IZVJEŠTAJ O ISPITIVANJU SADRŽAJA RADIONUKLIDA U … · 2009-11-30 · • Pšenični i kukuruzni hleb iz svih većih pekara na teritoriji Republike. • Voće i povrće. • Ostale

JU CENTAR ZA EKOTOKSIKOLOŠKA ISPITIVANJA CRNE GORE

81000 PODGORICA, PUT RADOMIRA IVANOVIĆA 2

CENTER FOR ECOTOXICOLOGICAL RESEARCH OF MONTENEGRO

CETI ++382 (0)81 658-090; 658-091; Fax: ++382 (0)81 658-092; E-mail: [email protected]

ODJELJENJE ZA ZAŠTITU OD ZRAČENJA I MONITORING

IZVJEŠTAJ O ISPITIVANJU

SADRŽAJA RADIONUKLIDA U ŽIVOTNOJ SREDINI CRNE GORE

ZA 2007. GODINU

P O D G O R I C A, M A R T 2 0 0 8.

JU CENTAR ZA EKOTOKSIKOLOŠKA ISPITIVANJA CETI 5100.101.01 IZVJEŠTAJ O ISPITIVANJU SADRŽAJA RADIONUKLIDA U ŽIVOTNOJ SREDINI CRNE GORE – 2007.

Strana 1 od 112

SADRŽAJ UVOD ................................................................................................................................................3 I. REZULTATI ANALIZA ..............................................................................................................5 1. ISPITIVANJE NIVOA SPOLJAŠNJE ZRAČENJA ...............................................................5 2. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VAZDUHU .............................................8 3. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U PADAVINAMA ...................................13 4. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VODI JEZERA I MORA ....................19 5. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U ZEMLJIŠTU ........................................31 6. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VODI ZA PIĆE ....................................32 7. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U LJUDSKOJ HRANI ............................36 8. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U STOČNOJ HRANI ..............................70 9. ISPITIVANJE NIVOA IZLAGANJA JONIZUJUĆEM ZRAČENJU U BORAVIŠNIM PROSTORIMA .........................................................................73 10. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U GRAĐEVINSKOM MATERIJALU..............................................................................................76 11. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U OKOLINI TE PLJEVLJA ..................77 II. ZAKLJUČAK .............................................................................................................................80 III. PREDLOG MJERA ................................................................................................................84 IV. OPREMA ..................................................................................................................................86 V. METODE ...................................................................................................................................91 VI. ANALIZIRANI RADIONUKLIDI ......................................................................................103 PRILOG I ......................................................................................................................................108 PRILOG II ....................................................................................................................................110 PRILOG III ...................................................................................................................................112


Strana 2 od 112

Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne

Gore realizovan je u Odjeljenju za zaštitu od zračenja i monitoring – CETI u Podgorici.

Program su realizovali: 1. Tomislav Anđelić, diplomirani fizičar, 2. Ranko Zekić, diplomirani fizičar, 3. Ranka Žižić, diplomirani hemičar,

Sva uzorkovanja za potrebe realizacije Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore obavile su terenske ekipe Centra za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore.

Mjerenja doza TL dozimetrima u Podgorici i Baru su rađena u saradnji sa Institutom za medicinu rada i radiološku zaštitu “Dr Dragomir Karajović”, Odeljenje za kontrolu izvora jonizujućih zračenja i ličnu dozimetriju, Beograd, Deligradska 29.

Izvještaj sačinio:

Tomislav Anđelić

dipl. fizičar

D I R E K T O R

Ana Mišurović Spec. toks. hem.


Strana 3 od 112

UVOD Javna ustanova Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore je realizovao Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za 2007. godinu. Program je sačinilo Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora u skladu sa planom datim u Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini (Sl list SRJ, br. 45/97).

Izvještaju o realizaciji Programa za 2007. godinu je data forma Izvještaja o ispitivanju,

definisana standardom ISO/IEC 17025. Kao Akreditovana laboratorija u obavezi smo da poštujemo odredbe referentnog standarda odnosno da Izvještaj o ispitivanju ima zahtijevanu formu i sadržinu i zbog toga se ovaj Izvještaj sastoji od šest poglavlja:

I. Rezultati analiza u zasebnim cjelinama, u skladu sa strukturom Programa.

II. Rezime stanja sa zaključkom. III. Predlog mjera. IV. Spisak i osnovne karakteristike korišćene mjerne opreme. V. Metoda pripreme uzoraka i njihovog mjerenja.

VI. Analizirani radionuklidi. Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za

2007. godinu obuhvatio je uzorke koji se proizvode i koriste na teritoriji Crne Gore. Zbog toga ovaj Izvještaj daje realnu sliku stanja svih djelova životne sredine u Crnoj Gori. Po obimu i po kvalitetu Izvještaj za 2007. godinu predstavlja bitan napredak u odnosu na prethodne godine. Prije svega ovaj napredak se ogleda u podizanju nivoa kvaliteta analiza prikazanih u Izvještaju, njihovoj analitičkoj i statističkoj obradi.

Pregledom sadržaja Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore vidi se da se ovaj Program u stvari sastoji od 3 potpuno nezavisne cjeline, koje mogu da se posmatraju kao posebni programi monitoringa. Prva cjelina je monitoring životne sredine koji obuhvata sledeća ispitivanja:

• Nivo prirodnog zračenja. • Vazduh. • Padavine. • Voda Skadarskog jezera. • Morska Voda. • Morski indikatorski organizmi. • Zemljište. • Voda za piće. • Stočna hrana. • Radon u boravišnim prostorima. • Građevinski materijal.


Strana 4 od 112

Drugu cjelinu čine ispitivanja sadržaja radionuklida u hrani a obuhvaćeni su sledeći tipovi uzoraka:

• Meso (goveđe, jagnjeće, pileće i meso slatkovodnih riba). • Mlijeko iz svih većih mljekara na teritoriji Republike. • Mliječni proizvodi. • Pšenični i kukuruzni hleb iz svih većih pekara na teritoriji Republike. • Voće i povrće. • Ostale bitne životne namirnice (jaja, pivo, vino, ulje, šećer, so, mineralna voda, orasi). • Hrana iz dječijih vrtića. • Pečurke.

Treće cjelina bi bila ispitivanja koja se rade da bi se utvrdio eventualni uticaj TE Pljevlja na

životnu sredinu a sastoje se od ispitivanja:

• Voda iz rijeke Vežišnice. • Pepeo iz deponije „Maljevac“. • Zemljišta.

Dakle, radi se o jednom zaista sveobuhvatnom programu koji pruža objektivnu sliku stanja

životne sredine u Crnoj Gori sa stanovišta sadržaja radionuklida.

Izvještaj o realizaciji Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore se sastoji od:

• 208 Uzorka - Gama spektrometrijskih ispitivanja. • 73 Dozimetrijska ispitivanja. • 78 Ispitivanja koncentracije Radona. • 978 Analiziranih radionuklida. • 247 Tabela. • 23 Grafika.

Realizacija Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore je vezana sa našom saradnjom sa veoma kompetentnim međunarodnim Institucijama i organizacijama, od kojih su najznačajnije: Međunarodna agencija za atomsku energiju iz Beča. EU JRC Institut za transuranske elemente – Karlsrue, Njemačka. Program kontrole izvoza i bezbednosti granica (EXBS) koji se relizuje u organizaciji Vlade USA. Kroz realizaciju Projekta, učešće u testovima i međulaboratorijskim ispitivanjima i posjete eksperata naš rad konstantno se prati i ocjenjuje i do sada smo imali samo pohvale i potvrde našeg rada i naših analiza. Sve ovo treba shvatiti kao potvrdu opravdanosti realizacije Programa ovog tipa i obavezu daljeg praćenja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore.


Strana 5 od 112

I. REZULTATI ANALIZA

1. ISPITIVANJE NIVOA SPOLJAŠNJEG ZRAČENJA

1.1. Mjerenje jačine apsorbovane doze zračenja sistemom PC RM Rezultati mjerenja su dati u Tabeli 1.1. u obliku srednih vrijednosti jačine apsorbovane doze na mjesečnom nivou. Tabela 1.1. Jačina apsorbovane doze gama zračenja, mjerena sistemom PCRM (2007.)

MJESEC Jan Feb Mar Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec D(µGy/h) 0.113 0.113 0.112 0.112 0.113 0.114 0.116 0.120 0.118 0.117 0.117 0.116

Pravi smisao mjerenja koja se rade sistemima PC RM i sličnim je praćenje nivoa jačine

apsorbovane doze zračenja i pravovremeno registrovanje eventualnih akcidentalnih situacija u okruženju, odnosno naglih i velikih promjena. Iz ovih mjerenja je očigledno da takvih slučajeva nije bilo u protekloj godini.

Grafik 1. Grafički prikaz promjena vrijednosti doze u vazduhu mjereno u Podgorici u 2007. godini

0,1

0,11

0,12

0,13

Jan Feb Mart Apr Maj Jun Jul Avg Sep Okt Nov Dec

PCRM

1.2. Mjerenje jačine apsorbovane doze zračenja sistemom TOL - F Srednje mjesečne vrijednosti jačine ekvivalentne doze gama zračenja u vazduhu u

Podgorici, mjerene sistemom TOL-F tokom 1999., 2000., 2001., 2002., 2003., 2004. su statistički obrađene i date u Tabelama 1.3. - 1.8. i na Grafiku 2. Od 2005. nijesu rađena mjerenja sistemom TOL – F.


Strana 6 od 112

Iz prikazanih vrijednosti vidi se trend porasta srednjih vrijednosti jačina ekvivalentne doze gama zračenja u vazduhu u Podgorici, koji se završava zaključno sa 2001. godinom, i tada nastupa pad.

1.3. Mjerenje apsorbovane doze zračenja TL dozimetrima

Rezultati mjerenja su dati u Tabeli 1.10., u vidu jačine apsorbovane doze gama zračenja.

Tabela 1.10. Apsorbovana doza gama zračenja u 2006. godini Grad (µGy/h)

Podgorica 0.087 Bar 0.077

U Tabeli 1.11. dat je prikaz srednjih godišnjih vrijednosti jačine apsorbovane doze gama

zračenja mjerene TL dozimetrima u 2000., 2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006. i 2007. godini. Tabela 1.11. Srednje godišnje vrijednosti apsorbovane doza gama zračenja

Grad 2000. (µGy/h)

2001. (µGy/h)

2002. (µGy/h)

2003. (µGy/h)

2004. (µGy/h)

2005. (µGy/h)

2006. (µGy/h)

2007. (µGy/h)

Podg. 0.055 0.0665 0.0535 0.0575 0.062 0.073 0.072 0.087 Bar 0.057 0.0665 0.0500 0.0520 0.061 0.069 0.064 0.077

GRAFIK 2: GRAFIČKI PRIKAZ PROMJENA VRIJEDNOSTI MEDIJANE I ARITMETIČKE SREDINE JAČINE EKVIVALENTNE DOZE U PODGORICI

0,1

0,15

0,2

1999 2000 2001 2002 2003 2004

Aritm. sr. Medijana


Strana 7 od 112

Zaključak: Svi statistički pokazatelji ukazuju da se vrijednosti jačine apsorbovane doze gama

zračenja održavaju na istom nivou već niz godina, sa varijacijama koje su uobičajene. Ne postoji ni jedan pokazatelj koji bi upućivao na bilo kakvu bitniju promjenu globalnog ili lokalnog karaktera.

GRAFIK 3: GRAFIČKI PRIKAZ PROMJENA VRIJEDNOSTI BRZINE APSORBVANE DOZE ZRAČENJA U BARU I PODGORICI MJERENO TL DOZIMETRIMA

0,03

0,04

0,05

0,06

0,07

0,08

0,09

I pol

. 200

0

II pol.

2000

I pol.

2001

II pol.

2001

I pol.

200

2

II po

l. 20

02

I pol.

2003.

II pol

.2003

I pol.

2004

II pol 2

004

I pol

2005

II po

l 200

5

I pol 2

006

I I pol

2006

I pol

2007

Podgorica Bar


Strana 8 od 112

2. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VAZDUHU

Analiza obuhvata prirodne radionuklide 40K, 226Ra i 232Th i vještački radionuklid 137Cs. Data je i procjena specifične aktivnosti radionuklida 90Sr, koja se odnosi na zbirni uzorak. Minimalne detektibilne aktivnosti su posebno označene.

Tabela 2.1. Specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu u Podgorici za 2007. godinu

Vazduh 2007.

40K (10-3 Bq/m3)

137Cs (10-6 Bq/m3)

226Ra (10-6 Bq/m3)

232Th (10-6 Bq/m3)

7Be 10-3(Bq/m3)

90Sr (Bq/m3)

Januar 1.11 ± 0.06 7.00 ± 3.00 ≤ 15.0 ≤ 31 56.6 ± 7.02 ≤ 0.01 Februar 0.88 ± 0.06 ≤ 12 77 ± 7 52 ± 20 4.90 ± 1.96 ≤ 0.01 April 0.67 ± 0.04 ≤ 6 36 ± 4 ≤ 20 5.70 ± 0.68 ≤ 0.01 Maj 0.94 ± 0.07 ≤ 14 115 ± 10 ≤ 52 5.47 ± 1.37 ≤ 0.01 Jun 1.04 ± 0.6 ≤ 11 26 ± 4 ≤ 42 7.19 ± 1.08 ≤ 0.01 Jul 0.57 ± 0.04 ≤ 7 51 ± 4 ≤ 23 7.03 ± 0.63 ≤ 0.01

Avgust 0.66 ± 0.04 ≤ 6 48 ± 4 ≤ 26 6.94 ± 0.49 ≤ 0.01 Septembar 0.57 ± 0.04 ≤ 7 35 ± 4 34 ± 13 2.43 ± 0.22 ≤ 0.01 Oktobar 0.82 ± 0.04 ≤ 6 36 ± 3 ≤ 28 3.94 ± 0.14 ≤ 0.01

Novembar 0.68 ± 0.04 ≤ 6 31 ± 3 35 ± 11 3.02 ± 0.11 ≤ 0.01 Decembar 0.76 ± 0.04 ≤ 7 46 ± 5 49 ± 14 2.5 ± 0.09 ≤ 0.01

Aritmetičke sredine specifičnih aktivnosti radionuklida u vazduhu u Podgorici tokom 2000.,

2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006 i 2007. godine su statistički obrađeni i rezultati su dati u Tabelama 2.2. zaključno sa 2.9.

Tabela 2.2. Statistika: Specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu u Podgorici - 2000. N Izotop R Asr M 12 40K (10-3 Bq/m3) 0.043 – 4 1.31 0.7 12 137Cs (10-6 Bq/m3) 3 – 139 32.3 14.0 12 226Ra (10-6 Bq/m3) 2.70 – 156 85.1 84.0 12 232Th (10-6 Bq/m3) 4 – 148 43.3 16.5

Tabela 2.3. Statistika: Specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu u Podgorici - 2001.

N Izotop R Asr M 8 40K (10-3 Bq/m3) 0.07 – 91.1 12.4 1.10 8 137Cs (10-6 Bq/m3) 3.3 – 49.0 24.0 22.0 8 226Ra (10-6 Bq/m3) 18.7 – 103 51.6 42.5 8 232Th (10-6 Bq/m3) 3.4 – 59.0 24.3 22.0


N Izotop R Asr M 7 40K (10-3 Bq/m3) 0.03 – 0.18 0.09 0.09 7 137Cs (10-6 Bq/m3) 3.24 – 17.4 9.92 9.61 7 226Ra (10-6 Bq/m3) 3.18 – 20.6 8.96 5.88 7 232Th (10-6 Bq/m3) 2.58 – 14.6 6.41 5.49


Strana 9 od 112

Tabela 2.5. Statistika: Specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu u Podgorici - 2003. N Izotop R Asr M 7 40K (10-3 Bq/m3) 0.017 – 1.07 0.214 0.09 7 137Cs (10-6 Bq/m3) 7.04 – 62.0 17.4 10.2 7 226Ra (10-6 Bq/m3) 3.07 – 93.2 32.9 21.1 7 232Th (10-6 Bq/m3) 3.32 – 59.7 14.7 8.13


N Izotop R Asr M 1 40K (10-3 Bq/m3) - 0.57 - 1 137Cs (10-6 Bq/m3) - 8.82 - 1 226Ra (10-6 Bq/m3) - 5.40 - 1 232Th (10-6 Bq/m3) - 2.31 -


N Izotop R Asr M 2 40K (10-3 Bq/m3) 0.33 – 6.51 3.42 - 2 137Cs (10-6 Bq/m3) 12.28 – 15.18 13.73 - 2 226Ra (10-6 Bq/m3) 23.77 – 31.17 27.47 - 2 232Th (10-6 Bq/m3) 40.44 - 116.3 78.37 -


N Izotop R Asr M 7 40K (10-3 Bq/m3) 0.81 – 5.5 2.41 1.42 7 137Cs (10-6 Bq/m3) 13 – 50 22.76 17 7 226Ra (10-6 Bq/m3) 27 – 357 87.57 31 7 232Th (10-6 Bq/m3) 47 – 184 90 72


N Izotop R Asr M 11 40K (10-3 Bq/m3) 0.57 – 1.11 0.79 0.76 11 137Cs (10-6 Bq/m3) 6 - 14 8.09 7 11 226Ra (10-6 Bq/m3) 15 - 115 46.91 36 11 232Th (10-6 Bq/m3) 20 - 52 35.64 34 11 7Be (10-3 Bq/m3) 2.43 – 56.6 9.61 5.47


Strana 10 od 112

Grafički prikaz godišnjih promjena srednje vrijednosti i medijane za K-40

0

2

4

6

8

10

12

14

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Asr M

Grafički prikaz godišnjih promjena srednje vrijednosti i medijane za Cs-137

0

5

10

15

20

25

30

35

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Asr M


Strana 11 od 112

Grafički prikaz godišnjih promjena srednje vrijednosti i medijane za Ra-226

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

Asr M

Grafički prikaz godišnjih promjena srednje vrijednosti i medijane za Th-232

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

Asr M


Strana 12 od 112

Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date su u

Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije, i to u članovima 8. i 12., preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK). Pojam granica godišnjeg unosa (GGU) predstavlja ukupnu aktivnost određenog izotopa koju pojedinac smije da unese inhalacijom za period od jedne godine. Pojam izvedene koncentracije predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu preračunata na osnovu date GGU i procjene količine vazduha koju pojedinac udahne za godinu dana, a koja je takođe data u Pravilniku i iznosi 7200 m3.

Vrijednosti za GGU i IK za sadržaj radionuklida u vazduhu su date u tabelama 2.8. i 2.9.

posebno za analizirane radionuklide. Radi lakšeg upoređenja vrijednosti za izvedene koncentracije su date u istom obliku kao i rezultati analiza specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu.

Tabela 2.8. Granice godišnjeg unosa radionuklida inhalacijom

Vazduh 40K

(Bq/godišnje) 137Cs

(Bq/godišnje) 226Ra

(Bq/godišnje) 232Th

(Bq/godišnje) GGU 4762 256 1.05 0.4

Tabela 2.9. Izvedene koncentracije radionuklida u vazduh

Vazduh 40K

(10-3 Bq/m3) 137Cs

(10-6 Bq/m3) 226Ra

(10-6 Bq/m3) 232Th

(10-6 Bq/m3) IK 661 35556 146 56

Upoređivanjem vrijednosti aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u vazduhu, sa izvedenim koncentracijama radionuklida za vazduh vidi se da su srednje koncentracije radionuklida u vazduhu bitno manje od maksimalno dozvoljenih vrijednosti. Jedino odstupanje je vrijednost sadržaja 232Th, međutim ne radi se o bitnijem povećenju a izvor je najvjerovatnije povećan sadržaj prašine i zemlje u vazduhu.

Zaključak: Analiza sadržaja radionuklida u vazduhu za 1999., zaključno sa 2007. godinom nije pokazala da aritmetičke sredine rezultata mjerenja prekoračuju maksimalno dozvoljene vrijednosti sadržaja analiziranih radionuklida u vazduhu. Izuzetak je jedino blago odstupanje sadržaj 232Th u 2006. godini ali se radi o prekoračenju koje nema veliki značaj.


Strana 13 od 112

3. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U PADAVINAMA

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 235U, 238U i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Data je i procjena specifične aktivnosti 90Sr. Analiza je pokazala prisustvo i kosmogenog radionuklida 7Be.

Za pojedine radionuklide su date minimalne detektabilne aktivnosti (u tabeli posebno označene). Radionuklidi 235U i 238U su dati u posebnoj tabeli.

U Tabeli 3.1. je data ukupna količina uzoraka padavina tokom pojedinih mjeseca u toku 2007. godine. Vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida su prikazane na dva načina: u Tabelama 3.2. i 3.3. u Bq po litru mjesečnih padavina, a u Tabelama 3.4. i 3.5. je data aktivnost radionuklida u srednjoj dnevnoj količini padavina po metru kvadratnom za dati mjesec.

Tabela 3.1. Mjesečne količine padavina u litrima

Jan Feb Mar Apr Maj Jun Avg Sept Okt Nov Dec 68 125 88 25 100 15 25 50 104 143 86

Tabela 3.2. Specifične aktivnosti radionuklida u mjesečnim uzorcima padavina

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

7Be (Bq/l)

Jan ≤ 10.01 ≤ 0.91 ≤ 1.68 ≤ 3.22 0.02 ± 0.01 Feb 15.56 ± 1.55 ≤ 0.46 ≤ 0.96 ≤ 1.75 0.07 ± 0.01 Mart 19.24 ± 1.83 ≤ 0.75 ≤ 1.39 ≤ 2.82 0.06 ± 0.01 Apr 26.06 ± 2.60 ≤ 2.80 8.19 ± 0.74 ≤ 11.09 0.14 ± 0.04 Maj 59.80 ± 3.98 ≤ 0.71 ≤ 1.41 ≤ 2.63 0.21 ± 0.02 Jun ≤ 46.53 ≤ 4.15 ≤ 7.44 ≤ 17.11 0.13 ± 0.04 Avg 18.95 ± 2.20 ≤ 2.98 ≤ 5.15 ≤ 11.11 0.016 ± 0.005 Sept 44.92 ± 4.23 ≤ 1.38 ≤ 2.39 ≤ 5.01 0.04 ± 0.01 Okt 30.83 ± 2.48 1.57 ± 0.30 ≤ 1.25 ≤ 3.10 1.70 ± 0.18 Nov 21.35 ± 1.87 ≤ 0.57 7.47 ± 0.52 ≤ 1.96 0.32 ± 0.03 Dec 17.85 ± 2.02 ≤ 0.95 4.29 ± 0.46 ≤ 3.30 0.63 ± 0.03

Tabela 3.3. Specifične aktivnosti radionuklida u mjesečnim uzorcima padavina

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

90Sr (Bq/l)

Jan ≤ 6.05 ≤ 0.08 ≤ 0.1 Feb ≤ 3.42 ≤ 0.06 ≤ 0.1 Mart ≤ 4.66 ≤ 0.08 ≤ 0.1 Apr ≤ 15.01 ≤ 0.30 ≤ 0.1 Maj ≤ 4.71 ≤ 0.09 ≤ 0.1 Jun ≤ 22.81 ≤ 0.49 ≤ 0.1 Avg ≤ 15.46 ≤ 0.33 ≤ 0.1 Sept ≤ 8.89 ≤ 0.15 ≤ 0.1 Okt ≤ 5.27 ≤ 0.09 ≤ 0.1 Nov ≤ 3.78 ≤ 0.06 ≤ 0.1 Dec ≤ 6.22 ≤ 0.09 ≤ 0.1


Strana 14 od 112

Vrijednosti za 238U i 235U su dobijene preko 3 sigma MDK metoda. Povećane vrijednost

specifične aktivnosti 238U za pojedine mjesece, su posljedica male količine padavina u ovim mjesecima, samim tim i uzorka male zapremine, a nikako povećanog prisustva ovog radionuklida u okruženju. Tabela 3.4. Aktivnost radionuklida u srednjoj dnevnoj količini padavina po metru kvadratnom za dati mjesec

40K (mBq/m2)

137Cs (mBq/m2)

226Ra (mBq/m2)

232Th (mBq/m2)

7Be (Bq/m2)

Jan ≤ 21.96 ≤ 1.99 ≤ 3.69 ≤ 7.06 0.05 ± 0.02 Feb 69.42 ± 6.94 ≤ 2.05 ≤ 4.29 ≤ 7.81 0.30 ± 0.03 Mart 54.62 ± 5.19 ≤ 2.02 ≤ 3.95 ≤ 8.00 0.02 ± 0.01 Apr 21.72 ± 2.17 ≤ 2.33 6.83 ± 0.59 ≤ 9.24 0.12 ± 0.04 Maj 120.90 ± 12.84 ≤ 2.29 ≤ 4.55 ≤ 8.48 0.68 ± 0.07 Jun ≤ 23.26 ≤ 2.07 ≤ 3.72 ≤ 8.55 0.07 ± 0.02 Avg 15.28 ± 1.77 ≤ 2.40 ≤ 4.15 ≤ 8.96 0.013 ± 0.004 Sept 74.86 ± 7.05 ≤ 2.30 ≤ 3.98 ≤ 8.35 0.06 ± 0.01 Okt 103.43 ± 8.32 5.27 ± 0.77 ≤ 4.19 ≤ 10.40 5.71 ± 0.27 Nov 101.76 ± 8.91 ≤ 2.72 35.61 ± 2.48 ≤ 9.34 1.51 ± 0.15 Dec 49.52 ± 5.60 ≤ 2.64 11.90 ± 1.27 ≤ 9.15 1.75 ± 0.09 Tabela 3.5. Aktivnost radionuklida u srednjoj dnevnoj količini padavina po metru kvadratnom za dati mjesec

235U (mBq/m2)

238U (Bq/m2)

90Sr (Bq/m2)

Jan ≤ 13.27 ≤ 0.19 ≤ 0.1 Feb ≤ 15.27 ≤ 0.27 ≤ 0.1 Mart ≤ 13.23 ≤ 0.24 ≤ 0.1 Apr ≤ 12.51 ≤ 0.25 ≤ 0.1 Maj ≤ 15.19 ≤ 0.29 ≤ 0.1 Jun ≤ 11.41 ≤ 0.25 ≤ 0.1 Avg ≤ 12.47 ≤ 0.27 ≤ 0.1 Sept ≤ 14.82 ≤ 0.25 ≤ 0.1 Okt ≤ 17.68 ≤ 0.30 ≤ 0.1 Nov ≤ 18.02 ≤ 0.30 ≤ 0.1 Dec ≤ 17.26 ≤ 0.27 ≤ 0.1


Strana 15 od 112

Primjećuju se godišnji maksimumi sadržaja 7Be u padavinama, i to u mjesecima maju i oktobru. Napominjemo da je slična situacija prikazana i u ranijim Izvještajima, odnosno zapaženi su maksimumi sadržaja 7Be, ali u različitim periodima godine.

U pokušaju da se što bolje sagledaju promjene specifične aktivnosti radionuklida u

padavinama, statistički su obrađeni rezultati za 1999., 2000., 2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006. i 2007. godinu i dati u Tabelama 3.6. - 3.14. Tabela 3.6. Statistika: Padavine 1999. godina

N Izotop R Asr M 11 40K (mBq/l) 1.24 – 53.6 20.5 14.6 11 137Cs (mBq/l) 0.30 – 5.64 1.78 1.11 11 226Ra (mBq/l) 1.40 – 16.20 5.15 3.87 11 232Th (mBq/l) 0.48 – 9.01 3.71 2.81 11 7Be (Bq/l) 0.20 – 2.24 0.82 0.52

Tabela 3.7. Statistika: Padavine 2000. godina

N Izotop R Asr M 10 40K (mBq/l) 23 – 180 67.1 52.5 10 137Cs (mBq/l) 0.6 – 4 1.86 1.50 10 226Ra (mBq/l) 3 – 252 51.8 9.0 10 232Th (mBq/l) 0.7 – 48 14.8 5.50 10 7Be (Bq/l) 0.05 – 1.02 0.37 0.24


N Izotop R Asr M 11 40K (mBq/l) 19 – 198 64.4 52.2 11 137Cs (mBq/l) 0.58 – 23.2 5.42 1.44 11 226Ra (mBq/l) 0.09 – 56.1 8.97 5.3 11 232Th (mBq/l) 0.31 – 25.9 4.06 1.88 11 7Be (Bq/l) 0.11 – 0.35 0.20 0.17 11 238U (Bq/l) 0.05 – 1.67 0.28 0.12

GRAFIČKI PRIKAZ GODIŠNJIH PROMJENA SPECIFIČNE AKTIVNOSTI BERILIJUMA U 2007. GODINI

00,20,40,60,8

11,21,4

1,61,8

Jan Feb Mar Apr Maj Jun Avg Sep Okt Nov Dec

Be - 7


Strana 16 od 112

Tabela 3.9. Statistika: Padavine 2002. godina N Izotop R Asr M 12 40K (mBq/l) 5.17 – 180 61.0 32.3 12 137Cs (mBq/l) 0.20 – 13.1 2.08 1.17 12 226Ra (mBq/l) 1.25 – 29.2 5.76 3.50 12 232Th (mBq/l) 0.18 – 9.73 2.01 1.44 12 7Be (Bq/l) 0.02 – 2.65 0.28 0.06 12 238U (Bq/l) 0.04 – 1.48 0.26 0.15


N Izotop R Asr M 12 40K (mBq/l) 2.92 – 133 49.5 27.2 12 137Cs (mBq/l) 0.4 – 8.79 2.21 0.875 12 226Ra (mBq/l) 0.691 – 14.1 3.90 1.61 12 232Th (mBq/l) 0.440 – 11.9 3.39 1.08 12 7Be (Bq/l) 0.01 – 0.22 0.05 0.03 12 238U (Bq/l) 0.05 – 0.7 0.225 0.09


N Izotop R Asr M 9 40K (mBq/l) 5.62 – 39.1 20.7 20.2 9 137Cs (mBq/l) 0.36 – 2.22 1.28 1.28 9 226Ra (mBq/l) 0.75 – 10.3 4.24 2.39 9 232Th (mBq/l) 0.44 – 2.31 1.31 1.29 9 7Be (Bq/l) 0.03 – 0.07 0.04 0.04 9 238U (Bq/l) 0.05 – 0.28 0.15 0.13


N Izotop R Asr M 12 40K (mBq/l) 3.65 – 112 51.4 26.6 12 137Cs (mBq/l) 0.68 – 3.25 1.73 1.50 12 226Ra (mBq/l) 1.34 – 16.7 5.73 4.48 12 232Th (mBq/l) 0.13 – 9.70 2.70 1.73 12 7Be (Bq/l) 0.02 – 0.24 0.06 0.04 12 238U (Bq/l) 0.09 – 0.36 0.196 0.175




Strana 17 od 112



Ne može zapaziti nikakva pravilnost dobijenih rezultata po godinama. Ovo je i očekivano jer se na uzorkivaču padavina talože i nakupljaju značajne količine prašine i zemlje, koju vjetar donosi i to je objašnjenje za neka odstupanja, koja bitno utiču na povećanu vrijednost aritmetičke sredine rezultata.

U domaćem zakonodavstvu ne postoje vrijednosti koje bi definisale radiološki kvalitet

padavina, tako da je jedini način sagledavanja dobijenih rezultata upoređenje sa maksimalno dozvoljenim nivoima koji važe za vodu za piće. Ove vrijednosti su date u Tabeli 3.15. i to u istom obliku kao i vrijednosti koje su date u tabelama 3.6. - 3.14. Tabela 3.15. Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće 40K ( mBq/l ) 137Cs ( mBq/l ) 226Ra ( mBq/l ) 232Th ( mBq/l ) 238U (Bq/l)

2200 1000 200 100 0.4 Zaključak

Upoređivanjem vrijednosti aritmetičkih sredina serija rezultata specifične aktivnosti radionuklida u padavinama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su sve pojedinačne vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica. Sadržaj radionuklida u padavinama je manji od maksimalno dozvoljenih vrijednosti koje su date za vodu za piće.

Takođe na donjem grafiku se vidi da su vrijednosti aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u padavinama ne mijenjaju bitnije u periodu praćenja od 9 godina.


Strana 18 od 112

Grafički prikaz godišnjih promjena ar itmentičkih sred ina sadržaja radionuklida u padavinama

0,01

0,1

1

10

100

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K 40 Cs 137 Ra 226 Th 232 Be 7 U 238


Strana 19 od 112

4. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VODI JEZERA I MORA

4.1. Sadržaj radionuklida u vodi Skadarskog jezera

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U. Takođe je data i vrijednost za Cs137 i procjena specifične aktivnosti Sr90. Zbog veoma niskih koncentracija pojedinih radionuklida, oni nijesu mogli biti detektovani bez obzira što se išlo na koncentrisanje uzoraka. Vrijednosti za njih su date u vidu minimalnih detektabilnih aktivnosti i u tabelama su posebno označene.

Tabela 4.1. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera

Skadarsko jezero 40K

(mBq/l) 137Cs

(mBq/l) 226Ra

(mBq/l) 232Th

(mBq/l) I kvartal 99.30 ± 8.71 ≤ 2.40 9.20 ± 1.13 14.14 ± 3.38 II kvartal 40.49 ± 4.58 ≤ 2.09 ≤ 4.27 ≤ 8.18 III kvartal ≤ 13.41 ≤ 1.29 ≤ 2.82 ≤ 4.87 IV kvartal 46.75 ± 4.68 ≤ 2.33 28.96 ± 1.88 ≤ 9.80

Tabela 4.2. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera

Skadarsko jezero 235U

(mBq/l) 238U

(Bq/l) 90Sr

(Bq/l) I kvartal ≤ 16.48 ≤ 0.277 < 0.1 II kvartal ≤ 14.20 ≤ 0.26 < 0.1 III kvartal ≤ 6.83 ≤ 0.15 < 0.1 IV kvartal ≤ 13.61 ≤ 0.29 < 0.1

Da bi se potpunije sagledalo stanje, statistički su obrađeni svi podaci za specifične aktivnosti

radionuklida u vodi Skadarskog jezera iz 1999.; 2000.; 2001., 2002., 2003., 2004., 2005, 2006. i 2007. godinu, i dati su u Tabelama 4.3. do 4.11. Tabela 4.3. Statistika: Skadarsko jezero 1999. godina

N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 0.24 – 29.2 11.0 6.41 4 137Cs (mBq/l) 0.75 – 2.80 1.55 1.33 4 226Ra (mBq/l) 2.06 – 8.91 5.42 5.34 4 232Th (mBq/l) 2.39 – 9.98 4.77 3.35

Tabela 4.4. Statistika: Skadarsko jezero 2000. godina N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 27.0 – 156 84.3 77.2 4 137Cs (mBq/l) 1.0 – 1.70 1.23 1.10 4 226Ra (mBq/l) 1.80 – 8.10 5.05 5.15 4 232Th (mBq/l) 1.20 – 65.3 18.2 3.25

Tabela 4.5. Statistika: Skadarsko jezero 2001. godina N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 9.24 – 57.9 24.9 16.2 4 137Cs (mBq/l) 1.81 – 3.40 2.69 2.77 4 226Ra (mBq/l) 3.35 – 8.20 5.84 5.91 4 232Th (mBq/l) 1.29 – 1.76 1.56 1.59 4 238U (Bq/l) 0.15 – 0.27 0.23 0.25


Strana 20 od 112

Tabela 4.6. Statistika: Skadarsko jezero 2002. godina

N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 16.4 – 59.2 37.5 37.1 4 137Cs (mBq/l) 1.65 – 2.44 1.89 1.74 4 226Ra (mBq/l) 0.75 – 2.20 1.58 1.68 4 232Th (mBq/l) 1.37 – 5.92 2.88 2.12 4 238U (Bq/l) 0.19 – 0.27 0.215 0.20








N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 15.28 – 133 51.74 29.34 4 137Cs (mBq/l) 1.42 – 2.17 1.94 2.08 4 226Ra (mBq/l) 2.59 – 12.94 5.69 3.61 4 232Th (mBq/l) 4.60 – 8.52 7.12 7.69 4 238U (Bq/l) 0.16 – 0.23 0.21 0.22




Strana 21 od 112

Upoređivanjem rezultata aritmetičkih sredina serija rezultata mjerenja nivoa aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera, vidi se da su oscilacije rezultata značajne. Velike varijacije vrijednosti aritmetičkih sredina za pojedine radionuklide u periodu praćenja, a takođe i u okviru pojedinih godina uslovljene su prije svega količinom i intenzitetom padavina u pojedinim periodima, koje spiraju površinski sloj zemljišta a sa njim i analizirane prirodne radionuklide i vještački radionuklid 137Cs, koji se takođe nalazi u površinskom sloju zemljišta. Slično kao i kod padavina, u domaćem zakondavstvu ne postoje norme koje bi se mogle primijeniti na radiološku ispravnost jezerske vode. Za upoređenje dobijenih vrijednosti jedino mogu poslužiti vrijednosti izvedenih koncentracija radionuklida koje važe za vodu za piće. Ove vrijednosti su date u Tabeli 4.12, u istom obliku kao i u gornjim tabelama. Tabela 4.12 Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće

40K ( mBq/l ) 137Cs ( mBq/l ) 226Ra ( mBq/l ) 232Th ( mBq/l ) 238U (Bq/l) 2200 1000 200 100 0.4

4.2. Zaključak Prostim upoređivanjem vrijednosti, vidi se da su sve godišnje vrijednosti aritmetičkih sredina serija specifičnih aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera daleko ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti, datih kao izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće. Osnovni zaključak koji se može izvesti iz prikazane serije rezutata je da voda Skadarskog jezera, sa stanovišta radiološke ispravnosti, zadovoljava čak i veoma stroge uslove koji su dati za vodu za piće.

Grafički prikaz godišnjih varijacija aritmtičkih sredina specifičnih aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera

0,1

1

10

100

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(Bq/l) Cs137(mBq/l) Ra226(mBq/l) Th232(mBq/l) U238(mBq/l)


Strana 22 od 112

4.3. Ispitivanje sadržaja radionuklida u morskoj vodi

Ispitivanje sadržaja radionuklida u morskoj vodi se obavlja na uzorcima koji se uzimaju kod

Bara i Herceg Novog. Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U kao i vještački

radionuklid 137Cs. Urađena je i procjena specifične aktivnosti 90Sr. Vrijednosti minimalnih detektabilnih aktivnosti u tabelama su posebno označene. Rezultati su dati u obliku specifične aktivnosti po litru neuparenog uzorka.

Tabela 4.13 Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Bara

Bar 40K

(Bq/l) 137Cs

(mBq/l) 226Ra

(mBq/l) 232Th

(mBq/l) Jan 10.42 ± 0.34 ≤ 2.90 16.11 ± 0.65 ≤ 14.69 Feb 6.70 ± 0.22 ≤ 2.73 ≤ 5.51 ≤ 13.21 Mart 10.85 ± 0.36 ≤ 3.91 ≤ 6.80 ≤ 16.11 Apr 10.17 ± 0.33 ≤ 3.61 ≤ 6.10 ≤ 15.02 Maj 9.97 ± 0.33 ≤ 3.72 ≤ 5.96 ≤ 15.84 Jun 10.32 ± 0.34 ≤ 3.57 ≤ 6.36 ≤ 16.25 Jul 10.12 ± 0.33 ≤ 4.06 ≤ 6.31 ≤ 13.50 Avg 7.71 ± 0.25 ≤ 1.49 11.83 ± 0.98 ≤ 7.52 Sep 9.14 ± 0.30 ≤ 3.35 16.13 ± 2.06 ≤ 15.87 Okt 8.87 ± 0.29 ≤ 2.67 11.27 ± 1.72 ≤ 14.84 Nov 8.61 ± 0.28 ≤ 3.29 ≤ 5.86 ≤ 14.92 Dec 6.22 ± 0.20 ≤ 2.27 12.11 ± 1.21 ≤ 9.30 Tabela 4.14. Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Bara

Bar 235U

(mBq/l) 238U

(Bq/l) 90Sr

(Bq/l) Jan ≤ 23.36 ≤ 0.51 < 0.1 Feb ≤ 19.96 ≤ 0.47 < 0.1 Mart ≤ 20.30 ≤ 0.55 < 0.1 Apr ≤ 18.26 ≤ 0.53 < 0.1 Maj ≤ 19.83 ≤ 0.54 < 0.1 Jun ≤ 23.36 ≤ 0.53 < 0.1 Jul ≤ 20.89 ≤ 0.56 < 0.1 Avg ≤ 11.93 ≤ 0.26 < 0.1 Sep ≤ 23.97 ≤ 0.55 < 0.1 Okt ≤ 22.66 ≤ 0.50 < 0.1 Nov ≤ 21.08 ≤ 0.51 < 0.1 Dec ≤ 14.38 ≤ 0.32 < 0.1


Strana 23 od 112

Tabela 4.15. Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Herceg Novog

H.N. 40K

(Bq/l) 137Cs

(mBq/l) 226Ra

(mBq/l) 232Th

(mBq/l) Jan 10.72 ± 0.35 ≤ 2.36 ≤ 4.65 ≤ 10.21 Feb 5.18 ± 0.18 ≤ 3.43 ≤ 6.10 ≤ 13.46 Mart 7.71 ± 0.25 ≤ 1.91 ≤ 3.18 ≤ 7.75 Apr 8.07 ± 0.26 ≤ 2.37 ≤ 4.08 ≤ 1.04 Maj 9.69 ± 0.32 ≤ 3.54 ≤ 6.93 ≤ 16.82 Jun 9.38 ± 0.31 ≤ 3.88 ≤ 7.22 ≤ 16.39 Jul 7.84 ± 0.26 ≤ 2.65 ≤ 6.11 ≤ 13.76 Avg 6.97 ± 0.23 ≤ 2.93 ≤ 4.46 ≤ 12.07 Sep 8.95 ± 0.30 ≤ 3.50 ≤ 6.22 ≤ 16.09 Okt 8.68 ± 0.29 ≤ 3.72 10.59 ± 1.76 ≤ 14.94 Nov 7.96 ± 0.27 ≤ 3.81 ≤ 7.23 ≤ 16.50 Dec 7.53 ± 0.24 ≤ 1.89 ≤ 3.11 ≤ 7.96

Tabela 4.16. Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Herceg Novog

H.N. 235U

(mBq/l) 238U

(Bq/l) 90Sr

(Bq/l) Jan ≤ 15.60 ≤ 0.35 < 0.1 Feb ≤ 17.65 ≤ 0.45 < 0.1 Mart ≤ 10.06 ≤ 0.27 < 0.1 Apr ≤ 12.15 ≤ 0.33 < 0.1 Maj ≤ 24.33 ≤ 0.56 < 0.1 Jun ≤ 19.68 ≤ 0.56 < 0.1 Jul ≤ 21.17 ≤ 0.46 < 0.1 Avg ≤ 18.17 ≤ 0.39 < 0.1 Sep ≤ 23.19 ≤ 0.52 < 0.1 Okt ≤ 22.38 ≤ 0.50 < 0.1 Nov ≤ 19.65 ≤ 0.52 < 0.1 Dec ≤ 9.71 ≤ 0.26 < 0.1

Statistika: Morska voda Bar

Tabela 4.17. Statistika: Morska voda Bar 1999. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 4.73 – 7.20 5.71 5.44 12 137Cs (mBq/l) 2.18 – 72.7 14.8 14.8 12 226Ra (mBq/l) 4.19 – 63.1 14.3 8.97 12 232Th (mBq/l) 2.65 – 12.2 6.21 5.24

Tabela 4.18. Statistika: Morska voda Bar 2000. godina

N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 8.0 – 12.2 9.98 10.2 12 137Cs (mBq/l) 2.60 – 7.80 4.03 3.90 12 226Ra (mBq/l) 6.10 – 54.3 15.9 9.40 12 232Th (mBq/l) 2.50 – 13.4 6.57 5.50


Strana 24 od 112


N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 8.08 – 12.02 10.5 10.7 12 137Cs (mBq/l) 3.01 – 8.44 5.55 5.50 12 226Ra (mBq/l) 7.01 – 29.5 14.4 12.8 12 232Th (mBq/l) 2.14 – 7.66 5.03 4.93 12 238U (Bq/l) 0.22 – 0.50 0.39 0.39












Strana 25 od 112

Tabela 4.25. Statistika: Morska voda Bar 2007. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 6.22 – 10.85 9.09 9.55 12 137Cs (mBq/l) 1.49 – 4.06 3.13 3.32 12 226Ra (mBq/l) 5.51 – 16.13 9.20 6.58 12 232Th (mBq/l) 7.52 – 16.25 13.92 14.88 12 238U (Bq/l) 0.26 – 0.56 0.49 0.52

Statistika: Morska voda Herceg Novi

Tabela 4.26. Statistika: Morska voda Herceg Novi 1999. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 4.45 – 8.09 5.59 5.44 12 137Cs (mBq/l) 1.13 – 5.68 3.61 3.53 12 226Ra (mBq/l) 0.28 – 24.1 7.77 4.53 12 232Th (mBq/l) 0.66 – 11.0 4.93 5.44

Tabela 4.27. Statistika: Morska voda Herceg Novi 2000. godina

N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 5.40 – 12.5 10.1 10.8 12 137Cs (mBq/l) 2.00 – 5.50 3.49 3.30 12 226Ra (mBq/l) 1.30 – 52.6 13.7 11.1 12 232Th (mBq/l) 2.40 – 210 21.1 3.75








Strana 26 od 112

Tabela 4.31. Statistika: Morska voda Herceg Novi 2004. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 3.49 – 9.69 7.22 7.63 12 137Cs (mBq/l) 2.00 – 4.83 2.99 2.93 12 226Ra (mBq/l) 2.41 – 38.4 12.7 11.1 12 232Th (mBq/l) 1.41 – 8.88 3.21 2.55 12 238U (Bq/l) 0.25 – 0.69 0.39 0.38








Strana 27 od 112

Grafički prikaz godišnih varijacija aritmetičkih sredina specifičnih aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Bara

0

5

10

15

20

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(Bq/l) Cs137(mBq/l) Ra226(mBq/l) Th232(mBq/l) U 238(Bq/l)


Strana 28 od 112

4.4. Zaključak Za morsku vodu ne postoje posebno date vrijednosti izvedenih koncentracija, tako da se

upoređenje dobijenih vrijednosti sadržaja radionuklida u morskoj vodi vrši u odnosu na izvedene koncentracije koje važe za vodu za piće.

Tabela 4.35. Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće 40K ( Bq/l ) 137Cs ( mBq/l ) 226Ra ( mBq/l ) 232Th ( mBq/l ) 238U (Bq/l)

2.2 1000 200 100 0.4 Upoređivanjem dobijenih vrijednosti aritmetičkih sredina radionukida u morskoj

vodi, sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su aktivnosti svih radionuklida daleko ispod izvedenih koncentracija koje važe za vodu za piće. Jedini izuzetak je radionuklid 40K, koji se prirodno nalazi u morskoj vodi preko KCl, tako da se radi o normalnim – prirodnim vrijednostima.

Grafički prikaz godišnih varijacija aritmetičkih sredina specifičnih aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Herceg Novog

0

5

10

15

20

25

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(Bq/l) Cs137(mBq/l) Ra226(mBq/l) Th232(mBq/l) U238(Bq/l)


Strana 29 od 112

4.5. Specifična aktivnost radionuklida u indikatorskim organizmima

Praćenjem nivoa aktivnosti u uzorcima morskih indikatorskih organizama prati se opšte stanje odnosno nivoi specifične aktivnosti, a to predstavlja bitnu dodatnu informaciju o sadržaju radionuklida u morskoj vodi.

Tabela 4.36. Specifične aktivnosti radionuklida indikatorskih organizama 40K (Bq/kg ) 137Cs (Bq/kg) 226Ra (Bq/kg) 232Th (Bq/kg) 90Sr (Bq/kg)

Dagnje HN 34.53 ± 1.25 0.09 ± 0.02 0.22 ± 0.02 ≤ 0.17 ≤ 0.1 Dagnje Bar 17.20 ± 0.83 ≤ 0.10 0.51 ± 0.05 ≤ 0.32 ≤ 0.1 Cipoli HN 79.03 ± 2.63 0.24 ± 0.02 0.09 ± 0.01 ≤ 0.15 ≤ 0.1 Cipoli Bar 64.37 ± 2.25 ≤ 0.05 0.32 ± 0.03 ≤ 0.21 ≤ 0.1

Sediment HN 151 ± 5 0.36 ± 0.04 28.96 ± 0.96 9.95 ± 0.37 ≤ 0.1 Sediment Bar 321 ± 10 0.77 ± 0.05 13.54 ± 0.45 16.06 ± 0.57 ≤ 0.1 U svim analiziranim uzorcima dagnji detektovano je prisustvo radionuklida 7Be, a vrijednosti specifičnih aktivnosti 7Be u dagnjama su dati u sledećoj tabeli. Tabela 4.37. Specifične aktivnosti 7Be u dagnjama

Uzorak 7Be (Bq/kg) Dagnje HN 16.07 ± 0.61 Dagnje Bar 9.23 ± 0.56

Zaključak Da bi se sagledalo stanje i eventualne promjene nivoa aktivnosti radionuklida u indikatorskim organizmima, u Tabeli 4.38., su date srednje godišnje vrijednosti specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida u indikatrskim organizmima. Tabela 4.38. srednje godišnje vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida indikatorskih organizama

40K (Bq/kg ) 137Cs (Bq/kg) 226Ra (Bq/kg) 232Th (Bq/kg) Sipe 2000. 74.05 0.07 0.33 0.11 Sipe 2001. 89.83 0.11 0.18 0.07 Sipe 2002. 79.40 0.11 0.48 0.18 Sipe 2003. 72.41 0.11 0.74 0.21 Sipe 2004. 103.18 0.22 0.63 0.25 Sipe 2005. 70.78 0.10 0.23 0.12 Sipe 2006. 82.40 0.13 0.24 0.19

Dagnje 2000. 32.95 0.08 0.32 0.13 Dagnje 2001. 54.46 0.12 0.21 0.10 Dagnje 2002. 43.90 0.10 0.19 0.07 Dagnje 2003. 33.55 0.11 0.45 0.14 Dagnje 2004. 31.56 0.20 1.17 0.19 Dagnje 2005. 25.93 0.16 0.54 0.16 Dagnje 2006. 16.60 0.05 0.15 0.20 Dagnje 2007. 25.86 0.10 0.36 0.24


Strana 30 od 112

Kao što se može primjetiti iz vrijednosti datih u tabeli, zapaženo je povećanje specifičnih aktivnosti 40K i 137Cs i kod sipa i kod dagnji u pojedinim godinama, međutim ova odstupanja sadržaja radionuklida u indikatorskim organizmima ne predstavljaju zabrinjavajuću pojavu. Na sledećim graficima dat je grafički prikaz promjena srednjih godišnjih vrijednosti sadržaja radionuklida u sipama i dagnjama.

Grafički prikaz promjena srednjih godišnjih vrijednosti sadržaja radionuklida u sipama

0,01

0,1

1

10

100

1000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006

K40(Bq/kg) Cs137(Bq/kg) Ra226(Bq/kg) Th232(Bq/kg)

Grafički prikaz promjena srednjih godišnjih vrijednosti sadržaja radionuklida u dagnjama

0,01

0,1

1

10

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 31 od 112

5. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U ZEMLJIŠTU

Mjereni su prirodni radionuklidi 40K, 226Ra i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Za

radioizotop 90Sr je data procjena, u skladu sa opisanom metodom. Rezultati analiza su dati u sledećim tabelama, posebno za svaku lokaciju i tip uzorkovanog zemljišta. Posebna pažnja u analizi je posvećena određivanju aktivnosti radijuma 226Ra, koji je potomak raspada urana 238U. Odnos aktivnosti ova dva radionuklida zavisi od radioktivne ravnoteže i od uzjamnog odnosa u uzorku koji zavisi od tipa zemljišta i rastvorljivosti.

Tabela 5.1.1. Specifične aktivnosti radionuklida u zemljištu – Pijesak sa plaža

Plaža 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) Bečići 141 ± 5 1.23 ± 0.09 7.65 ± 0.30 8.30 ± 0.45 Budva 70.58 ± 2.48 0.53 ± 0.04 4.47 ± 0.17 2.89 ± 0.20

Jaz 49.65 ± 1.79 0.41 ± 0.04 2.79 ± 0.12 1.89 ± 0.17 Kotor 6.51 ± 0.40 0.12 ± 0.02 2.44 ± 0.98 0.63 ± 0.12 Tivat 73.21 ± 2.40 0.50 ± 0.03 6.46 ± 0.23 4.65 ± 0.18

Plavi horizonti 71.08 ± 2.34 0.21 ± 0.02 7.74 ± 0.26 2.44 ± 0.13 Igalo 134 ± 5 0.47 ± 0.07 9.07 ± 0.36 8.77 ± 0.47

Plaža 235U

(Bq/kg) 238U

(Bq/kg) Bečići ≤ 1.30 19.22 ± 6.02 Budva ≤ 0.54 12.22 ± 5.00

Jaz ≤ 0.45 11.16 ± 2.81 Kotor ≤ 0.41 7.86 ± 2.99 Tivat 0.53 ± 0.14 10.26 ± 1.70

Plavi horizonti 0.56 ± 0.11 13.62 ± 2.74 Igalo ≤ 1.17 22.47 ± 6.34

Zaključak:

Analizom sadržaja radionuklida u pijesku se došlo do rezultata koji su u granicama

normalnih vrijednosti za prirodne radionuklide 40K, 226Ra i 232Th. Sve do sada urađene analize ukazuju da je sadržaj radionuklida u Crnoj Gori i dalje na

nivou prirodnih vrijednosti. Čak i u smislu sadržaja 137Cs, radionuklida Černobiljskog porijekla, zamljište u Crnoj Gori ima vrijednosti među najnižim u okruženju a pogotovu kad se to posmatra u evropskim okvirima.


Strana 32 od 112

6. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U VODI ZA PIĆE

6.1. Rezultati analiza

Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi za piće rađeno je na uzorcima iz gradskih vodovoda u Podgorici, Beranama, Pljevljima i Herceg Novom. Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U kao i vještački radionuklid 137Cs. Rezultati mjerenja su dati u tabeliama 6.1. do 6.5., u vidu aktivnosti po litru neuparenog uzorka.

Minimalne detektabilne aktivnosti su posebno označene u tabeli. Tabele 6.1.Specifične aktivnosti radionuklida u vodi za piće - Podgorica

Voda za piće Podgorica

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

I kvartal 10.89 ± 1.14 ≤ 1.03 ≤ 1.95 ≤ 4.34 II kvartal 18.46 ± 1.98 ≤ 1.37 15.19 ± 0.99 ≤ 4.70 III kvartal ≤ 17.18 ≤ 1.28 5.96 ± 0.50 ≤ 5.18 IV kvartal 24.13 ± 1.83 ≤ 0.91 ≤ 1.46 ≤ 3.16

Tabela 6.2. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi za piće - Podgorica


235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

I kvartal ≤ 5.93 ≤ 0.13 II kvartal ≤ 7.52 ≤ 0.15 III kvartal ≤ 7.18 ≤ 0.16 IV kvartal ≤ 4.62 ≤ 0.10

Tabele 6.3.Specifične aktivnosti radionuklida u vodi za piće - Berane Voda za piće

Berane 40K

(mBq/l) 137Cs

(mBq/l) 226Ra

(mBq/l) 232Th

(mBq/l) 235U

(mBq/l) 238U

(Bq/l) I polugodište 16.38 ± 1.51 ≤ 1.47 33.12 ± 0.40 ≤ 5.54 ≤ 9.88 ≤ 0.16 II polugodište ≤ 64.85 ≤ 7.45 ≤ 11.98 ≤ 27.82 ≤ 39.05 ≤ 0.83

Tabele 6.4.Specifične aktivnosti radionuklida u vodi za piće - Pljevlja Voda za piće

Pljevlja 40K

(mBq/l) 137Cs

(mBq/l) 226Ra

(mBq/l) 232Th

(mBq/l) 235U

(mBq/l) 238U

(Bq/l) I polugodište 14.33 ± 1.73 ≤ 2.20 10.64 ±1.13 ≤ 8.12 ≤ 14.33 ≤ 0.25 II polugodište 11.03 ± 1.70 ≤ 2.70 33.17 ±2.17 ≤ 9.98 ≤ 14.42 ≤ 0.32

Tabele 6.5. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi za piće Herceg Novi Voda za piće Herceg Novi

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

I polugodište 53.70 ± 5.80 ≤ 2.08 1.03 ±.20 ≤ 8.46 ≤ 14.38 ≤ 0.20 II polugodište 44.14 ± 4.36 ≤ 2.60 ≤ 4.50 ≤ 9.31 ≤ 13.61 ≤ 0.29


Strana 33 od 112

6.2. Statistička obrada rezultata

Radi potpunijeg sagledavanja stanja radiološke ispravnosti vode za piće statistički su obrađeni svi rezultati, dobijeni analizom vode za piće vodovoda u Podgorici iz 1999.; 2000., 2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006. i 2007. godinu. Ovi rezultati su dati u Tabelama 6.6. do 6.14.

Tabela 6.6. Statistika: Voda za piće – Podgorica 1999. N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 13.4 – 17.9 15.8 15.9 4 137Cs (mBq/l) 0.76 – 1.38 1.06 1.05 4 226Ra (mBq/l) 0.65 – 6.36 3.12 2.73 4 232Th (mBq/l) 1.59 – 4.74 2.71 2.26

Tabela 6.7. Statistika: Voda za piće – Podgorica 2000.

N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 0.31 – 62.0 15.8 0.47 4 137Cs (mBq/l) 0.6 – 1.30 0.83 0.70 4 226Ra (mBq/l) 3 – 70 24.0 11.5 4 232Th (mBq/l) 0.80 – 15.0 5.0 2.10








Strana 34 od 112

Tabela 6.11. Statistika: Voda za piće – Podgorica 2004. N Izotop R Asr M 4 40K (mBq/l) 7.36 – 25.3 14.5 12.6 4 137Cs (mBq/l) 0.87 – 1.53 1.15 1.09 4 226Ra (mBq/l) 0.31 – 12.36 5.79 5.25 4 232Th (mBq/l) 0.69 – 1.61 1.23 1.30 4 238U (Bq/l) 0.09 – 0.18 0.13 0.13








Strana 35 od 112

.

Sa grafika se vidi da je sadržaj 40K, 137Cs, 232Th i 238U u vodi za piće, bio praktično

konstantan u prethodnim godinama. Takođe se primjećuje porast sadržaja 226Ra u vodi za piće u 2000. godini, međutim ne radi se o povećanju kom treba poklanjati pažnju.

Maksimalno dozvoljeni nivoi koji su propisani za vodu za piće dati su u Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (Sl. list SRJ br. 9/99) i to preko izvedenih koncentracija. Te koncentracije su u Tabeli 6.15. date u istom obliku kao i izmjerene vrijednosti specifičnih aktivnosti radionuklida u vodi za piće.

Tabela 6.15. Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće 40K ( mBq/l ) 137Cs ( mBq/l ) 226Ra ( mBq/l ) 232Th ( mBq/l ) 238U (Bq/l)

2200 1000 200 100 0.4

6.1. Zaključak

Upoređivanjem vrijednosti dobijenih analizama i statističkom obradom rezultata, vidi se da su nivoi specifične aktivnosti za sve radionuklide u uzorkovanoj pijaćoj vodi iz svih ispitivanih gradskih vodovoda u Republici daleko ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti.

Grafički prikaz promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u vodi za piće u Podgorici

0

5

10

15

20

25

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(mBq/l) Cs137(mBq/l) Ra226(mBq/l) Th232(mBq/l) U238(Bq/l)


Strana 36 od 112

7. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U LJUDSKOJ HRANI

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K , 226Ra i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Data je i procjena specifične aktivnosti radionuklida 90Sr. Rezultati analize, dati u vidu specfičnih aktivnosti detektovanih radionuklida, prikazani su po vrstama hrane, u skladu sa Programom.

7.1. Sadržaj radionuklida u goveđem, jagnjećem, svinjskom, pilećem mesu i slatkovodnoj ribi 7.1.1. Rezultati analiza Tabela 7.1.1. Specifične aktivnosti radionuklida u goveđem mesu

GOVEĐE MESO

40K (Bq/kg)

137Cs (Bq/kg)

226Ra (Bq/kg)

232Th (Bq/kg)

90Sr (Bq/kg)

B.P. I pol. 89.50 ± 3.17 0.15 ± 0.04 ≤ 0.16 0.31 ± 0.15 < 0.1 B.P. II pol. 112.7 ± 4.10 ≤ 0.13 0.82 ± 0.08 ≤ 0.53 < 0.1 PV. I pol. 95.69 ± 3.35 1.18 ± 0.06 ≤ 0.17 ≤ 0.37 < 0.1 PV. II pol. 121.0 ± 4.46 1.19 ± 0.06 ≤ 0.25 ≤ 0.61 < 0.1 PG. I pol. 105.8 ± 3.9 0.08 ± 0.03 ≤ 0.21 ≤ 0.52 < 0.1 PG II pol. 108.9 ± 3.9 0.13 ± 0.03 ≤ 0.19 ≤ 0.51 < 0.1

Tabela 7.1.2. Specifične aktivnosti radionuklida u jagnjećem mesu JAGNJEĆE

MESO 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) 90Sr

(Bq/kg) B.P. I pol. 42.57 ± 1.68 ≤ 0.08 0.29 ± 0.03 ≤ 0.33 < 0.1 B.P. II pol. 75.03 ± 2.88 0.44 ± 0.06 0.55 ± 0.05 ≤ 0.54 < 0.1 PV. I pol. 93.67 ± 3.25 0.49 ± 0.04 ≤ 0.15 ≤ 0.32 < 0.1 PV. II pol. 117.4 ± 4.0 1.29 ± 0.06 0.17 ± 0.02 ≤ 0.33 < 0.1 PG I pol. 95.25 ± 3.49 0.52 ± 0.04 ≤ 0.19 ≤ 0.47 < 0.1 PG II pol. 93.04 ± 3.42 1.00 ± 0.07 ≤ 0.24 ≤ 0.49 < 0.1

Tabela 7.1.3. Specifične aktivnosti radionuklida u svinjskom mesu SVINJSKO

MESO 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) 90Sr

(Bq/kg) Sjever I 108.54 ± 3.59 0.16 ± 0.04 ≤ 0.20 ≤ 0.44 < 0.1 Sjever II 132.39 ± 4.78 1.04 ± 0.09 ≤ 0.26 ≤ 0.60 < 0.1 PG 132.85 ± 4.76 0.20 ± 0.06 ≤ 0.26 ≤ 0.56 < 0.1

Tabela 7.1.4. Specifične aktivnosti radionuklida u pilećem mesu PILEĆE MESO

40K (Bq/kg)

137Cs (Bq/kg)

226Ra (Bq/kg)

232Th (Bq/kg)

90Sr (Bq/kg)

PG 105.82 ± 3.77 ≤ 0.11 0.56 ± 0.44 ≤ 0.46 < 0.1 Sjever 75.83 ± 2.48 ≤ 0.03 ≤ 0.06 ≤ 0.13 < 0.1


Strana 37 od 112

Tabela 7.1.5. Specifične aktivnosti radionuklida u mesu slatkovodnih riba

RIBA 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) 90Sr

(Bq/kg) Šaran S.J. I 100.07 ± 3.72 0.34 ± 0.06 ≤ 0.22 ≤ 0.53 < 0.1 Šaran S.J. II 94.84 ± 3.47 0.37 ± 0.05 1.59 ± 0.11 ≤ 0.43 < 0.1 Pastrmka I 94.75 ± 3.45 ≤ 0.10 0.35 ± 0.04 ≤ 0.49 < 0.1 Pastrmka II 121.52 ± 4.33 ≤ 0.13 ≤ 0.22 ≤ 0.52 < 0.1 7.1.2. Statistička obrada Goveđe i jagnjeće meso

Tabela 7.1.6. Statistika: Goveđe i jagnjeće meso - 2001. godina N Izotop R Asr M 9 40K (Bq/kg) 75 – 116 98.2 101 9 137Cs (Bq/kg) 0.07 – 14.9 4.95 1.46 9 226Ra (Bq/kg) 0.04 – 0.47 0.21 0.21 9 232Th (Bq/kg) 0.06 – 0.15 0.12 0.13

Tabela 7.1.7. Statistika: Goveđe i jagnjeće meso - 2002. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/kg) 77 - 115 100 99.5 12 137Cs (Bq/kg) 0.13 – 3.68 1.07 0.80 12 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 026 0.19 0.18 12 232Th (Bq/kg) 0.02 – 0.23 0.08 0.07 Tabela 7.1.8. Statistika: Goveđe i jagnjeće meso - 2003. godina N Izotop R Asr M 11 40K (Bq/kg) 77.4 - 100 90.2 90.4 10 137Cs (Bq/kg) 0.13 – 1.88 0.65 0.36 11 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 0.70 0.23 0.14 11 232Th (Bq/kg) 0.04 – 0.30 0.12 0.07

Tabela 7.1.9. Statistika: Goveđe i jagnjeće meso - 2004. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 75.5 –109 98.8 99.9 10 137Cs (Bq/kg) 0.29 – 15.4 3.43 1.44 10 226Ra (Bq/kg) 0.14 – 1.37 0.48 0.45 10 232Th (Bq/kg) 0.04 – 0.16 0.11 0.12 Tabela 7.1.10. Statistika: Goveđe i jagnjeće meso - 2005. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/kg) 66.7 – 140 91.9 91.6 12 137Cs (Bq/kg) 0.11 – 9.43 1.98 0.535 12 226Ra (Bq/kg) 0.07 – 0.54 0.22 0.205 12 232Th (Bq/kg) 0.04 – 0.25 0.13 0.135


Strana 38 od 112

Tabela 7.1.11 Statistika: Goveđe i jagnjeće meso – 2006. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 88.61 – 108 96.65 94.64 10 137Cs (Bq/kg) 0.09 – 2.03 0.49 0.26 10 226Ra (Bq/kg) 0.08 – 0.76 0.26 0.18 10 232Th (Bq/kg) 0.21 – 0.66 0.36 0.27

Tabela 7.1.12 Statistika: Goveđe i jagnjeće meso – 2007. godina N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/kg) 42.57 – 121 95.88 95.47 12 137Cs (Bq/kg) 0.08 – 1.29 1.56 1.46 12 226Ra (Bq/kg) 0.15 – 0.82 0.28 0.20 12 232Th (Bq/kg) 0.31 – 0.61 0.44 0.48

Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u goveđem i jagnjećem mesu

0,01

0,1

1

10

100

1000

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 39 od 112

Svinjsko meso

Tabela 7.1.13. Statistika: Svinjsko meso - 2005. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 47.22 – 87.61 67.41 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.10 – 0.11 0.105 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.41 – 0.50 0.45 / 2 232Th (Bq/kg) 0.14 – 0.16 0.15 /

Tabela 7.1.14. Statistika: Svinjsko meso - 2006. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 111 – 118 115 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.12 – 0.15 0.13 / 2 226Ra (Bq/kg) 1.94 – 2.27 2.10 / 2 232Th (Bq/kg) 0.71 – 0.81 0.76 /

Tabela 7.1.15. Statistika: Svinjsko meso - 2007. godina N Izotop R Asr M 3 40K (Bq/kg) 108.5 – 132.8 124.6 132.4 3 137Cs (Bq/kg) 0.16 – 1.04 0.47 0.20 3 226Ra (Bq/kg) 0.20 – 0.26 0.24 0.26 3 232Th (Bq/kg) 0.44 – 0.60 0.53 0.56

Pileće meso

Tabela 7.1.16. Statistika: Pileće meso - 2005. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 77.8 - 114 95.8 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.12 – 0.21 0.165 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.36 – 0.42 0.39 / 2 232Th (Bq/kg) 0.10 – 0.28 0.19 /

Tabela 7.1.17. Statistika: Pileće meso - 2006. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 107 – 110 108 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.09 – 0.09 0.09 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.31 – 0.55 0.43 / 2 232Th (Bq/kg) 0.71 – 0.72 0.715 /

Tabela 7.1.18. Statistika: Pileće meso - 2007. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 75.83 – 105.82 90.83 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.03 – 0.11 0.07 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.06 – 0.56 0.31 / 2 232Th (Bq/kg) 0.13 – 0.46 0.29 /


Strana 40 od 112

Meso slatkovodnih riba

Tabela 7.1.19. Statistika: Meso slatkovodnih riba - 2005. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/kg) 81.5 – 113 102 107 4 137Cs (Bq/kg) 0.09 – 0.36 0.215 0.205 4 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 1.58 0.833 0.825 4 232Th (Bq/kg) 0.07 – 0.15 0.105 0.100

Tabela 7.1.20. Statistika: Meso slatkovodnih riba - 2006. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/kg) 99.2 – 122 112 113 4 137Cs (Bq/kg) 0.11 – 0.47 0.24 0.19 4 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 0.68 0.34 0.30 4 232Th (Bq/kg) 0.20 – 0.74 0.55 0.62

Tabela 7.1.21. Statistika: Meso slatkovodnih riba - 2007. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/kg) 94.75 – 121.5 102.79 97.45 4 137Cs (Bq/kg) 0.10 – 0.37 0.235 0.235 4 226Ra (Bq/kg) 0.22 – 1.59 0.595 0.285 4 232Th (Bq/kg) 0.43 – 0.53 0.49 0.51


Strana 41 od 112

7.2. Sadržaj radionuklida u mlijeku i mlečnim proizvodima na teritoriji RCG

7.2.1.Sadržaj radionuklida u mlijeku iz otkupne mreže mljekare u Podgorici Tabela 7.2.1. Specifične aktivnosti radionuklida u mlijeku mljekare u Podgorici

Mjesec K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Januar 43.79 ± 1.49 ≤ 0.04 ≤ 0.07 ≤ 0.14 < 0.1 Februar 46.73 ± 1.72 0.14 ± 0.03 ≤ 0.12 ≤ 0.27 < 0.1 Mart 45.48 ± 1.72 ≤ 0.08 ≤ 0.11 ≤ 0.29 < 0.1 April 47.95 ± 1.62 0.04 ± 0.01 ≤ 0.06 ≤ 0.14 < 0.1 Maj 46.85 ± 1.79 ≤ 0.08 ≤ 0.16 ≤ 0.27 < 0.1 Jun 57.00 ± 2.06 0.06 ± 0.02 0.34 ± 0.04 ≤ 0.29 < 0.1 Jul 49.94 ± 1.84 ≤ 0.08 0.17 ± 0.03 ≤ 0.27 < 0.1 Avgust 43.57 ± 1.65 ≤ 0.08 ≤ 0.12 ≤ 0.28 < 0.1 Septembar 39.28 ± 1.39 0.06 ± 0.02 0.12 ± 0.01 ≤ 0.18 < 0.1 Oktobar 48.58 ± 1.77 0.11 ± 0.03 ≤ 0.12 ≤ 0.26 < 0.1 Novembar 36.71 ± 1.43 ≤ 0.07 0.52 ± 0.05 ≤ 0.28 < 0.1 Decembar 35.19 ± 1.35 ≤ 0.08 0.43 ± 0.05 ≤ 0.25 < 0.1 STATISTIČKA OBRADA Tabela 7.2.2. Statistika: Mlijeko Podgorica – 1999. godina.

N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 37.7 – 43.4 40.3 39.3 12 137Cs (Bq/l) 0.07 – 0.29 0.14 0.12 12 226Ra (Bq/l) 0.02 – 0.43 0.21 0.24 12 232Th (Bq/l) 0.04 – 0.25 0.09 0.08

Tabela 7.2.3. Statistika: Mlijeko Podgorica – 2000. godina.







Strana 42 od 112









Tabela 7.2.10 Satistika: Mlijeko Podgorica – 2007. godina.

N Izotop R Asr M 12 40K (Bq/l) 35.19 - 57 45.09 46.10 12 137Cs (Bq/l) 0.04 – 0.14 0.08 0.08 12 226Ra (Bq/l) 0.06 – 0.52 0.195 0.12 12 232Th (Bq/l) 0.14 – 0.29 0.24 0.27


Strana 43 od 112

7.2.2. Sadržaj radionuklida u mlijeku iz mljekara na teritoriji Crne Gore

Tabela 7.2.11.Specifične aktivnosti radionuklida u mlijeku iz mljekara na teritoriji Crne Gore Mljekara K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Nikšić I polugod 45.44 ± 1.70 0.46 ± 0.04 ≤ 0.14 ≤ 0.26 < 0.1

Nikšić II polugod 44.72 ± 1.69 0.42 ± 0.04 ≤ 0.11 ≤ 0.27 < 0.1

H. Novi I polugođe 49.16 ± 1.67 ≤ 0.04 ≤ 0.08 ≤ 0.17 < 0.1

H. Novi II polugod 47.09 ± 1.79 ≤ 0.09 ≤ 0.14 0.41 ± 0.13 < 0.1

Pljevlja I polugod 43.87 ± 1.72 0.18 ± 0.03 ≤ 0.16 ≤ 0.34 < 0.1

Pljevlja II polugod 50.36 ± 1.88 0.15 ± 0.03 ≤ 0.12 ≤ 0.33 < 0.1

Berane I polugod 44.18 ± 1.69 0.20 ± 0.03 0.45 ± 0.03 ≤ 0.31 < 0.1

Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u mlijeku mljekare u Podgorici

0,01

0,1

1

10

100

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(Bq/l) Cs137(Bq/l) Ra226(Bq/l) Th232(Bq/l)


Strana 44 od 112

Statistička obrada

Tabela 7.2.12 Statistika: Mlijeko mljekare CG – 2000. godina N Izotop R Asr M 8 40K (Bq/l) 34 – 50 43.1 43.3 8 137Cs (Bq/l) 0.08 – 0.61 0.25 0.21 8 226Ra (Bq/l) 0.03 – 0.84 0.22 0.15 8 232Th (Bq/l) 0.06 – 0.30 0.14 0.10

Tabela 7.2.13 Statistika: Mlijeko mljekare CG – 2001. godina N Izotop R Asr M 6 40K (Bq/l) 40.0 –51.7 44.3 43.1 6 137Cs (Bq/l) 0.09 – 0.38 0.22 0.21 6 226Ra (Bq/l) 0.02 – 0.31 0.16 0.16 6 232Th (Bq/l) 0.05 – 0.11 0.08 0.07

Tabela 7.2.14 Statistika: Mlijeko mljekare CG – 2002. godina N Izotop R Asr M 6 40K (Bq/l) 40.6 – 49.0 45.9 46.6 6 137Cs (Bq/l) 0.05 – 0.44 0.22 0.17 6 226Ra (Bq/l) 0.08 – 0.38 0.19 0.16 6 232Th (Bq/l) 0.04 – 0.22 0.10 0.07



Tabela 7.2.17 Statistika: Mlijeko mljekare CG – 2005. godina N Izotop R Asr M 8 40K (Bq/l) 36.6 - 47.6 44.5 45.1 8 137Cs (Bq/l) 0.06 – 0.43 0.204 0.145 8 226Ra (Bq/l) 0.07 – 0.29 0.19 0.195 8 232Th (Bq/l) 0.04 – 0.07 0.05 0.05


Strana 45 od 112



Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u mlijeku iz mljekara na teritoriji Crne Gore

0,01

0,1

1

10

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007

K40(Bq/l) Cs137(Bq/l) Ra226(Bq/l) Th232(Bq/l)


Strana 46 od 112

Sadržaj radionuklida u siru

Tabela 7.2.20. Specifične aktivnosti radionuklida u siru SIR K40(Bq/kg) Cs137(Bq/kg) Ra226(Bq/kg) Th232(Bq/kg) Sr90(Bq/kg ) Podgorica 32.66 ± 1.29 ≤ 0.08 0.18 ± 0.03 ≤ 0.29 < 0.1 Nikšić 28.20 ± 1.22 0.09 ± 0.03 ≤ 0.14 ≤ 0.34 < 0.1 H.Novi 34.41 ± 1.30 0.11 ± 0.03 0.36 ± 0.04 0.30 ± 0.09 < 0.1 B. Polje 27.75 ± 0.97 0.05 ± 0.01 ≤ 0.06 ≤ 0.15 < 0.1 Trapist 14. 62 ± 1.02 ≤ 0.17 ≤ 0.32 ≤ 0.49 < 0.1 Trapist 18.22 ± 1.80 ≤ 0.64 ≤ 0.91 ≤ 2.36 < 0.1

Tabela 7.2.21. Statistika: Sir CG 2005. godina N Izotop R Asr M 6 40K (Bq/kg) 24.3 – 38.7 29.3 27.8 6 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 2.00 0.59 0.31 6 226Ra (Bq/kg) 0.13 – 0.67 0.27 0.21 6 232Th (Bq/kg) 0.02 – 0.28 0.13 0.11




Strana 47 od 112

7.3. Sadržaj radionuklida u kukuruznom i pšeničnom hlebu iz pekara na teritoriji Crne Gore

Tabela 7.3.1. Specifične aktivnosti radionuklida u pšeničnom hlebu iz pekara na teritoriji Crne

Gore Pekara K40(Bq/kg) Cs137( Bq/kg) Ra226( Bq/kg) Th232( Bq/kg) Sr90(Bq/kg) Podgorica I polugod 31.55 ± 1.37 ≤ 0.10 1.01 ± 0.08 ≤ 0.37 < 0.1

Podgorica II polugod 28.52 ± 1.19 ≤ 0.08 0.20 ± 0.03 ≤ 0.31 < 0.1

Nikšić I polugod 30.34 ± 1.33 ≤ 0.10 0.44 ± 0.05 ≤ 0.38 < 0.1

Nikšić II polugod 32.16 ± 1.28 ≤ 0.07 ≤ 0.15 ≤ 0.30 < 0.1

Pljevlja I polugod 26.77 ± 1.15 ≤ 0.07 ≤ 0.16 ≤ 0.29 < 0.1

Pljevlja II polugod 28.31 ± 1.93 ≤ 0.08 ≤ 0.16 ≤ 0.35 < 0.1

Berane I polugod 32.55 ± 1.31 ≤ 0.07 ≤ 0.14 ≤ 0.28 < 0.1

Berane II polugod 28.08 ± 1.02 ≤ 0.03 ≤ 0.08 ≤ 0.16 < 0.1

Statistika

Tabela 7.3.2. Statistika: pšenični hleb 2000. godina

N Izotop R Asr M 8 40K (Bq/kg) 28.0 – 54.2 39.8 37.0 8 137Cs (Bq/kg) 0.04 – 0.11 0.08 0.09 8 226Ra (Bq/kg) 0.12 – 0.84 0.31 0.22 8 232Th (Bq/kg) 0.05 – 0.53 0.21 0.22






Strana 48 od 112

Tabela 7.3.5. Statistika: pšenični hleb 2003 godina











Strana 49 od 112

Tabela 7.3.10. Specifične aktivnosti radionuklida u kukuruznom hlebu

Pekara K40(Bq/kg ) Cs137(Bq/kg ) Ra226(Bq/kg ) Th232(Bq/kg ) Sr90(Bq/kg) Podgorica I polugod 51.48 ± 1.91 ≤ 0.08 1.06 ± 0.07 ≤ 0.32 < 0.1

Podgorica II polugod 48.33 ± 1.84 0.08 ± 0.03 ≤ 0.14 ≤ 0.30 < 0.1

Nikšić I polugod 32.44 ± 1.42 ≤ 0.10 ≤ 0.18 ≤ 0.41 < 0.1

Nikšić II polugod 67.55 ± 2.49 ≤ 0.09 ≤ 0.17 ≤ 0.32 < 0.1

Berane I polugod 32.35 ± 1.31 ≤ 0.07 ≤ 0.12 ≤ 0.26 < 0.1

Berane II polugod 31.93 ± 1.28 ≤ 0.07 ≤ 0.11 ≤ 0.28 < 0.1

Pljevlja I polugod 32.95 ± 1.38 ≤ 0.09 0.43 ± 0.05 ≤ 0.37 < 0.1

Pljevlja II polugod 38.16 ± 1.47 ≤ 0.06 ≤ 0.12 ≤ 0.29 < 0.1

Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida pšeničnom hlebu

0,01

0,1

1

10

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 50 od 112

STATISTIKA Tabela 7.3.11. Statistika: Kukuruzni hleb – 2000. godina


Tabela 7.3.12. Statistika: Kukuruzni hleb – 2001. godina











Strana 51 od 112





Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida kukuruznom hlebu

0,01

0,1

1

10

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 52 od 112

7.4. Sadržaj radionuklida u voću i povrću

Tabela 7.4.1. Specifične aktivnosti radionuklida u voću i povrću

K40(Bq/kg ) Cs137( Bq/kg) Ra226( Bq/kg ) Th232( Bq/kg ) Sr90(Bq/kg) Pasulj PG 203.87 ± 6.86 ≤ 0.09 ≤ 0.19 ≤ 0.43 < 0.1

Pasulj BP 217.77 ± 7.23 0.09 ± 0.03 0.28 ± 0.04 ≤ 0.42 < 0.1

Kupus Pljevlja 53.78 ± 2.06 0.09 ± 0.03 ≤ 0.14 ≤ 0.29 < 0.1

Kupus H.Novi 71.07 ± 2.56 ≤ 0.08 0.30 ± 0.04 ≤ 0.34 < 0.1

Grožđe H.Novi 57.70 ± 2.18 ≤ 0.08 ≤ 0.15 ≤ 0.37 < 0.1

Grožđe Sjever 74.05 ± 2.85 ≤ 0.12 ≤ 0.20 ≤ 0.43 < 0.1

Jabuke Pljevlja 35.56 ± 1.32 ≤ 0.05 ≤ 0.12 0.23 ± 0.07 < 0.1

Jabuke H.Novi 27.19 ± 1.00 ≤ 0.05 0.10 ± 0.01 ≤ 0.18 < 0.1

Krompir Sjever 134.35 ± 4.68 0.19 ± 0.04 1.40 ± 0.10 ≤ 0.47 < 0.1

Krompir H.Novi 126.43 ± 4.30 ≤ 0.08 ≤ 0.15 ≤ 0.34 < 0.1

STATISTIKA Tabela 7.4.2. Statistika: Voće i Povrće 2000. godina

N Izotop R Asr M 7 40K (Bq/kg) 31 - 135 83.7 89.0 9 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 0.72 0.17 0.08 9 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 0.50 0.32 0.36 9 232Th (Bq/kg) 0.07 – 0.33 0.19 0.19

Tabela 7.4.3. Statistika: Voće i Povrće 2001. godina N Izotop R Asr M 7 40K (Bq/kg) 38.5 - 171 94.2 75.6 9 137Cs (Bq/kg) 0.09 – 0.26 0.14 0.13 9 226Ra (Bq/kg) 0.18 – 0.86 0.52 0.57 9 232Th (Bq/kg) 0.4 – 0.21 0.12 0.11

Tabela 7.4.4. Statistika: Voće i Povrće 2002. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 26.1 – 232 120 105 10 137Cs (Bq/kg) 0.06 – 0.24 0.10 0.09 10 226Ra (Bq/kg) 0.04 – 0.27 0.16 0.17 10 232Th (Bq/kg) 0.04 – 0.18 0.11 0.10


Strana 53 od 112

Tabela 7.4.5. Statistika: Voće i Povrće 2003 godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 27.7 - 242 110 84.0 10 137Cs (Bq/kg) 0.06 – 0.14 0.09 0.09 10 226Ra (Bq/kg) 0.06 – 0.70 0.26 0.17 10 232Th (Bq/kg) 0.06 – 0.13 0.09 0.08

Tabela 7.4.6. Statistika: Voće i Povrće 2004. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 29.4 – 256 114 90.4 10 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 0.28 0.14 0.12 10 226Ra (Bq/kg) 0.11 – 0.78 0.30 0.19 10 232Th (Bq/kg) 0.07 – 0.14 0.10 0.10



Tabela 7.4.9. Statistika: Voće i Povrće 2007. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 27.19 – 217.8 100.18 72.56 10 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 0.19 0.09 0.08 10 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 1.40 0.30 0.17 10 232Th (Bq/kg) 0.18 – 0.47 0.35 0.35


Strana 54 od 112

Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u voću i povrću

0,01

0,1

1

10

100

1000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 55 od 112

7.5. Sadržaj radionuklida u jajima, pivu, vinu, ulju, šećeru, soli, mineralnoj vodi i orasima Sadržaj radionuklida u jajima

Tabela 7.5.1. Specifične aktivnosti radionuklida u jajima JAJA K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Nikšić 41.66 ± 1.62 ≤ 0.08 0.16 ± 0.03 ≤ 0.20 < 0.1 B. Polje 42.57 ± 1.68 ≤ 0.08 0.29 ± 0.03 ≤ 0.33 < 0.1 Podgorica 40.98 ± 1.54 ≤ 0.07 ≤ 0.12 ≤ 0.27 < 0.1 H.Novi 44.14 ± 1.77 ≤ 0.09 ≤ 0.16 0.40 ± 0.17 < 0.1

Tabela 7.5.2. Statistika: Jaja CG 2005. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 35.8 – 42.9 40.3 41.2 4 137Cs (Bq/l) 0.05 – 0.11 0.08 0.08 4 226Ra (Bq/l) 0.10 – 0.65 0.27 0.16 4 232Th (Bq/l) 0.06 – 0.13 0.10 0.10



Sadržaj radionuklida u pivu

Tabela 7.5.5. Specifične aktivnosti radionuklida u pivu Pivo K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Nikšić I 8.77 ± 0.56 ≤ 0.07 ≤ 0.14 ≤ 0.26 < 0.1 Nikšić II 10.83 ± 0.55 ≤ 0.07 0.18 ± 0.03 0.35 ± 0.08 < 0.1 Strano 1 16.35 ± 0.92 ≤ 0.10 ≤ 0.21 ≤ 0.41 < 0.1 Strano 2 17.28 ± 1.34 ≤ 0.12 ≤ 0.36 ≤ 0.61 < 0.1

Tabela 7.5.6. Statistika: Pivo CG 2005. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/l) 10.02 – 12.85 11.43 / 2 137Cs (Bq/l) 0.04 – 0.05 0.045 / 2 226Ra (Bq/l) 0.18 – 0.19 0.185 / 2 232Th (Bq/l) 0.04 – 0.13 0.09 /


Strana 56 od 112

Tabela 7.5.7. Statistika: Pivo CG 2006. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 10.13 – 18.04 13.01 11.24 4 137Cs (Bq/l) 0.06 – 0.14 0.10 0.10 4 226Ra (Bq/l) 0.18 – 0.82 0.37 0.25 4 232Th (Bq/l) 0.16 – 0.77 0.39 0.31

Tabela 7.5.8. Statistika: Pivo CG 2007. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 8.77 – 17.28 13.31 13.59 4 137Cs (Bq/l) 0.07 – 0.12 0.09 0.08 4 226Ra (Bq/l) 0.14 – 0.36 0.22 0.20 4 232Th (Bq/l) 0.26 – 0.61 0.41 0.38

Sadržaj radionuklida u vinu

Tabela 7.5.9. Specifične aktivnosti radionuklida u vinu Vino K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Podgorica Bijelo 29.55 ± 1.19 ≤ 0.07 ≤ 0.13 ≤ 0.27 < 0.1

Podgorica Crno 33.03 ± 1.20 0.08 ± 0.02 ≤ 0.09 ≤ 0.21 < 0.1

Tabela 7.5.10. Statistika: Vino CG 2005. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/l) 35.08 – 37.5 36.29 / 2 137Cs (Bq/l) 0.06 – 0.10 0.08 / 2 226Ra (Bq/l) 0.19 – 0.59 0.39 / 2 232Th (Bq/l) 0.07 – 0.13 0.10 /




Strana 57 od 112

Sadržaj radionuklida u jestivom ulju

Tabela 7.5.13. Specifične aktivnosti radionuklida u jestivom ulju Ulje K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l ) Ulje Bar ≤ 0.18 ≤ 0.02 ≤ 0.04 ≤ 0.07 < 0.1 Ulje PG ≤ 0.71 ≤ 0.07 ≤ 0.07 ≤ 0.24 < 0.1 Maslinovo ulje 1 ≤ 0.74 ≤ 0.08 0.35 ± 0.03 ≤ 0.28 < 0.1

Maslinovo ulje CG ≤ 0.19 0.10 ± 0.04 ≤ 0.19 0.49 ± 0.16 < 0.1

Tabela 7.5.14. Statistika: Jestivo ulje CG 2005. godina N Izotop R Asr M 7 40K (Bq/l) 0.10 – 4.81 1.76 1.08 7 137Cs (Bq/l) 0.07 – 0.39 0.16 0.11 7 226Ra (Bq/l) 0.10 – 0.89 0.37 0.24 7 232Th (Bq/l) 0.25 – 1.82 0.67 0.43



Sadržaj radionuklida u šećeru

Tabela 7.5.17. Specifične aktivnosti radionuklida u šećeru ŠEĆER K40(Bq/kg) Cs137(Bq/kg) Ra226(Bq/kg) Th232(Bq/kg) Sr90(Bq/kg)

Šećer Sjever ≤ 0.83 ≤ 0.07 ≤ 0.13 ≤ 0.27 < 0.1

Šećer PG ≤ 0.62 ≤ 0.07 ≤ 0.12 ≤ 0.27 < 0.1 Šećer 3 ≤ 1.56 ≤ 0.08 ≤ 0.28 ≤ 0.79 < 0.1 Šećer 4 ≤ 0.70 ≤ 0.07 ≤ 0.14 ≤ 0.27 < 0.1 Šećer 5 ≤ 1.92 ≤ 0.26 ≤ 0.44 ≤ 0.98 < 0.1 Šećer 6 ≤ 1.31 ≤ 0.15 ≤ 0.28 ≤ 0.54 < 0.1


Strana 58 od 112

Tabela 7.5.18. Statistika: Šećer CG 2005. godina N Izotop R Asr M 6 40K (Bq/kg) 0.43 – 1.35 0.92 0.88 6 137Cs (Bq/kg) 0.07 – 0.16 0.12 0.13 6 226Ra (Bq/kg) 0.12 – 0.93 0.45 0.35 6 232Th (Bq/kg) 0.26 – 1.99 0.72 0.64



Sadržaj radionuklida u kuhinjskoj soli

Tabela 7.5.21. Specifične aktivnosti radionuklida u kuhinjskoj soli Kuhinjska

so K40(Bq/kg) Cs137(Bq/kg) Ra226(Bq/kg) Th232(Bq/kg) Sr90(Bq/kg)

So BR ≤ 0.62 ≤ 0.05 ≤ 0.10 ≤ 0.21 < 0.1 So PG 7.94 ± 0.44 ≤ 0.06 0.19 ± 0.02 ≤ 0.28 < 0.1

Tabela 7.5.22. Statistika: Kuhinjska so CG 2005. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/kg) 0.74 – 19.2 8.35 6.74 4 137Cs (Bq/kg) 0.09 – 0.29 0.20 0.21 4 226Ra (Bq/kg) 0.13 – 0.59 0.31 0.26 4 232Th (Bq/kg) 0.12 – 0.66 0.33 0.27

Tabela 7.5.23. Statistika: Kuhinjska so CG 2006. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 0.46 – 1.02 0.74 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 0.05 0.05 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.09 – 0.16 0.12 / 2 232Th (Bq/kg) 0.20 – 0.29 0.24 /


Strana 59 od 112

Tabela 7.5.24. Statistika: Kuhinjska so CG 2007. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 0.62 – 7.94 4.28 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.05 – 0.06 0.055 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.10 – 0.19 0.145 / 2 232Th (Bq/kg) 0.21 – 0.28 0.245 /

Sadržaj radionuklida u mineralnoj vodi

Tabela 7.5.25. Specifične aktivnosti radionuklida u mineralnoj vodi Mineralna

Voda K40(Bq/l ) Cs137( Bq/l ) Ra226( Bq/l ) Th232( Bq/l ) Sr90( Bq/l )

Rada ≤ 0.36 ≤ 0.04 ≤ 0.07 ≤ 0.14 < 0.1 Knj. Miloš ≤ 0.89 ≤ 0.08 ≤ 0.14 ≤ 0.32 < 0.1

Tabela 7.5.26. Statistika: Mineralna voda CG 2005. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 0.54 – 2.12 1.06 0.79 4 137Cs (Bq/l) 0.06 – 0.13 0.10 0.10 4 226Ra (Bq/l) 0.12 – 0.67 0.35 0.31 4 232Th (Bq/l) 0.06 – 0.46 0.28 0.29

Tabela 7.5.27. Statistika: Mineralna voda CG 2006. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 1.05 – 1.09 1.07 / 4 137Cs (Bq/l) 0.07 – 0.09 0.08 / 4 226Ra (Bq/l) 0.13 – 0.96 0.54 / 4 232Th (Bq/l) 0.32 – 0.35 0.33 /

Tabela 7.5.28. Statistika: Mineralna voda CG 2007. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/l) 0.36 – 0.89 0.62 / 4 137Cs (Bq/l) 0.04 – 0.08 0.06 / 4 226Ra (Bq/l) 0.07 – 0.14 0.11 / 4 232Th (Bq/l) 0.14 – 0.32 0.23 /

Sadržaj radionuklida u orasima

Tabela 7.5.29. Specifične aktivnosti radionuklida u orasima Orasi K40(Bq/kg) Cs137(Bq/kg) Ra226(Bq/kg) Th232(Bq/kg) Sr90(Bq/kg) Orasi Pg 132 ± 5 ≤ 0.37 ≤ 0.76 ≤ 1.57 < 0.1 Orasi Sjever 134 ± 7 ≤ 0.64 ≤ 1.21 ≤ 2.11 < 0.1


Strana 60 od 112

Tabela 7.5.30. Statistika: Orasi CG 2005. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 134 – 153 143.5 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.10 – 0.10 0.10 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.17 – 0.25 0.21 / 2 232Th (Bq/kg) 0.07 – 0.10 0.09 /

Tabela 7.5.31. Statistika: Orasi CG 2006. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 129 – 138 133 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.55 – 0.57 0.56 / 2 226Ra (Bq/kg) 1.05 – 1.10 1.08 / 2 232Th (Bq/kg) 2.25 – 2.30 2.27 /

Tabela 7.5.32. Statistika: Orasi CG 2007. godina N Izotop R Asr M 2 40K (Bq/kg) 132 - 134 133 / 2 137Cs (Bq/kg) 0.37 – 0.64 0.51 / 2 226Ra (Bq/kg) 0.76 – 1.21 0.98 / 2 232Th (Bq/kg) 1.57 – 2.11 1.84 /


Strana 61 od 112

7.6. Sadržaj radionuklida u dječijoj hrani iz vrtića u Podgorici

Uzorkovani su kompozitni uzorci dječije hrane koja se sprema u centralnoj kuhinji JU dječiji vrtići “Ljubica Popović” u Podgorici. Uzorkovanje je rađeno kvartalno, 4 puta godišnje.

Tabela 7.6.1. Specifične aktivnosti radionuklida u dječijoj hrani

DJEČIJA HRANA

40K (Bq/kg)

137Cs (Bq/kg)

226Ra (Bq/kg)

232Th (Bq/kg)

90Sr (Bq/kg)

Djeciji vrtic I kvartal 27.55 ± 1.17 0.08 ± 0.03 0.74 ± 0.06 ≤ 0.28 < 0.1

Djeciji vrtic II kvartal 27.00 ± 1.12 0.12 ± 0.03 0.19 ± 0.02 ≤ 0.28 < 0.1

Djeciji vrtic III kvartal 24.73 ± 1.05 ≤ 0.07 0.32 ± 0.03 ≤ 0.27 < 0.1

Djeciji vrtic IV kvartal 22.69 ± 1.01 0.07 ± 0.02 ≤ 0.12 ≤ 0.31 < 0.1

STATISTIKA Tabela 7.6.2. Statistika: Dječija hrana – vrtić 2000. godina


Tabela 7.6.3. Statistika: Dječija hrana – vrtić 2001. godina


Tabela 7.6.4. Statistika: Dječija hrana – vrtić 2002. godina N Izotop R Asr M 4 40K (Bq/kg) 27.8 – 63.8 48.6 51.4 4 137Cs (Bq/kg) 0.07 – 0.21 0.15 0.16 4 226Ra (Bq/kg) 0.14 – 0.31 0.20 0.17 4 232Th (Bq/kg) 0.02 – 0.10 0.06 0.06



Strana 62 od 112





Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u dječijoj hrani vrtića u Podgorici

0,01

0,1

1

10

100

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 63 od 112

7.7. Sadržaj 137Cs u pečurkama

Pečurke su važan bioindikator prisustva radionuklida u životnoj sredini, i nivo aktivnosti

radioizotopa se često prati kroz sadržaj u pečurkama. Od svih vrsta pečuraka koje rastu na teritoriji Crne Gore od posebnog je interesa pečurka Vrganj (Boletus Edulis), kao najpoznatija, zatim šampinjon koji je najzastupljeniji u ishrani.

Tabela 7.7.1. Specifična aktivnsti radionuklida u pečurkama

Pecurke K40(Bq/kg ) Cs137(Bq/kg ) Ra226( Bq/kg ) Th232( Bq/kg ) Sr90(Bq/kg) Vrganj 1 85.97 ± 5.08 31.11 ± 1.18 1.05 ± 0.24 ≤ 1.53 < 0.1 Vrganj 2 93.81 ± 6.01 14.56 ± 0.67 ≤ 0.63 ≤ 1.02 < 0.1 Vrganj 3 63.66 ± 4.62 22.29 ± 1.01 0.13 ± 0.02 ≤ 0.22 < 0.1 Vrganj 4 91.62 ± 5.31 2.20 ± 0.23 ≤ 0.69 ≤ 1.57 < 0.1 Vrganj 5 94.61 ± 6.13 8.52 ± 0.50 ≤ 0.88 ≤ 1.50 < 0.1 Vrganj 6 69.77 ± 5.52 2.07 ± 0.28 ≤ 0.98 ≤ 2.47 < 0.1 Vrganj 7 10.46 ± 1.36 0.65 ± 0.13 0.95 ± 0.14 ≤ 0.90 < 0.1 Vrganj 8 97.79 ± 6.51 8.96 ± 0.56 ≤ 1.07 ≤ 1.87 < 0.1 Šampinj. 1 ≤ 6.80 ≤ 0.72 ≤ 1.61 ≤ 2.52 < 0.1 Šampinj. 2 ≤ 2.82 ≤ 0.20 1.09 ± 0.17 ≤ 0.88 < 0.1 Statistika Tabela 7.7.2. Statistika: Pečurke 2001. godina

N Izotop R Asr M 7 40K (Bq/kg) 65.1 – 121 84.9 76.6 7 137Cs (Bq/kg) 1.91 – 54.6 23.7 21.5 7 226Ra (Bq/kg) 0.16 – 1.81 1.02 0.91 7 232Th (Bq/kg) 0.08 – 1.06 0.44 0.34

Tabela 7.7.3. Statistika: Pečurke 2002. godina



N Izotop R Asr M 8 40K (Bq/kg) 70.1 - 113 87.2 89.3 8 137Cs (Bq/kg) 4.09 – 34.5 13.5 10.9 8 226Ra (Bq/kg) 0.19 – 2.14 0.65 0.29 8 232Th (Bq/kg) 0.08 – 0.46 0.17 0.13




Strana 64 od 112







Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u pečurkama

0,1

1

10

100

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 65 od 112

7.8. Procjena rizika – unosa radionuklida

Maksimalno dozvoljene koncentracije radionuklida u hrani date su u Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekonaminacije (Sl. list SRJ br. 9/99), preko pojma granica godišnjeg unosa, koja predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost koju pojedinac smije da unese u toku godine dana. Da bi se dobile maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti pojedinih radionuklida u hrani, granica godišnjeg unosa, za radionuklid od interesa se dijeli sa prosječnom količinom (masa ili zapremina) hrane koju pojedinac iz stanovništva unese za godinu dana. Kako ovu vrstu statistike niko ne radi u Crnoj Gori, granice su date u tabeli 7.8.1. u vidu granice godišnjeg unosa.

Sa druge strane u članu 20. Pravilnika precizira se da nivoi radioaktivne kontaminacije uvoznih proizvoda ne smiju biti veći od utvrđenih nivoa radioaktivne kontaminacije odgovarajućih domaćih proizvoda. U skladu sa ovim vrijednosti aritmetičkih sredina specifičnih aktivnosti u pojedinim vrstama hrane, date u sklopu ovog poglavlja, treba prihvatiti kao referentne, jer se radi o uzorcima hrane koja se isključivo proizvodi na teritoriji Crne Gore.

Tabela 7.8.1. Granice godišnjeg unosa radionuklida

GRANICA GODIŠNJEG

40K (Bq/godišnje)

137Cs (Bq/godišnje)

226Ra (Bq/godišnje)

232Th (Bq/godišnje)

UNOSA 1613 769 36 44

Da bi smo ipak izvršili sagledavanje dobijenih vrijednosti nivoa specifičnih aktivnosti za 2001. godinu, koje smo dobili kao aritmetičke sredine serija rezultata na godišnjem nivou, uradili smo upoređivanje granica godišnjeg unosa (GGU) za svaku analiziranu vrstu hrane i svaki analizirani radionuklid. GGU, koja je predmet razmatranja, se odnosi na populaciju starosne dobi od 17. godina i starije. Procjena je data dijeljenjem granice godišnjeg unosa (GGU) sa vrijednostima aritmetičkih sredina (Asr), i na taj način je dobijena masa hrane u kilogramima na godišnjem nivou, čijim unosom pojedinac iz stanovništva dostiže GGU datu u pravilnicima. Masa hrane u kilogramima (M (kg/god.) na godišnjem nivou, data u sledećim tabelama se može smatrati za maksimalno dozvoljeni godišnji nivo unosa pojednih vrsta namirnica. Opisani metod procjene unosa, odnosno radiološke opasnosti koju nosi unos pojedinih vrsta hrane koju smo analizirali, predstavlja jedini mogući način procjenjivanja radiološkog rizika, jer statističke analize prosječne potrošnje pojedinih vrsta namirnica u Crnoj Gori ne radi ni jedna od postojećih Institucija.

• Meso

Tabela 7.8.2. Procjena unosa – jagnjeće i goveđe meso PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 95.88 1.56 0.28 0.44 M (kg/god.) 16.82 429.95 128.57 100

Tabela 7.8.3. Procjena unosa – svinjsko meso

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 124.6 0.47 0.24 0.53 M (kg/god.) 12.95 1636.17 150 83.02


Strana 66 od 112

Tabela 7.8.4. Procjena unosa – pileće meso PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 90.83 0.07 0.31 0.21 M (kg/god.) 17.76 10985 116 210

Tabela 7.8.5. Procjena unosa – riba

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 102.79 0.235 0.595 0.49 M (kg/god.) 15.69 327.34 60.50 89.79 Iz vrijednosti datih u tabelama 7.8.2. do 7.8.5 vidi se da je jedino koncentracija 40K u pojedinim

vrstama mesa blago povećana. Ovo je i logično imajući u vidu da se od svih prirodnih radionuklida jedino se 40K smatra esencijalnim jer ulazi u sastav svih organizma a metabolizam radioaktivnih izotopa kalijuma je isti kao i stabilnih izotopa. Nivoi aktivnosti svih ostalih analiziranih radionuklida u mesu: 137Cs, 226Ra i 232Th, su daleko ispod granica koje bi se smatrale kritičnim. Na osnovu svega izloženog može se reći da je analizirano goveđe, jagnjeće i pileće meso i meso slatkovodnih riba radiološki ispravno sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida.

• Mlijeko iz otkupne mreže mljekare u Podgorici

Tabela 7.8.6. Procjena unosa – mlijeko mljekara Podgorica PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/l) 45.09 0.08 0.195 0.24 V (l/god.) 35.77 9612.5 184.62 183.33 Slično kao i u slučaju mesa, i u slučaju mlijeka iz mljekare u Podgorici, prosječni sadržaj 40K je

na nešto većem nivou, ali obzirom da se kalijum nalazi u mlijeku u značajnim količinama, samim tim je normalno da bude povećan i sadržaj izotopa kalijuma 40K, odnosno radi se o normalnim prirodnim vrijednostima. Sadržaj svih ostalih analiziranih radionuklida je na nivou koji je daleko ispod kritičnog.

Na osnovu svega izloženog može se reći da je analizirano mlijeko mljekare u Podgorici, radiološki ispravno sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida.

• Mlijeko iz ostalih mljekara na teritoriji RCG

Tabela 7.8.7. Procjena unosa – mlijeko mljekara u RCG PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/l) 46.40 0.22 0.17 0.30 V (l/god.) 34.76 3495.45 211.76 146.66

Kao što se i vidi iz priložene tabele, situacija je slična u slučaju analiziranih uzoraka mlijeka iz ostalih mljekara na teritoriji Republike. Situacija sa 40K je identična i nećemo je komentarisati.

Na osnovu svega izloženog može se reći da je analizirano mlijeko mljekara na teritoriji Republike, radiološki ispravno sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida.


Strana 67 od 112

• Sir Tabela 7.8.8. Procjena unosa – Sir

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 25.98 0.19 0.33 0.65 M (kg/god.) 62.09 4047.36 109.09 67.69

Prikazane vrijednosti je nepotrebno komentarisati. Analizirani uzorci sira na teritoriji Crne Gore su radiološki ispravni sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida.

• Pšenični hleb

Tabela 7.8.9. Procjena unosa – pšenični hleb PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 29.78 0.07 0.29 0.30 M (kg/god.) 54.16 10985 124.14 146.66 Kao što se može i vidjeti iz tabele, kao granična se može smatrati koncentracije tj. sadržaj 40K,

stim što se 40K kao prirodni ne uzima u razmatranje. Ranijih godina primijećen povećan sadržaj 226Ra nije detektovan u analizama rađenim u toku 2007. godine.

Na osnovu sveg izloženog može se reći da su analizirani uzorci hleba na teritoriji Crne

Gore radiološki ispravni.

• Kukuruzni hleb

Tabela 7.8.10. Procjena unosa – kukuruzni hleb PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 41.90 0.08 0.29 0.32 M (kg/god.) 38.50 9612.5 124.14 137.5 Iz priložene tabele se vidi da je sadržaj radionuklida u kukuruznom hlebu, procijenjen preko

prosječne potrošnje kukuruznog hleba na godišnjem nivou, daleko ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti datih u domaćem zakonodavstvu. Takođe treba konstatovati bitno povoljnije stanje po pitanju sadržaja svih ispititivanih radionuklida.

Na osnovu sveg izloženog može se reći da su analizirani uzorci kukuruznog hleba na

teritoriji Crne Gore, radiološki ispravni sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida.


Strana 68 od 112

• Voće i povrće

Tabela 7.8.11. Procjena unosa – voće i povrće

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 100.18 0.09 0.30 0.35 M (kg/god.) 16.10 8544.44 120.0 125.71

Sadržaj 40K se ne meže smatrati kritičnim, zbog već opisanih svojstava ovog radionuklida i činjenice da neki tipovi analizranih proizvoda imaju ekstremno visoke sadržaje 40K.

Na osnovu sveg izloženog može se reći da je analizirano voće i povrće, proizvedeno na teritoriji Crne Gore, radiološki ispravno sa stanovištva sadržaja svih analiziranih radionuklida. • Dječija hrana – vrtići Podgorica

Tabela 7.8.12. Procjena unosa – Dječija hrana – vrtići Podgorica, starosna dob do 1 godine starosti

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 161 476 2.13 2.17 Asr (Bq/kg) 25.49 0.085 0.34 0.28 M (kg/god.) 6.32 5600 6.26 7.75

Tabela 7.8.13. Procjena unosa – Dječija hrana – vrtići Podgorica, starosna dob preko 17. godina

PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 25.49 0.085 0.34 0.28 M (kg/god.) 63.28 9047 105.88 157.14

U ocjenjivanju radiološke ispravnosti dječije hrane koja se uzorkuje iz centralne kuhinje dječijeg ovrtića “Ljubica Popović” u Podgorici, postoje određene poteškoće. Domaći pravilnici koji definišu ovu oblast daju GGU za različite starosne dobi, tako da je nemoguće uzeti jednu grupu koja bi pokrila djecu svih uzrasta u vrtićima. Zbog toga su date vrijednosti GGU i graničnih masa hrane, za dvije krajnje starosne grupe populacije, najmlađu i najstariju. Postoji još jedan veliki problem u ocjeni radiološke isravnosti hrane koja se daje djeci, a to je da nigdje ni u literaturi niti u statističkim podacima različitog tipa nijesmo mogli pronaći podatke vezane za prosječnu količinu hrane koju djeca potroše za godinu dana. Situacija je bitno povoljnija u odnosu na rezultate iz prošlih godina. Srednje vrijednosti sadržaja radionuklida ne odstupaju bitnije od rezultata iz prethodnih godina. • Pečurke

Tabela 7.8.14. Procjena unosa – Pečurke PROCJENA 40K 137Cs 226Ra 232Th

GGU(Bq/god) 1613 769 36 44 Asr (Bq/kg) 61.73 9.13 0.91 1.45 M (kg/god.) 26.13 84.23 39.56 30.34


Strana 69 od 112

Zbog izuzetno male prosječne potrošnje, a sa stanovištva radiološkog opterećenja stanovništva, pečurke ne predstavljaju nikakvu opasnost, bez obzira na relativno visoke nivoe aktivnosti svih radionuklida u njima. Analize prisustva radionuklida u pečurkama su rađene prije svega zbog činjenice da su pečurke važan bioidikator prisustva radionuklida u prirodi. Značaj ovih analiza je veći pojedinačno nego u smislu razmatranja aritmetičkih sredina serija rezultata. Na osnovu dobijenih rezultata, može se reći da pečurke zadovoljavaju sa stanovištva radiološke ispravnosti. 7.9. Zaključak Ono što je ranijih godina naslućivano sada se sa sigurnošću može reći a to je da se rast standarda stanovništva u Crnoj Gori odražava i na kvalitet hrane u smislu radiološke ispravnosti. Upoređivanjem vrijednosti dobijenih u okviru realizacije Izvještaja za 2007. godinu sa prethodnim godinama sa velikom pouzdanošću se može dati ocjena da je hrana namijenjena za ljudsku upotrebu na teritoriji Republike Crne Gore radiološki ispravna.


Strana 70 od 112

8. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U STOČNOJ HRANI

Ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani rađeno je na uzorcima koji se koriste u Crnoj Gori. Analizom su konstatovani prirodni radionuklidi 40K, 226Ra i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Specifična aktivnost radionuklida 90Sr je procijenjena. Rezultati analize su dati u Tabeli 8.1.

Tabela 8.1. Specifične aktivnosti radionuklida u stočnoj hrani

STOČNA HRANA

40K ( Bq/kg )

137Cs ( Bq/kg )

226Ra ( Bq/kg )

232Th ( Bq/kg )

90Sr ( Bq/kg )

Kukuruzna prekrupa I 91.50 ± 3.25 ≤ 0.10 0.43 ± 0.05 ≤ 0.37 ≤ 0.1

Kukuruzna prekrupa II 85.86 ± 2.96 ≤ 0.10 ≤ 0.13 ≤ 0.34 ≤ 0.1

Smješa za krave muzare 222 ± 8 0.18 ± 0.05 0.64 ± 0.07 ≤ 0.56 ≤ 0.1

Hrana za piliće 292.77 ± 9.89 0.16 ± 0.05 1.82 ± 0.14 1.23 ± 0.37 ≤ 0.1

Pšenično stočno brašno 190.58 ± 6.33 ≤ 0.10 ≤ 0.17 ≤ 0.43 ≤ 0.1

Smjesa žitarica prekrupa 111.14 ± 3.95 ≤ 0.08 ≤ 0.17 ≤ 0.47 ≤ 0.1

Pšenična podloga 400 ± 13 ≤ 0.17 ≤ 0.38 ≤ 0.83 ≤ 0.1

Hrana za ribe 296 ± 11 ≤ 0.25 ≤ 0.40 ≤ 1.11 ≤ 0.1

Smješa za prasad 336 ± 12 ≤ 0.22 ≤ 0.39 ≤ 1.03 ≤ 0.1

Sijeno 455 ± 15 12.30 ± 0.41 1.47 ± 0.10 2.54 ± 0.27 ≤ 0.1 Statistika:

Tabela 8.2. Statistika: Stočna hrana - 2000. godina N Izotop R Asr M 3 40K (Bq/kg) 102 – 429 267 270 3 137Cs (Bq/kg) 0.60 – 6.33 2.59 0.85 3 226Ra (Bq/kg) 0.13 – 2.20 1.19 1.24 3 232Th (Bq/kg) 0.24 – 0.32 0.28 0.28



Strana 71 od 112




Tabela 8.7. Statistika: Stočna hrana - 2005. godina N Izotop R Asr M 9 40K (Bq/kg) 43 - 397 269 294 9 137Cs (Bq/kg) 0.23 – 0.76 0.40 0.29 9 226Ra (Bq/kg) 0.18 – 2.20 1.03 0.86 9 232Th (Bq/kg) 0.11 – 1.16 0.58 0.53

Tabela 8.8. Statistika: Stočna hrana - 2006. godina N Izotop R Asr M 6 40K (Bq/kg) 38.68 – 396 241 245 6 137Cs (Bq/kg) 0.28 – 0.69 0.51 0.53 6 226Ra (Bq/kg) 0.68 – 3.31 1.60 1.39 6 232Th (Bq/kg) 0.12 – 2.49 1.61 1.67

Tabela 8.9. Statistika: Stočna hrana - 2007. godina N Izotop R Asr M 10 40K (Bq/kg) 85.86 - 455 248.08 257.4 10 137Cs (Bq/kg) 0.08 – 12.30 1.37 0.16 10 226Ra (Bq/kg) 0.13 – 1.82 0.60 0.39 10 232Th (Bq/kg) 0.34 – 1.14 0.89 0.69


Strana 72 od 112

Granice radioaktivne kontaminacije stočne hrane date su u članu 19. Pravilnika o granicama

radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ( Sl. list SRJ br. 9/99 ), preko pojma izvedene koncentracije. Granice radioaktivne kontaminacije stočne hrane, na godišnjem nivou date su u Tabeli 8.8., u formi granica godišnjeg unosa.

Tabela 8.10. Granice radioaktivne kontaminacije stočne hrane Radionuklid 40K 137Cs 226Ra 232Th A ( Bq/god ) 1613 769 36 43

Pomenuti Pravilnik precizira da su maksimalno dozvoljeni nivoi kontaminacije stočne hrane, jednaki nivoima koji su dati za hranu namijenjenu za ljudsku ishranu. Radi se o principu koji nikako ne može biti ispoštovan u praksi, jer ako bi se GGU podijelile sa masama hrane koju stoka potroši na godišnjem nivou, dobile bi se nerealno niske vrijednosti. U ovako definisanim granicama za stočnu hranu, nije se vodilo računa o nekim osnovnim principima kao što je recimo koeficijent transfera pojedinog radionuklida u lancu ishrane. Zaključak: Rezultate analiza stočne hrane, date u tabelama 8.2. do 8.9. osim vrijednosti za 137Cs iz 2003. godine (vidi se nagli skok na grafiku), treba prihvatiti kao normalne, prirodne vrijednosti i kao referentne za sadržaj radionuklida u stočnoj hrani. Odstupanje za sadržaj 137Cs u 2003. godini se mora posmatrati kao pojedinačno odstupanje.

Radiološka ispravnost stočne hrane se može posmatrati i potvrditi i kroz analize mesa radjene takođe u sklopu ovog programa, koje je takođe u potpunosti ispravno sa stanovišta sadržaja radionuklida.

Grafički prikaz godišnjih promjena aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u stočnoj hrani

0,1

1

10

100

1000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007



Strana 73 od 112

9. ISPITIVANJE NIVOA IZLAGANJA JONIZUJUĆEM ZRAČENJU U

BORAVIŠNIM PROSTORIMA Ispitivanje nivoa izlaganja u boravišnim prostorima vrši se mjerenjem koncentracije radona u zatvorenim boravišnim prostorijama, mjerenjem koncentracije radona u radnim prostorima, jačine apsorbovane doze gama zračenja i mjerenjem nivoa kontaminacije.

Ispitivanje koncentracije radona u zatvorenim boravišnim prostorijama obavljeno je na ukupno 20 lokaciji različitog tipa u 2007. godini.

Rezultati mjerenja koncentracije radona su dati u Tabeli 9.2. a Jačine apsorbovane doze gama zračenja - nivoa kontaminacije u Tabeli 9.3. Statistička obrada serija rezultata mjerenja koncentracije radona u zatvorenim boravišnim prostorima za period od 1999. do 2007. godine, data je u Tabeli 9.4.

Maksimalno dozvoljene koncentracije radona su date u članu 16. Pravilnika o granicama izlaganja jonizujućim zračenjima (Sl. List SRJ br. 32/98.), posebno za novogradnju i postojeće stanove, a posebno za radni prostor. Granice su date u vidu interventnih nivoa za hronično izlaganje radonu, kao srednje godišnje koncentracije, i prikazane su u Tabeli 9.1.

Tabela 9.1. Interventni nivoi za izlaganje radonu u stanovima i na radnom mjestu

Novoizgrađeni stanovi Postojeći stanovi Radni prostor 200 Bq/m3 222Rn 400 Bq/m3 222Rn 1000 Bq/m3 222Rn

Statistika: U cilju potpunog sagledavanja stanja urađena je statistička obrada serija rezultata mjerenja koncentracije radona u 1999., 2000., 2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006. i 2007. godini. Tabela 9.4. Statistika: Koncentracija radona u 1999., 2000., 2001., 2002., 2003., 2004., 2005., 2006 i 2007. godini

N Godina % prekorač R (Bq/m3) Asr (Bq/m3) M (Bq/m3) 33 1999. 15.2 23 – 1128 189 71 33 2000. 15.2 20 – 759 203 123 46 2001. 14.9 24 – 1272 200 90 31 2002. 16.1 43 – 1228 215 142 28 2003. 17.9 17 – 1362 225 91 20 2004. 5.0 32 – 573 144 123 21 2005. 19.05 31 – 980 234 128 20 2006. 5.0 23 - 564 149.4 108 20 2007. 10 16 - 757 180 106

Zaključak: U 2007. godini prekoračenje interventnog nivoa za radon iznosio je 10 %, dok je aritmetička sredina rezultata serije mjerenja urađenih u 2007. godini 180 Bq/m3. Posebno treba obratiti pažnju na rezultate dobijene u objektu Vrtić „Iskrica“. Srednja Vrijednost od 757 Bq/m3 i maksimalna od 1430 Bq/m3 odstupaju od uobičajenih i predlažemo dodatna mjerenja u ovom objektu. Prekoračenje interventnog nivoa za radon po godinama se kreće od 5.0 % do 19.05 %. Aritmetičke sredine rezultata serija mjerenja se kreću na nivou do maksimalno 234 Bq/m3 u 2005. godini, odnosno maksimalno 17 % više od interventnog nivoa koji važi za novo-izgrađene stanove. Osnovni zaključak je da je radiološko opterećenje stanovništva, kao posledica izlaganja radonu, bitno ispod nivoa za koji se smatra da nosi povećan rizik.


Strana 74 od 112

Tabela 9.2. Rezultati mjerenja koncentracije radona u zatvorenim boravišnim prostorima

Broj Vrsta objekta

Lokacija Sprat Namjena prostorije

I mjerenje Bq/m3

II mjerenje Bq/m3

III mjerenje Bq/m3

IV mjerenje Bq/m3

Srednja vrije Bq/m3

Vrtić 1. “Iskrica” Zaj Miloša Obilića 5 Prizemlje Učionica 1430 155 787 657 757 Stambeni prostor 1. Zajedn. zgrad Kralja Nikole 122 VI sprat Spavaća so 54 56 85 88 71 2. Zajedn. zgrad Bracana Bracanovi II sprat Spavaća so 24 22 11 6 16 3. Zajedn. zgrad Oktob. Revolucije II sprat Spavaća so 7 19 56 55 34 4. Individ. zgradTivatska 13 Prizemlje Spavaća so 94 43 40 99 69 5. Individ. zgradDonja Gorica bb Prizemlje Soba 421 98 79 320 223 6. Individ. zgradNaselje B.Tomović Prizemlje Spavaća so --- 86 97 143 109 7. Individ. zgradVranjske Njive bb Prizemlje Spavaća so 1260 156 97 171 421 8. Individ. zgradNikšićka 123 Prizemlje Spavaća so --- 173 118 204 165 9. Individ. zgradSkopska 2 Prizemlje Dnevna sob 355 63 50 82 138 10. Zajedn. zgrad Aerodromska 25/16 Prizemlje Spavaća so 26 40 39 19 31 11. Individ. zgradKosić - Dngrad Prizemlje Spavaća so 304 240 636 195 344 12. Individ. zgradPodglavica bb, Zlat Prizemlje Spavaća so 25 25 16 38 26 13. Individ. zgradNikole Đurkovića 3 Prizemlje Dnevna sob 43 6 33 7 22 Poslovni prostor 1. Individ. zgradPut Vojislavljevića Prizemlje Magacin 158 134 44 80 104 2. Zajedn. zgrad Crnogorskih Serdar Suteren Kancelarija 347 221 192 264 256 3. Individ. zgradTivatska bb Prizemlje Kancelarija 1490 241 90 480 575 4. Zajedn. zgrad Sv. Petra Cetinjsko Suteren Kancelarija 51 24 48 80 51 5. Individ. zgradCvijetna 35 Prizemlje Magacin 329 86 86 135 159 6. Zajedn. zgrad Miloša Obilića S2B Prizemlje Posl. prosto 34 27 29 18 27


Strana 75 od 112

Tabela 9.3. Jačine apsorbovane doze gama zračenja - nivoa kontaminacije

NO Ime i prezime H

[nSv/h]

N

[CPS]

A β avr

[Bq/cm2]

1. Miloša Obilića 5 24 15 0.64

2. Kralja Nikole 122 30 14 0.66

3. Bracana Bracanovića 88 16 10 0.48

4. Oktobarske Revolucije 1/II 20 9 0.40

5. Tivatska 13 30 15 0.70

6. Donja Gorica bb 30 18 0.82

7. Naselje Buda Tomovića bb 25 16 0.70

8. Vranjske Njive bb 25 15 0.67

9. Nikšićka 123 25 17 0.70

10. Skopska 2 20 12 0.60

11. Aerodromska 25/16 20 12 0.54

12. Kosić, Danilovgrad 30 18 0.75

13. Podglavica bb, Zlatica 20 15 0.70

14. Nikole Đurkovića 39 40 17 0.80

15. Put Vojislavljevića 96 20 10 0.48

16. Crnogorskih Serdara bb 18 13 0.64

17. Tivatska bb 40 18 0.80

18. Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 9 24 14 0.65

19. Cvijetna 35 30 13 0.60

20. Miloša Obilića S2B 20 12 0.54


Strana 76 od 112

10. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U GRAĐEVINSKOM MATERIJALU

Ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu rađeno je na uzorcima materijala sa teritorije Crne Gore.

Analizom su dobijene aktivnosti prirodnih radionuklida 40K, 226Ra i 232Th i vještačkog radionuklida 137Cs. Rezultati su dati u tabelama 10.1. u vidu specifične aktivnosti analiziranih radionuklida.

Tabela 10.1. Specifične aktivnosti radionuklida u građevinskom materijalu

Građevinski Materijal

40K Bq/kg

137Cs Bq/kg

226Ra Bq/kg

232Th Bq/kg

Granit 1 856 ± 12 ≤ 0.43 22.64 ± 0.83 30.10 ± 2.64 Cigla 436 ± 13 ≤ 0.20 137 ± 11 111 ± 17

Cement Hrvatska 243 ± 16 ≤ 0.12 38.01 ± 0.76 17.93 ± 0.67 Cement Grčka 195 ± 10 ≤ 0.11 25.21 ± 0.42 14.45 ± 0.38 Pijesak Ulcinj 194 ± 8 ≤ 0.43 12.25 ± 1.20 15.12 ± 0.63

Greza 80.21 ± 4.36 ≤ 0.37 11.27 ± 0.47 3.90 ± 0.23 Granice radioaktivne kontaminacije građevinskog materijala date su u članovima 21. i 22.

Pravilnika o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (Sl. list SRJ br. 9/99), preko pojma izvedene koncentracije. Te granice su date u tabelama 10.2. i 10.3., posebno za enterijer i eksterijer.

Tabela 10.2. Granice radioaktivne kontaminacije građevinskog materijala koji se upotrebljava u visokoj gradnji za enterijer

Radionuklid 40K ASVR 226Ra 232Th A ( Bq/kg ) 3000 4000 200 300

Tabela 10.3. Granice radioaktivne kontaminacije građevinskog materijala koji se upotrebljava u visokoj gradnji za eksterijer

Radionuklid 40K ASVR 226Ra 232Th A ( Bq/kg ) 5000 4000 400 300

ASVR predstavlja zbir aktivnosti svih vještačkih radionuklida Upoređivanjem vrijednosti datih u tabelama 10.1. do 10.3., vidi se da su nivoi aktivnosti

svih analiziranih radionuklida manji od datih maksimalno dozvoljenih vrijednosti. Zaključak : Specifične aktivnosti radionuklida u uzorcima građevinskog materijala koji se

proizvodi ili koristi na teritoriji Crne Gore, a koji su analizirani u perodu 1999. zaključno sa 2007. godinom, su na zadovoljavajućem nivou. Kao što je i predočeno u pojedinim slučajevima ranijih godina, postoje i izuzeci, što ukazuje na potrebu ozbiljnijeg pristupa.


Strana 77 od 112

11. ISPITIVANJE SADRŽAJA RADIONUKLIDA U OKOLINI TE PLJEVLJA

Ispitivanje sadržaja radionuklida u neposrednoj okolini TE Pljevlja rađeno je na uzorcima vode iz rijeke Vežišnice, zbirnim uzorcima iz depoponije pepela iz TE „Maljevac“ a takođe i na uzorcima zemljišta sa četiri tačke iz okoline TE Pljevlja. Rezultati su dati u sledećim tabelama, posebno za svaku grupu uzoraka: 11.1. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeke Vežišnice

Tabele 11.1.Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeke Vežišnice


40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

I polugođe 83.60 ± 5.78 ≤ 1.99 10.41 ± 1.08 ≤ 7.1 II polugođe 175 ± 16 ≤ 3.15 16.22 ± 1.45 ≤ 11.05 Srednja vr. 129.3 2.57 13.40 9.07

Radiološku ispravnost vode rijeke Vežišnice ocijenićemo upoređujući dobijene vrijednosti sa maksimalno dozvoljenim sadržajem radionuklida u vodi za piće. Ove vrijednosti u date u tabeli 11.2.: Tabela 11.2. Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće

40K ( mBq/l ) 137Cs ( mBq/l ) 226Ra ( mBq/l ) 232Th ( mBq/l ) Izvedene koncentracije za

vodu za piće 2200 1000 200 100

Upoređujući vrijednosti date u tabelama 11.1. i 11.2. mogu se dati sledeći zaključci: Uzorci vode rijeke Vežišnice iz 2007. godine su apsolutno ispravni u smislu sadržaja svih analiziranih radionuklida. Zaključak - voda rijeke Vežišnice: Urađena ispitivanja ukazuju na periodičan porast sadržaja prirodnih radionuklida u vodi rijeke Vežišnice nizvodno od deponije pepela TE „Maljevac“, što je zapaženo u toku 2005. godine ali u toku 2006. i 2007. godine nije registrovano povećanje vrijednosti ni jednog analiziranog radionuklida. Tek nakon dužeg perioda praćenja može se dati generalna ocjena stanja. Treba voditi računa da su kao maksimalno dozvoljene uzete vrijednosti koje važe za vodu za piće, tako da imajući u vidu ovu činjenicu za ispitivane uzorke se može reći da su daleko od kritičnog sadržaja radionuklida.


Strana 78 od 112

11.2. Specifične aktivnosti radionuklida u zbirnim uzorcima iz depoponije pepela iz TE „Maljevac“

Ispitivanje sadržaja radionuklida u zbirnim uzorcima iz depoponije pepela iz TE „Maljevac“

je rađeno na ukupno 2 uzorka u toku 2007 godine. Ove vrijednosti su date u tabelama 11.2.1. i 11.2.2.

Radi sagledevanja i ocjene dobijenih vrijednosti date su vrijednosti projekta MENEKO – maksimalni poznati sadržaj pojedinih radionuklida u Crnoj Gori u tabeli 11.2.3.

Tabela 11.2.1. Specifične aktivnosti radionuklida u pepelu TE Pljevlja

PEPEO TE PLJEVLJA 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) Uzorak br. 1 68.15 ± 2.30 2.48 ± 0.38 77.42 ± 2.61 20.76 ± 0.83 Uzorak br. 2 564 ± 19 1.82 ± 0.25 96.51 ± 3.25 54.08 ± 2.30

Tabela 11.2.2. Specifične aktivnosti radionuklida u pepelu TE Pljevlja

PEPEO TE PLJEVLJA 235U

(Bq/kg) 238U

(Bq/kg) 90Sr

(Bq/kg) Uzorak br. 1 2.30 ± 0.69 141 ± 35 ≤ 0.02 Uzorak br. 2 8.35 ± 1.46 157 ± 32 ≤ 0.02

Tabela 11.2.3. Rezultati projekta “Meneko”

MENEKO 40K (Bq/kg) 137Cs (Bq/kg) 238U (Bq/kg) 232Th (Bq/kg) Maksimalne vrijed. 481 740 166 74 Zaključak- pepeo deponije „Maljevac“: Upoređujući vrijednosti u tabelama 11.2.1. i 11.2.2. sa vrijednostima u tabeli 11.2.3. vidi se da su vrijednosti sadržaja radionuklida u pepelu sa deponije TE Pljevlja „Maljevac“ ispod maksimalnih vrijednosti poznatog sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori. Izuzetak je sadržaj 40K koji je veći od vrijednosti maksimalnog sadržaja dobijenog u realizaciji projekta MENEKO. Međutim, u toku realizacije ovog Programa u jednoj od ranijih godina na više lokaliteta u Crnoj Gori nađene su vijednosti na nivou ovog rezultata i daleko veće od njega (do 1700 Bq/kg), tako da se za vrijednost sadržaja 40K u uzorcima pepela ne može reći da predstavlja nikakav zabrinjavajući ekstrem. U tumačenju ovih rezultata ipak treba dati jednu ogradu. Radi se o fizičkom stanju materijala koji je pohranjen na deponiji. Radi se o pepelu koji ako je je otkriven i ako je suv tj. ako se ne kvasi redovno lako može da bude razvijan vjetrom na okolni prostor, tako da u tom smislu predstavlja potencijalni problem.


Strana 79 od 112

11.3. Specifične aktivnosti radionuklida u uzorcima zemljišta iz neposredne okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja

Ispitivanje sadržaja radionuklida u uzorcima zemljišta iz neposredne okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja je rađeno na ukupno 3 lokacije odnosno u skladu sa opisanom metodologijom uzorkovanja.

Rezultati ispitivanja su dati u narednim tabelama.

Tabela 11.3.1. Specifične aktivnosti radionuklida u zemljištu iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja

Zemljište 40K

(Bq/kg) 137Cs

(Bq/kg) 226Ra

(Bq/kg) 232Th

(Bq/kg) Desno 846 ± 28 88.74 ± 2.88 37.11 ± 1.28 62.11 ± 2.22 Lijevo 499 ± 17 59.44 ± 1.94 35.96 ± 1.24 46.29 ± 1.70 Pravo 270 ± 9 31.62 ± 1.05 25.06 ± 0.88 33.66 ± 1.28

Tabela 11.3.2. Specifične aktivnosti radionuklida u zemljištu iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja

Zemljišta 235U

(Bq/kg) 238U

(Bq/kg) 90Sr

(Bq/kg) Desno 4.06 ± 0.88 ≤ 44.32 ≤ 0.9 Lijevo 2.61 ± 0.96 ≤ 37.74 ≤ 0.6 Pravo ≤ 1.92 35.65 ± 13.71 ≤ 0.3

Zaključak - zemljište iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja: Upoređujući vrijednosti u tabelama 11.3.1. i 11.3.2. sa vrijednostima maksimalnog sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori datom u tabeli 11.2.3., može se sa sigurnošću reći da su vrijednosti sadržaja radionuklida u zemljištu iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja, bitno niže od poznatih maksimalnih vrijednosti sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori.


Strana 80 od 112

II. ZAKLJUČAK

Javna ustanova Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore je realizovao Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za 2007. godinu. Izvještaj za 2007. godinu je nastavak Programa koje je Centar za ekotoksikološka ispitivanja realizovao prethodnih godina. U okviru posebnih poglavlja detaljno su opisani i analizirani dobijeni rezultati.

Statistička obrada rezultata svih analiza, urađenih u sklopu realizacije Programa u kontinuitetu, dovoljno govori o njegovom značaju. Već sada se primjećuje trend pojedinih vrijednosti, odnosno prosječan sadržaj radionuklida u pojedinim segmentima životne sredine Crne Gore, što se posebno dobro vidi na graficima. Značaj ovakve vrste statističke obrade rezultata će doći do izražaja u narednom periodu u postupku izrade novog Zakona o zaštiti od jonizujućih zračenja i pratećih podzakonskih akata.

II.1. REZIME STANJA

1. Ispitivanje nivoa spoljašnjeg zračenja

Zaključak: Svi statistički pokazatelji ukazuju da se vrijednosti jačine apsorbovane doze gama zračenja održavaju na istom nivou već niz godina, sa varijacijama koje su uobičajene. Ne postoji ni jedan pokazatelj koji bi upućivao na bilo kakvu bitniju promjenu globalnog ili lokalnog karaktera.

2. Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu Zaključak: Analiza sadržaja radionuklida u vazduhu za 1999., zaključno sa 2007. godinom nije pokazala da aritmetičke sredine rezultata mjerenja prekoračuju maksimalno dozvoljene vrijednosti sadržaja analiziranih radionuklida u vazduhu. Izuzetak je jedino blago odstupanje sadržaj 232Th u 2006. godini ali se radi o prekoračenju koje nema veliki značaj.

3. Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama Zaključak

Upoređivanjem vrijednosti aritmetičkih sredina serija rezultata specifične aktivnosti radionuklida u padavinama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su sve pojedinačne vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica. Sadržaj radionuklida u padavinama je manji od maksimalno dozvoljenih vrijednosti koje su date za vodu za piće. Takođe sa prikazanih grafika se vidi da se vrijednosti aritmetičkih sredina sadržaja radionuklida u padavinama ne mijenjaju bitnije u periodu praćenja od 9 godina.


Strana 81 od 112

4. Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi jezera i mora

Zaključak Prostim upoređivanjem vrijednosti, vidi se da su sve godišnje vrijednosti aritmetičkih sredina serija specifičnih aktivnosti radionuklida u vodi Skadarskog jezera daleko ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti, datih kao izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće. Osnovni zaključak koji se može izvesti iz prikazane serije rezutata je da voda Skadarskog jezera, sa stanovišta radiološke ispravnosti, zadovoljava čak i veoma stroge uslove koji su dati za vodu za piće.

Upoređivanjem dobijenih vrijednosti aritmetičkih sredina radionukida u morskoj vodi, sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su aktivnosti svih radionuklida daleko ispod izvedenih koncentracija koje važe za vodu za piće. Jedini izuzetak je radionuklid 40K, koji se prirodno nalazi u morskoj vodi preko KCl, tako da se radi o normalnim – prirodnim vrijednostima.

5. Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu Zaključak: Analizom sadržaja radionuklida u zemljištu se došlo do rezultata koji su u granicama normalnih vrijednosti za prirodne radionuklide 40K, 226Ra i 232Th. Sve do sada urađene analize, naše i u okviru Projekta “Meneko” ukazuju da je sadržaj radionuklida u Crnoj Gori i dalje na nivou prirodnih vrijednosti. Čak i u smislu sadržaja 137Cs, radionuklida Černobiljskog porijekla, zamljište u Crnoj Gori ima vrijednosti među najnižim u okruženju a pogotovu kad se to posmatra u evropskim okvirima.

6. Ispitivanje sadržaja u vodi za piće Zaključak Upoređivanjem vrijednosti dobijenih analizama i statističkom obradom rezultata, vidi se da su nivoi specifične aktivnosti za sve radionuklide u uzorkovanoj pijaćoj vodi iz svih ispitivanih gradskih vodovoda u Crnoj Gori daleko ispod maksimalno dozvoljenih vrijednosti.

7. Ispitivanje sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani Zaključak Upoređivanjem vrijednosti dobijenih u okviru realizacije Izvještaja za 2007. godinu sa prethodnim godinama sa velikom pouzdanošću se može dati ocjena da je hrana namijenjena za ljudsku upotrebu na teritoriji Crne Gore radiološki ispravna. Ono što je ranijih godina naslućivano sada se sa sigurnošću može reći a to je da se rast standarda stanovništva u Crnoj Gori odražava i na kvalitet hrane u smislu radiološke ispravnosti.


Strana 82 od 112

8. Ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani

Zaključak: Rezultate analiza stočne hrane, date u tabelama 8.2. do 8.9. osim vrijednosti za 137Cs iz 2003. godine (vidi se nagli skok na grafiku), treba prihvatiti kao normalne, prirodne vrijednosti i kao referentne za sadržaj radionuklida u stočnoj hrani. Odstupanje za sadržaj 137Cs u 2003. godini se mora posmatrati kao pojedinačno odstupanje. Radiološka ispravnost stočne hrane se može posmatrati i potvrditi i kroz analize mesa radjene takođe u sklopu ovog programa, koje je takođe u potpunosti ispravno sa stanovišta sadržaja radionuklida.

9. Ispitivanje nivoa izlaganja u boravišnim prostorima

Zaključak: U 2007. godini prekoračenje interventnog nivoa za radon iznosio je 10 %, dok je aritmetička sredina rezultata serije mjerenja urađenih u 2007. godini 180 Bq/m3. Posebno treba obratiti pažnju na rezultate dobijene u objektu Vrtić „Iskrica“. Srednja Vrijednost od 757 Bq/m3 i maksimalna od 1430 Bq/m3 odstupaju od uobičajenih i predlažemo dodatna mjerenja u ovom objektu. Prekoračenje interventnog nivoa za radon po godinama se kreće od 5.0 % do 19.05 %. Aritmetičke sredine rezultata serija mjerenja se kreću na nivou do maksimalno 234 Bq/m3 u 2005. godini, odnosno maksimalno 17 % više od interventnog nivoa koji važi za novo-izgrađene stanove. Osnovni zaključak je da je radiološko opterećenje stanovništva, kao posledica izlaganja radonu, bitno ispod nivoa za koji se smatra da nosi povećan rizik.

10. Ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu Zaključak :

Specifične aktivnosti radionuklida u uzorcima građevinskog materijala koji se proizvodi ili koristi na teritoriji Crne Gore, a koji su analizirani u perodu 1999. zaključno sa 2007. godinom, su na zadovoljavajućem nivou. Kao što je i predočeno u pojedinim slučajevima ranijih godina, postoje i izuzetci, što ukazuje na potrebu ozbiljnijeg pristupa.

11. Ispitivanje sadržaja radionuklida u okolini TE Pljevlja Zaključak - voda rijeke Vežišnice: Urađena ispitivanja ukazuju na periodičan porast sadržaja prirodnih radionuklida u vodi rijeke Vežišnice nizvodno od deponije pepela TE „Maljevac“, što je zapaženo u toku 2005. godine ali u toku 2006. i 2007. godine nije registrovano povećanje vrijednosti ni jednog analiziranog radionuklida. Tek nakon dužeg perioda praćenja može se dati generalna ocjena stanja. Treba voditi računa da su kao maksimalno dozvoljene uzete vrijednosti koje važe za vodu za piće, tako da imajući u vidu ovu činjenicu za ispitivane uzorke se može reći da su daleko od kritičnog sadržaja radionuklida.


Strana 83 od 112

Zaključak- pepeo deponije „Maljevac“: Upoređujući vrijednosti u tabelama 11.2.1. i 11.2.2. sa vrijednostima u tabeli 11.2.3. vidi se da su vrijednosti sadržaja radionuklida u pepelu sa deponije TE Pljevlja „Maljevac“ ispod maksimalnih vrijednosti poznatog sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori. Izuzetak je sadržaj 40K koji je veći od vrijednosti maksimalnog sadržaja dobijenog u realizaciji projekta MENEKO. Međutim, u toku realizacije ovog Programa u jednoj od ranijih godina na više lokaliteta u Crnoj Gori nađene su vijednosti na nivou ovog rezultata i daleko veće od njega (do 1700 Bq/kg), tako da se za vrijednost sadržaja 40K u uzorcima pepela ne može reći da predstavlja nikakav zabrinjavajući ekstrem. U tumačenju ovih rezultata ipak treba dati jednu ogradu. Radi se o fizičkom stanju materijala koji je pohranjen na deponiji. Radi se o pepelu koji ako je je otkriven i ako je suv tj. ako se ne kvasi redovno lako može da bude razvijan vjetrom na okolni prostor, tako da u tom smislu predstavlja potencijalni problem. Zaključak - zemljište iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja: Upoređujući vrijednosti u tabelama 11.3.1. i 11.3.2. sa vrijednostima maksimalnog sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori datom u tabeli 11.2.3., može se sa sigurnošću reći da su vrijednosti sadržaja radionuklida u zemljištu iz okoline deponije pepela „Maljevac“ TE Pljevlja, bitno niže od poznatih maksimalnih vrijednosti sadržaja radionuklida u zemljištu u Crnoj Gori.

Z A K L J U Č A K Na osnovu urađenih i statistički obrađenih rezultata analiza, može se sa sigurnošću reći da je stanje životne sredine u Crnoj Gori očuvano, sa stanovišta radiološke ispravnosti. Kao i ranijih godina konstatovana su određena manja odstupanja koja su ipak zanemarljiva imajući u vidu njihov nivo. Generalno konstatovano veoma povoljno stanje treba shvatiti kao potvrdu opravdanosti realizacije Programa ovog tipa i obavezu daljeg praćenja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore.


Strana 84 od 112

III. PREDLOG MJERA

Izvještaj o ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za 2006. godinu je

obuhvatio praktično sve bitne elemente životne sredine u Crnoj Gori. Generalna ocjena stanja je jako dobra i dokaz je validnosti ustavne odrednice „Crna Gora Ekološka država“.

Imajući u vidu problematiku koja je razmatrana u ovom Izvještaju i nezavisno od generalno i

pojedinačno dobrog stanja smatramo da je u narednim godinama posebnu pažnju potrebno obratiti na sledeće segmete životne sredine u Crnoj Gori:

1. Problem radioaktivne kontaminacije životne sredine kao posledica rada TE Pljevlja je

potrebno i dalje pratiti. Jedini način da se suzbiju priče i konstrukcije prije svega nedobronamjernih „zaštitnika životne sredine“ jeste da se ovaj problem prati i dalje. Plan uzorkovanja i godišnji broj uzoraka obrađen u ovom Izvještaju je sasvim dobar i problem zagađenja područja Pljevalja radionuklidima iz TE treba i dalje pratiti. Radi kompletiranja slike o stanju potrebno je razmisliti i o sledećim tipovima uzoraka vezanim za problem praćenja zagađenja TE Pljevlja i to: • Voda iz deponije pepela TE „Maljevac“. • Drenažna voda iz bazena deponije pepela TE „Maljevac“. • Voda iz Paleškog potoka. • Ugalj sa kopa rudnika uglja u Pljevljima.

2. I ranijih godina, a i u ovom Izvještaju su se pojavile grupe rezultata koji upućuju na

postojanje pojedinih regija na sjevero-zapadu Republike Crne Gore koje su kontaminirane Černobiljskim 137Cs. Smatramo da je potrebno ovaj potencijalni problem razmotriti u sklopu posebnog projekta.

3. Projekat dekontaminacije rta Arza od osiromašenog urana je bio najuspješniji projekat

sanacije posledica upotrebe osiromašenog urana u Crnoj Gori i Srbiji. Bez obzira na ovu više nego poznatu činjenicu, potrebno je proširiti Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore i na ovaj segment, što je u potpunosti u skladu sa obavezama po MEDPOL programu.

Nezavisno od problematike koju tretira ovaj Program, smatramo da u nekim oblastima kontrole

radioaktivnosti i radijacione bezbjednosti u Crnoj Gori i dalje postoje određeni problemi koji se ne mogu više zanemarivati:

1. I dalje se suviše mali broj uzoraka hrane i prehrambenih proizvoda analizira na sadržaj

radionuklida. U prethodnim godinama ova laboratorija je uradila svega po nekoliko stotina analiza uzoraka hrane, što je nedopustivo malo u odnosu na stvarni uvoz.

2. Nepostojanje zvaničnih statističkih podataka o prosječnim prehrambenim navikama

stanovništva u Crnoj Gori je jedan od većih nedostatka sa kojim smo se suočili. Većina normi – maksimalno dozvoljenih vrijednosti je data preko uprosječenih količina. Ministarstvo zdravlja bi trebalo da posveti posebnu pažnju ovom problemu.

3. Posebnu pažnju bi trebalo obratiti na ekološke crne tačke kao što su objekti i postrojenja

Željezare u Nikšiću zatim jalovišta rudnika u Mojkovcu i Šuplja Stijena. 4. Ne postoji centralni republički registar koji bi obuhvatio izvore zračenja na teritoriji Crne

Gore. Bez ovog registra nemoguće je voditi kontrolu o izvorima zračenja koji se, kao dio mjerno-procesne tehnike, uklanjaju iz upotrebe. Takođe, sastavni dio ovog registra bi bio i


Strana 85 od 112

nadzor i kontrola izvora zračenja koji se nalaze u industrijskoj upotrebi, i uklanjanje svih koji ne zadovoljavaju zakonom propisane uslove. Za sada su popisani samo radioaktivni gromobrani na teritoriji Crne Gore.

Rešenje većine ovih problema je u hitnom formiranju Regulatornog tijela za zaštitu od

jonizujućih zračenja, ali samo pod uslovom da se tom tijelu i daju odriješene ruke u smislu širokih ovlašćenja u sprovođenju zakonskih odredbi.

Nadamo se da će podrška i uvažavanje koju nam pružaju resorna republička Ministarstva, a posebno resor zaštite životne sredine potrajati i dalje, a da će bar dio problema, na koje smo ukazali biti otklonjen.

Izvještaj sačinio:

Tomislav Anđelić dipl. fizičar

D I R E K T O R

Ana Mišurović Spec. toks. hem.


Strana 86 od 112

IV. OPREMA

Odjeljenje za zaštitu od zračenja i monitoring je jedna od najopremljenijih laboratorija ove vrste u okruženju. Posjeduje veoma dobru i savremenu opremu za mjerenja i analizu radioaktivnosti u različitim tipovima uzoraka. Cjelokupna oprema koju posjedujemo ima važeće kalibracione srertifikate ili uvjerenje o ispravnosti mjerila. IV.1. EG&G ORTEC NISKOFONSKI GAMASPEKTROMETRIJSKI SISTEM Ovaj ORTEC-ov gamaspektrometrijski sistem sa dva detektora predstavlja jednu od najboljih gamaspektrometrijskih konfiguracija u okruženju. Prvi detektor sistema je pušten u rad u Laboratoriji u oktobru 1998. a drugi u avgustu 2001. godine. Oba detektora pripadaju XLB (Extra Low Background) klasi. KOMPONENTE SISTEMA

• NIM BIN 4001A kućište sa napajanjem 4002D. • Model 660 dvostruko 5 kilovoltno detektorsko napajanje . • Predpojačivač model 257 P sa visokonaponskim filtrom 138 – 2 kom. • Model 672 spektroskopski pojačivač –2 kom. • Model 919 Spectrum master multichanal bafer - Analizator sa četiri ulaza. • Kriostati CFG - XLB – GEM – SV – 2 kom. • Kućišta detektora sa zaštitom : Von Gahlen model VG – BB – 98/19A – 2 , sastoji se od:

100 mm Pb , 2 mm Cu , 1 mm Cd , 4 mm Perspeks – 2 kom. • Računar IBM kompatibilni sa procesorom Pentium MMX 166 MHz . • Softver : Gamma Vision 32 A66-B32 V 4.12 i Gamma Vision 32 A66-B32 V 5.2; Nuclide

Navigator V 1.01. • Fiksna posuda za tečni azot MVE LAB 30 –2 kom. • Transportna posuda za tečni azot MVE LAB 50 – 3 kom. • Transportna posuda za tečni azot Taylor – Wharton 50LD – 1 kom.

DETEKTORI 1. HPGe koaksijalni detektor GEM – 40190

• Efikasnost 40 %. • FWHM=1.80 keV na 1.33 MeV 60Co. • Peak shape=1.83. • FWHM=840 eV na 122 keV za 57Co. • Fon detektora je 1.23 imp/sec.

2. HPGe koaksijalni detektor GEM – 30185-S,

• Efikasnost 35 %. • FWHM=1.72 keV na 1.33 MeV 60Co. • Peak shape=1.89. • FWHM=700 eV na 122keV za 57Co. • Fon detektora je 0.98 imp/sec.


Strana 87 od 112

KALIBRACIONI IZVORI 1. 6 tačkastih izvora proizvođača CZECH METROLOGICAL INSTITUTE: 57Co, 60Co, 88Y,

133Ba, 137Cs, 152Eu, (novi izvor 57Co od 14.11.2005.). 2. Miks standardi proizvođača CZECH METROLOGICAL INSTITUTE:

• Standard u Marineli posudi od 1 L, ρ=1.0 g/cm3, matriks silikonska smola, radionuklidi:

241Am, 133Ba, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co, 137Cs, 54Mn, 113Sn, 85Sr, 88Y. • Standard u Marineli posudi od 1 L, ρ=1.06 g/cm3, matriks 4M HCl, radionuklidi: 139Ce,

57Co, 60Co, 137Cs, 203Hg, 113Sn, 85Sr, 88Y. • Standard u Marineli posudi od 1 L, ρ=1.22 g/cm3, matriks silikonska smola, radionuklidi:

241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co, 137Cs, 113Sn, 85Sr, 88Y, 113Hg. • Standard u Marineli posudi od 0.5 L, ρ=1.0 g/cm3, matriks silikonska smola, radionuklidi:

241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co, 137Cs, 113Sn, 85Sr, 88Y, 203Hg. • Standard u Marineli posudi od 0.5 L, ρ=1.22 g/cm3, matriks silikonska smola, radionuklidi:

241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co, 137Cs, 113Sn, 85Sr, 88Y, 203Hg. • Standard u cilindričnoj posudi od 0.2 L, ρ=1.22 g/cm3, matriks silikonska smola,

radionuklidi: 241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co,137Cs, 113Sn, 85Sr, 88Y, 203Hg. • Standard u Marineli posudi od 1 L, ρ=1.0 g/cm3, matriks silikonska smola, radionuklidi:

241Am, 109Cd, 139Ce, 57Co, 60Co, 137Cs, 113Sn, 85Sr, 88Y. 3. Radni standardi proizvođača IAEA LABORATORY SEIBERSDORF:

• Miks standard u Marineli posudi od 0.5 L, ρ=1.06 g/cm3, matriks 4M HCL. • Miks standard u cilindričnoj posudi od 0.2 L, ρ=1.22 g/cm3, matriks zemlja. • Marineli 1 l Ampula 125 • Marineli 1 l IAEA 425 • Marineli 1 l IAEA 430 • Marineli l IAEA 422 • Marineli 0.5 l IAEA 428

4. Referentni materijali:

• IAEA-414 Radionuclides in Irish and North Sea Fish Flesh IV.2. GENITRON ALPHA GUARD SISTEM ZA MJERENJE RADONA Alpha Guard sistem predstavlja jedan od najsofisticiranijih i najtačnijih mjerača radona koji se danas mogu naći na svjetskom tržištu mjerne opreme. Njegovi djelovi i karakteristike su:

• Centralna jedinica : Genitron Alpha Guard PQ 2000 PRO radon monitor . • Alpha pumpa. • Radon WL metar : Thomson & Nielsen Electronics TN – WL 02 . • Dopunska senzorska jedinica : Multi Senzor Unit D/T . • Set za ispitivanje koncentracije radona u vodi : Aqua Kit . • Sonda za zemlju : Soil Gas Probe . • Kalibracioni i mjerni kontejner zapremine 100 L . • Softver Alpha Expert . • Kalibracioni izvor, Pylon tip RN2000A 226Ra. • Kalibracioni izvor, Genitron tip S/N 9806RA1 226Ra. • Kalibracioni izvor za TN – WL 02, S/N 0852 230Th • Osjetljivost detektora 1 CPM na 20 Bq/m3. • Fonski signal usled kontaminacije detektora < 1 Bq/m3.


Strana 88 od 112

• Mjerni opseg (2 – 2 000 000) Bq/m3. • Rezolucija 1 Bq/m3. • Greška linearnosti sistema < 3 %, na čitavom opsegu. • Greška kalibracije instrumenta ± 3 %.

Prenosni monitor radona "AlphaGUARD" (spoljašnje dimenzije 31.5×17.5×12.0 cm, masa 4.5 kg) je impulsna jonizaciona komora, aktivne zapremine 0.56 dm3, priključena na napon 750 V i namijenjena za alfa spektrometriju sa digitalnim procesiranjem signala. Sistem je multiparametarskog tipa, odnosno daje osim koncentracije radona i grešku mjerenja, pritisak, temperaturu, relativnu vlažnost, faktor ravnoteže i druge parametre, a takođe je moguće dobiti grafički prikaz promjene ovih parametara u toku mjernog intervala. Kada je jedinica TN – WL 02 povezana u sistem sa Alpha Guardom, moguće je direktno određivanje koncentracija radona, njegovih potomaka i faktora ravnoteže. Softver Alpha Expert daje mogućnost vizualizacije i obrade rezultata mjerenja. Kalibracioni i mjerni kontejner, koji je u sastavu ovog kompleta je jedini zvanično sertifikovani kalibracioni kontejner u okruženju. Ovaj kontejner omogućava kontrolu tačnosti radonskih mjernih sistema kojima raspolažemo, kao i kalibraciju različitih tipova pasivnih radonskih detektorskih sistema. IV.3. DURRIDGE RAD 7 ELEKTRONSKI RADON DETEKTOR

• RAD 7 elektronska mjerna jedinica sa ugrađenim detektorom i pumpom. • Detektor – poluprovodnički tipa PIPS (Passivated Implanted Planar Silicon). • IR printer HP 82240B. • Kolone za uklanjanje vlage, kablovi za povezivanje, ispravljači,… • Mjeri koncentraciju 222Rn (radon) i 220Rn (toron). • Dva moda rada: “Normal” i “Sniff” mod. • Mjerni opseg (4 – 400 000) Bq/m3. • Greška kalibracije 2 % (1-sigma), u odnosu na standard čija je greška ± 5 %. • Osjetljivost: Normal mod: 1.3x10-2 CPM/(Bq/m3) ; Sniff mod: 6.4x10-3 CPM/(Bq/m3).

Neke osnovne prednosti sistema RAD 7 su:

• Sistem radi na bazi poluprovodničkog detektora poslednje generacije – PIPS. • Princip rada aparata je spektralna analiza elektrostatički nakupljenih alfa emitera. • Brz oporavak od očitanih visokih koncentracija radona. • Grafički prikaz spektralnih linija 222Rn (radon) i 220Rn (toron) i njihovih potomaka. • Grafički prikaz vremenske promjene koncentracije. • Kontinualno mjerenje koncentracije – Normal mod. • Traženje mjesta ulaska radona – Sniff mod.

IV.4. α-β PROTOČNI PROPORCIONALNI BROJAČ EBERLINE FHT 770

• Centralna digitalna jedinica : FHT 1100 . • Detektorski sistem sa sistemom za zamjenu uzoraka FHT 770 . • Boca sa smješšom gasova Ar/Co2 . • Reduktor pritiska. • 150 planšeta za uzorke . • Kalibracioni izvori CZECH METROLOGICAL INSTITUTE: 90Sr, 241Am.


Strana 89 od 112

IV.5. DOZIMETRIJSKI SISTEM TOL–F LB 132 .

• Centralna jedinica : TOL–F LB 1320. • Sonda LB 1321. • Sonda beta – gama LB 1231. • Sonda alfa – beta LB 1232. • Energetski opseg uređaja je od 10 keV-a do 7 MeV-a. • Mjerni opseg je od 0.1 µSv/h do 100 Sv/h. U niskodoznom mjernom opsegu od 0.1 µSv/h

do 10 mSv/h, instrument je licenciran od strane njemačkog federalnog biroa za standarde. Visokodozni mjerni opseg je od 10 mSv/h do 100 Sv/h. Oba ova opsega pokriva jedna sonda.

• Kalibraciona cijev instrumenta sadrži kalibracioni beta emiter 90Sr, A = 25 KBq. IV.6. PC-RM MONITOR ZRAČENJA NA BAZI PC RAČUNARA

• Detektorski sklop u koji je ugrađena Philips-ova GM cijev. • IBM PC računar sa procesorom 200 MHz, karticom brojača i softverom. • Uređaj za neprekidno napajanje. • Energetski opseg od 100 keV do 2 MeV, • Mjerni opseg jačine doze od 0.1 µ Gy/h do 0.1 Gy/h, • Rezolucija 0.01 µ Gy/h,

Sistem PC-RM radi na najsevremenijem konceptu virtuelne instrumentacije. Izmjerena vrijednost jačine ekspozicione doze zračenja prikazuje se na monitoru računara u analognoj i cifarskoj formi i u vidu vremenskog dijagrama. Softver automatski računa srednju vrijednost jačine doze na bazi pojedinačnih rezultata u okviru svakih 60 sekundi i na svakih 1 minut u memoriju se pohranjuje jedna vrijednost. Na bazi ovako dobijenih 1-minutnih srednjih vrijednosti, dobija se srednja vrijednost za cijeli interval mjerenja (u našem slučaju 30 dana). IV.7. VICTOREEN 190 Victoren 190 radijacioni monitor se sastoji od:

• Victoreen 190 SI elektronska platforma. • Sonda 489 – 120 NaI dimenzije kristala (2x2)” • GM “Pancake” sonda 489 – 110E RP1.

IV.8. BICRON ANALYST Bicron Analyst je radijacioni detektor – brojač sa jednokanalnim analizatorom, koji se sastoji od elektronske platforme koja podržava veći broj sondi. U mjernom kompletu sa ovom platformom posjedujemo scintilacioni NaI(Tl) detektor dimenzija (3x3)”. Podsjećanja radi relativna efikasnost HPGe detektora se određuje u odnosu na detektor ovog tipa i dimenzija.


Strana 90 od 112

IV.9. RADIOLOŠKI MJERAČ KONTAMINACIJE KOMO–TL (4 komada)

• GM sonda SI 8B. • Efikasnost registracije mekog beta zračenja je 50-85%. • Najveća dopuštena brzina brojanja je 4420 imp/s. • Maksimalna dopuštena jačina ekspozicije gama zračenja kojoj se detektor smije izložiti je

300 R/h za manje od minut. IV.10. LIČNI ELEKTRONSKI DOZIMETAR MINI 6100 (3 komada)

• Energetski kompenzovana GM cijev-halogena. • Energetski opseg od 30keV do 1.0 MeV. • Mjerni opseg : 0 – 9999 mSv.

IV.11. PUMPA ZA UZORKOVANJE VAZDUHA F&J

Radi se o Digitalnoj pumpi koja kroz filter papir prosisava - uzorkuje velike zapremine vazduha. Sistem je specijalno dizajniran za uzorkovanje vazduha za potrebe analize radioaktivnosti u životnoj sredini. Sistem posjeduje sopstveni dodatak za kalibraciju protoka.

IV.12. CANBERRA INSPECTOR 1000 PRENOSNI NaI SPEKTROMETAR Inspector 1000 je portabl NaI spektrometar namijenjen prije svega za identifikaciju radionuklida na terenu.

• Centralna jedinica: IN1K • Sonda: IPRON 1 NaI (1.5x1.5)“, osjetljivost 6000 cps/mrem/h za 137Cs. • Energetski opseg uređaja: od 25 keV-a do 3 MeV-a. • Softver: Genie 2000 InSpector Basic Softvare.


Strana 91 od 112

V. METODE

U prvom dijelu ovog poglavlju su opisane metode uzorkovanja i pripreme uzoraka uzimanih u skladu sa odrebama Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za 2001. godinu. U drugom dijelu su opisane metode mjerenja i analize uzoraka. Sve metode su grupisane prema tipovima i vrstama uzoraka. U trećem dijelu je dat opis analize grešaka, a u četvrtom dijelu dat je spisak, opis i karakteristike radionuklida, koji su predmet analiza. V.1. METODE UZORKOVANJA I PRIPREME UZORAKA V.1.1. VAZDUH Za ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu, vazduh se uzorkuje prosisavanjem kroz filter papir, pri čemu se bilježi količina usisanog vazduha. Za ovo se koristi specijalno konstruisana pumpa, a protok vazduha kroz filter papir je prosječno 500 m3/dan. Pumpa radi neprekidno 24 h, a usisnik pumpe je postavljen iza zgrade Centra, na 1 m iznad nekultivisane travnate površine. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i formiraju se zbirni mjesečni uzorci. Da bi se povećala efikasnost i smanjila donja granica detekcije, uzorci se žare na temperaturi od 380 oC, a ostatak žarenja rastvara se u koncentrovanoj hlorovodoničnoj kisjelini. Uzorci se pakuju u standardne cilindrične posude, a snimanje spektara uzoraka se obavlja po uspostavljenoj radioaktivnoj ravnoteži. V.1.2. VODA U ovu vrstu uzoraka spadaju: padavine, voda Skadarskog jezera, voda za piće iz vodovodnih mreža, morska voda. • Padavine. Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama se radi na zbirnim mjesečnim uzorcima. Za uzorkovanje padavina se koristi kolektor koji je konstruisan u skladu sa preporukama ICRP No. 295. Kolektor je postavljen na prostoru iza zgrade Centra. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i prilikom sakupljanja se registruje količina padavina. Na taj način se formiraju zbirni mjesečni uzorci, koji se zatim uparavaju do 1 litra i sipaju u standardne Marineli posude od 1 litra, u kojima se snimaju. Marineli posude sa uzorcima se zalivaju silikonskim kitom, a snimanje spektara se obavlja po uspostavljenoj radioaktivnoj ravnoteži. • Voda Skadarskog jezera Ipitivanje sadržaja radionuklida u vodi Skadarskog jezera, prema državnoj granici, radi se na zbirnim tromjesečnim uzorcima. Uzorkovanje je obavljano u pravilnim vremenskim intervalima. Kvartalni uzorci od 60 litara uparavaju se do 1 litra i sipaju u standardne Marineli posude od 1 litra, u kojima se i snimaju. Rezultati analize su dati u vidu aktivnosti po litru neuparenog uzorka. • Voda za piće Ispitivanje sadržaja radionuklida u uzorcima vode za piće iz gradskih vodovoda se uzimaju iz vodovodne mreze u Podgorici (kvartalno) i vodovodne mreze Herceg Novog, Berana i Pljevalja (polugodišnje). Kvartalni uzorci od 60 litara i polugodišnji od po 10 litara, uparavaju se do 1 litra i sipaju u standardne Marineli posude od 1 litra, u kojima se i snimaju. Rezultati analize su dati u vidu aktivnosti po litru neuparenog uzorka. • Morska voda


Strana 92 od 112

Ispitivanje sadržaja radionuklida u morskoj vodi se obavlja na uzorcima koji se uzimaju kod Bara i Herceg Novog. Uzorkovanjem vode se dobijaju mjesečni uzorci od po 30 litara, koji se uparavaju do potpune mineralizacije u cilju koncentrovanja ukupne aktivnosti radionuklida. Na taj način dobijeni mjesečni uzorci se zatim mljevenjem homogenizuju i smještaju u standardne Marineli posude od 1 litara . V.1.3. LJUDSKA HRANA Ispitivanje sadržaja radionuklida u hrani namijenjenoj za ishranu stanovništva rađeno je na uzorcima: mesa, mlijeka, hleba, voća, povrća, dječije hrane iz vrtića u Podgorici, sipa, dagnji i pečurki. Ispitivanja su rađena na uzorcima koji su uzimani direktno od proizvođača. Uzorkovanje i ispitivanja su rađeni po vrstama i dinamikom datom u Programu. Svi analizirani uzorci su proizvedeni na teritorije Crne Gore tako da rezultati daju sliku stanja radiološke ispravnosti ljudske hrane, i ukupnog radiološkog opterećenja stanovništva u Crnoj Gori. Sadržaj radionuklida u goveđem i jagnjećem mesu ispitivan je na uzorcima koji su nabavljani direktno od proizvođača, ili iz prodajne mreže. Uzorkovanje mesa je obavljano jednom u šest mjeseci, vodeći računa o porijeklu uzoraka. Uzorci su sjeckani i mljeveni da bi se postigao što veći stepen njihove homogenosti, a zatim pakovani u standardne Marineli posude zapremine 1 litra. Ispitivanje sadržaja radionuklida u uzorcima mlijeka iz otkupne mreže mljekare u Podgorici je obavljeno na zbirnim mjesečnim uzorcima. Uzorci mlijeka su sipani u standardne Marineli posude od 1 litra i u toj geometriji je rađeno snimanje spektara. Da se mlijeko ne bi pokvarilo, uzorcima je dodavano 3.5 ml 5 % rastvora formalina, u skladu sa preporukama ICRP 295. Sadržaj radionuklida u mlijeku iz mljekara na teritoriji Crnoj Gori rađen je na uzorcima koji su jednom u pola godine uzimani direktno od proizvođača ili iz prodajne mreže u svim većim mjestima u Crnoj Gori. Za svaki grad analizirana su po dva uzorka. Uzorci su sipani u Marineli posude od 1 litra i u njima snimani. Sadržaj radionuklida u kukuruznom i pšeničnom hlebu iz pekara na teritoriji Crnoj Gori rađen je na uzorcima koji su nabavljani direktno od proizvođača, ili iz prodajne mreže. Uzorci hleba su uzimani dva puta u toku godine, iz svake pekare po jedan uzorak polugodišnje. Pojedine pekare ne proizvode kukuruzni hleb, tako da su rezultati dati za uzorke koji je bilo moguće nabaviti. Uzorci hleba su sušeni, zatim mljeveni i sipani u standardne Marineli posude od 1 litra, u kojima su i snimani. Sadržaj radionuklida u voću i povrću je rađen na uzorcima koji su nabavljani od proizvođača sa čitave teritorije Crnoj Gori, a u skladu sa odredbama Programa. Priprema uzoraka je zavisila od njihove vrste, ali kod svih se išlo na homogenizaciju. Uzorci su snimani u standardnim Marineli posudama od 1 litra. Ispitivanje sadržaja radionuklida u dječijoj hrani rađeno je sa posebnom pažnjom, imajući u vidu da su ti proizvodi namijenjeni najmlađem i najosjetljivijem dijelu populacije. Uzimani su kompozitni uzorci hrane koja se sprema u centralnoj kuhinji JU dječiji vrtići “Ljubica Popović” u Podgorici. Uzorkovanje je rađeno mjesečno, 12 puta godišnje. Uzorci su, poslije homogenizacije, snimani u standardnim Marineli posudama od 1 litra. Pečurke su važan bioindikator prisustva radionuklida u životnoj sredini, i nivo aktivnosti vještačkih radioizotopa se često prati kroz sadržaj u pečurkama. Od svih vrsta pečuraka koje rastu na teritoriji Crne Gore od posebnog je interesa vrganj (Boletus Edulis), kao najpoznatija i najzastupljenija u


Strana 93 od 112

ishrani. Uzorci se nabavljaju posredstvom otkupne mreze, koja je jako efikasna imajući u vidu da su pecurke bitan izvozni artikal Crne Gore. Uzorci se pripremaju za analizu tako što se čiste od zemlje, peru i poslije mljevenja u cilju homogenizacije sipaju u Marineli posude od 1 litra u kojima se i snimaju. Ispitivanje sadržaja radionuklida sipama i dagnjama, kao indikatorskim organizmima, radi se na uzorcima koji se jednom u šest mjeseci uzimaju na mjestima na kojima se uzorkuje i morska voda. Međutim, sipe se ne mogu naći u zalivu kod Herceg Novog, već na otvorenom moru kod Bara, a dagnji ima dovoljno u Bokokotorskom zalivu i kod Herceg Novog. Uzorci indikatorskih organizama su, prije pakovanja u standardne Marineli posude od 1 litra, očišćeni tako da su snimani spektri samo jestivih djelova ovih organizama. V.1.4. Stočna hrana Ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani rađeno je na uzorcima koji su nabavljani direktno od poizvođača. U realizaciji ove tačke Programa javile su se poteškoće. Naša želja je bila da u skladu sa odredbama Programa izvršimo ispitivanja stočne hrane koja se proizvodi na teritoriji Crnoj Gori. Kontaktirali smo Ministarstvo poljoprivrede i rečeno nam je da se na teritoriji Crnoj Gori proizvodnja stočne hrane svodi na individualnu proizvodnju. Takođe, rečeno nam je da se većina uzoraka, koji su nabrojani u okviru ove tačke Programa, ne gaje na teritoriji Crnoj Gori. Sva društvena preduzeća koja se bave proizvodnjom stočne hrane su ustvari postrojenja u kojima se stočna hrana proizvodi miješanjem komponenti koje su nabavljene iz uvoza. Pokušali smo da nabavimo uzorke iz ovih postrojenja, ali to nam nije bilo omogućeno, najverovatnije iz straha od rezultata analiza. Priprema uzoraka sijena se obavljala na taj način što je uzorak spaljivan. Pepeo je rastvaran u HCl i sipan u standardne Marineli posude od 1 litra. Ostali uzorci su poslije sitnjenja, sušenja i homogenizacije, pakovani u standardne Marineli posude od 1 litra, u kojima su snimani. V.1.5. ZEMLJIŠTE Uzorci zemljišta sa nekultivisanih površina i obradivog zemljišta uzimani su na teritoriji opštine u Crnoj Gori u skladu sa rezultatima Projekta «Meneko», za koja su ranija ispitivanja pokazala povećane koncentracije pojedinih radionuklida. Uzorkovanje i priprema uzoraka je obavljeno u skladu sa preporukama ICRP No. 295, i EML HASL 300. Samo uzorkovanje je obavljeno po principima metoda: EML Trench Sampling Method. - Obradivo zemljište sa dubine od 5 do 10 cm. - Nekultivisane površine: sa dubina 0 – 5 cm, 5 – 10 cm, 10 – 15 cm. U oba slučaja uzorci su se uzimali sa površine (25 x25) cm. Priprema uzoraka zemlje se radila na sledeći način: 1. Uzorci su prvo provjereni dozimetrijski. 2. Sušeni u sušnici na 100 °C po 8 sati. 3. Nakon sušenja uzorci su odmah prosijani na situ prečnika 2 mm. 4. Izmjerena je masa prosijanog uzorka i zapisana. 5. Izmjerena je masa ostatka na situ, zapisana i spakovana u kesu. 6. Prosijana masa (uzorak) spakovana je u kutije, i to tako da je prvo mjerena masa prazne kutije sa poklopcem, a poslije toga je mjerena masa kutija + zemlja + poklopac. 7. Poslije svakog prosijavanja uzorka sito je prano i čišćeno alkoholom.


Strana 94 od 112

8. Na kutiju pored osnovnih podataka zapisivan je i broj impulsa. Poslije završene pripreme, uzorci su pakovani u standardne Marineli posude od 1 litra. Uzorci su snimani tek poslije 40 dana, kada je uspostavljena radioaktivna ravnoteža 226Ra i 222Rn. V.1.6. ISPITIVANJE NIVOA IZLAGANJA JONIZUJUĆEM ZRAČENJU U BORAVIŠNIM PROSTORIMA Ispitivanje nivoa izlaganja ljudi jonizujućem zračenju u boravišnim prostorima vrši se mjerenjem koncentracije radona u tim prostorima, mjerenjem jačine apsorbovane doze gama zračenja i mjerenjem nivoa kontaminacije. Mjerenje koncentracije radona u zatvorenim prostorijama je rađeno na ukupno 20 lokacije u Podgorici. Na svakoj lokaciji rađena su 4 mjerenja u pravilnim tromjesečnim intervalima, tako da su izvršena ukupno 80 pojedinačna mjerenja. Cilj je bio da se sagledaju i varijacije koncentracije radona, koje mogu biti jako velike u zavisnosti od godišnjeg doba. Mjerenjem su obuhvaćeni stambeni prostori u individualnim i zajedničkim stambenim zgradama, poslovni prostor, škole i dječiji vrtići. U izboru lokacija se vodilo računa da se obuhvati što šire gradsko područje, a da je raspored do sada obrađenih lokacija što homogeniji. V.1.7. GRAĐEVINSKI MATERIJAL Ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu rađeno je na uzorcima materijala koji se proizvodi na teritoriji Crne Gore. Prema našim saznanjima većina građevinskih materijala sa spiska datog u Programu, se ne proizvode u Crnoj Gori. Imajući ovo u vidu, analizirani su građevinski materijali, uzeti direktno od proizvođača ili iz prodajne mreže. Uzorci su prethodnom obradom dovedeni u formu finog praha, sa visokim stepenom homogenosti, zatim su sušeni i pakovani u standardne Marineli posude, a snimanje je obavljeno po uspostavljenoj radioaktivnoj ravnoteži.


Strana 95 od 112

V.2. METODE MJERENJA UZORAKA Analitičke metode, korišćene u realizaciji ovog Izvještaja, mogu se grubo podijeliti u tri grupe:

• Dozimetrijska mjerenja. • Mjerenja koncentracije radona. • Gama-spektrometrijska mjerenja.

V.2.1. DOZIMETRIJSKA MJERENJA Dozimetrijska mjerenje obavljena u okviru programa rađena su u okviru poglavlja Ispitivanje nivoa spoljašnjeg zračenja i Ispitivanje nivoa izlaganja u boravišnim prostorima . U okviru ovih poglavlja vrše se mjerenja:

• Jačine apsorbovane doze gama zračenja • Apsorbovane doze zračenja

V.2.1.1. Mjerenje jačine apsorbovane doze gama zračenja Jačina apsorbovane doze gama zračenja u vazduhu mjeri se u Podgorici na dvije lokacije, ispred i iza zgrade Centra za ekotoksikolška ispitivanja. Mjerenja se vrše sa dva različita dozimetrijka sistema, tj. dva različita metoda mjerenja, da bi se dobili pouzdaniji rezultati. Sva mjerenja se vrše na visini 1 m iznad nekultivisane travnate povšine. U okviru poglavlja Ispitivanje nivoa izlaganja u boravišnim prostorima, jačina apsorbovane doze zračenja se vrši na svakoj lokaciji na kojoj je mjeren radon jednom godišnje. Na istim lokacijama se mjere i nivoi kontaminacije a takođe i srednja površinska aktivnost beta emitera. • MJERENJE SISTEMOM PC RM Osnovni sistem za mjerenje jačine apsorbovane doze gama zračenja je automatizovani dozimetrijski sistem PC RM, kojim se radi kontinualno 24 časovno mjerenje jačine apsorbovane doze gama zračenja u vazduhu, 365 dana u godini. Tako se prate godišnje promjene, i radi monitoring jačine apsorbovane doze gama zračenja i otrkrivanje bilo koje vrsta anomalija ili akcidentalnih situacija sa jonizujućim zračenjem, koje se iz okruženju može prenijeti na našu teritoriju. GM sonda i pripadajuća joj elektronika sistema PC RM postavljena je na visini od 1 m iznad tla, u dvorišnom dijelu zgrade Centra. Izmjerena vrijednost se pretvara u signal koji se kablom dovodi do kartice montirane u računar. Sistem PC RM pruža mogućnosti rada sa zadatim vremenom i sa zadatom statističkom greškom. Za potrebe našeg mjerenja izabran je mod rada sa zadatom statističkom greškom. Statistička greška se bira u intervalu (5 – 25) %. Da bi se imao brz odgovor sistema, izabran je mod rada sa statističkom greškom od 25 %. Izmjerena vrijednost jačine ekspozicione doze zračenja prikazuje se na monitoru računara u analognoj i cifarskoj formi i u vidu vremenskog dijagrama. Softver automatski računa srednju vrijednost jačine doze na bazi pojedinačnih rezultata u okviru svakih 60 s i na svakih 1 minut u memoriju se pohranjuje jedna vrijednost. Na bazi ovako dobijenih 1-minutnih srednjih vrijednosti, dobija se srednja vrijednost za cijeli interval mjerenja, a u našem slučaju to je period od mjesec dana. Nedostatak ovog načina mjerenja je usrednjavanje vrijednosti jačine apsorbovane doze gama zračenja na mjesečnom nivou. Zbog toga se dobijaju srednje mjesečne vrijednosti koje veoma malo variraju oko vrijednosti 0.1 µGy/h na godišnjem nivou, i sistemom PC RM se ne mogu registrovati male varijacije jačine apsorbovane doze gama zračenja, zbog čega smo i radili dodatna mjerenja.


Strana 96 od 112

• Mjerenje sistemom TOL - F Jačina apsorbovane doze gama zračenja u vazduhu mjeri se takođe i ručnim dozimetrijskim sistemom EG&G Berthold “TOL– F LB 132“, sa γ-sondom LB 1321. Sa dozimetrijskim sistemom TOL – F mjerenja su vršena svakodnevno u 12 časova, a izmjerena vrijednost predstavlja trenutnu jačinu apsorbovane doze gama zračenja. Na osnovu ovako sprovedenih mjerenja dobila se serija rezultata na mjesečnom nivou. Za svaki mjesec su računate srednja, minimalna i maksimalna vrijednost jačine apsorbovane doze gama zračenja u vazduhu. Zbog četvoromjesečnog angažovanja opreme na Projektu dekontaminacije rta Arza, nije bilo moguće mjeriti jačine apsorbovane doze gama zračenja u Podgorici sistemonm TOL – F u periodu 01.02.2001. do 01.06.2001 i vrijednosti jačine apsorbovane doze gama zračenja za ovaj četvoromjesečni period zato nijesu prikazane u Izvještaju. V.2.1.2. Mjerenje apsorbovane doze gama zračenja Mjerenje apsorbovane doze gama zračenja u vazduhu rađeno je TL dozimetrima, koji su bili postavljeni na 1 m iznad nekultivsane travnate površine. Mjerenja su vršena na slijedećim lokacijama:

• Podgorica, Republički hidro-meteorološki zavod, • Bar, Meteorološka stanica.

Period zamjene i očitavanja TL dozimetara je bio 6 mjeseci. Rezultati mjerenja su dati u vidu jačine apsorbovane doze gama zračenja u okviru dva šesto-mjesečna perioda. Mjerenje jačine apsorbovane doze gama zračenja TL dozimetrima predstavlja u stvari mjerenje akumulirane ukupne apsorbovane doze gama zračenja za dati period. Slično kao i kod sistema PC RM, i kod mjerenje TL dozimetrima dolazi do usrednjavanja vrijednosti zbog dugog šestomjesečnog perioda izlaganja. Ova metoda mjerenje je najnepouzdanija od svih metoda mjerenja koje smo koristili u određivanju jačine apsorbovane doze gama zračenja i apsorbovane doze gama zračenja. Razlozi za ovo su specifičnosti TL dozimetrije kao metode, a prije svega velika osjetljivost dozimetara na oscilacije spoljašnje temperature. Drugi razlog nepouzdanosti TL dozimetara je njihova vremenska zavisnost, odnosno “gubljenje” informacije o primljenoj dozi – neka vrsta samoisijavanja, koja je posebno izražena kod nekih tipova TL dozimetara. TL Dozimetri koje smo koristili obrađeni su u Institutu za medicinu rada i radiološku zaštitu “Dr. Dragomir Karajović” u Beogradu. V.2.2. Mjerenje koncentracije radona Mjerenje koncentracije radona rađeno je u okviru poglavlja Ispitivanje izlaganja u zatvorenim boravišnim prostorima. Sva mjerenja rađena su mjernim sistemima: • Genitron Alpha Guard. • Durridge RAD 7. • Thompson & Nielsen TN – WL – 02. U prostoriji u kojoj je mjeren radon, ni prije niti tokom samog mjerenja, nijesu mijenjani uobičajeni uslovi i režim boravka i rada u njoj. Mjerno mjesto unutar prostorije, na kojem su postavljani instrumenti, po mogućnosti birano je tako da ne bude izloženo strujanju vazduha stvorenom uređajima za grijanje, ventilaciju ili kondicioniranje vazduha i da ne bude u blizini vrata, prozora, peći, kamina i električnih uređaja, kao ni u blizini spoljašnjih zidova zgrade. Instrumenti su postavljani na visinu (1.0 - 1.5) m iznad poda i barem 0.5 m daleko od zida prostorije. Svako mjerenje je rađeno po 24 sata. Prostorije su bile zatvorene najmanje 12 sati prije početka i tokom samog mjerenja. Za mjerenje radona korišćeni su multiparametarski monitori "AlphaGUARD", a za mjerenje koncentracije produkata raspada radona monitor TN-WL-02.


Strana 97 od 112

Za razliku od mjerenja koncentracija radona rađenih u okviru Programa prethodnih godina, kada su rađena četiri godišnja mjerna ciklusa, u 2001. godini rađena su dva ciklusa mjerenja (zimski i ljetnji), ali na većem broju lokacija nego prethodnih godina. U 2002. godini smo se odlučili da se vratimo starom načinu mjerenja, odnosno da radimo mjerenje koncentracije radona u četiri ciklusa – kvartalno. Osnovni razlog za ovakvu odluku su veoma velike oscilacije koncentracije radona u toku godine na istim lokacijama, uslovljene razlikama u temperaturi a samim tim i pritiscima, koji uslovljavaju promjene intenziteta dotoka radona iz zemlje. Način mjerenja 4 x 24 časa godišnje nam daje pouzdaniju srednju vrijednost koncentracije radona na lokaciji, a samim tim i pouzdaniju sliku radiološkog opterećenja stanovništva. Sama metoda mjerenja ima neke specifičnosti o kojima treba voditi računa. Naime, ona zahtijeva da prostorija bude zatvorena 36 časova (12 časova prije i 24 časa u toku mjerenja). Na ovaj način se akumulira radon u prostoriji, njegova koncentracija se povećava, a postiže se i stanje blisko stanju radioaktivne ravnoteže radona i njegovih potomaka u nizu raspada. Takođe zatvorenošću prostorije od 36 časova izbjegavamo uticaj čovjeka na rezultat mjerenja, jer je ponašanje korisnika prostorija faktor koji se ne može predvidjeti. Otvaranje prozora na prostoriji i provjetravanje, u trajanju od recimo samo 5 minuta, dovodi do bitnih smanjenja koncentracija radona. Međutim ovako dobijena vrijednost predstavlja vrijednost blisku maksimalno mogućoj koncentraciji radona na datoj lokaciji, i ipak ne predstavlja realnu sliku radiološke opasnosti, jer je sigurno da niko ne propusti da provjetri prostoriju makar jednom u toku 36 časova. Sa druge strane ovakav način mjerenja je jedini mogući način da se dobiju uporedljivi rezultati u okviru lokacije, a koji se mogu uporediti sa akcionim nivoima, koji su dati u domaćim propisima. V.2.3. Gama-spektrometrijske analize Sve gamaspektrometrijske analize uzoraka u Laboratoriji za radioekološka ispitivanja rađene su na sistemu za gama-spektrometriju sa dva HPGe detektora relativne efikasnosti 41 % i 35 %. Za određivanje specifične aktivnosti radionuklida koristimo dva metoda: relativni i apsolutni. V.2.3.1. Relativni metod Relativni metod analize se zasniva na upoređenju gama linija istih radionuklida u spektrima standarda i uzorka, a aktivnost se računa po formuli:

gdje je: Nuzorak - broj impulsa pod pikom u spektru uzorka, Nstandard - broj impulsa pod pikom u spektru standarda, tuzorak – vrijeme snimanja spektra uzorka (živo vrijeme), tstandard – vrijeme snimanja spektra standarda (živo vrijeme), muzorka - masa uzorka u gramima, katt – atenuacioni koeficijent, Astandard – aktivnost radionklida specificirana u sertifikatu standarad korigovana za vrijeme proteklo od referentnog datuma do datuma snimanja spektra.

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⋅⋅⋅

⋅=

kgBq

tt

NN

mAk

Auzorak

dards

dards

uzorak

uzorka

dardasatuzorka

tan

tan

tan 1000


Strana 98 od 112

Mogućnost primjene relativnog metoda ograničena je uslovom da se u spektrima uzorka i standarda nalaze radionuklidi istog tipa. Svi naši primarni standardi rađeni su na bazi miksa vještačkih radionuklida, a uzorci se nalaze radionuklidi tri prirodna niza (238U, 235U, 232T); 137Cs i u nekim slučajevima 7Be. Zbog toga je mogućnost primjena ovog metoda bila ograničena samo na radionuklid 137Cs. Sa druge strane Apsolutni metod analize uzoraka ima više nego prihvatljivu tačnost, tako da u analizi uzoraka po Programu nijesmo koristili ovaj metod. Relativni metod je korišćen kod nekih specifičnih analiza uzoraka rađenih za potrebe mreže analitičkih laboratorija ALMERA, koja se anlazi pod direktnom kontrolom Međunarodne agencije za atomsku energiju. • Greška relativnog metoda Greška reativnog metoda se računa po formuli:

V.2.3.2. Apsolutni metod Kod apsolutnog metoda standard i uzorak imaju isti geometrijski oblik, a njihove geometrije snimanja su takođe identične. Specifična aktivnost se računa po formuli:

Oznake veličina u jednačini imaju isto značenje kao i kod relativnog metoda osim: Iγ - relativni intenzite gama linije, ε - efikasnost detekcije za datu gama liniju.

=≡ cA uuuzorka

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡⋅

ε⋅

=γ kg

BqmIt

kNA

uzorkauzorka

attuzorkauzorka

1000..

( )

[ ]

standarda izorka spektara usnimanja vremena gre{ke - i

uzorkaistandarda d pikovimaimpulsa po broja gre{ke -

standarda) usertifikat (data ustandarda aktivnostija odredjivan gre{kao

ivo)(zanemarlj

uzorkaja maseodredjivangre{ka -

%) 2 ( atenuacijejenta ja koeficiodredjivan{ka gre

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

−⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

−≈⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

+++=+=

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

≤−⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⎥⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⋅=

−−

uz

uz

st

st

uz

uz

st

st

st

st

uz

uz

ekalibracijreproduitavanjaoenjasuenjasumjerenjem

uz

uz

att

att

uz

uz

st

st

uz

uz

st

st

st

st

uz

uz

att

attsamp

tut

tut

NuN

iN

uN

AuA

mum

uuuuuuu

mum

kuk

jegdje

tut

tut

NuN

NuN

AuA

mum

kuk

A

782

2/122.

2~

2{

2{

2

2/12222222

1010

)()()()()()(

:


Strana 99 od 112

Efikasnost detekcije za određenu energiju fotona se određuje na dva načina: • Iz kalibracione krive efikasnosti sistema korišćenjem standarda odgovarajućih karakteristika (greška 2%) • Iz programa ANGLE, korišćenjem referentne kalibracione krive za tačkaste izvore i uz poznavanje geometrijskih i hemijskih karakteristika uzorka (greška 5 %). • Greška apsolutnog metoda

Sve vrijednosti su računate na isti način kao i kod relativnog metoda, a greška određivanja efikasnosti detekcije je uzeta kao 2 % odnosno 5 % u zavisnosti od korišćenog metoda. V.2.3.3. Analiza pika Analiza pika se svodi na identifikaciju pika (kvalitativna analiza) i na određivanje specifične aktivnosti jednim od opisanih metoda (kvantitativna analiza). Identifikacija pika se radi na osnovu energije pika i upoređivanjem očitane vrijednosti sa vrijednostima datim u bazama podataka o energijama i intenzitetima radionuklida. Za oba metoda važi: G – ukupan broj impulsa pod pikom (Gross area)

B – Fon (Background)

=≡ cuzorka uuA

( )

ivo)(zanemarljlinija gama a intenzitet ativnoggre{ka rel -

detekcije iefikasnostja odredjivangre{ka -

ivo)(zanemarljzorka snimanja umena gre{ka vre -

d pikomimpulsa poja gre{ka bro -

ivo)(zanemarlj uzorka ja maseodredjivangre{ka -

%) 2 (nta koeficijeogatenuacionja odredjivangre{ka

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛γ

⎟⎠⎞

⎜⎝⎛εε

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

≤−⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛

⎥⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛γ

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛εε

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛⋅=

γ

γ

IuI

u

tut

NuN

mum

ku

jegdje

IuI

tut

NuNu

mum

ku

A

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

att

k

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

uzorka

att

ksamp

att

att

2/1222222

GuG =


Strana 100 od 112

N – Broj impulsa pod pikom N=G – B Greška određivanja broja impulsa pod pikom:

a{irina pik -W

pikastrane desne d)(backgroun fonB

pikastrane lijeve d)(backgroun fonB

je gdje

W2

BBB

h

l

hl

−

−

⋅+

=

2/1

B fona strane desne irina{fona strane lijeve irina{

WBu ⎥

⎦

⎤⎢⎣

⎡+⋅

=

[ ] 22/122

2/1

22

22

BBGBGN uGuuuBNu

GNu +=+=

⎥⎥⎦

⎤

⎢⎢⎣

⎡⋅⎟

⎠⎞

⎜⎝⎛δδ

+⋅⎟⎠⎞

⎜⎝⎛δδ

=


Strana 101 od 112

V.2.3.4. FON DETEKTORA I MINIMALNA DETEKTABILNA AKTIVNOST Iako oba naša detektora spadaju u klasu XLB (Extra Low Background), fon detektora – odnosno fonska brzina brojanja je prisutna i mora se uzeti se u obzir u analizi spektara. Intenziteti brzine brojanja za sve energije u spektru fona, za detektor efikasnosti 41 %, date su u Tabeli I.3.1. Vrijednosti u tabeli su date kao srednje mjesečne vrijednosti brzine brojanja, a data je i srednja godišnja vrijednost brzine brojanja. Data je energija fotona u keV, odnosno radionuklid od koga on potiče i dato je takođe o kom prirodnom nizu se u stvari radi. Tabela 1.3.1. Srednje vrijednosti fonske brzine brojanja

Niz 238U 238U 238U 238U 238U 232Th 40K Izotop 214Pb 214Pb 214Bi 214Bi 214Bi 208Tl 40K

Eγ (keV) 295 351 609 1120 1764 583 1460 N 10-3 cps 10-3 cps 10-3 cps 10-3 cps 10-3 cps 10-3 cps 10-3 cps

Jan. 1.4405 2.1664 1.6482 0.4329 1.0293 0.7429 2.5714 Feb. 1.4053 2.6212 1.8187 0.7640 1.1149 0.6350 2.9243 Mar. 1.0513 1.9226 1.5812 0.5975 0.9747 0.3996 2.7590 Apr. 1.3239 1.8528 1.6569 0.4830 0.8981 0.5902 2.6512 Maj 1.0916 1.6260 1.7996 0.5399 0.8861 0.8089 2.6576 Jun 1.9906 2.8824 2.2948 0.6722 1.0362 0.6186 2.6487 Jul 1.9124 2.8056 2.4420 0.8685 1.0966 0.6005 2.4996

Sep. 1.9287 3.0101 2.3374 0.6897 0.9069 0.6386 2.9420 Nov. 1.6604 2.4949 2.3885 / 1.4688 / 2.6572 Dec. 0.7160 1.5128 1.0502 0.6867 0.7858 0.9253 2.7209 Nsr 1.4521 2.2895 1.9017 0.6370 1.0197 0.6622 2.7032

Kao što se vidi iz vrijednosti datih u tabeli, radi se o zaista niskim vrijednostima brzine brojanja. Na detektor je montirana specijalno konstruisana pumpa koja usisava vazduh sa visine 5 m u odnosu na nivo detektora, i ubacuje ga u kućište detektorske zaštite brzinom od (2 – 3) l/min. Na ovaj način postigli smo bitno smanjenje fona. Kao ilustracija neka posluži da je na energiji 609 keV prije montiranja pumpe maksimalna izmejerena vrijednost fonske brzine brojanja bila 6.4⋅10-3- cps. Sa montiranom pumpom maksimalno je registrovana vrijednost 2.44⋅10-3 cps, odnosno fon je, na ovoj energiji, redukovan za skoro 3 puta. Korekcija fona se obavlja po sledećoj formuli:

U slučaju da se u uzorku nalazi radionuklid izuzetno niske koncentracije, tada je broj impulsa pod pikom u spektru uzorka na nivou ili manji od broja impulsa pod pikom u spektru fona (NPIKA ≤ NFONA). U ovim slučajevima se aktivnost datog radionuklida u uzorku prikazuje preko minimalne aktivnosti MDA datog radionuklida koja se može detektovati u datim uslovima mjerenja. Postoji više načina određivanja minimalne detektibilne aktivnosti, a mi u analizi koristimo slijedeći: • Metod 3 sigma MDA:

)cps(N)cps(N)cps(N FONAPIKAUZORKA −=

γ⋅ε=

I

NMDA .min ( )

t

B888.0115.4N .min

⋅++=


Strana 102 od 112

gdje je: B – backround, ε - efikasnost detekcije za datu energiju, Iγ - relativni intenzitet, t – vrijeme snimanja spektra (živo vrijeme). Postoji više načina da se snizi vrijednost minimalne detektabilne aktivnosti, a osnovna su dva: • Produženje vremena snimanja spektra. • Koncentracija uzorka. Oba ova metoda su korišćena u analizi uzoraka za potrebe realizacije Programa, ponekad odvojeno a ponekad zajedno, kao recimo kod slučaja analize uzoraka vode za piće, ispitivanja sadržaja radionuklida u vazduhu i sl.


Strana 103 od 112

VI. ANALIZIRANI RADIONUKLIDI

Radioaktivnost je prisutna na planeti Zemlji od njenog nastanka. Preko 60 radionuklida su prisutni u životnoj sredini i prema njihovom porijeklu mogu se podijeliti u tri kategorije: 1. Terestrijalni – prirodni, prisutni u sastavu materijala planete. 2. Kosmogeni – prirodni, nastali pod dejstvom kosmičkog zračenja. 3. Vještački – nastali kao rezultat ljudskih djelatnosti. VI.1. Terestrijalni radionuklidi Ova kategorija se sastoji od radionuklida koji su nastali u procesima koji su pratili nastanak univerzuma. Tipična su za njih duga vremena poluraspada, a izotopi uranijuma i torijuma su i rodonačelnici prirodnih nizova radioaktivnih raspada. U Tabeli III.1. su date neke osnovne karakteristike ovih radionuklida. Tabela III.1. Prirodni radionuklidi

Izotop Simbol T1/2 Prirodna aktivnost Uran 235 235U 7.04 x 108 god 0.72% prirodnog urana

Uran 238 238U 4.47 x 109 god 99.2745% prirodnog urana; 0.5 - 4.7 ppm ukupno urana u nekim tipovima stijena

Torijum 232 232Th 1.41 x 1010 god 1.6 - 20 ppm u nekim tipovima stijena Kalijum 40 40K 1.28 x 109 god 0.037-1.1 Bq/g U Laboratoriji analiziramo 40K i gotovo sve članove nizova raspada 235U, 238U i 232Th. Izotop 235U se radi preko dvije gama linije na 144 keV (rel. int. 10.96 %) i 163 keV (5.08%). Izotop 232Th se analizira preko njegovih potomaka 228Ac, 212Bi i 208Tl, koji imaju dovoljan broj intenzivnih gama linija za pouzdanu analizu. Pouzdana direktna gama-spektrometrijska analiza teških, transuranskih elemenata je nemoguća zbog malih intenziteta spektralnih linija ovih izotopa. Njih je moguće analizirati na sistemu za alfa spektrometriju. • 226Ra Posebnu pažnju poklanjamo analizi radionuklida 226Ra koji je član prirodnog uran-radijumskog niza. Prvi član niza je 238U, a niz se završava stabilnim izotopom 206Pb. Vrijeme poluraspada 226Ra je T1/2 = 1600 godina i on ima samo jednu intenzivnu gama liniju na energiji od 186.21 keV sa intenzitetom od 3.59 %. Intenziteti ostalih linija 226Ra su reda veličine 10-3 do 10-4 %, i isuviše slabi da bi mogli dati analitičke pikove. Linija 226Ra na 186.21 keV je dublet sa linijom 235U na energiji 185.71 keV i intenzitetom od 57.2 %, tako da nije moguće direktno određivanje aktivnosti 226Ra preko ove linije, bez rješavanja ovog dubleta. U nizu poslije 226Ra od interesa su izotopi 214Bi, 214Pb i 222Rn, gasoviti izotop koji narušava ravnotežu niza. Ravnoteža se postiže hermetičkim zatvaranjem uzorka prije mjerenja na vrijeme od oko 10 vremena poluraspada, što za 222Rn iznosi oko 40 dana. U slučaju kada je 222Rn u uzorku u ravnoteži, linije 214Bi i 214Pb daju direktnu informaciju o koncentraciji 226Ra. Posebnu opasnost po čovjeka koju donosi unos 226Ra predstavlja vrijeme poluraspada, velika hemijska aktivnost i mali stepen eliminacije iz organizma. Potrebno je od 7 - 45 godina da se eliminiše polovina od unijete količine 226Ra iz organizma. Radijum jednom unijet u organizam se ponaša slično kalcijumu, odnosno ugrađuje se u površinski mineralizirani sloj kostiju. Toksikološki efekat 226Ra ogleda se u mogućnosti izazivanja osteogenog sarkoma, kao i u uticaju na ćelije koštane srži, odnosno na povećanu incidenciju leukemije.


Strana 104 od 112

• 40K Od svih prirodnih radionuklida jedino se 40K smatra esencijalnom jer ulazi u sastav čovjekovog organizma i nalazi se pod homeostatskom kontrolom. U prirodi 40K se nalazi u smješi sa stabilnim izotopima kalijuma 39K i 41K (39K – 93.08 %, 40K – 0.0119 % i 41K – 6.9 %). Fizičko vrijeme poluraspada 40K je 1.28⋅109 godina, a biološkio vrijeme poluraspada od 58 dana. Metabolizam radioaktivnih izotopa kalijuma je isti kao i stabilnih izotopa. Analiza 40K na sistemima za gama spektrometriju obavlja se preko čiste gama linije na 1460.75 keV, čiji je intenzitet 10.67 %. • 232Th 232Th je prvi i najznačajniji član torijumovog prirodnog niza radioaktivnog raspada. Fizičko vrijeme poluraspada 232Th je 1.6⋅1010 godina. Glavna mjesta deponovanja 232Th u čovjekovom organizmu su kosti, pluća i jetra. 232Th nema dovoljno intenzivnih gama prelaza da bi se mogao analizirati gama spektrometrijski. Zbog ovoga se analiza torijuma obavlja preko gama linija članova niza: 228Ac (338.32 keV i 911.20 keV); 212Bi (727.33 keV) i 208Tl (583.19 keV i 860.56 keV), naravno uz pretpostavku postojanja radioaktivne ravnoteže niza. • 238U 238U je najzastupljeniji izotop urana u prirodi (99.27 %). 238U je prvi član niza koji se zove još i uran - radijumski. U organizmu 238U se ponaša kao toksikant, sa dva vida dejstva: radiološko – kao izvor jonizujućeg zračenja i hemijski toksično. Fizičko vrijeme poluraspada 238U je 4.5⋅109 godina, a biološko vrijeme od 1 do 500 dana, u zavisnosti od tipa jedinjenja i pokretljivosti tih jedinjenja urana. Pouzdana direktna gama spektrometrijska analiza 238U praktično nije moguća, jer ni on niti njegovi potomci nemaju dovoljno intenzivnih linija gama raspada. Gama spektrometrijska analiza 238U je teorijski moguća preko člana niza 234Th i 234mPa, međutim to je praktično neizvodljivo za uobičajeno male koncentracije urana u uzorcima životne sredine. 234 Th ima gama liniju intenziteta 4.8 % ali na energiji od 63.29 keV, odnosno u oblasti spektra u kojoj je prisutno intenzivno x-zračenje, koje praktično “prekriva” ovu liniju. 234mPa ima liniju na 1001 keV odnosno u mnogo povoljnijem i “čistijem” dijelu spekta, ali je intenzitet ove linije svega 0.837 %, što je čini praktično neupotrebljivom u većini slučajeva. Sadržaj 238U u uzorcima može se samo grubo procijeniti preko sadržaja 226Ra, člana u nizu raspada 238U. Razlog za ovo je nemogućnost provjere stanja radioaktivne ravnoteže niza od 238U do 226Ra, zbog različitih hemijskih svojstava, a prije svega različite rastvorljivosti ova dva izotopa. • 235U 235U je sigurno najpoznatiji izotop urana, zbog svoje primjene u nuklearnoj tehnici kao reaktorsko gorivo i dugo godina kao osnovna sirovina za nuklearno oružje. U hemijskom pogledu ponaša se isto kao i 238U. Specifičnost 235U se ogleda u njegovoj maloj izotopskoj zastupljenosti u smješi prirodnog urana – svega 0.72 %. Gama spektrometrijska analiza urana je moguća na dva načina. 235U ima dvije čiste linije na 143.76 keV (10.96 %) i 163.36 keV (5.08 %), međutim zbog male zastupljenosti u prirodi, koncentracija ovog izotopa u uzorcima je mala tako da su ove linije veoma nepouzdane za direktnu gama spektrometrijsku analizu. Najintenzivnija linija 235U je linija na 185.71 keV (57.2 %), međutim ova linija je dublet sa linijom 226Ra na 186.21 keV (3.59 %). Rešavanje ovog dubleta je nemoguće bez velikih grešaka, tako da se ovaj način određivanja 235U koristi samo ako se raspolaže sa softverskim paketima specijalno rađenim za rješavanje spektralnih interferencija.


Strana 105 od 112

VI.2. Kosmogeni radionuklidi Gornji slojevi atmosfere interaguju sa većinom kosmičkog zračenja i na taj način nastaju radionuklidi kosmogenog porijekla. Oni mogu imati i duga vremena poluraspada, ali većina njih ima vremena koja su kraća. U Tabeli III.2. su dati najčešći kosmogeni radionuklidi i njihove karakteristike. Tabela III.2. Kosmogeni radionuklidi

Izotop Simb T1/2 Izvor – Porijeklo Prirodna Ativnost

Ugljenik 14 14C 5730 god Reakcija 14N(n,p)14C; 0.22 Bq/g u organskim mater.

Tricijum 3 3T 12.3 god Interakcija osmičkog zračenja sa N and OReakcija 6Li(n,alpha)3H 1.2 x 10-3 Bq/kg

Berilijum 7 7Be 53.12dan Interakcija osmičkog zračenja sa N and O 0.01 Bq/kg Od kosmogenih radionuklida posebna pažnja se poklanja radionuklidu 7Be, ne toliko zbog njegove potencijalne opasnosti po čovjeka, već zbog njegovih karakteristika, a prije svega zbog načina njegovog nastanka. Kosmogeni 7Be nastaje interakcijom kosmičkog zračenja sa kiseonikom i azotom u atmosferi. Najčešće se nalazi u obliku molekula BeO i Be(OH)2. Ovi molekuli se vezuju za atmosferske aerosole, a njihovim kretanjem kroz različite slojeve atmosfere mogu dospjeti i do njenog prizemnog sloja. Oko 75 % 7Be proizvodi se u stratosferi, a oko 25 % u gornjim slojevima troposfere. U stratosferi se aerosoli 7Be zadržavaju oko godinu dana, dok je vrijeme zadržavanja u troposferi oko 6 sedmica. Sa kišnicom 7Be dospijeva u niže slojeve, površinske vode i u morsku vodu. Radioizotop 7Be se koristi kao traser pri proužavanju kretanja vazdušnih masa kroz atmosferu. Promjene koncentracije 7Be u površinskim slojevima vazduha zavise od nekoliko činilaca: promjene brzine kretanja vazdušnih masa u tropopauzi, varijacije vertikalnih kretanja masa u troposferi, varijacija u horizontalnom transportu vazdušnih masa od srednjih geografskih širina ka polarnim područjima i od količine padavina. Radioizotop 7Be ima vrijeme poluraspada 53.12 dana i emituje fotone energije 477.6 keV, sa relativnim intenzitetom 10.56 %. VI.3. Vještački radionuklidi Čovjek koristi radioaktivnost već oko 100 godina, i upotrebom radioaktivnosti u različite svrhe, vještačka radioaktivnost je dospjela u prirodu. Količine vještačkih radioaktivnih materijala su ipak male u odnosu na prirodne i kosmogene. Osnovna karakteristika većine vještačkih radionuklida su kratka vremena poluraspada, naročito u odnosu na prirodne radionuklide. U Tabeli III.3. dati su neki osnovni vještački radionuklidi.


Strana 106 od 112

Tabela III.3. Vještački radionuklidi

Izotop Simbol T1/2 Izvor

Tricium 3H 12.3 god Proizveden u procesu proizvodnje i testiranja nukl. oružja i u reaktorima, postrojenjima za reprocesiranje

Jod 131 131I 8.04 dan Fisioni produkt, proizveden u procesu proizvodnje i testiranja nukl. oružja i u reaktorima, a koristi se u medicini za liječenje štitne žlijezde

Jod 129 129I 1.57⋅107 god Fisioni produkt, proizveden u procesu proizvodnje i testiranja nukl. oružja i u reaktorima

Cezijum 137 137Cs 30.17 god Fisioni produkt, proizveden u procesu proizvodnje i testiranja nukl. oružja i u reaktorima,

Stroncijum 90 90Sr 28.78 god Fisioni produkt, proizveden u procesu proizvodnje i testiranja nukl. oružja i u reaktorima

Tehnecium 99 99Tc 2.11⋅105god Produkt raspada 99Mo i 99mTc koristi se za medicinsku dijagnostiku

Plutonijum239 239Pu 2.41⋅104god Nastaje bombardovanjem 238U neutronima ( 238U + n--> 239U--> 239Np +ß--> 239Pu+ß)

Od svih vještačkih radionuklida za nas su od aktuelnog interesa jedino 137Cs i 90Sr. Porijeklo ovih radionuklida u našem okruženju je iz proba nuklearnog oružja obavljanih u periodu poslije 1945. godine, a većinom iz nuklearnog akcidenta u Černobilju. 137Cs se gama spektrometrijski jednostavno određuje preko čiste gama linije na 661.62 keV visokog realativnog intenziteta (85.1 %). 90Sr je nemoguće analizirati gama spektrometrijski zbog toga što se radi o čistom beta emiteru. Sadržaj 90Sr u uzorcima se može procijeniti na osnovu sadržaja 137Cs, odnosno na osnovu njihovog masenog odnosa u procesu fisije koji je približno 1:100. Da se radi o provjerenom i pouzdanom principu, kao ilustracija neka posluži podatak iz rada objavljenog na konferenciji Američkog nuklearnog udruženja, održananoj u aprilu 2000. na Havajima. U radu: Nuclear Methods for Food Analysis at the U.S. Food and Drug Administration, autora D.L. Anderson, W.C. Cunningam, E.J. Baratta, P. Mackil, navodi se preporuka da tek ako se u uzorku hrane nađe da je aktivnost 137Cs + 134Cs veća od 110 Bq/kg, tek tada se radi i analiza na 90Sr. Ovaj princip smo i mi prihvatili. VI.4. Prirodna radioaktivnost u čovjekovom tijelu I čovjekovo tijelo sadrži određene količine radioaktivnih elemenata. Osnovni put za unos radionuklida u tijelo je ingestija vode i hrane. U Tabeli III.4. data je procjena koncentracije radionuklida u tijelu odraslog čovjeka mase 70 Kg. Procjena je data na osnovu publikacije ICRP 30. Logično je pretpostaviti da će se svi radionuklidi koji se nalaze u čovjekovom okruženju naći i u čovjekovom tijelu, u određenim količinama. Tabela III.4. Radionuklidi u čovječijem tijelu

Izotop Ukupna masa izotopa u tijelu

Ukupna aktivnost izotopa u tijelu

Procjena dnevnog unosa izotopa

Uran 90 µg 1.1 Bq 1.9 µg Torijum 30 µg 0.11 Bq 3 µg Kalijum 40 17 mg 4.4 kBq 0.39 mg Radijum 31 pg 1.1 Bq 2.3 pg Ugljenik 14 95 µg 15 kBq 1.8 µg Tricijum 0.06 pg 23 Bq 0.003 pg Polonijum 0.2 pg 37 Bq 0.6 µg


Strana 107 od 112

VI.5. Principi analize Sistemi za gama spektrometriju u Laboratoriji za radioekološka istraživanja imaju po 16.000 kanala. Energetski opseg oba HPGe detektora je podešen od 35 keV do 3100 keV, što pokriva glavne gama linije većine radionuklida od interesa. Analiza svih spektara u našoj Laboratoriji se radi u dvije etape:

1. Kvalitativna analiza spektra, koja podrazumijeva pregled spektra na cijelom energetskom opsegu. U ovom dijelu analize se identifikuju sve vidljive spektralne linije i utvrđuje kojim radioizotopima pripadaju.

2. Kvantitativna analiza spektra. U ovom dijelu analize se opisanim načinima vrši kvantifikacija identifikovanih linija i izračunavanje srednjih vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida.

U poglavlju IV dati su rezultati analiza, po poglavljima u skladu sa odredbama Programa sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini Crne Gore za 2001. godinu. U svim uzorcima analizirani su sledeći radionuklidi: 226Ra; 232Th; 40K; 137Cs. U pojedinim tipovima uzoraka data je analiza kosmogenog radionuklida 7Be, i to kod onih vrsta uzoraka gdje je i očekivano i detektovano prisustvo ovog radionuklida. U pojedinim tipovima analiziranih uzoraka nijesu nađeni analitički pouzdani pikovi za kvantitativnu analizu 238U i 235U. Stoga je korišćenjem metode 3 sigma MDA, data procjena njihovog sadržaja i to samo kod onih uzoraka kod kojih je ovaj metod bio primjenjiv, bilo zbog koncentracije uzoraka, specifičnosti geometrije ili vremena snimanja spektra.


Strana 108 od 112

PRILOG I.

KALIBRACIJA HPGe DETEKTORA

Kalibracijom HPGe detektora određuju se: 1. odnos broja kanala u spektru i energije fotona, 2. FWHM vrijednost pikova u zavisnosti od energije, 3. odnos brzine brojanja u cps i aktivnosti u Bq.

Kalibracija HPGe detektora se sastoji iz: 1. energetske kalibracije i 2. kalibracije efikasnosti.

1. Energetska kalibracija HPGe detektora

Energetska kalibracija detektora definiše odnos kanal – energija, odnosno definiše se željena energetska širina kanala.

Energetska kalibracija može da se radi na dva načina: • Korišćenjem tačkastih kalibracionih izvora, monoenergetskih ili multienergetskih, u

zavisnosti od tipa radionuklida. • Korišćenjem multistandarda u odgovarajućoj geometriji.

U oba slučaja se snime spektri, markiraju se pikovi i unose se vrijednosti energija koje su date u sertifikatima standarda, za svaki pik pojedinačno. Energetska kalibracija se može uraditi bilo korišćenjem jednog spektra multistandarda, bilo upotrebom više pojedinačnih spektara tačkastih kalibracionih izvora. Na slici P.I.1. prikazana je kalibraciona kriva energije HPGe detektora.

Slika P.I.1. Kalibraciona kriva energije HPGe detektora


Strana 109 od 112

2. Kalibracija efikasnosti HPGe detektora

Kalibracija efikasnosti HPGe detektora daje vezu između energije fotona i efikasnosti detekcije za neku određenu geometriju.

Kalibracija efikasnosti se radi uz pomoć multistandarda sa precizno definisanim parametrima, kao što su: gustina, matriks, aktivnosti radionuklida, intenziteti gama-prelaza, vremena poluraspada i sl. Kalibracija se radi tako što se snimi spektar standarda, a potom se markiraju svi pikovi. Za svaki pik se zatim pojedinačno unose vrijednosti aktivnosti, koje su date u sertifikatu standarda. Kalibraciona kriva je utoliko pouzdanija ukoliko u standardu ima više radionuklida odnosno analitičkih pikova.

Na slici P.I.2. prikazana je kriva kalibracije efikasnosti HPGe detektora, rađena na osnovu standarda u Marineli posudi od 1 litra i gustine 1 g/cm3.

Slika P.I.2. Kriva kalibracije efikasnosti HPGe detektora


Strana 110 od 112

PRILOG II

OSNOVNE KARAKTERISTIKE ANALIZIRANIH RADIONUKLIDA

GammaVision Nuclide Library Priroda.Lib Created: 11-Feb-94 9:44:27 AM Edited: 24-Jan-02 11:01:38 PM U-235 7.038E+008 Yrs. 0.0000 -------- 185.71keV 57.2% G------- 143.76keV 10.96% G------- 163.36keV 5.08% G------- 205.31keV 5.01% G------- Th-231 25.52 Hrs. 0.0000 -------- 84.22keV 6.6% G------- Th-227 18.72 Days 0.0000 -------- 235.97keV 12.3% G------- 50.13keV 8% G------- 256.25keV 7% G------- 329.85keV 2.7% G------- 300.00keV 2.32% G------- 79.72keV 1.89% G------- 286.12keV 1.54% G------- Pa-231 3.276E+004 Yrs. 0.0000 -------- 300.07keV 2.46% G------- 302.65keV 2.2% G------- 283.69keV 1.7% G------- 330.06keV 1.396% G------- Fr-223 21.8 Min. 0.0000 -------- 50.13keV 36% G------- 79.72keV 9.1% G------- 234.81keV 3% G------- 49.89keV 2.7% G------- U-234 2.455E+005 Yrs. 0.0000 -------- 53.20keV 0.123% G------- 120.90keV 0.0342% G------- Tl-210 1.3 Min. 0.0000 -------- 799.70keV 99% G------- 298.00keV 79% G------- 1316.00keV 21% G------- 1210.00keV 17% G------- 1070.00keV 12% G------- 2430.00keV 9% G------- 2360.00keV 8% G------- 860.00keV 6.9% G------- 1110.00keV 6.9% G------- 2010.00keV 6.9% G------- Th-234 24.1 Days 0.0000 -------- 63.29keV 4.8% G------- 92.38keV 2.81% G------- 92.80keV 2.77% G------- Ra-226 1600 Yrs. 0.0000 -------- 186.21keV 3.59% G-------


Strana 111 od 112

Pb-214 26.8 Min. 0.0000 -------- 351.93keV 37.6% G------- 295.22keV 19.3% G------- 242.00keV 7.43% G------- 53.23keV 1.2% G------- 785.96keV 1.07% G------- Pb-210 22.3 Yrs. 0.0000 -------- 46.54keV 4.25% G------- Pa-234m 1.17 Min. 0.0000 -------- 1001.03keV 0.837% G------- 766.38keV 0.294% G------- Bi-214 19.9 Min. 0.0000 -------- 609.31keV 46.1% G------- 1764.49keV 15.4% G------- 1120.29keV 15.1% G------- 1238.11keV 5.79% G------- 2204.21keV 5.08% G------- 768.36keV 4.94% G------- 1377.67keV 4% G------- Bi-212 60.55 Min. 0.0000 -------- 727.33keV 6.58% G------- 1620.50keV 1.49% G------- 785.37keV 1.102% G------- 39.86keV 1.091% G------- Tl-208 3.053 Min. 0.0000 -------- 2614.53keV 99% G------- 583.19keV 84.5% G------- 860.56keV 12.42% G------- 277.35keV 6.31% G------- 763.13keV 1.81% G------- Pb-212 10.64 Hrs. 0.0000 -------- 238.63keV 43.3% G------- 300.09keV 3.28% G------- Ac-228 6.15 Hrs. 0.0000 -------- 911.20keV 25.8% G------- 968.97keV 15.8% G------- 338.32keV 11.27% G------- 964.77keV 4.99% G------- 463.00keV 4.4% G------- 794.95keV 4.25% G------- 209.25keV 3.89% G------- 270.24keV 3.46% G------- Be-7 53.12 Days 0.0000 -------- 477.60keV 10.52% G------- Cs-137 30.07 Yrs. 0.0000 -------- 661.66keV 85.1% G------- K-40 1.277E+012 Yrs. 0.0000 --------

1460.83keV 11% G-------


Strana 112 od 112

PRILOG III

Propisi u kojima je definisana oblast zaštite od jonizujućih zračenja, a koji su korišćeni u pripremi ovog Izvještaja su :

1. Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja – Sl. list SRJ, br. 46/96.

2. Pravilnik o uslovima koje moraju ispunjavati pravna lica za vršenje sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini - Sl. list SRJ, br. 32/98.

3. Pravilnik o granicama izlaganja jonizujućim zračenjima - Sl. list SRJ, br. 46/96.

4. Pravilnik o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije - Sl. list SRJ, br. 9/99.

5. Odluka o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini – Sl. list SRJ, br. 45/97.

Metode koje se koriste u procesu pripreme uzoraka i radu date su:

1. “Measurement of Raionuclides in Food and the Environment, A Guidebook” – IAEA Technical Reports Series No. 295.

2. EML Procedures Manual HASL 300, 28 Edition - U.S. Department of Energy, Environmental Measurements Laboratory.

Documents

IZVJEŠTAJ O ISPITIVANJU SADRŽAJA RADIONUKLIDA U … · 2009-11-30 · • Pšenični i kukuruzni hleb iz svih većih pekara na teritoriji Republike. • Voće i povrće. • Ostale