał, iż humanistyczne było w ostatniej instancji forso-wanie przez klasyczną burżuazyjną ekonomię politycz-ną rozwoju produkcji dla produkcji, prowadziło bo-wiem do potęgowania „sił istotowych człowieka”. Leninw „Rozwoju kapitalizmu w Rosji” wskazywał, iż przej-

ście zrujnowanego chłopa do miasta, do przemysłukapitalistycznego, nawet gdy jest cofnięciem się podwzględem zaspokojenia potrzeb w stosunku do uprzed-niego, sprzed rujnacji wiejskiego życia, stanowi awanskulturalny, wyrwanie się z „idiotyzmu życia wiejskie-go”, wzbogacenie potrzeb*. Tym bardziej w warunkach

socjalizmu wzrost produkcji jest podstawą humanizmu,rozwoju człowieka. Nie produkcja dla produkcji jestnieszczęściem, lecz podporządkowanie produkcji moty-wom zysku, produkcja dla prywatnego zysku (a więc

pochodzącego z wyzysku). Humanistyczne są takie„kompromisy”, jak na przykład NEP w ZSRR, chociaż

doraźnie potęguje niesprawiedliwości. Natomiast spra-wiedliwość pojmowana jako egalitaryzm w zaspokaja-

niu potrzeb okazuje się niehumanistyczna nie tylko w postaci prymitywnego komunizmu, lecz także przy za

* Po r. W. Lenin , Rozwój kapitaliz m u w Rosj i, Dz. t. 3, ss. 441—442,556, 557, 560, 585—586 , 590, 609 i w ie le in nych. Jest to Jeden z podsta -

wowych wątków krytyki, Jakiej poddaje tu Lenin poglądy narodników, którzy idealizowali przedkapitalistyczne formy życia wiejskiego.



hamowaniu produkcji na wysokim szczeblu — w imięsprawiedliwości.

W warunkach socjalizmu roziwój produkcji nawet bez wzrostu tzw. stopy życiowej, tj. przy przejściowejstabilizacji'zaspokajania indywidualnorodzinnych po-trzeb konsumpcyjnych, oznacza przecież podnoszeniena wyższy poziom techniki produkcji, technicznegouzbrojenia pracy, oznacza lepszy, mniej uciążliwya bardziej wydajny trud, wyższą kulturę pracy wy-twórców. Rzecz w tym, że ten rozwój jest osiągany nie

kosztem wyzysku cudzej pracy i bogacenia się zyskamiz niej wybranych grup. W socjalizmie podstawowymmotywem rozwoju produkcji, świadomym bodźcem te-go rozwoju jest zaspokajanie potrzeb społeczeństwa,zrzeszonych wytwórców, a nie maksymalizacja czyje-goś zysku. Często jednak ten fakt i ta prawidłowość

interpretowane są opacznie: za potrzeby zrzeszonychwytwórców podstawia się tylko ich część (wprawdzie

bardzo istotną jakościowo i dominującą ilościowo) —osobiste potrzeby konsumpcyjne, „stopę życiową”i przeciwstawia jej potrzeby produkcyjne, obronne,

potrzeby konsumpcji zbiorowej. Tymczasem w świecie,

w którym wszak ndebłaha jest pozycja zmilitaryzowa-nego kapitalizmu, w świecie rozdartym konfliktem kapitalizmu z socjalizmem, potrzeby obronne są nie-zwykle istotnymi potrzebami społeczeństwa socjali-stycznego. W socjalizmie zaspokojenie tych potrzebnie jest zdominowane przez zyski producentów broni.

Zaspokaja się je jako takie, ale bywa, że w określonejsytuacji trzeba dawać im priorytet wobec potrzeb osobistej konsumpcji. To samo dotyczy niekiedy potrzebyszybkiego rozwoju ciężkiego przemysłu czy szybkiejtechnicznej rekonstrukcji przemysłu i rolnictwa itp.I wówczas zaspokojenie tej potrzeby staje się właśnie

wymogiem humanizmu.

Oczywiście, nie występujemy tutaj w żadnym razie



przeciwko wzrostowi stopy życiowej, zaspokojeniai bogacenia osobistych potrzeb konsumpcyjnych ludzi

pracy. „In fact jednak — pisał Marks — jeśli odrzucisię ograniczoną formę burżuazyjną, czymże innym jest

bogactwo jak nie uniwersalnością potrzeb, zdolności,środków spożycia (Geniisse), sił produkcyjnych itp. jednostek wytworzoną przez uniwersalną wymianę?Jak nie pełnym rozwojem ludzkiego panowania nadsiłami natury, zarówno nad siłami tzw. przyrody, jaki nad jego własną naturą?”* Takie bogactwo i rozwój

takiego człowieka jest powołaniem socjalizmu. Takie bogactwo to również wysoka stopa życiowa. Ale i sama produkcja, jej bogactwo jest częścią owego bogactwa,a nie jego antagonistą! Ponadto wybór: albo potrzebykonsumpcyjne, albo produkcyjne (produkcja) bynaj-mniej nie jest dowolny. Bogactwo konsumpcji i bo-

gactwo produkcji samej są ostatecznie określane przezrozwój produkcji właśnie. Obiektywne sprzecznościwewnętrznego i zewnętrznego kształtowania się spo-łeczeństw socjalistycznych wytyczają proporcje reali-zacji poszczególnych stron bogactwa.

W ostatnich dziesięcioleciach mamy do czynienia wwiększości społeczeństw realnego socjalizmu ze stosun-kowo szybkim wzrostem stopy życiowej. Nie jest to

jednak wynikiem „oprzytomnienia”, naprawy dawniej popełnianych błędów — lekceważenia człowieka, wy-nikiem porzucenia produkcji dla produkcji. Jest to przede wszystkim wynikiem sukcesów polityki poko- jowego współistnienia uwarunkowanych skądinąd osta-

tecznie wzrostem ekonomicznej i politycznej siły so-cjalizmu w skali globalnej. Jest — z drugiej strony —wynikiem wkroczenia przez społeczeństwa realnego

socjalizmu w etap intensywnego głównie, a nie — jakuprzednio — ekstensywnego rozwoju nowoczesnych

* K. Marx, Crundrisse der Kritik der politischen ókonomte, Berlin1974, s. 387.



sił wytwórczych, rewolucji naukowotechnicznej w produkcji. Wymaga to, jako niezbędnego warunku,wzrostu kultury pracy mas wytwórców, wzrostu ich

kwalifikacji, a więc rodzi i czyni nieodzownym zaspo-kojenie wielorakich potrzeb osobistych. Jeśli mówićo błędach, to polegały one głównie na niedostrzeżeniuna czas tego, iż nastają owe nowe jakościowo Okolicz-ności i kontynuowaniu w ich ramach nieadekwatnejdo nich dawnej polityki gospodarczej, która w po-

przednim etapie była na wskroś humanistyczna, choć

apelowała do ofiarności i osobistych wyrzeczeń.W rozważaniach naszych koncentrowaliśmy się

głównie na ekonomicznej stronie kształtowania się socjalistycznokomunistycznej formacji, a ponadto —choć w niewielkim stopniu — na stronie politycznej,o tyle, o ile „polityka jest skoncentrowanym wyrazem

ekonomiki”. Czyniliśmy tak z zasadniczych racji teore-t y c z n y c h : z e s t a n o w i s k a m a t e r i a l i z m uh i s t o r y c z n e g o e k o n o m i c z n y p u n k t w i -d z e n i a s t a n o w i k l u c z d o z r o z u m i e n i ac a ł o k s z t a ł t u p r o c e s u s p o ł e c z n e g o . Sta-

nowi on klucz także w odniesieniu do szczegółowej dy-

namiki realnego socjalizmu. Dodajmy teraz, że wbrewrozpowszechnionym przesądom, ten ekonomiczny

punkt widzenia jest zarazem najbardziej ludzki, hu-manistyczny. Ekonomiczne stosunki socjalizmu dla-tego są najbardziej ludzkie, ponieważ rozwiązać możnaw ich ramach te sprzeczności rozwoju sił wytwórczych,

tj. rozwoju bogactwa człowieka, których w ramach kapitalizmu rozwiązać się już nie da, albo dokładniej,rozwiązywane być mogą kosztem niepewności losu lu-dzi pracy, poprzez kataklizmy gospodarcze i wojenne.

Sam rozwój produkcji, sił wytwórczych, bez uwzględ-nienia ich formy ekonomicznej nie rozwiązuje kwestii

człowieka. Nie rozwiązuje jej także czysto politycznedziałanie.



Nie sililiśmy się na dokładniejsze analizy przemianniesionych przez socjalizm w dziedzinie prawa, mo-ralności i ideologii. Są to przemiany o wtórnym cha-rakterze, ich niezdawkowy rozbiór wymagałby odręb-nego obszernego potraktowania. Odsyłamy więc czy-telnika do prac specjalnie poświęconych tym zagadnie-niom. Nie znaczy to, by przemiany te nie były ważne.Przeciwnie, waga ich jest ogromna — dla przyspiesze-nia (resp. opóźnienia) procesu budowy ekonomicznejformacji socjalistycznokomunistycznej. Kierunki roz-

woju tych dziedzin jednak, zwłaszcza bardziej odleg-łych od bazy ekonomicznej, są w szczegółach najmniej jednoznacznie wyznaczalne. Jednocześnie ze względuna potęgującą się lawinowo internacjonalizację ducho-wego życia ludzi, wyznaczanie kierunków rozwoju wtych dziedzinach wymaga z reguły wykraczania poza

granice względnie autonomicznego rozwoju poszczegól-nych społeczeństw realnego socjalizmu, ujęcia tegorozwoju na tle globalnym, międzynarodowym. Istniejena koniec wiele szczegółowych zagadnień w tych dzie-dzinach, w odniesieniu do których snucie prognoz na przyszłość jest zajęciem dość jałowym, nie ma istot-

nego znaczenia praktycznego, skłania do spekulacji.Warto tu przypomnieć opinig wypowiedzianą niegdyś przez Engelsa co do jednego z zagadnień tego typu: „Awięc przypuszczenia, które dzisiaj robić możemy co doukładu stosunków płciowych po nadchodzącym znie-sieniu produkcji kapitalistycznej, są przeważnie naturynegatywnej, ograniczają się głównie do tego, co odpa-da. Ale co nowego dojdzie? To rozstrzygnie się wów-czas, gdy wyrośnie nowe pokolenie: pokolenie męż-czyzn, którym nigdy w życiu nie zdarzyło się kupić

kobiety za pieniądze lub za pomocą innych społecznychśrodków potęgi, i pokolenie kobiet, którym nigdy niezdarzyło oddać się mężczyźnie z jakichkolwiek innych

względów niż z prawdziwej miłości ani też odmówić



ukochanemu z obawy przed następstwami ekonomicz-nymi. Gdy ci ludzie będą już istnieli, to diablo mało będą się oni interesowali tym, co według pojęć dzi-

siejszych robić powinni; stworzą oni swe własne me-tody postępowania i odpowiednią do nich opinię pu- bliczną co do postępowania każdej jednostki — krop-ka”*.

§ 4. Wpływ współistnienia z kapitalizmem na procesy

budowy i funkcjonowania socjalizmu

Prezentując podstawowy dorobek teoretyczny nau-kowego socjalizmu dotyczący rozwoju formacji socjalistycznokomunistycznej, skupialiśmy się na ujawnie-niu i sformułowaniu obiektywnych prawidłowości

immanentnie przysługujących temu rozwojowi. Abstra-howaliśmy w zasadzie od międzynarodowych okolicz-ności, w których rozwój ten dokonuje się faktycznieod dziesięcioleci, a w konsekwencji także od zewnętrz-nych funkcji społeczeństwa socjalistycznego. Jest toniewątpliwie naukowo poprawne podejście metodolo-

giczne. Podejście takie zyskało teoretyczne uzasadnie-nie i zostało sprawdzone w twórczości klasyków mark-sizmu, zarówno w ich dorobku w dziedzinie teorii prawruchu kapitalizmu, jak i w opracowaniu zasadniczychzrębów teorii formacji socjalistycznokomunistycznej.

Jednakże, aby uzyskać pełne teoretyczne zrozumie-

nie realnych procesów budowy socjalizmu i aby uczy-nić teorię sprawnym narzędziem sterowania tymi pro-cesami niezbędne jest, oczywiście, po dokonaniu tej

pracy, uwzględnienie modyfikującego wpływu otocze-nia na ekonomikę kształtujących się socjalistycznychspołeczeństw, a zwłaszcza na instytucje nabudowy, na

• F. Engels, Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, MED t. 21, s. 94—95.



zjawiska polityczne i ideologiczne. Uwzględnienie tegowpływu i wynikających zeń modyfikacji wymaga, na-turalnie, konkretnohistorycznego podejścia. Odmienne

są one bowiem w warunkach, gdy społeczeństwo socja-listyczne kształtuje się przy ekonomicznej blokadziewymiany z kapitalistycznym otoczeniem, gdy, w takiejsytuacji, wymuszony jest jego względnie autonomicznyrozwój, ma miejsce przejściowa izolacja polityczna,naukowotechniczna i kulturalna; inny — w warun-kach utrwalania i pogłębiania powiązań ekonomicz-

nych, politycznych i kulturalnych przy pokojowymwspółistnieniu ze społeczeństwami kapitalistycznymi.W obu wypadkach musi być także uwzględniony cha-rakter i wielkość wzajemnej wymiany między społe-czeństwami socjalistycznymi.

Teoretyczne opanowanie powstających tu kwestii

jest z pewnością niezadowalające, wiele mamy zapóźnień ną tym polu. Być może zapóźnienia są wynikiemtego, że przez wiele dziesięcioleci socjalizm był fak-tycznie budowany w warunkach względnej izolacji

i abstrakcja stawała się rzeczywistością. Toteż teore-tyczne osiągnięcia na tym polu pozostają bardzo ogól-

ne, chociaż niewątpliwie doniosłe. Takim doniosłymosiągnięciem było ujawnienie przez Lenina możliwościzbudowania socjalizmu w jednym kraju, a następniegrupie krajów, poddanie rewizji dawniej zasadnie przyjmowanej tezy o konieczności zwycięstwa socjaliz-mu we wszystkich rozwiniętych krajach kapitalistycz-

nych w krótkim czasie, o tym, iż takie zwycięstwo jest nieodzowne dla rzeczywistego przystąpienia dosocjalistycznych przemian na szeroką skalę. Lenin pokazał, na gruncie analizy teoretycznej imperializmu,iż tezy te nie dają się utrzymać. Takim doniosłymosiągnięciem, zresztą ściśle z powyższym związanym, było wskazanie możliwości i konieczności forsowania

i realizacji przez socjalistyczne państwa polityki poko



jowego współistnienia z państwami kapitalistycznymi.Jednakże możliwość zbudowania socjalizmu w jed-

nym kraju czy w „towarzystwie” państw kapitalistycz-nych nie oznacza, co często nie jest wystarczająco

uświadamiane i teoretycznie opracowane, że będzie to budowa według czysto autonomicznych prawidłowości.W wymienionych okolicznościach nieuchronne są głę- bokie modyfikacje form przejawiania się tych prawi-dłowości i zakresu ich realizacji. Ciśnienie toczącej sięnadal ostro walki klasowej w Skali międzynarodowej

wymusza te modyfikacje. Podkreśla się tu często jednąstronę, z pewnością bardzo istotną i wielekroć niedo-cenianą: że istnienie państw socjalistycznych wpływarewolucjonizująco na społeczeństwa kapitalistyczne,zmusza państwa kapitalistyczne do poważnych zmianw polityce wewnętrznej i międzynarodowej. Mało na-

tomiast uwagi przykłada się do oddziaływania odwrot-nego, z wyjątkiem wskazywania na takie oczywistesprawy, jak to, że współistnienie z kapitalizmem zmu-sza państwa socjalistyczne do poważnego wysiłku militarnoobronnego*. A przecież jest tu wiele i głębokichmodyfikacji. Wymieńmy niektóre przykładowo.

Rozwój socjalistycznych społeczeństw we współist-nieniu z kapitalistycznymi zmusza do utrzymywaniai swoistego modelowania rozbudowanych z e w n ę -t r z n y c h funkcji państwa. Wprowadza to głębokie

zmiany tempa i form realizacji prawidłowości wewnę-trznego obumierania państwa. Zmusza, chociażby,wbrew prawidłowościom immanentnego rozwoju, do

zachowania i doskonalenia wyodrębnionej ze społe-czeństwa armii stałej, wysoko wyspecjalizowanych,

* T rafnie w skazu je na ten niedo statek — o czym wspom inaliśm yw rozdz. III — E. Balibar, chociaż czyni z jego wytknięcia odskoczniędo podawania w swoisty sposób w wątpliwość (negując odrębność so-cjalizmu jako fazy rozwoju komunistycznej formacji) możliwości zbu-dowania socjalizmu w jednym kraju (por. Sur la dictature de prole

tariat, cyt. w yd., ss. 138—142).

317



scentralizowanych i otoczonych tajemnicą organówwywiadu i kontrwywiadu. Opóźnia to proces oparcia przemocy socjalistycznego państwa na powszechnym

uzbrojeniu ludu. Rzutuje to na charakter wewnętrznejsłużby milicyjnej, która również pozostaje w wielkimstopniu zawodowa i stała, mocno scentralizowana, nie

jest tworzona w swym trzonie przez niezawodowąsłużbę społeczną pełnioną przez ludzi pracy powszech-nie, jest nadmiernie, w stosunku do wymogów immanentnego rozwoju, uniezależniona od władzy lokalnej.

Czy takie procesy nie powodują komplikacji w rozwojusocjalistycznej demokracji?

Kwestię modyfikacji prawidłowości przemian socja-listycznej nadbudowy pod wpływem okoliczności ze-wnętrznych podjął iw 1939 r. Stalin, formułując tezę, że

państwo nie obumrze i w komunizmie, jeśli będzie on

zbudowany w warunkach otoczenia kapitalistycznego*.Abstrakcyjnie rzecz biorąc, było to słuszne skorygo-wanie teorii. Jednakże jako milcząco przyjętą prze-słankę korekta taka zakładała budowę komunizmu wizolacji od międzynarodowego podziału pracy. A prze-cież kwestią co najmniej otwartą jest to, czy zbudo-

wanie komunizmu jest w ogóle możliwe w warunkachotoczenia kapitalistycznego i nieuchronnego zachowa-nia potęgującej się jedności gospodarki światowej.

Teoretyczna wizja komunizmu w marksizmie zro-śnięta była od zarania z wizją ukonstytuowania jednej,

o światowej skali planowania gospodarki. Zdanie sobie

sprawy z tego, że socjalizm nie będzie zwyciężał jed-nocześnie na całym świecie, zespolone było u marksi-stów co najmniej do lat trzydziestych z wyobrażeniem,że te społeczeństwa, w których kolejno kapitalizm bę-

dzie obalany, włączać się będą natychmiast w ramy przejściowo federacyjnego, ale coraz bardziej jedno

* Por. J. Sta lin, R eferat sprawozdawczy na XVIII Zjeździe parti i, w:„Zagadnienia leninizmu”, Warszawa 1947, ss. 550—555.



litego państwa, włączać się będą w jednolity, ponad-narodowy organizm gospodarczy planowany z jednegocentrum. Znajdowało to odzwierciedlenie w konstytu-cjach ZSRR z 1922 i 1924 roku, w których prawniegwarantowano, że „...dostęp do Związku jest otwartydla wszystkich socjalistycznych republik radzieckich,zarówno istniejących, jak i mających powstać w przy-szłości” i deklarowano, że „nowe państwo związkowe jest (...) nowym decydującym krokiem na drodze zjed-noczenia ludzi pracy wszystkich krajów w Światową

Socjalistyczną Republikę Radziecką”*.Zjednoczenie społeczeństw zwycięskiego socjalizmu

w jedno państwo oznaczałoby bairdzo szybkie zaprowa-dzenie sprawiedliwości i równości ekonomicznej mię-dzy narodami, które zrzuciły jarzmo kapitalizmu.Szybko wyrównałaby się wydajność pracy, stopa ży-

ciowa, poziom wykształcenia i kultury, choćby w dro-dze swobodnych migracji mas ludzi. Abstrakcyjnie jestto słuszne i możliwe. Tak, lecz byłoby to, w świetleostrej nierównomierności po imperializmie dziedziczo-nej, nieuchronne „równanie w dół”. Skutki takiegowyrównania musiałyby być żałosne dla socjalizmu,

analogiczne — w światowej skali — do prób natych-miastowego wprowadzenia komunizmu z jego podzia-łem według potrzeb w skali wewnętrznej każdego spo-łeczeństwa. Toteż tylko stopniowe zacieranie odziedzi-

czonej nierównomierności poprzez „równanie w górę”wśród socjalistycznych narodów pozwala uzyskać, wy-zyskać i utrwalić faktyczną przewagę socjalizmu nadkapitalizmem. A formą nieodzowną takiego przebiegu

procesu jest nie tworzenie Światowej Republiki Rad,lecz system niepodległych państw socjalistycznych. Wramach tego systemu, jak wiadomo, faktycznie zacho-

dzi ów proces zmniejszania się nierównomierności go

* istorija Sowietskoj Konstitucyi (w dokumentach) 1917 — 1956, Mos-kwa 1957, Gospolitizdat, s. 460.



spodarczego i kulturalnego rozwoju, „równania w gó-rę” przy postępie naprzód także najbardziej rozwinię-tych. W konstytucjach ZSRR z 1936 i 1977 roku niema już postanowień o otwartości Związku dla nowychrepublik, ani o perspektywie Światowej Republiki.Taka jednak rzeczywistość światowego procesu rewo-lucyjnego wymaga imperatywnie rozwinięcia teoriimiędzynarodowych stosunków w łonie socjalistycznegosysitemu i wspólnoty. Tutaj jest wiele zapóźnień i wie-le prostych konstatacji faktów złączonych z życzenia-

mi. Tymczasem życie pokazuje, najbardziej jaskrawona przykładzie Chin, że w procesie rozwoju niepodleg-łych państw socjalistycznych (w „towarzystwie” im-

perializmu) powstawać mogą i potęgować się sprzecz-ności prowadzące nawet do zbrojnych starć. Zaklęcia,że jest to sprzeczne z istotą socjalizmu, zapewne ab-

strakcyjnie słuszne, niewielką mają teoretyczną wagę,skoro wiadomo, że owa istota socjalizmu nie przejawiasię i nie może przejawiać w czystej postaci w warun-kach współistnienia z kapitalizmem i nieistnienia jed-nolitej gospodarki obejmującej całość socjalistycznych

społeczeństw.

Istnienie odrębnych, suwerennych państw socjali-stycznych stowarzyszone jest z ukształtowaniem sięnarodowopaństwowej formy własności socjalistycznej.

Ta forma służy za potężne narzędzie uwolnienia so-cjalistycznych narodów nie tylko od wyzysku przezrodzimy kapitał, lecz również przez kapitał obcy, wtym przez ponadnarodowe monopole kapitalistyczne.

Sprzyja ona przyśpieszeniu ekonomicznego rozwojutych narodów. Jednakże sprzyja również tendencjomdo swoistej autarkii, zamykania się w ramach narodo-

wej ekonomiki, utrudnia, na pewnym etapie — pełnewykorzystanie zalet międzynarodowego podziału pra-cy dla przyśpieszenia ekonomicznego i technologiczne-

go postępu. W kapitalizmie międzynarodowy podział



pracy jest wykorzystywany we wrogiej masom pracu- jącym formie międzynarodowych korporacji, ponadna-rodowej i ponadpaństwowej własności kapitalistycznej.Wspólnota socjalistyczna nie wypracowała dotąd na-rzędzi tak sprawnych, nie opanowała umiejętnościadaptacji kapitalistycznych form bez kapitalistycznejtreści. Toteż procesy międzynarodowej integracji eko-nomicznej w jej łonie pozostają wciąż jeszcze w tyleza integracją w kapitalizmie współczesnym, za inte-gracją w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodar-

czej w szczególności.Innym przykładem może być dziś coraz bardziej

doniosły problem ochrony naturalnego środowiskaczłowieka. Za czasów klasyków marksizmu problemten miał praktyczne znaczenie raczej tylko lokalnie.Dziś nabrał charakteru globalnego. Ingerencja socja-

lizmu w rozwiązywanie u siebie i w skali planetarnejsprzeczności ostro dających o sobie znać w tej dzie-dzinie, faktyczne możliwości tej ingerencji nie mogą

być zadowalająco teoretycznie opracowane bez uwzglę-dnienia wpływu przebiegu walki klas w skali między-

narodowej.

Rozeznane są teoretycznie mechanizmy tego, że re-wolucja naukowotechniczna dokonująca się w warun-kach kapitalistycznej anarchii produkcji, choć przynosiogromny wzrost wydajności pracy, zagraża nie tylko wlokalnej, ale wręcz w planetarnej skali kataklizmami,a nawet zagładą. W skutkach militarnych powstaje re-alne zagrożenie dla egzystencji ludzkości. Wzrost urbanizacji i uprzemysłowienia, przy rabunkowej gospo-darce naturalnymi zasobami (w tym wodą i powie-

trzem) podporządkowanej motywom zysku i konku-rencji, niszczą przyrodnicze otoczenie, zatruwają

atmosferę i wody, zagrażają nieodwracalnymi zmia-nami genetycznymi u pokoleń ludzi. Refleksem tych procesów w sferze ideologii są katastroficzne wizje



przyszłości ludzkości, w których sprawstwo zniszczeń przypisuje się urbanizacji i uprzemysłowieniu jakotakim. Wizje takie wspierane są często matematycznie

ścisłymi wyliczeniami bliskich terminów nieuniknione-go krachu na skutek wzrostu zaludnienia, braku wody, powietrza i surowców. Rewolucja naukowotechnicznaniesie wprawdzie także potencjalne środki zapobieże-nia tym klęskom przy racjonalnej gospodarce, jednakżekapitalistyczna anarchia sprawia, że wykorzystywanesą one z opóźnieniem, poprzez sprzeczności, pod przy-

musem żywiołu, kosztem losu mas pracujących. Potę-guje się groźba doprowadzenia przez rewolucję nau-kowotechniczną do skutków nieodwracalnych, środki

zapobiegawcze okazują się paliatywami i powstaje po-zór, że tylko paliatywami być mogą.

To realne zagrożenie powołuje do życia drobnomiesz

czańskie ruchy powrotu na łono przyrody, ograniczenia potrzeb, rezygnacji z cywilizacji. Są one wyrazem bez-

silnego i utopijnego protestu (jak ruch hipisów — przykładowych enklaw wtopionych jednak nieuchron-

nie w społeczną całość). Ideologiczną odmianą takichkoncepcji, epatującą powierzchowną naukowością, jest

propagowanie ideału „zerowego wzrostu” jako nieza-wodnej i radykalnej recepty na kryzys energetyczny,surowcowy, ekologiczny. Chodzi tu o zatrzymanie roz-woju produkcji i zaspokajania potrzeb na osiągniętym

poziomie, „zakazanie” jego przekraczania. Wystąpieniewymienionych kryzysów uznaje się za empiryczną we-

ryfikację teorii, która głosi, że wzrost gospodarczy jestimmanentny tylko pewnej fazie kapitalizmu czy cy-wilizacji w ogóle, a zatrzymanie go na określonym,dziś osiągalnym, poziomie stanowi obiektywną prawi-dłowość. Niekiedy i komuniści w krajach kapitali-stycznych skłaniają się do żądań zatrzymania jeszczew łonie kapitalizmu rozwoju sił wytwórczych. Na tejdrodze widzą ratunek dla środowiska naturalnego.



Logika takich koncepcji jest wątpliwa. Niezależnieod społecznej formy, wymienione kryzysy nie impli-kują nieuchronności „zerowego wzrostu” ani cofnięcia

się do jakiejś granicy. Wymagają imperatywnie jedy-nie odmiennego modelu wzrostu. Jest rzeczą niewąt- pliwą, że produkcja żelaza czy ropy naftowej, że zu-życie w procesach produkcyjnych tlenu czy wody niemoże rosnąć w nieskończoność. Jednak ta sama ilośćżelaza czy tlenu zaspokajać może, przy zamkniętymobiegu i wprowadzaniu nowych, wydajnych i oszczęd-nych technologii, coraz to nowe i rosnące potrzebyludzkie. Z drugiej strony struktury walki klasowej w poszczególnych krajach i w skali planetarnej stają na przeszkodzie podejmowaniu racjonalnych przedsię-wzięć planowego i skoordynowanego przezwyciężaniakryzysów tego typu. „Zerowy rozwój”? Jakże zaapro-

bować go mogą zacofane ekonomicznie narody inaczej,niż pod naciskiem gwałtu ze strony tych, którzy mogążyć dostatnio już w aktualnych warunkach. Natomiastutopijne skądinąd wyobrażenie, że zacofanym „pozwolisię” na wzrost aż do uzyskania dziś najwyższego roz-woju, przy zachowaniu obecnej najwyższej technologii,

doprowadziłoby do globalnej katastrofy ekologicznej.Teoretycznie dawno zostało wykazane, że tylko so-

cjalizm i komunizm są w stanie, przez planową gospo-darkę globalną, wyeliminować żywiołowe rozwiązy-wanie sprzeczności w tej dziedzinie, rozwiązywać

świadomie powstające tu sprzeczności z wyprzedze-

niem i na podstawie doskonalenia produkcji oraz za-spokajania potrzeb. Komunizm w skali globalnej jeststrukturą, w której ramach złączyć można planowo postęp naukowotechnicznej rewolucji w siłach wy-twórczych z zaspokajaniem rosnących potrzeb ludzi,z optymalnym zabezpieczeniem ich zdrowia, osiągnąć

racjonalne regulowanie zaludnienia i wykorzystaniasurowców, planowe przekształcanie przyrody, wy



mianę materii między człowiekiem i przyrodą bezgroźby katastrof.

W konkretnej jednak sytuacji międzynarodowego

układu sił i walki klas ta wyższość socjalizmu nie mo-że ujawnić się natychmiast i w pełnym zakresie. Stojątemu na przeszkodzie konieczności ekonomicznej, mi-litarnej i politycznej konfrontacji z kapitalizmem.Koszty społeczne tej konfrontacji (w stosunku do czo-łowych krajów kapitalistycznych — konfrontacji

z wciąż jeszcze bardziej gospodarczo i technicznie za-awansowanymi) nie pozwalają przeznaczyć wystarcza- jących środków na zabezpieczenie środowiska, podpo-rządkować jego wymogom polityki ludnościowej. Ab-strahować od tych okoliczności, dla „dobra człowieka”

próbować przeprowadzać w izolacji swoje przedsię-wzięcia, to narażać na szwank samo istnienie socjaliz-

mu i ludzkie zdobycze obalenia kapitalizmu. Stąd też powstają pozorne racje sceptycznych głosów, iż ko-munizm nie dostarcza zapowiadanych spektakularnychsukcesów na polu ochrony środowiska, nie sprawdzasię jego teoria. Pozorne, bowiem choć nie ma spekta-kularnych sukcesów, to przecież wspólnota socjali-

styczna przez swą walkę przeciwko broniom masowejzagłady, o pokój i rozbrojenie, jest podstawowymczynnikiem, który faktycznie zmusza świat kapitali-styczny do — wciąż ograniczonych — posunięć zabez- pieczających naturalne środowisko. Jest inicjatorem prawa międzynarodowych uregulowań palących kwestii

globalnych i regionalnych w tej dziedzinie. A i wswojej lokalnej skali daje przykłady znacznie lepszegorozwiązywania problemów środowiska niż w krajachkapitalistycznych o porównywalnym poziomie demo-graficznego i produkcyjnego zaawansowania. Te działa-nia państw socjalistycznych stanowią zaczątek i anty-

cypację przyszłych skutecznych rozwiązań globalnych problemów relacji ludzkości do przyrodniczego otocze



nia, wskazując, że i w tej dziedzinie komunizm stano-wi jedyną nadzieję i szansę ludzkości.

§ 5. Rola klasy robotniczej i partii komunistycznych w rozwoju realnego socjalizmu

We wszystkich krajach, w których obalono kapita-lizm, niezależnie od stopnia zaawansowania w nich bu-

downictwa socjalizmu i komunizmu, klasa robotnicza pozostaje podstawową siłą społeczną kształtowania no-wej formacji ekonomicznej. Odpowiednio też partiakomunistyczna, partia klasy robotniczej pozostaje wtych krajach kierowniczą siłą "inicjującą i organizującą

postęp kształtowania nowej formacji. Przemawiają za

tym nie tylko racje teoretyczne, lecz także racje em pirycznohistoryczne. Te ostatnie w podwójnym zna-czeniu: pozytywnym — we wszystkich tych krajachrola klasy robotniczej przejawia się wyraźnie i w spo-sób wyróżniony w ich życiu ekonomicznym, politycz-nym i duchowym, a doniosłość i zakres działania partii

komunistycznych rozszerza się; i negatywnym —wszelkie koncepcje pomniejszające znaczenie klasy ro-

botniczej i jej partii, operujące hasłami zbliżania się

już do bezklasowego społeczeństwa i obumierania ichroli, prowadziły faktycznie do zahamowań budowy so-

cjalizmu i komunizmu.

Nie wymaga żadnej nowej argumentacji teoretycznejteza uzasadniona przez socjalizm naukowy o tym, żehistoryczna misja klasy robotniczej nie dobiegła kresuw skali międzynarodowej, w ramach światowego pro-

cesu rewolucyjnego. Wręcz przeciwnie — potęguje sięw skali wewnętrznej życia społeczeństw budującychsocjalizm i komunizm. Klasy społeczne, które funkcjo-nują w tych społeczeństwach po obaleniu kapitalistów,



nie są więc nominalne, skoro klasa robotnicza nie uleg-ła rozpuszczeniu wśród ogółu ludzi pracy.

Teza naukowego socjalizmu, mocno eksponowana w jego teoretycznym dorobku ostatnich dziesięcioleci,

o wzroście roli klasy robotniczej i jej partii we wszy-stkich krajach socjalistycznych wyraża skrótowouświadomienie tego faktu przede wszystkim w odnie-sieniu do wewnętrznych procesów socjalistycznychspołeczeństw. Teza ta może budzić wątpliwości: jak ją pogodzić z podtrzymywaniem teorii, iż po obaleniu

kapitalizmu następuje rozwój w kierunku społeczeń-stwa bezklasowego, iż klasa robotnicza nie utrwalaswego klasowego panowania, lecz zmierza do „samo-unicestwienia”. Jak pogodzić to z faktem, iż w warun-kach budowy socjalizmu i komunizmu partie komuni-styczne przyjmują w swe szeregi miliony ludzi spoza

klasy robotniczej, stają się partiami narodu.Powstające tu nieporozumienia są podobnego typu,

jak nieporozumienia płynące z wyobrażeń, iż po oba-leniu kapitalizmu można i należy szybko, politycznymitylko posunięciami doprowadzić do komunizmu. Po-mija się tutaj całą złożoność przejścia. Zadanie partii

komunistycznej w skali całej epoki historycznej — jakto formułowali jeszcze Marks i Lenin — polega nazłączeniu politycznego ruchu klasy robotniczej z teo-retyczną świadomością socjalistyczną, na uczynieniuteorii naukowego socjalizmu wytyczną świadomychdziałań podejmowanych przez aktywnych politycznie

robotników i skupiających się wokół nich ludzi z in-nych klas, przechodzących na robotnicze pozycje kla-sowe. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę, że zadanieto urzeczywistniane jest głównie p o o b a l e n i uwładzy kapitału. Obalenie to umożliwia bowiem wskali masowej i w sposób trwały wyzwolenie milionówrobotników z niewoli duchowej, coraz pełniejsze i po-

wszechniejsze ich uczestnictwo świadome w budowie



nowego życia. Uwalniając siebie od kapitału, klasa robotnicza sprawia zarazem, iż coraz szersze rzesze ludzi pracy spoza jej szeregów przechodzą trwale na jej po-lityczne pozycje. Skoro tak, to jest to zadanie na całą

epokę socjalizmu, w ramach kapitalizmu może być tyl-ko zapoczątkowane w szeregach awangardy armii re-wolucji. Początkiem realizacji tego zadania jest naj-częściej zorganizowanie partii komunistycznych, wktórych dominują niewielkie liczebnie grupki inteli-gencji komunistycznej. Wyższy etap stanowi powstanie

masowych partii robotników przewodzących rewolu-cyjnemu obaleniu władzy kapitału. Po socjalistycznym

przewrocie partie komunistyczne socjalistycznych na-rodów, których trzonem pozostają robotnicy, stają się jeszcze bardziej masowe.

Historycznie sprawdzalny wzrost roli klasy robotni-

czej w realnym socjalizmie jest często pojmowany wsposób teoretycznie wątpliwy. Oto uznaje się, że jeston prostą konsekwencją faktu, że klasa robotnicza sta-nowi podstawową siłę wytwórczą społeczeństwa, że,

w miarę rozwoju, jej zawdzięcza społeczeństwo niemalwyłącznie swoje bogactwo materialne. Jednakże wy-

starczy zauważyć, że taką rosnącą rolę odgrywa klasarobotnicza i w kapitalizmie. Albo uznaje się, że wzrosttej roli polega na bezwzględnym i względnym wzrościeszeregów klasy robotniczej w społeczeństwie. Także to jest wspólne z kapitalizmem. Oczywiście, ilościowy

wzrost klasy robotniczej, stawanie się jej produkcji podstawą całej produkcji społeczeństwa stanowi waż-ną przesłankę sprzyjającą wzrostowi roli klasy robot-niczej w całej społecznej kulturze. Niekiedy jednakten szybki wzrost ilościowy i w kapitalizmie, i w so-cjalizmie stwarza trudne problemy przyswojenia mi-lionom wychodźców z innych klas politycznego do-świadczenia, cech moralnych zahartowanych oddziałów

klasy robotniczej. Powoduje to, że wzrost roli społecz



nej tej klasy dokonuje się zygzakami. Wzrost roli kla-sy robotniczej nie zasadza się także tylko na wzrościewykształcenia produkcyjnego i politycznego jej szere-gów. I to bowiem dokonuje się w walce także w ra-mach kapitalizmu. Oczywiście, jest to również ważną przesłanką wzrostu społecznej roli klasy robotniczej,a obalenie kapitalizmu ogromnie przyspiesza dojrze-wanie klasy robotniczej pod tym względem.

Wzrost społecznej roli klasy robotniczej w toku bu-dowy socjalizmu i komunizmu polega nadal, tak jak

w kapitalizmie, na jej p o l i t y c z n e j roli, aczkol-wiek formy spełniania tej roli ulegają istotnym prze-obrażeniom. Stopniowo wysuwa się na czoło nie poli-tyczne zadanie obalenia eksploatatorskich klas, lecz

politycznoorganizatorskie zadanie budowy socjali-stycznej gospodarki z udziałem w nim ludzi z innych

klas pracujących. Wzrost tej roli wyraża się w tychokolicznościach przede wszystkim w ujmowaniu przezklasę robotniczą w swoje ręce rządzenia państwem, w przekształcaniu państwa w organizację samych mas pracujących, której przewodzi klasa robotnicza. Ro-

snąca aktywność polityczna klasy robotniczej wyraża

się w jej udziale w rozwiązywaniu globalnych sprawspołeczeństwa na wszystkich szczeblach, w świadomym

podporządkowaniu lokalnej aktywności w miejscu pra-cy, w miejscu zamieszkania zadaniom kształtowaniasocjalistycznych stosunków w całym społeczeństwie.

Wyraża się w tym, co nazywane bywa „państwowym”

podejściem do spraw lokalnych, myśleniem na co dzieńkategoriami socjalistycznego państwa, poczuciem od- powiedzialności za państwo. Takie myślenie jest nie-zbędną składową socjalistycznej postawy gospodarzaswego zakładu pracy, traktowania pracy w zakładzie jako pracy dla siebie i dla socjalistycznego narodu. So-cjalizm może być tylko dziełem samych robotników.

To hasło, powtarzane wielekroć przez klasyków mark



sizmu, dobrze wyraża kwintesencję wzrostu roli klasyrobotniczej w socjalizmie. „Samych robotników” nieoznacza tutaj, że bez udziału innych klas ludzi pracy.

Aktywność polityczna klasy robotniczej prowadzi dotego, że sposób działania i mentalność klasy robotni-czej skutecznie promieniować może na działania in-nych klas pracujących, że mogą one przechodzić i prze-chodzą masowo na polityczne pozycje klasy robotni-czej wcześniej nim faktycznie ulegnie zmianie ich po-łożenie klasowe, nim wtopią się w szeregi robotnicze

pod względem obiektywnego położenia ekonomicznego.Modelowy charakter dla socjalistycznej aktywności

politycznopaństwowej klasy robotniczej ma, w warun-kach socjalizmu, partia komunistyczna. W jej stylui sposobie działania ucieleśniają się ważne już na dziśwzorce pożądanego działania ogółu ludzi pracy przy-

szłego komunizmu. W tym sensie jest ona przedłuże-niem awangardowej roli pełnionej wobec swej klasy już w kapitalizmie. Wzrost roli partii jest funkcją jejdziałania jako społecznego ruchu inspirującego socja-listyczne przemiany na wszystkich szczeblach społecz-nego życia, działania jako całości podejmującej decy-

zje demokratycznie i ze świadomością teoretyczną,egzekwującej przez wszystkich członków ich wykona-nie. Partia na wszystkich szczeblach musi być wzor-cem działania świadomie zdyscyplinowanego, odpowie-dzialnego za wspólnie podjęte decyzje. Przy zachowa-niu tego charakteru, wzrost ten następuje zarazem i co

do zakresu, rozmachu, gdy rosną ilościowo szeregi partii, gdy komunistami stają się aktywni i ofiarni lu-dzie pracy ze wszystkich klas. Partia stanowi labora-torium rozwoju socjalistycznej demokracji, awangardę

budownictwa socjalistycznego skupiającą wokół siebie

nie tylko robotników, ale i wszystkich tych, którzy przechodzą na ich polityczne pozycje. Mobilizuje wo-kół klasy robotniczej ogół ludzi pracy, naród socjali



styczny. Bez klasy robotniczej i kierownictwa jej partiinie ma gwarancji przechodzenia na tory socjalistycz-nego rozwoju nie tylko drobnych wytwórców w okre-

sie przejściowym, lecz także spółdzielczych w socjaliz-mie. Inicjatywa partii natomiast jest w stanie wciąg-nąć ludzi z tych klas w aktywne działania w socjali-stycznym kierunku.

Jedynie wzrost roli partii zbudowanej i funkcjonują-cej na zasadzie leninowskich norm wewnętrznego ży-cia jest gwarantem socjalistycznej aktywności narodu,skutecznego wypierania biurokratyzmu, manipuiatorstwa, politykierstwa i technokratyzmu. Taki wzrostroli partii wymaga umacniania jej robotniczego trzo-nu, podnoszenia marksistowskoleninowskiego wy-kształcenia jej członków, rozwijania kontroli działań partii przez klasę robotniczą w całości. Ideowe i poli-

tyczne dyskusje wewnątrz partii oraz wytyczane wich ogniu kierunki działania partii, decyzje co do tychkierunków dominują faktycznie nad życiem ducho-wym całości społeczeństw budujących socjalizm i ko-munizm, stają się znamieniem zwrotów i nowych eta-

pów w toku tej budowy.



Spis rzeczy

Od A u t o r a ............................................................................ n

W stę p ......................................................................................... 7

Rozdział I

Socjalistyczne i komunistyczne doktryny i ruchy . . . 15§ 1. Niemarksistowskie socjalizmy i komunizmy . . . 18

§ 2. Naukowy socjalizm — swoistość jego treści i me

tody ................................................................................... 33

Rozdział IISprzeczności kapitalizmu i perspektywa ich rozwiązania

w formacji komunistycznej..........................................................46§ 1. Struktura komunistycznej formacji i określane

przez rozwój kapitalizmu środki jej zbudowania . 46§ 2. Socjalizm i komunizm — rozwiązanie sprzeczności

kapitalizmu .......................................................................56

Rozdział IIIOkres przejściowy od kapitalizmu do socjalizmu . . . 70

§ 1. Konieczność okresu przejściowego i prymatu polityki wobec ekonomiki w społeczeństwie tego okresu 70

§ 2. Zmiany struktur klasowych w okresie przejściowym 93

§ 3. Dwie fazy rozwoju społeczeństwa okresu przejściowego. Sojusze klasowe w tych fazach . . . . 104

§ 4. Granice okresu p r z e jśc io w e g o ..................................... 112§ 5. Tendencje do zapoznawania teorii okresu przej

ściowego — ich charakter i źródła...............................

124§ 6. W jakim sensie socjalizm zachowuje pewne burżu

azyjne urządzenia...............................................................142

Rozdział IVSocjalizm — niższa faza formacji komunistycznej . . 148

§ 1. Istota s o c ja liz m u ..............................................................148§ 2. Możliwość socjalizmu z dwiema klasami nieantago-

nistycznymi. Dwie formy socjalistycznej własności 153



§ 3. Ekonomiczne formy socjalistycznej własności a jejformy prawne i formy zarządzania nią . . . . 176

§ 4. Problemy dynamiki przemian struktury klasowej w łonie społeczeństw socjalistycznych ............................... 187

§ 5. Zagadnienia podziału w socjalizmie. „Miara pracyi spożycia” ........................................................................... 210§ 6. Uwagi o państwie i innych pozaekonomicznych in

stytucjach w socja lizm ie..................................................224§ 7. Różnorodność społeczeństw socjalistycznych a za

gadnienie stadiów ich r o z w o j u ..................................... 234

Rozdział V

Komunizm właściwy — wyższa faza formacji komunistycznej ........................................................................................246§ 1. Klasyczne i współczesne marksistowskie charakte

rystyki komunizmu...............................................................246

§ 2. Co znaczy, że komunizm rozwija się na własnejpods tawi e? ........................................................................... 250

§ 3. Oswobodzenie od ujarzmiającego podziału pracy . 252

§ 4. Sens, treść i realność podziału według potrzeb wkomunizmie .....................................................................257

§ 5. Kwestie obumarcia pieniądza w komunizmie . . 269§ 6. „Jednorodność socjalna” społeczeństwa komunizmu 276

§ 7. Obumieranie państwa w komunizmie. Państwo a

samorząd społeczny...............................................................281

Rozdział VI

Refleksje zamiast podsumowania . . . . . . . 292§ 1. Nie wszystko w socjalizmie jest socjalistyczne . . 292§ 2. Czy w socjalizmie prawdą staje się determinizm

technologiczny? ...............................................................299§ 3. Ekonomiczny punkt widzenia — centralny dla nau

kowego socjalizmu ........................................................ 308§ 4. Wpływ współistnienia z kapitalizmem na procesy

budowy i funkcjonowania socjalizmu . . . . 315§ 5. Rola klasy robotniczej i partii komunistycznych w

rozwoju realnego socjalizm u............................................325

Documents

Jaroslaw Ladosz - Socjalizm i Komunizm