Upload
letuong
View
217
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
Jak informować i edukować
społeczeństwo o zrównoważonej
gospodarce odpadami
komunalnymi? dr Witold Lenart - Centrum Badań
nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem
Uniwersytetu Warszawskiego.
Płońsk-Poświętne, maj 2014 r.
RCEE w Płocku
27-28.05.2014r. Płońsk
Finansujący: Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie
Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie
Organizator: Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej w Płocku.
WYZWANIA EDUKACYJNE
EPOKI ZRÓWNOWA‘ZONEGO
ROZWOJU
Podział teleologiczny:
• Edukacja zmieniająca świadomość na proekologiczną, przyjazną przyrodzie
• Edukacja kształtująca obywatela szanującego środowisko i stosowne przepisy dotyczące środowiska
• Edukacja wyzwalająca zachowania i postawy zgodne z zasadami ochrony środowiska
• Edukacja kreująca człowieka epoki ZR
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju jest ważna
ponieważ wszyscy żyjemy w sposób niezrównoważony.
Świat też nie funkcjonuje w sposób zrównoważony.
A przyszłość jest zagrożona.
Sprawą najwyższej wagi jest zrozumienie bieżącej
sytuacji (ekonomicznej, społecznej i ekologicznej ) w celu
zaplanowania działań, które doprowadzą nas do
osiągnięcia wymarzonego miejsca do życia.
Robimy bałagan – najwyższy czas przestać.
Dlaczego robimy bałagan.
Światowe tendencje i trendy mają znaczenie –
wpływają na nasz system wartości i decyzje, które
podejmujemy.
Wartości wpływają na nasze postrzeganie świata.
Potrzebujemy myślenia ekologicznego i
przestrzegania zgodnych z nim zasad we
wszystkim co robimy.
Obecne rozwiązania poprawiają sytuację, ale nie
czynią jej naprawdę dobrą.
Edukacja ekologiczna musi być permanentna.
Paradygmat winy i rekompensaty • Wytwarzanie i usuwanie odpadów komunalnych jest
pojmowane powszechnie lub grupowo jako:
• Istotne lub podrzędne zagrożenie środowiska,
• strata materialna/ekonomiczna dla ogółu społeczeństwa, kraju, samorządu, nawet rodziny
• utrata wartości niemierzalnych,
• ograniczenie dla przyrody, przyczyna stopniowej utraty różnorodności biologicznej,
• obowiązek sprzątania, zwykle bez jednoznacznego prostego określenia adresata tego obowiązku,
• uniwersalna ludzka przywara niemożliwa do usunięcia,
• wyrzut sumienia i grzech pierworodny,
• okazja do określania statusu jednostki, społeczności, władzy
Tezy teleologiczne
• Cel strategiczny I: oszczędność surowców, zwłaszcza nieodnawialnych i trudnoodnawialnych, a także oszczędność energii, przestrzeni oraz wspomaganie bezpieczeństwa ekologicznego
• Cel strategiczny II: wspieranie efektywnych, demokratycznie ustanowionych, systemów gospodarki odpadami wraz z „osłoną” edukacyjno-informacyjną warunków ich wdrażania (aspekty ekonomiczne, prawne, zdrowotne, organizacyjne i aksjologiczne).
• Pakiet celów operacyjnych na potrzeby administracji samorządowej oraz społeczeństwa w ogóle.
• Krytycznej analizie powinny być poddane cele edukacyjne organizacji odzysku i innych podmiotów zajmujących się gospodarką odpadami.
BOGACTWO TEZ, PARADYGMATÓW
I PRAKTYCZNYCH
SYTUACJI
Edukacja „odpadowa i praktyka odpadowa
• Edukacja „odpadowa” powinna być związana z przyjętym systemem gospodarki odpadami jako przygotowanie społeczeństwa do współuczestniczenia w tym systemie. Zatem konieczne są nowe projekty edukacyjne dla mieszkańców, szkół i samorządów związane z wybranym systemem gospodarki odpadami.
• Równolegle tworzyć należy spójne z nimi uniwersalne w skali kraju systemy gospodarki odpadami, w tym „unijny odzysk i recykling”, usuwanie odpadów niebezpiecznych, termiczne unieszkodliwianie odpadów, zasady wykorzystania odpadów w budownictwie, rolnictwie, w wybranych gałęziach przemysłu, zasady gospodarki odpadami wielkogabarytowymi itd.
Odpady jako sektorowe wyzwanie
dla 2 strategii tematycznych 6EAP
zrównoważone
wykorzystanie
i gospodarowanie
zasobami
przyrodniczymi
i odpadami
w 2010 r
15% produkcji
energii
z OZE
w UE-10
względna eliminacja
korelacji masy
odpadów z PKB
Produktywność
zasobów w UE-10
4 razy większa niż
W UE-15
Gospodarstwa domowe
Gospodarstwa domowe Sektor gospodarstw domowych ma odmienną
charakterystykę. Nie jest tak jednorodny jak pozostałe
sektory, ani nie jest obwarowany ściśle określonymi celami
polityki i prowadzonymi zgodnie z nią działaniami. Zmiana
zachowań społeczeństwa jest trudnym zadaniem, często
bardzo wrażliwym politycznie, w poszczególnych krajach
szeroko stosuje się instrumenty ekonomiczne, zwłaszcza
podatki i opłaty, aby odzwierciedlać koszty korzystania ze
środowiska, np. pod względem zaopatrzenia w wodę,
oczyszczenia ścieków i zbierania odpadów. Wciąż istnieją
ogromne możliwości zwiększenia stosowania
opracowanych już technologii efektywnych ekologicznie,
jednak brakuje zachęt finansowych i działań
uświadamiających.
Zasady gospodarki odpadami
komunalnymi
• Każdy system
• Pomysł i wysiłek
społeczeństwa
• Bez subwencji
• Biznes drugoplanowy
• Referendalność
• Rozwiązania lokalne
• Nadzór samorządowy
• Najlepszy system
• Pomysł ekspercki
• Subwencje konieczne
• Możliwy biznes
• Decyzje organów
przedstawicielskich
lub administracji
• Akcjonariat
Re duce
fuse
use
pair
cycle
move
think
value
HIERARCHIA ZASAD POSTĘPOWANIA Z ODPADAMI
Zapobieganie powstawaniu odpadów.
Minimalizacja ilości odpadów przy produkcji lub użytkowaniu przedmiotów.
Ponowne użycie produktów (przedmiotów).
Odzysk i Recykling, czyli zawracanie do produkcji wyselekcjonowanych surowców wtórnych.
Biodegradacja jako kompostowanie lub fermentacja odpadów biodegradowalnych.
Energetyczne wykorzystanie odpadów jako paliw zasadniczych lub uzupełniających.
Spalanie (jedynie jako forma unieszkodliwiania odpadów – głównie niebezpiecznych).
Deponowanie odpadów na składowisku.
Racjonalne podstawy rekompensaty za
zagrożenie odpadami komunalnymi
• Opłata za korzystanie ze środowiska: środowisko jako nośnik funkcji przyjmowania, redukowania i rozpraszania odpadów,
• Kto wystawia rachunek: środowisko czy podmiot zobowiązany do gospodarowania odpadami?
• Kwestia długu, kto zapłaci za porzucone śmieci naszych przodków?
• Jedyne kryterium wyboru egzekutora – pełne usuniecie czyli odzyskanie surowców i unieszkodliwienie odpadów
Wzorce europejskie, wyniki
• Lider absolutny: Szwajcaria – praktycznie wszystkie odpady komunalne są albo spalane (48 %) albo poddawane odzyskowi – przede wszystkim recyklingowi materiałowemu (52 %)
• Zieloni liderzy z UE to Holandia, Szwecja i Dania gdzie tylko parę % odpadów się składuje
• Średnio w całej UE połowa odpadów jest składowana. Na taki wskaźnik zapracowała przede wszystkim Polska oraz Bułgaria, Grecja i Rumunia
Wzorce europejskie, postępowanie
z odpadami • Spalanie odpadów komunalnych w dużych
miastach, gdzie są kłopoty ze sprawną
segregacją
• Wspieranie segregacji „dwuręcznej” z czystym
kompostowaniem prowadzonym przez
wyspecjalizowane firmy komercyjne
• Bezpieczne bufory magazynowe
przesegregowanych odpadów opakowaniowych
• Rozwinięte i wspierane donosicielstwo
ekologiczne
Przykłady zagraniczne
• Duże kompostownie wykorzystujące
biotonę i inne odpady kompostowalne
(Holandia)
• Społeczne punkty segregacji i przeróbki
odpadów wielkogabarytowych - prekursor
PSZOKów (Dania)
• Lokalna policja ścigająca śmieciarzy
zarabiająca na swe utrzymanie (Anglia)
SPALANIE
• Jedyny realny system likwidujacy problem
już dziś bez czekanie na gigantyczny
wzrost świadomości
• Dobry argument dla selekcji i segregacji
przed spalaniem
• Całkowicie bezpieczna metoda
• Odzysk energii i przestrzeni
FUNDAMENTY DYSKUSJI
I EDUKACJI
EGO – edukacja na rzecz racjonalnej
gospodarki odpadami – podstawa działania
• Procesy wspomagające edukację: retardacja,
czyli ograniczenie łapczywości materialnej,
supletyczność działań w samorządzie i niżej,
czyli stała poprawa standardów
środowiskowych, nowe, wyższe poziomy
bezpieczeństwa ekologicznego
• Artefakty: spodziewane niesłusznie pieniądze
za odzysk, wciąż trwający syndrom zsypu,
obawa przed ekologicznym donosicielstwem.
Źródła postaw związanych z
gospodarowaniem odpadami • diagnoza postaw 20,50,20 +/- 10
• przyzwyczajenie do systemu „za węgieł”,
• zwyciężający konsumeryzm: pokłosie
uwolnienia rynku i nieustająca fascynacja
opakowaniem : dosłownie i w przenośni;
fastfudojadztwo, kateringowanie,
boxsetciarstwo itd
• niewiara w segregację in situ
Problemy metodyczne
Edukacja na rzecz racjonalnej gospodarki odpadami i oszczędzania zasobów materialnych
(EGO) jest zadaniem państwowym i samorządowym, a także międzynarodowym. Wymaga zatem starannego przygotowania
podstaw metodycznych. Należy je opracować korzystając z zapisów Narodowej Strategii i
Programu Edukacji Ekologicznej oraz licznych materiałów i projektów zgromadzonych przez
ostatnie lata w Polsce i w Europie. Mamy bowiem do czynienia ze zbyt licznymi błędami
dydaktycznymi, a także merytorycznymi w krążących w kraju programach i materiałach.
Szczególne znaczenie regionalnej edukacji.
Edukacja odpadowa
• Od dziecka
• Syndrom zsypu
• Polubić śmieci, lekcje na składowiskach
• Karać za kompromitacje praktyki
• Stałe konkursy
• Marchewka dla upartych
• Edukacja konsumencka, np. torby
• Atrakcyjność i powszechność materiałów
Tezy edukacyjne
• Edukacja „odpadowa”, czyli EGO powinna być ważnym elementem edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, czyli wkraczać do wszystkich dziedzin życia i do całego procesu edukacji formalnej i nieformalnej, a także mimowolnej.
• Zasady wykorzystywania zasobów i walorów środowiska, bezpieczeństwo ekologiczne, sprawiedliwość ekologiczna, ład przestrzenny oraz programy oddalania zagrożeń globalnych muszą obejmować kwestie racjonalnej gospodarki odpadami. W zapisach programowych dostrzegamy taki związek, w dokumentach niższego rzędu, a tym bardziej w praktyce tak nie jest. Dlatego EGO „umyka” z wielkich programów środowiskowych i ekorozwojowych.
Szkoła Podstawy programowe I i II etapu edukacyjnego polskich
szkół zawierają treści nadające się do wprowadzenia tematyki racjonalnego postępowania z odpadami.
Na poziomie gimnazjum i liceum jest wyraźny brak takich zagadnień, co w szczególności utrudnia wprowadzanie
na lekcjach takich ważnych kwestii jak oszczędność zasobów, recykling, cykl życia produktów, granice
technologiczne i techniczne (BAT), decoupling, a nawet zasady Zrównoważonego Rozwoju. Hamuje to postęp w dziedzinie świadomości „odpadowej” i ekorozwojowej. Jednocześnie nadal potrzebne są świeże treści i cykle edukacyjne dla szkół, otwartych i zamkniętych szkoleń, mediów, imprez masowych, poradniki dla administracji
rządowej i samorządów.
Potrzebne są także skierowane na EGO organizacje pozarządowe.
Metody edukacyjne +plus • Fakty osobiste
• Wyobraźnia i przyszłość, w której spędzisz
resztę swego życia
• Odniesienie do indywidualnych zalet
rozumu
• Aspekt materialny
• Pokazanie wroga
• Sąsiedzkie przykłady
Metody edukacyjne -minus
• Ja, my, nie instytucja
• Błędy też są nasze, a nie systemu
• Nie będzie kontroli
• Trzecia kategoria działań – przyjemność
nie z planowania, realizacji ale z
następstw długofalowych
• Kryterium skuteczności nie może być
odpersonalizowane
Jakie te formy zatem są:
• Edukacja formalna, szkolna i
instytucjonalna (np. samorządowa,
państwowa, stowarzyszeniowa)
• Edukacja nieformalna, szkoleniowa,
rodzinna, społeczna, medialna,
• Edukacja mimowolna
• Edukacja indywidualna, autoedukacja
To był podział wg kryteriów
organizacyjnych, ale jest też:
• Edukacja przyrodnicza
• Edukacja ekologiczna
• Edukacja sozologiczna, sozotechniczna
• Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju
EGO Systemy i podejścia edukacyjne i wdrożeniowe znane z
sukcesów w Europie i w Polsce
• Edukacja i technika dwuręczna
• Model opakowań zwrotnych, tradycje,
bariery, uwarunkowania
• Edukacja dorosłych przez dzieci
• Lekcje i przedmioty o odpadach
• Odpowiedzialność konsumencka
• Segregacja ex-situ, w tym kompostowanie
osiedlowe
EGO
Natarczywa edukacja autopsyjna
• Wszystkie obiekty gospodarki odpadami z
zapleczem edukacyjnym pozwalającym na
śledzenie całego cyklu od odebrania do
wykorzystania lub unieszkodliwienia
odpadów
• Bezpośredni kontakt z własnymi odpadami
w domu – automonitoring
• Sztuka i zabawa z odpadami komunalnymi
A teraz do roboty
Potrzeba nam tysiące dobrych
pomysłów do wykorzystania w
edukacji ekologicznej, najtrafniejsze
programowo formy tej edukacji nie
przyniosła sukcesu jeśli nie wywołają
działań materialnych, przecież
najgłębiej zgodny z ekologią człowiek
nie zastąpi segregacji śmieci i
kolektora słonecznego
UWARUNKOWANIA
Problemy organizacyjne
EGO nie jest dobrze reprezentowana w sieci organizacji pozarządowych, a instytucje zajmujące się odpadami zwykle nie mają
odpowiednich komórek profesjonalnie przygotowanych do rozwijania i wdrażania
nowoczesnej edukacji odpadowej i ekorozwojowej.
Należy zastanowić się nad ograniczoną ale efektywną instytucjonalizacją EGO na zasadzie
miękkiej koordynacji.
Finanse, kadra
• Wydaje się, że potencjalnie suma środków
na cele EGO jest znacząca. Dostrzega się
jednak ich marnotrawienie poprzez
powielanie działań najprostszych, głównie
skierowanych do dzieci.
• Wyraźny niedostatek profesjonalnej kadry
edukacyjnej
Nadzór, kontrola i reprezentacja
społeczeństwa
• To fundamentalne kwestie, tylko pozornie
wykraczające poza ramy EGO; ale bez jej
postawienia i rozwiązania cała „rewolucja”
odpadowa w Polsce może się wydłużyć a nawet
rozmyć lub wypaczyć. To tak jak z wdrażaniem
NATURY 2000 vs Parki Krajobrazowe
• Są pewne propozycje w tej kwestii, powinny być
przedyskutowane, a wnioski przedstawione
Trudności w kontroli
funkcjonowania systemu Obawy związane z kontrolą systemu są uzasadnione,
zwłaszcza gdy chodzi o segregację odpadów u źródła. Wg ustawy jedynym
legalnym podmiotem, który ma informować gminy/związki gmin o braku segregacji jest
przedsiębiorca odbierający odpady od właścicieli nieruchomości. Pojawiają się obawy jak z tym zadaniem
poradzą sobie przedsiębiorcy, czy będą na bieżąco informować gminę/związek gmin
o braku segregacji przez właścicieli, którzy zdeklarowali się, że będą segregować
i płacą niższą opłatę. Szybkość przepływu informacji o takich przypadkach jest ważna, aby gmina/związek gmin
mogli bez zbędnej zwłoki uruchomić procedury decyzyjne.
EGO – stan świadomości
• Deklaratywność – do 80% społeczeństwa chce segregować, 70 podobno segreguje
• Zagrożenie odpadami i zaśmieceniem – na 10-12 miejscu w rankingu zagrożeń
• Niewiedza granicząca z ignorancją dotyczaca ilości i składu odpadów oraz zasad segregacji i unieszkodliwiania
• Utrzymująca się postawa roszczeniowa
• Niechęć do kontroli sąsiedzkiej
• Brak zaufania do władzy i służb gminnych
Utrudnienia na wejściu
• Potrzeba akceptacji nierówności dzisiaj, gdy jest ona skrajnie wysoka (niemożność stosowania kryterium masy odpadów i ich stopnia segregacji dokonanego in situ)
• Różnorodność pomysłów dotyczących opłat oraz oferty usług podstawowych
• Mnogość potencjalnych podmiotów gotowych oferować usługi odpadowe; potrzebna, ale trudna obiektywna klasyfikacja instalacji i rodzajów usług
Braki i zagrożenia • Mizeria kontroli we wszystkich fazach
systemu, brak koncepcji dotyczącej kontroli
• Niedostatki motywacyjne w samorządzie i u wytwarzających
• Brak wizji rozwoju systemu i realistycznego harmonogramu osiągania wyższych wskaźników odzysku
• Sfery obstrukcji, destrukcji, korupcji i obojętności
Implikacje strategiczne i prospekcja ewolucji
społeczno-administracyjnej systemu
• Realia warunków polskich: wyprowadzenie i
kompostowanie biotony, segregacja in situ z
preferencją wydzielania odpadów
suchych/opakowaniowych, zakłady segregacji
infra situ powiązane z lokalnymi instalacjami
odzysku lub recyklingu, spalarnie tylko w paru
dużych miastach
• Strategia skierowana na ograniczanie
wytwarzania odpadów: kompozycja edukacyjno-
konsumencko-finansowa
Nie, ale rejterada nie jest możliwa
• Prawo, jak zwykle, jest dalekie od doskonałości, co jest poniekąd oczywiste, bo prawo nigdy nie sprosta wyzwaniom ekologicznym, może tylko kodyfikować kolejne etapy awansu rozwojowego
• Edukacja, w sensie „objętościowym” jest; w sensie funkcjonalnym nie spełnia oczekiwań
• Przygotowanie techniczno-technologiczne, logistyczne i organizacyjne jest przeciętne, ale bardzo silnie zróżnicowane regionalnie, a nawet lokalnie