VERENN KORUMA VE GZETME BORCU KAPSAMINDA SALII VE GVENL NLEMLER ALMA YKMLL

Hatice TATAN

Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal/ Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Bilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ Olarak hazrlanmtr.

TEZ DANIMANI Yrd.Do.Dr. Recep MAKAS

SVAS Haziran 2008

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Hatice TATANn hazrlam olduu bu alma jrimiz tarafndan alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal/ Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku Bilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Nevzat GLDKEN

ye: Yrd. Do. Dr. Recep MAKAS

ye: Yrd. Do. Dr. Mehmet ASLAN

Onay Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. 30/06/2008

Prof.Dr. Zafer CRHNLOLU Enstit Mdr

I

ZET Hzla gelien ileri teknolojinin alma ortamnda meydana getirdii eitli riskler, i sal ve gvenlii konusunda ileri nlemler alnmasn gerekli klmtr. Bu amala Kanununda, iverene nemli borlar yklenmitir. yerinde i sal ve gvenlii nlemlerinin alnmas zorunluluu, iverenin iiyi gzetme borcunun kapsamnda yer alan balca ykmllklerden biridir. verenin, i szlemesinden doan i sal ve gvenlii nlemleri almaya ilikin gzetme borcunu dzenleyen kurallar, hem Borlar Kanununda hem de Kanununda yer almtr. Nitekim 4857 sayl Kanununun, 77-89 maddeleri i sal ve gvenlii konusunu ayrntl olarak dzenlemitir. sal ve gvenlii almalarnn amac, i kazalar ve meslek hastalklarndan alanlar korumak, alanlarn daha salkl bir ortamda almalarn salamaktr. sal ve gvenliinin konusu ise, iyerinde iin yrtm srasnda doan olumsuz koullardan iiyi korumak, retimin devamn, iletmenin retiminin gvenini salamak ve verimlii arttrmak iin yaplan almalardr. verenin i sal ve gvenlii nlemleri alma borcu, i sal ve gvenlii kurulu oluturmak, i sal ve gvenlii ile grevli mhendis veya teknik eleman istihdam etmek, iyeri hekimi bulundurmak ve iyeri salk birimi kurmaktr. yerlerinde i sal ve gvenlii nlemlerinin alnmas hayati bir nem arz etmektedir. Bu nlemler alnmad takdirde, iyerlerinde i kazas ve meslek hastalklar meydana gelmekte, bu durum ise, iinin hastalanmasna veya sakat kalmasna, hatta lmne yol amaktadr. Ayrca, i kazalar ve meslek hastalklar iveren ve lke bakmndan da, byk ekonomik kayplara yol amaktadr. Dolaysyla sorunun hem insancl, hem sosyal, hem de ekonomik yn bulunmaktadr.

II

ABSTRACT Various risks, that are brought up in working environment due to rapidly devoloping technology make it necessary to take measures in terms of occupational safety and health. For this purpose, Labour law gives important roles to employers in this field. The necessity of taking occupational safety and health measures in workplace is a primary obligation as part of employers duty of supervision. Employerss occupational health and safety responsibilities took place within both labour law and law of obligations. As a matter of fact occupational safety and health are arranged in detail in Labour Law no 4857 articles 77-89. The purpose of occupational safety and health works is to prevent employees against occupational accident and diseases, to provide employees work in healtier environment. Subject of occupational safety and health is studies, protecting employee against negative conditions which occur during implemation of work, increasing productivity and providing production permanency and security. Employerss occupational health and safety responsibilities are establishing a board on occupational health and safety and a workplace health care unit, employing a engineer, a workplace physician and tecnical personel. Taking occupational safety and health measures in workplace is critically important. If these measures are not taken, occupational accident and diseases will occur in workplace, this results not only sicknes or injury but also death. Furthermore occupational accident and diseases cause great economic loss for employer and country. Consequently problem has a humanistic, social and economical point.

III

NDEKLERZETI ABSTRACTII NDEKLER.III KISALTMALAR..IX GR...1

BRNC BLMVERENN KORUMA VE GZETME BORCUNUN TEMEL ESASLARI VE HUKUK DAYANAI 1. GENEL OLARAK...3 2. KORUMA VE GZETME BORCUNUN HUKUK DAYANAI....4 I. KORUMA VE GZETME BORCUNUN DAYANAINI DRSTLK KURALI YARDIMIYLA AIKLAYAN GR......5 II. KORUMA VE GZETME BORCUNUN DAYANAINI HZMET SZLEMESNN ZELLKLERNE BALAYAN GR......7 1. verenin Koruma ve Gzetme Borcunu inin Sadakat Borcunun Karl Olarak Kabul Eden Gr...8 2. verenin Koruma ve Gzetme Borcunu Hizmet Szlemesinin Kiisel liki Kuran Niteliine Dayandran Gr...10 III. KORUMA VE GZETME BORCUNUN DAYANAINI BOR LKSNDE YER ALAN GENEL KORUMA YKMLLNE DAYANDIRAN GR......10 IV. KORUMA VE GZETME BORCUNU VEREN LE ARASINDAK MEVCUT TOPLULUK MNASEBETNE DAYANDIRAN GR.........11 V. KORUMA VE GZETME BORCUNUN HUKUK DAYANAI HAKKINDAK GRLERN GENEL DEERLENDRMES....11 3. KORUMA VE GZETME BORCUNUN KAPSAMI VE SINIRLARI..12 I. GENEL OLARAK...12 1. inin Hayatn ve Saln Koruma Ykmll....14 2. inin Kiiline Sayg Gsterme Borcu.....17 A. inin Ahlaki Deerlerinin Korunmasn Salama Borcu...19 B. inin Maddi ve Manevi Vcut Btnln Koruma Borcu21 C. inin eref, Haysiyet ve zel Yaamnn Korunmas Borcu.21 D. inin Kiilik Deerlerinin Bilgisayar Verilerine Kar Korunmas Borcu...22

IV 3. inin Beraberinde Getirdii Mlkiyetindeki Mallar Koruma Borcu..23 4. KORUMA VE GZETME BORCUNUN BALANGICI VE SONA ERMES..24

KNC BLMVERENN SALII VE GVENL NLEMLER ALMA YKMLL 5. GENEL OLARAK SALII VE GVENL...25 I. Sal ve Gvenlii Hakknn Ortaya k ve Tarihi Geliimi...........25 II. Sal ve Gvenlii Kavram ve Muhtevas.............31 1. Sal Kavram...32 2. Gvenlii Kavram......34 III. Sal ve Gvenliinin Anlam...35 1. Sal ve Gvenliinin nemi............35 2. Sal ve Gvenliinin Amac........36 A. Kiisel Adan..36 B. Sosyal Adan...36 C. ktisadi Adan.....37 IV. Sal ve Gvenliinin Kapsam.........37 1. Dar Anlamda Sal ve Gvenlii..37 2. Geni Anlamda Sal ve Gvenlii......38 V. Sal ve Gvenliinin Gzetme Borcuna Etkisi......39 6. SALII VE GVENL TEKLATI VE DENETM.40 I. SALII VE GVENL TEKLATI...40 1. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.....40 A. i Sal Daire Bakanl ...41 B. Tefti Kurul Bakanl....41 C. i Sal ve Gvenlii Merkezi (SGM)...42 2. Salk Bakanl........42 3. Milli Savunma Bakanl..42 4. Belediyeler43 5. Sosyal Sigortalar Kurumu.....43 II. SALII VE GVENLNE LKN DENETM..44 1. Kamusal Denetim.44 A. Denetim rgt...44 B. Denetim Trleri47 a) Olaan Denetim...47 aa) lk Denetim,47 bb) Periyodik Denetim..47 b) Olaanst Denetim....48 aa) nel Denetim......48 bb) Kazas ve Meslek Hastal zerine Yaplan Denetim.....49 cc) ikayet zerine Denetim50 C. Denetim Zaman...52

V D. Denetim Sonular....52 2. letme i Denetim....53 A. Sal ve Gvenlii Kurullar.....53 7. HUKUKU KAPSAMINDA VERENN YKMLL.54 I. GENEL OLARAK54 1. yerinde Sal ve Gvenlii iin Gerekli Her Trl nlemi Almak.....55 2. Sal ve Gvenlii nlemlerine Uyulup Uyulmadn Denetlemek....58 3. Sal ve Gvenlii Konusunda ileri Bilgilendirmek ve Eitmek.........59 4. yerinde Sal ve Gvenlii le lgili Organizasyonu Yapma Ykmll....62 A. Sal ve Gvenlii Kurulu Kurma Ykmll...63 a) yerinin Sanayiden Saylan lerin Yapld Bir yeri Olmas...63 b) yerlerinde Devaml Olarak En Az Elli inin altrlmas........64 c) yerinde Alt Aydan Fazla Sren Srekli Bir in Yaplmas.....64 B. yerlerinde Salk Organizasyonu Kurma Grevi....69 a) yerlerinde Hekim stihdam Etme Ykmll...69 b) yeri Salk Birimi Kurma Ykmll...76 C. Gvenlii ile lgili Grevli Mhendis veya Teknik Eleman Grevlendirme Ykmll....80 5. Sal ve Gvenlii Konularnda ilerin Grlerini Almak, Katlmlarn Salamak..82 II. BORLAR KANUNUNUN 332. MADDESNE GRE VERENN YKMLL.85 1. GENEL OLARAK BORLAR KANUNUNUN 332. MADDESNN KAPSAMI85 A. letme Tehlikelerine Kar iyi Koruma Ykm.85 B. Uygun Koullarda alma Yeri Salama Ykmll..87 C. Sala Uygun Yatacak Yer Salama Ykmll.88 2. YKMLLN SINIRLARI.,89 8. DER KANUNLAR KAPSAMINDA VERENN YKMLL......89 I. SOSYAL GVENLK KANUNUNDA YER ALAN HKMLER..89 II. UMUM HIFZISSIHHA KANUNUNDA YER ALAN HKMLER...91 III. BELEDYELER KANUNUNDA YER ALAN HKMLER.92

VI

NC BLMVERENN SALII VE GVENL YKMLLNE AYKIRI DAVRANMASI VE YAPTIRIMI 9. VERENN SALII VE GVENL BORCUNA AYKIRI DAVRANMASI HALNDE NN HAKLARI. . . . . . . . . ..94 I. verenin Mtemerrit Alacakl Duruma Dmesi....94 II. inin almaktan Kanma Hakk...95 1. inin almaktan Kanma Hakknn Koullar....96 A. Yakn, Acil ve Hayati Bir Tehlikenin Varl......96 B.Yakn, Acil ve Hayati Tehlikenin Objektif Olarak Tespiti...97 C. Gerekli Sal ve Gvenliinin Alnmam Olmas...97 D. in Durdurulmam veya yerinin Kapatlmam Olmas..97 2. Kanma Sresinin Snr...98 3. almaktan Kanmann Hkmleri,98 A. almaktan Kand Dnem in inin cret ve Dier Haklar Sakldr....98 B. Kanma Hakk Kapsamnda allmayan Sreler alma Sresinden Saylr....99 III. inin Szlemeyi Hakl Nedenle Fesih Hakk.99 10. SALII VE GVENL BORCUNA AYKIRI DAVRANILMASI SONUCU YERNDE KAZASI VE MESLEK HASTALIININ ORTAYA IKMASI....100 I. Sorumluluk Kavram Sebepleri ve Trleri..100 1. Sorumluluk Kavram.....100 2. Sorumluluk Sebepleri....102 A. Kusur.102 B. Szleme103 C. Kanun Hkm.......103 3. Sorumluluk Trleri....103 A. Akdi (Szlemeden Doan) Sorumluluk......103 B. Kusur Sorumluluu...104 C. Sebep Sorumluluu.......106 a) Genel Olarak...106 b) Sebep Sorumluluunun Trleri......107 aa) Olaan Sebep Sorumluluu.....107 bb) Tehlike Sorumluluu.......108 D.Hukuka Uygun Mdahaleden Doan Sorumluluk (Fedakarln Denkletirilmesi lkesi)109 II. KAZASI VE MESLEK HASTALII KAVRAMLARI....110 1. Kazas Kavram ....110 Tanm .110 B. Kazasnn Unsurlar111 a) Kazaya Urayann 5510 Sayl Kanun Anlamnda Sigortal Saylmas...111 b) Sigortalnn Kazaya Uramas.........112

VII aa) Dtan Gelen Bir Etken.....113 bb) stenilmeyen Bir Olay..113 cc) Ani Olmas114 c) Sigortalnn Urad Kaza Sonucu Bedensel veya Ruhsal Bir Zarara Uramas....114 d) Kaza Olay le Sigortalnn Urad Zarar Arasnda Nedensellik Bann Bulunmas.115 aa) Sigortalnn Grd le Kaza Arasndaki Balant..115 bb) Kaza Olay le Uranlan Zarar Arasnda Balant.117 2. Meslek Hastal Kavram.118 A. Tanm118 B. Meslek Hastalnn Unsurlar...119 a) Sigortal Olma.119 b) Hastalk, Sakatlk veya lmn Yrtlen in Sonucu Olarak Ortaya kmas...119 c) Uzun Bir Zaman Paras inde Meydana Gelmesi....120 d) Hastaln Tze Ekli Listede Yer Almas ve Belirtilen Sre inde Meydana kmas...120 e) Meslek Hastalnn Salk Kurulu Raporu le Saptanmas..122 f) Sigortalnn Bedence veya Ruha Bir Zarara Uramas122 III. VERENN SORUMLULUUNUN ARTLARI.... 123 1. Genel Olarak.123 2. verenin Koruma, Gzetme ve Koruyucu nlemleri Alma Borlarna Aykr Davran.....124 3. inin Zarara Uramas....124 4. Uygun lliyet Ba.....125 5. verenin Kusuru ve Kusursuzluunun spat...125 A. Genel Olarak..125 a) Kusur Sorumluluu Gr....126 b) Kusursuz Sorumluluk Gr.....129 c) Kusurun Objektifletirilmesi (Objektif Kusur)...133 d) Yargtayn Gr..134 B. verenin Kusuru....137 C. verenin Kusursuzluunun spat..139 11. VERENN SALII VE GVENL NLEMLERN ALMAMASINDAN DOAN HUKUK DAR VE CEZA SORUMLULUU....140 I. VERENN HUKUK SORUMLULUU...140 1.Genel Olarak...140 A. Maddi Tazminat....141 a) Maddi Tazminatn Kapsam ...142 aa) alma Gcnn Kaybndan Doan Zararlar143 bb) Ekonomik Gelecein Sarslmasndan Doan Zararlar...144 cc) Tedavi Masraflar....145

VIII b) Maddi Tazminatn Belirlenmesi...146 aa) Genel Olarak...146 bb) Meslekte Kazanma Gc Kayb (Maluliyet Oran)..146 cc) Grebilme ann ve Yaam Sresinin Belirlenmesi.147 dd)cretin Belirlenmesi....148 ee) Taraflarn Kusur Durumunun Tazminata Etkisi...148 ff) Tazminatn Hesaplanmas149 aaa) Zararn Belirlenmesi...150 bbb) ndirimler...151 ccc) Faiz.152 B. Manevi Tazminat..152 a) Manevi Tazminat steyebilecek Kiiler...154 aa) Kazas lmle Sonulanmamsa...154 bb) Kazas lmle Sonulanmsa...155 b) Manevi Tazminatn Koullar...157 C. Destekten Yoksun Kalma Tazminat158 a) Destek ve Desteklenen Kavramlar ...159 b) Bakm Gc ve Bakm htiyac..160 c)Bakm (Destek) Sresi.161 d) Tazminat Talep Edebilecek Kiiler...162 aa) Destekten Yoksun Kalan E..162 bb) Destekten Yoksun Kalan Nikahsz E...163 cc) Destekten Yoksun Kalan ocuklar164 dd) Destekten Yoksun Kalan Ana, Baba ve Kardeler165 e)Tazminatn Hesaplanmas165 D) Sosyal Gvenlik Kurumumun Rcu Davalar.167 a) Rcu Davasnn Koullar....168 b) Rcu Davasnda Kusurun Rol.171 c) Rcu Davasnn Kapsam..173 d) nc Kiiye Rcu ve verenin stihdam Eden Sfatyla Sorumluluu....173 e) Rcu Davasnn Zamanam.....174 II. VERENN DAR SORUMLULUU...175 1. yerinin Denetim ve Teftii.175 A. in Durdurulmas veya yerinin Kapatlmas..176 III. VERENN CEZA SORUMLULUU.177 1. Ceza Kanunundan Kaynaklanan Sorumluluk..177 2. Kanunundan Kaynaklanan Sorumluluk....178 IV. VERENN SORUMLULUUNDA ZAMANAIMI SRES...180 SONU.......181 KAYNAKA.....184

IX

KISALTMALAR AF b. BK Bel.K C. : Ak retim Fakltesi : Bent : Borlar Kanunu : Belediyeler Kanunu : Cilt

ASGEM : alma ve Sosyal Gvenlik Eitim ve Aratrma Merkezi DMK E. f. Harb- HD. HGK ILO K. SBHY : Devlet Memurlar Kanunu : Esas : Fkra : Trkiye Harb Sanayi ve Yardmc kollar ileri Sendikas : Hukuk Dairesi : Hukuk Genel Kurulu : Uluslararas alma rgt : Kanunu : yeri Salk Birimleri ve yeri Hekimlerinin Grevleri le alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik SGK SGY SGT K. Kamu- KTK m. MK MMMK : Sal ve Gvenlii Kurullar : Sal ve Gvenlii Ynetmelii : Sal ve Gvenlii Tz : Karar : Kamu letmeleri verenleri Sendikas : Karayollar Trafik Kanunu : Madde : Medeni Kanun : Milli Mdafaa Mkellefiyeti Kanunu

PERYN : Personel Ynetimi Dernei PK S. s. SGK TCK : Petrol Kanunu : Say : Sayfa : Sosyal Gvenlik Kanunu : Trk Ceza Kanunu

X

TSK TSHK THS RG. UHSK vd. vs. WHO

: Trkiye veren Sendikalar Konfederasyonu : Trk Sivil Havaclk Kanunu : Trk Ar Sanayi ve Hizmet Sektr Kamu verenleri Sendikas : Resmi Gazete : Umumi Hfzsshha Kanunu : ve devam : vesaire :Dnya Salk rgt

1

GR alma hayatnda, i sal ve gvenlii konusu nemli bir yere sahiptir. Teknolojik gelimeler sonucu alma hayatnda meydana gelen eitli riskler, i sal ve gvenlii konusunda, ileri nlemler alnmasn gerekli klm ve bu konuda iverenlere nemli ykmllkler getirilmitir. yerinde i sal ve gvenlii nlemlerinin alnmas iverenin, iiyi koruma ve gzetme borcu kapsamnda yer alan ykmllklerinden biridir. yerlerinde i sal ve gvenlii nlemlerinin alnmas hayati bir nem arz etmektedir. Sanayileme olgusunun yol at tehlikelerin, insann hukuken korunmu varlklarna zellikle hayatna olumsuz etkilerinden korunma olgusu i sal ve gvenliini insani bir gereklilik olarak ortaya karmtr. Uluslararas alma rgt (ILO)nn tespitlerine gre, dnyada her dakikada bir ii, i kazas ve meslek hastalndan lmektedir. Yine, her yl dnyada milyonlarca ii, i kazas geirmekte veya meslek hastalna yakalanmakta, bunlardan binlercesi yaamn yitirmektedir. lkemizde ise, her alt dakikada bir i kazas meydana gelmekte, her alt saatte bir ii lmekte, her iki buuk saatte de, bir ii mr boyu srekli i gremez hale gelmektedir. Son 35 ylda binlerce kii, i kazalar veya meslek hastalklar sonucu hayatn kaybetmi ya da srekli i gremez hale gelmitir. yerlerinde meydana gelen i kazas ve meslek hastalklar ii, iveren ve lke bakmndan byk ekonomik kayplara yol amaktadr. kazalar ve/veya meslek hastalklar sadece iiye zarar vermemekte, onun desteine muhta bulunan ok geni bir kitleyi de, ilgilendirmektedir. Sorunun, hem sosyal, hem insancl, hem de ekonomik yn bulunmaktadr. in insancl yan bir tarafa, gelimekte olan bir ekonomide bu kazalarn milli ekonomiye getirecei mali yk, hi de azmsanacak bir tutar deildir. verenin i sal ve gvenlii konusundaki sorumluluklarn yerine getirmesi, i kazalar ve

2

meslek hastalklarnn azaltlmasnda tek bana yeterli olmamakla birlikte,son derece nemlidir. almamzn konusunu, iverenin koruma ve gzetme borcu kapsamnda i sal ve gvenlii nlemleri alma ykmll oluturmaktadr. Bu almann amac, i kazalar ve meslek hastalklarnn azaltlmasnda byk neme sahip olan i sal ve gvenlii nlemlerinin alnmas konusunu ayrntl bir ekilde incelemektir. Aratrma blmden olumaktadr: Birinci blmde, iverenin koruma ve gzetme borcunun temel esaslar ve hukuki dayana ele alnmtr. kinci blmde, iverenin i sal ve gvenlii nlemleri alma ykmll bal altnda, i sal ve gvenliine ilikin tanmlar yaplm, genel olarak i sal ve gvenliine deinilmi ve i hukuku kapsamnda iverenin i sal ve gvenlii ykmll ayrntl bir ekilde incelenmitir. nc blmde ise, iverenin i sal ve gvenlii nlemleri alma ykmllne aykr davranmas ve bunun sonucunda ortaya kan hukuki, idari ve cezai yaptrmlar zerinde durulmutur.

3

BRNC BLM

VERENN KORUMA VE GZETME BORCUNUN TEMEL ESASLARI VE HUKUK DAYANAI

1. GENEL OLARAK

verenin i sal ve gvenlii nlemleri alma ykmlln incelemeden nce, bu ykmlln dayana olan iverenin koruma ve gzetme borcuna ve bu borcun temel esaslar ile hukuki dayanana deinilecektir.

inin iverene hem kiisel hem de ekonomik ynden baml olmas, iinin kiisel ve iktisadi adan gelebilecek tehlikelere kar korunmasn zorunlu klmtr. iyi iverene baml klan i szlemesi, onun bor douran dier szlemelerden farkl bir szleme olarak dzenlenmesi gereini ortaya koymutur. szlemesinde insan emei ve hizmeti szlemenin esas unsurudur. Burada sadece i ilikisinden doan maddi kazancn deil, ayn ekilde iinin kiiliinin korunmas da szkonusudur. Zira i ilikisi, iinin kiilii ile balantldr. szlemesinin bu zellii nedeniyle, iinin sadakat borcuna karlk iveren de iiyi korumak ve gzetmekle ykmldr1.

i ve iveren arasnda yaplan i szlemesi iiye iverene kar sadakat borcu yklerken iverene de iiyi koruma ve gzetme ykmll getirmektedir.

Gzetme borcu, iverenin hizmet szlemesi erevesinde altrd iisini korumak, onun karlar dorultusunda grd i dolaysyla urayabilecei zararlara kar gerekli nlemleri almak, iinin karlarnn zedelenmesine yol aabilecek zarar verici davranlardan kanmak gibi ykmllklerden oluur2.

1

A. Nizamettin, AKTAY, Kadir, ARICI, E. Tuncay, SENYEN/KAPLAN, Hukuku, 1. Bask, Sekin Yaynevi, Ankara 2006, s. 141 2 lhan, ULUSAN, zellikle Borlar Hukuku ve Hukuku Asndan verenin iyi Gzetme Borcu, Bundan Doan Hukuki Sorumluluu, Kazanc Hukuk Yaynlar No:72, stanbul 1990, s. 1

4

Gzetme borcu, i szlemesiyle fikri ve bedeni olarak dorudan kendi ahsn taahht altna sokmas nedeniyle iinin gvenliini salamaya ynelik, hukuken netice borcu mahiyetinde, iverene den genel gvenlik borcu olarak da deerlendirilebilmektedir3.

veren iiyi gzetme borcu gerei, i ilikisi erevesinde onu korumak ve gzetmekle ykml bulunmaktadr. Bir dier ifadeyle iveren, somut i ile badamayan ve iinin kiiliine ynelik tm saldrlar bertaraf etmekle ykml bulunmaktadr4.

veren iiye gzetme borcunu yerine getirirken iyiniyet kurallarndan hareket ederek yklendii bu sorumluluun erevesini belirlemek, bu konudaki akdi ve kanuni sorumluluklarn, hukukun genel kurallarna uygun bir ekilde yerine getirmek zorundadr. Bylelikle iveren, iiyi gzetme borcu balamnda birtakm hukuki sorumluluklar yklenmektedir. Bu sorumluluklarn en nemlisi ii sal ve i gvenlii tedbirleri erevesinde ortaya kmaktadr5.

Denilebilir ki, iverenin koruma ve gzetme borcu kapsamnda en nemli sorumluluu i sal ve gvenlii nlemleri alma ykmlldr.

2. KORUMA VE GZETME BORCUNUN HUKUK DAYANAI

iyi gzetme borcunun hukuki dayanann belirlenmesi, bu borca uyulmamas halinde uygulanacak olan yaptrmn belirlenmesi asndan nem tamaktadr6.

3

Hamdi, MOLLAMAHMUTOLU, Hukuku, Gzden Geirilmi Yenilenmi 2. Bask, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara 2005, s. 424 4 kran, ERTRK, likisinde Temel Haklar, 1. Bask, Sekin Yaynevi, Ankara 2002, s. 87 5 Kamil, TURAN, Ferdi Hukuku, Kamu-, Ankara 1993, s. 107 6 ERTRK, s. 89

5

Gerek Trk ve svire gerekse Alman doktrininde iverenin koruma ve gzetme borcunun hukuki dayana konusunda bazen birbirinin ierisinde bazen birbirini tamamlar nitelikte birtakm grler sunulmaktadr7.

Aada bu grler ele alnacaktr:

I.

KORUMA

VE

GZETME

BORCUNUN

DAYANAINI

DRSTLK KURALI YARDIMIYLA AIKLAYAN GR

verenin gzetme borcuna ilikin yaplan aklamalarda ou kez bir genel hkm halinde dzenlenen gzetme borcunun ifasnda drstlk kuralnn ya da son zamanlarda kullanlan deyimlerle doruluk ve gven ilkesinin etkisine deinilmektedir8. Yani, iiyi gzetme borcuna ilikin olarak yaplan aklamalarn ou doruluk ve gven kurallarna dayanarak yaplmaktadr9. retide yazarlarn byk ounluu, gzetme borcunun drstlk kural (objektif hsnniyet ilkesi) ile yakndan ilgisine dikkat ekmekte, gzetme borcunun saptanmasnda ve yorumlanmasnda drstlk kuralna dayanmas gereine iaret etmektedir10. Drstlk kural MK. 2de u ekilde ifade edilmektedir: Herkes, haklarn kullanrken, borlarn yerine getirirken drstlk kurallarna uymak zorundadr. Drst davranma haklarn kullanlmas ve borlarn yerine getirilmesi nde szkonusu olur. Kanun bu hkmyle, bir hakk kullanrken veya bir borcu yerine getirirken nasl davranmamz gerektiini ok genel bir biimde belirtmektedir. Drst davranma, bir hak sahibinin hakkn kullanrken veya bir borlunun borcunu yerine getirirken iyi ve doru hareket etmesi, yani drst, namuskar, makul, fiilinin neticesini (sonucunu) bilen, orta zekal her insann benzer hadiselerde (olaylarda) takip edecek olduu yolda hareket etmesi demektir "11. Bu hkm erevesinde, gzetme borcunun dayand hukuki temel saptanabilecei gibi, drstlk kuralnn7

Emine, Tuncay, KAPLAN, verenin Hukuki Sorumluluu (zellikle Borlar Hukuku ve Hukuku Asndan), Ankara 1992, s. 27 8 ULUSAN, s. 4 9 ERTRK, s. 89 10 ULUSAN, s. 1-2 11 Turgut, AKINTRK, Yeni Medeni Kanuna Uyarlanm Medeni Hukuk, Geniletilmi 9. Bask, Beta Yaynlar, stanbul 2003, s. 91

6

znde mevcut gven ve doruluk ilkesinin yardmyla gzetme borcunun varl ve erevesi uygun bir tarzda belirlenecek, gzetme borcunun snrlar en doru biimde izilecektir12.

Drstlk

kuralnn

gzetme

borcuna

etkisi,

gzetme

borcundan

kaynaklanan mnferit ykmllklerin zellikle iverenin koruma ya da daha doru bir deyile i kazas ve meslek hastalklarna kar nlem alma ykmllnn yorumlanmasnda kendini gsterir. Gerekten iverenin, hizmet szlemesi gerei yklendii gzetme borcunu, MK. m. 2/1deki sylemle hsnniyet kaidelerine riayet ederek yerine getirmesi, tm bor ilikilerinde olduu gibi hizmet szlemesinde de kendisinden beklenen temel bir devdir. Bu konuda gzetme borcuna ilikin olarak kanun, tzk ve ynetmeliklerde, keza ou kez kolektif dzeyde yani toplu i szlemelerinde iverenin ykmllkleriyle ilgili hkmler ngrld ve dolaysyla drstlk kuralnn bu alanda fazla bir anlam ve uygulama yetenei olmad ileri srlebilirse de, bu grn tam anlamyla doru olduu sylenemez. zellikle gzetme borcunun iverence ihlali halinde ortaya kacak hukuki sonularn saptanmasnda drstlk kuralnn etkisini kabul etmek gerekir. verenin gzetme borcunu iinin kendisine duyduu gveni boa karmayacak biimde, esirgeyici ve iinin hakl karlarn gzetici bir ierik ve biimde yerine getirip getirmedii drstlk kuralnn yardmyla daha kolay ve daha doru olarak zmlenebilecektir13.

Drstlk kuralnn gzetme borcu ile olan ilikisi, gzetme borcundan kaynaklanan baz ykmllklerin ve zellikle iverenin koruma ykmllnn yorumlanmasnda ortaya kmaktadr14.

Drstlk kuralnn, bor ilikilerinde taraflar arasnda sk bir gven ba kuran ve zen, koruma, aydnlatma, bilgi verme ve ibirlii yapma gibi ykmllklere taraflarca uyulmasn ngren zellii gznnde tutulduunda, bu12 13

ULUSAN, s. 1-2 ULUSAN, s. 5 14 ERTRK, s. 89

7

ilkenin znde iiyi koruma ve kollama amac bulunan gzetme borcuyla yakn ilgisi ve ba derhal grlmektedir15.

Drstlk kuralnn iverenin gzetme borcunun ierik ve biim olarak belirlenmesinde ve yorumlanmasnda sahip olduu etki ve ilev benimsenirken, bu etkinin hizmet szlemesinin gzetme borcu ekseni etrafnda sahip olduu kiisel zelliklerle daha da pekitiini belirtmek gerekir. Gerekten zellikle, gzetme borcunun birlikte getirdii ykmllklerin iinin karlarna hizmet edecek biimde deerlendirilmesinde, hizmet szlemesinin gerei olarak iinin kiiliine sayg gsterilmesi ve korunmas dncesi neminden fazla birey kaybetmemitir. Hizmet szlemesinin bir topluluk ilikisine dayand fikri ise, balangtaki nemli ilevini tamamlam, yava yava terkedilmitir. Ancak bu dncenin de, balangta hizmet szlemesinin sosyal ynnden belirlenmesinde yararl olduu ifade edilmelidir16.

verenin koruma ve gzetme borcunun temel dayanan drstlk kuralnn oluturduu sylenebilir. zellikle i kazas ve meslek hastalklarna kar nlem alma ykmllnn yerine getirilmesinde bu kural nemli bir ileve sahiptir.

II. KORUMA VE GZETME BORCUNUN DAYANAINI HZMET SZLEMESNN ZELLKLERNE BALAYAN GR

Gzetme borcunun dayand hukuki temelin belirlenmesinde ve szkonusu borcun ieriinin saptanmasnda hemen daima, hizmet szlemesinin insan ya da doru bir deyile, kii unsurunu n planda tutan zelliine ayr bir nem verildii grlmektedir. Hizmet szlemesinde iinin kii olarak tad nem ve bu konumun iverenin gzetme borcunun yapsna yansmas birka ekilde

belirmektedir. Gerekten iverene bal olarak alan, onun verdii talimatlara i dzeninin bir paras olarak uygun hareket etmek durumunda bulunan iinin,15 16

ULUSAN, s. 5 ULUSAN, s. 5-6

8

iverence youn bir biimde korunmasndaki gereksinim aktr. Bu erevede iinin kiiliinin iverence tannmas, kiilik hakkn oluturan deerlere sayg gsterilmesi hizmet szlemesini ele alan modern reti ve uygulamann tereddtsz kabul ettii deer yarglar ve hukuki ilkelerin niteliini tamaktadr. inin kiiliinin tannmas dorultusundaki bu kesin tavr, gnmzde salt mal varl deerlerinin deiimine bal klnd bor ilikilerinden farkl olarak ayrca bir kiiler hukuku ilikisi yn bulunduunu ortaya karmtr17.

Gzetme borcunu hizmet szlemesinin zelliklerine dayandran gr, hizmet szlemesinin dier szlemelerden farkl olarak iinin kiiliine bal ve ii ile iveren arasnda kurulan topluluk ilikisine dayanan zellii nedeni ile savunmaktadr. Bu gr kendi ierisinde hizmet szlemesinin kiisel nitelii ar basan bir szleme olduunu vurguladktan sonra, iiyi gzetme borcunun gerekelerini de farkl ekillerde ortaya koymaktadr. verenin iiyi gzetme borcunu sadakat borcu karl olarak deerlendirenler, gzetme borcunu hizmet szlemesinin kiisel nitelikleri ile gerekelendirenler ve gzetme borcunu bor ilikisi iinde yer alan ykmll erevesinde ele alanlar bulunmaktadr18.

1. verenin Koruma ve Gzetme Borcunu inin Sadakat Borcunun Karl Olarak Kabul Eden Gr

Bu gre gre, iverenin koruma ve gzetme borcu, iinin sadakat borcunun kartdr19. Bu bor iverenin iinin sadakat borcuna karlk ykml olduu bir bortur. Sadakat borcu gibi iverenin gzetme borcu da i szlemesinin kurduu ilikinin kiisellik ve sreklilik nitelikleriyle aklanabilir. Bu nedenle, gzetme borcu, iverenin sadakat borcu olarak da deerlendirilir20. Zira hizmet akdinin taraflar arasnda kiisel iliki kurmu olmas, karlkl sadakati gerektirir. Bu kiisel iliki iiyi iverene sadakatle ykml klarken, ivereni de iiyi gzetmek ve onun menfaatlerini korumakla ykml klar. verenin iiyi koruma ve gzetme17 18

ULUSAN, s. 2 ERTRK, s. 89-90 19 KAPLAN, s. 27 20 MOLLAMAHMUTOLU, s. 424

9

borcu, iinin sadakat borcunun kartdr. Her iki borta ayn mahiyettedir. i kendisine verilen ii zenle yapmak, iverenin menfaatini drstlk kurallar erevesinde korumak ve iverenin menfaatine zarar verecek her trl hareketten kanmak zorundadr. veren de iisini korumak ve gzetmekle ykmldr. Grld gibi gerek sadakat borcu, gerekse koruma ve gzetme borcu taraflara yapmak ve kanmak edimlerini ykler. i ii ile ilgili olarak iverene ve onun menfaatine zarar verecek hareketleri nleyici tedbirleri almak ve bunun gibi durumlar iverene bildirmek, ie ait srlar saklamak ve iverenin menfaatine zarar verecek davranlardan kanmak zorundadr. veren de koruma ve gzetme borcu gerei iinin kiiliini, hayat ve saln korumak, iyerinde meydana gelebilecek tehlikelere kar tedbirler almak ve iinin menfaatine zarar verecek hareketlerden kanmakla ykmldr21.

Gzetme borcunun ve sadakat borcunun birlikte deerlendirilmesinin bir sonucu olarak, sadakat borcundan kaynaklanan ykmllklerin somut olayda varl ve deerlendirilmesi yine drstlk kuralnn, doruluk ve gven ilkesinin yardmyla salanmaktadr22.

Grld gibi, iverenin iiyi gzetme borcu ile iinin iverene kar stlenmi bulunduu sadakat borcu ile birok ynden benzerlik arzetmektedir. Bu benzerliin, ii ve iverenin hizmet szlemesi erevesinde bir topluluk oluturduklar dncesiyle uyum halinde olduu sylenebilir. Bununla birlikte ii ve iverenin hizmet szlemesi iindeki konumlar karlatrldnda ve zellikle iinin iverene bamll, iverenin ynetim hakk dorultusunda salad iyeri dzenine uygun davranma borcu gzetildiinde, iverenin gzetme borcunun, iinin sadakat borcuna oranla daha youn ve etkin bir biimde ortaya ktn sylenebilir23.

21 22

KAPLAN, s. 27-28 ULUSAN, s. 8 23 ULUSAN, s. 8

10

2. verenin Koruma ve Gzetme Borcunu Hizmet Szlemesinin Kiisel liki Kuran Niteliine Dayandran Gr

Bu gre gre, iverenin koruma ve gzetme borcu, hizmet szlemesinin kiisel iliki kuran niteliklerinden kaynaklanmaktadr. Gerekten de, hizmet szlemesi taraflar arasnda sat ve kira akdi gibi bir mal varl haklarnn deitoku ilikisi kurmayp, iinin kiiliine bal bir iliki kurar. Zira ii, iverenin emir ve talimatlarna uygun olarak igrme edimini yerine getirir. Bu nedenle hizmet szlemesi iinin kiiliine bal srekli bir akittir. Hizmet szlemesinin bu zellii nedeniyle, iinin hizmet grme ve sadakat borlarna karlk, iverenin de cret deme borcunun yannda iinin hayat ve saln koruma, onu gzetme ve eit ilem yapma borlar mevcuttur24.

III.

VERENN

KORUMA

VE

GZETME

BORCUNUN

DAYANAINI BOR LKSNDE YER ALAN GENEL KORUMA YKMLLNE DAYANDIRAN GR

Bu gre gre ise, iverenin koruma ve gzetme borcu, bor ilikisindeki genel koruma ykmllne dayandrlmaktadr. Bu gre gre, ii ile iveren arasndaki hizmet akdi taraflara karlkl bor yklediinden, iki tarafl ve taraflara karlkl bor ykleyen bir akittir. Genellikle bu tr bir bor ilikisinde bor ilikisinin zelliklerine gre, taraflarn yan edim ykm de mevcuttur. Yan edim ykmllklerinin ifasnda ve tespitinde Medeni Kanunun 2. maddesinde yer alan drstlk kural l olarak kabul edilmelidir. Borlar Hukuku ilkelerine gre, bor ilikisinde sadece asli edim yk mevcut deildir (BK. m. 67, 96). Asli edim ykm dnda kalan ve asli edimin ifasna dorudan yardmc olan yan edim ykmleri de bulunmaktadr. Bu edimler arasnda zellikle alacaklnn edim menfaati dndaki mal ve ahs varln vukuu muhtemel zararlardan korumaya ynelik yan edimler de mevcuttur. Nitelii itibariyle yan ykm olan koruma ve zen ykmleri buna rnek olarak gsterilebilir. te bu gr taraftarlar, hizmet szlemesinde iverenin iiyi

24

KAPLAN, s. 28-29

11

koruma ve gzetme borcunu, btn bor ilikilerinde mevcut olan koruma ykmllne dayandrarak, koruma ykmllnn hizmet szlemesinde bir yan ykm olduu ve iiyi korumak amacna ynelik bulunduunu ifade etmektedir25.

IV. KORUMA VE GZETME BORCUNU VEREN LE ARASINDAK MEVCUT TOPLULUK MNASEBETNE DAYANDIRAN GR

Bu gre gre, ii ile iveren arasnda bir topluluk mnasebeti mevcuttur. inin grd hizmet de bu topluluk mnasebetinin rndr. Gzetme ve sadakat ykmlerini topluluk mnasebetinden kartan ve bunu taraflar balayan bir sadakat ba olarak kabul eden bu gr pek taraftar bulamamtr. Zaten bu grle sonuta, iverenin koruma ve gzetme borcunun, iinin sadakat borcunun karln tekil ettii ynndeki gr arasnda bir paralellik mevcuttur26.

V. KORUMA VE GZETME BORCUNUN HUKUK DAYANAI HAKKINDAK GRLERN GENEL DEERLENDRMES

verenin koruma ve gzetme borcunun hukuki kaynan, ister drstlk kuralndan doan sadakat borcu, ister hizmet akdinin kiisel iliki kuran zellii, ister bor ilikisinden doan genel koruma ykmllnn tekil ettii kabul edilsin, bu grlerden hibirisinin bal bana, bu borcun hukuku dayanan aklayacak nitelikte olduunu sylemek mmkn deildir. Bu sebeple hizmet akdinde iinin kiisel edim yk sebebiyle bu akdin kiisel iliki kuran nitelii, iinin sadakat borcu, bor ilikisinde asli edim borcu yannda drstlk kuralndan kaynaklanan taraflarn korunmasna ynelik yan edim ykm niteliindeki koruma ykmn hep birlikte, iverenin koruma ve gzetme borcunun hukuki dayanan tekil ettiini kabul edebiliriz. verenin koruma ve gzetme borcunun kapsam ve lsnn her

25 26

KAPLAN, s. 28-29 KAPLAN, s. 29

12

somut olayda iinin sadakat borcunda da olduu gibi, MK. 2deki doruluk ve drstlk ilkesine gre tespit edilmesi gerektiini syleyebiliriz27.

3. KORUMA VE GZETME BORCUNUN KAPSAMI VE SINIRLARI

I. GENEL OLARAK

yerinde i ilikilerinin taraf olan iveren, ayn zamanda iyerinin sahibi olarak i ilikilerinin dzenlenmesi ve disiplin cezalarnn verilmesi asndan ynetim hakkna sahiptir. Bylece iveren orada alan kiilere ve onlarn mallarna kar da i ilikisi nedeniyle belli artlar altnda sorumlu olmaktadr28.

Koruma borcu iverene iinin yararlar dorultusunda hareket etmeyi, onu korumay ii iin zararl olabilecek davranlar iine girmemeyi gerektirir. Bu itibarla iveren, iyerinde iilerin hayatn, shhatini korumak ve onlara yardmc olmakla ykmldr. Bylece koruma borcu iverenin iisini korumak, onun karlar dorultusunda grd i dolaysyla urayabilecei zararlara kar gerekli nlemleri almak, iinin karlarnn zedelenmesine yol aabilecek zarar verici davranlardan kanmak gibi ykmllklerden olumaktadr29.

Gzetme borcu genel olarak tek bir alanda ortaya kmaz. Bu anlamda, iinin i sresi, salk ve gvenlik ile cret ynnden korunmas, iverenin gzetme borcunun temel uygulama alanlar olarak grlr30.

iyi gzetme borcu, iverenin, iinin salna, bedenine, kiilik ve mallarna yneltilmi koruma ykmleri olarak alglanr.27 28

31

Gzetme borcunun, genel olarak,

KAPLAN, s. 29-30 brahim, AYDINLI, verenin Sosyal Temas ve likisinde Doan Edimden Bamsz Koruma Ykmllkleri ve Sonular, 1. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara 2004, s. 107 29 nal, NARMANLIOLU, Hukuku, Ferdi likileri, 3. Bask, zmir 1998, s. 231 30 Murat, DEMRCOLU, Tankut, CENTEL, Hukuku, Yenilenmi 9. Bak, Beta Yaynlar, stanbul 2003, s. 123 31 Ercan, AKYT, Hukuku, 4. Bask, Sekin Yaynlar, Ankara 2005, s. 164

13

iinin kiiliine sayg gsterme ve koruma ykmll yannda saln ve yaamn korumaya elverili tm nlemleri almak, iinin iyerine getirdii eyasn korumak, alma belgesi vermek, hastalk ve kaza halinde cret demek gibi ykmllklerden olutuu kabul edilmektedir32.

Somut olarak iiyi gzetme borcunun kapsamna iinin iverenden geree uygun bilgi/belge isteme olana da girebilir. rnein, ii i ilikisinden doan haklarnn gvencesi balamnda cretle ilgili belge isteyebilir33.

inin sadakat borcunda olduu gibi, iverenin iiyi gzetme borcu da somut snrlar olmayan geni kapsaml bir bortur. veren gzetme borcunun gerei olarak, iiyi salna uygun ite altrmak, iiye i verirken iinin hastalk, doum, gebelik gibi durumlarn gznnde bulundurmak, i sal ve gvenlii nlemlerini almak, iiyi yapaca i konusunda aydnlatmak zorundadr34.

verenin iiyi gzetme borcu ierisinde en kapsaml ykmllkleri, i sal ve gvenlii nlemlerine ilikindir. Gerekten iveren iyerinde iinin sal ve vcut btnln korumakla ykmldr.35

verenin iiye salk muayenesi

iin izin(vizite) vermesi, iinin sosyal gvenlik primlerini tam ve zamannda demesi de iiyi gzetme borcu iinde dnlr36.

Grld gibi, iverenin koruma borcu geni kapsaml bir bor olup, erevesini peinen izmek, borcun kapsamna girecek hususlar nceden belirlemek imkan bulunmamaktadr.37

Yani, bu borcun kapsamna hangi hususlarn girdiini

nceden snrl bir ekilde belirlemek mmkn deildir. Kukusuz bunlarn banda iinin kiiliinin korunmas gelir. Bunun yannda esasen iinin kiilii iinde yer alan yaam, salk ve beden btnlnn korunmas iin gerekli nlemlerin

32 33

MOLLAMAHMUTOLU, s. 425 AKYT, Hukuku, s. 165 34 Haluk Hadi, SMER, Hukuku, 11. Bask, Mimoza Yaynlar, Konya 2005, s. 81 35 SMER, s. 81 36 AKYT, Hukuku, s. 165 37 NARMANLIOLU, s. 231

14

alnmas da iverenin iiyi gzetme borcunun doal gereidir.

38

Bundan baka

iiye bilgi vermek, yol gstermek, iinin karlarnn zedelenmemesi iin kendisine den ykmleri yerine getirmek, bu konuda yetkili makamlara zamannda bildirimde bulunmak, iiye kendisini ilgilendiren baz belgeleri inceleme olana tanmak, ona ait eya ve aralar korumak gibi hususlar saylabilir. Bu konuda yasalarla getirilen dzenlemeler dnda gzetme borcu, iyiniyet kurallarna gre yorumlanmakta ve snrlar izilebilmektedir39.

veren koruma ve gzetme borcuna dayanarak, iinin alma gcn, emeini snrsz olarak kullanamaz. iye gzetme borcu nedeniyle haftada bir gn bo zaman, yllk dinlenme hakk balamnda yllk cretli izin vermelidir. inin hastalk veya kendi ahsndan kaynaklanmayan sebeplerle almamas hallerinde iveren iinin kanuni haklar olan cret, tatil ve izin haklarn kullandrmaldr. Nihayet gzetme borcu, iverenin iinin kiilik haklarna veya doruluk ve drstlk kurallarna aykr den talimatlarnn ve emirlerinin snrlarn belirler. verenin gzetme borcu, iinin sadakat borcunda olduu gibi n planda bir yapmama-saknma borcudur. Yani iveren, iinin hakl menfaatlerine aykr decek ve ona zarar verebilecek her trl davrantan kanmakla ykmldr40.

1. inin Hayatn ve Saln Koruma Ykmll

Kiinin yaamnn, salnn ve vcut btnlnn korunmas, insann temel haklarndan biridir. Bu temel hak ise, kiiliin oluumunda en belirgin haklarndandr. Szkonusu haklar, ahsi edimli olan i ilikisinde daha da nem kazanmaktadr. inin yaam sal ve vcut btnl, iletmenin menfaatinden ve iverene olan sadakat ykmllnden daha nce gelmelidir. Bu nedenle ii szkonusu kiilik hakk tehlikeye girdiinde ii reddedebilir ve fesih haklarn kullanabilir41.

38 39

Sarper, SZEK, Hukuku, 3. Bask, Beta Yaynlar, stanbul 2006, s. 312 Levent, AKIN, Kazasndan Doan Maddi Tazminat, Yetkin Yaynlar, Ankara 2001, s. 58 40 KAPLAN, s. 24-25 41 AYDINLI, s. 110-111

15

Her iyerinde iletme tehlikeleriyle karlamak mmkn olup, bunlarn sebep verdii i kazalar iinin hayat ve salna zarar verici nitelikte olabilir. i balangta alma yerine, zellikle i aletlerine ve onlardan gelebilecek tehlikelere kar yabancdr. Buna mukabil iveren de BK. 332. maddesi gereince iiyi iyerinde urayabilecei tehlikelere ve kazalara kar korumak iin gereken tedbirleri alacaktr. kanununun 77. maddesi de iverenin iinin saln koruma ykmlln hkme balamtr. O halde, iveren iinin hayatn ve saln tehlikeye sokacak riskleri ortadan kaldrarak, ona iletme tehlikelerine ve meslek hastalklarna kar her trl tedbirin alnd bir iyeri ve i ortam hazrlayacaktr. veren, ii seiminde dikkatli davranacak, iyerinde iileri meslek ve kabiliyetlerine en uygun yerlere yerletirecek ve onlar tehlikelere kar uyaracaktr. ilere teknik koruma nlemleri hakknda bilgi verecek, ikaz, yasak ve talimatlara uygun hareket etmeleri iin gerekli kontrolleri yapacaktr42.

yerinin uygun bir ekilde organizasyonu iinin korunmas hususunda byk bir nem arzeder. Dinlenme srelerinin iin durumuna gre ayarlanmas, ar yorgunlua yol aacak i yklemelerinden kanmak, iverenin kazalara kar alaca nlemlerin bir parasn tekil eder. zellikle gen ve kadn iilere ar iler verilmemelidir. Ar vcut almalar bu iilerde salk sorunlarna yol aabilir. veren ayrca iilerine, hasta olan iilerden hastalk bulamamas iin gerekli tedbirleri almak zorundadr43.

veren iyerinde iinin hayatn ve saln koruyucu tedbirler almaldr. Onun bu sorumluluu iinin sadece fiilen alt yerde deil, alma nedeniyle dolat rnein iyerinin giri ksmlar, merdiven, acil k yerleri, asansr, dinlenme, du ve ykanma, elbise deitirme blmleri, tuvalet, mutfak gibi blmlerde de szkonusudur. i iyeri dnda rnein, scak ve soua kar da korumaya alnmaldr. Ayrca iveren kalorifer, havalandrma, klandrma,

42 43

AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 149-150 AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 150

16

parmaklk gibi iinin sal ve hayat iin nemli olan tedbirleri almakla ykmldr44.

Grld gibi, iverenin iyerinde iinin hayat ve saln koruma ykmll, sadece iinin alt yerle snrl deildir.

inin iyerinde almas esasnda kulland i makineleri, alet, edevat, arabalar ve dier tehizatlar iin mmkn olan koruma tedbirlerini almak iverenin grevidir. Tehlikenin nlenebilmesi iin aletlere koruma kolu ve klf takmas, makinelere yerine gre kuma ve tahta kaplamas, yaplara koruyucu iskele ve parmaklk koymas, gerektiinde iiye koruma maskesi ve gzl vermesi gibi hususlar iverenin almas gereken nlemler arasndadr. Szkonusu nlemlerin sadece alnmas yeterli olmayp, bunlarn kullanlabilir olmas ve kullanlmas iin gerekli denetimleri yapmas iverenin ykmllndedir45.

letmesinde makine kullanan iveren, bunun tehlike ve kazalar da beraberinde getirdiini bilmelidir. i, iverenin msadesi ile, iyerine alet ve edevat getirmise, bunlarn ayplarnn ve bozukluklarnn sebebiyet verdii tehlike, kaza ve zararlarn sonularna bizzat kendisi katlanmaldr46.

Dier nemli bir nokta da, iverenin emir ve talimatlar yoluyla, iinin alma srasnda gerek kendisini gerekse dier iileri tehlikelere sokmaktan alkoymasdr. veren iilerini devaml olarak nceden bilinmeyen rizikolara kar szl veya yazl olarak, kl veya sesli levhalarla, belli yerlere asaca tehlikeyi gsteren resimlerle ikaz etmeli ve aklamalarda bulunmaldr ( K. m. 77)47.

Ayrca, iin yaplmas hakknda gerekli olan talimatlar vermek, korumaya ynelik malzemenin kullanlmas, girilmesi yasak olan blmlerin bildirilmesi ve bu

44 45

KAPLAN, s. 31-32 KAPLAN, s. 32 46 AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 151 47 AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 151

17

konuda iilerin eitilmesi, rizikolarn anlatlmas gerekir. veren alnan tedbirlere, emir, talimatlara ve ikazlara uyulup uyulmadn kontrol etmekle ykmldr48.

2. inin Kiiline Sayg Gsterme Borcu

ilikisinin kiisel nitelii, iinin iverene kar sadakat borcunu dourduu gibi iverenin iiye kar koruma borcunu da beraberinde getirir. Kiisel nitelii ar basan i szlemesinin bir taraf olan iveren, genelde iinin kiiliini korumak ve kiisel haklarna sayg gstermekle ykmldr49.

Gzetme borcu, iisini iyeri tehlikelerine kar korumak ile ykml iverenin, onun kiiliini ve kiilik haklarn da korumas sonucunu dourur. te yandan, iinin kiilik haklarnn kapsamna onun maddi bedensel deerleri yani sal, yaama hakk ve bedensel btnl de girdiinden, iverenin gzetim borcunun kiilik haklarn da kapsamas gerekir. veren iiyi gzetim borcu erevesinde genel olarak tm kiilik haklarn, ama zellikle maddi bedensel varln korumakla ykmldr50.

veren gzetme borcu gerei iinin kiiliini korumak, kiilik haklarna sayg gstermek zorundadr. inin kiiliinin korunmas, onun yaamnn, salnn, bedensel ve ruhsal btnlnn, eref ve haysiyetinin (onurunun), kiisel ve mesleki saygnlnn, zel yaam alannn, ahlaki deerlerinin, genel olarak zgrlnn ve bu arada dnce zgrl ve sendikal rgtlenme zgrlnn korunmasn ierir51.

veren, iinin kiiliine sayg gstermek zorundadr. Anayasann ikinci blmnde, kiinin haklar ve devlerini dzenleyen 17 ve devam maddeler,

48 49

AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 151 NARMANLIOLU, s. 231 50 Ufuk, AYDIN, Hukukunda inin Kiilik Haklar, Anadolu niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Yaynlar, No:175, Eskiehir 2002, s. 61-62 51 SZEK, Hukuku, s. 312

18

iverenin bu ykmllnn, ncelikle Anayasadan kaynaklanan bir ykmllk olduunu gstermektedir52.

Anayasann 17. maddesinde herkesin yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahip olduu belirtildikten sonra nc fkrasnda Kimseye ikence ve eziyet yaplamaz, kimse insan haysiyetiyle badamayan bir cezaya ve muameleye tabi tutulamaz denilmektedir. Bu dzenleme, i ilikisinde iverenin iiye kar tavr ve ilemleri iin de esas oluturacak niteliktedir. veren, iiye kar, insan hassasiyetiyle badamayan muamelelerde bulunamaz53.

verenin iinin kiiliini koruma ve kiisel deerlere sayg gsterme borcu, Medeni Kanunun 23. vd. maddeleri ile Borlar Kanununun 49. maddesinde genel olarak dzenlenmi bulunan kiiliin korunmas hkmlerinin i hukuku alanna yansmasdr. inin, iverenin kiisel bamll altnda bulunmas nedeniyle i ilikisinde iinin kiiliinin korunmas gerei zel bir nem arzeder. inin rzas bulunsa bile, kiilik haklarna ve zgrlklerine getirilecek kstlamalar ancak hukuka ve ahlaka aykr olmadklar lde geerlidir. Bunun gibi iinin haklarn ve zgrlklerini tmyle ortadan kaldrmaya ynelik szlemeler geersizdir (MK. 23/2, BK. 19/2, 20/1). Ayn ekilde iinin kiiliini gzetme borcu iverenin ynetim hakkn da snrlar. i kiilik haklarn ihlal eden iverenin talimatlarna uymak zorunda deildir54.

Medeni Kanun ve Borlar Kanunundaki genel hkmler yannda iinin kiiliinin ve zgrlklerinin korunmasna ynelik birok kural i yasalarnda da yer almtr. Genel hkmlerde ve i yasalarnda iinin kiilik haklarnn ihlal edilmesi halinde, tecavzn nlenmesi, tecavze son verilmesi, maddi tazminat, manevi tazminat, i hukukuna zg baz zel tazminatlar, almay reddetme, i akdinin

52 53

MOLLAMAHMUTOLU, s. 426 MOLLAMAHMUTOLU, s. 426 54 SZEK, Hukuku, s. 313

19

feshedilmesi ve kamu hukuku yaptrmlar gibi birok hukuki olanaklar kullanlabilir ve yaptrmlar uygulanabilir55.

Bununla beraber, i hukukunda iinin kiilik haklar konusunda snrsz bir zgrlkten yararlandn ileri srmek de mmkn deildir. Medeni Kanunun 24. maddesinin 2. fkrasna gre kiilik haklar kar tarafn rzasnn ve zel ya da kamusal nitelikte stn bir yararn bulunmas veyahut yasann verdii bir yetkinin kullanlmas nedeniyle snrlandrlabilir. Bu hkme gre, iverenin stn bir yarar varsa, onun yarar gerekten iinin yararna ar basyorsa iinin zgrlnn belirli oranda snrlandrlmas hukuka aykr saylmayacaktr. Daha nce de grld gibi, iyerindeki koullar gznnde tutulduunda, iverenin stn yarar ve iyiniyet kurallar iyerinde, rnein, kap denetiminin uygulanmasn ve iilerin stnn aranmasn hakl gsterebilir. Bu gibi hallerin neler olabileceinin nceden belirlenmesi mmkn olmayp, i ilikisi ierisinde her olayn somut zelliklerine gre durumun deerlendirilmesi gerekir56.

A. inin Ahlaki Deerlerinin Korunmasn Salama Borcu

veren kadn ve erkek iiler iin ayr giyinme blmleri yapmal (SGT. m. 40-41), iyerindeki iilerin ereflerini veya nc kiilerin ahlakd davranlarna kar korumal veya rahatsz edilmelerini nleyici nlemler almaldr57.

verenin iinin anayasal olarak korunan alanlarna saldrda bulunmama kadar, iiyi gzetme borcuna bal olarak, haklarn kullanma ynnde amirleri ve i arkadalar tarafndan da bir snrlamaya tabi tutulmamasna dikkat etme ykmll bulunmaktadr. Bu amala iveren uygun nlemlerle iyerinde uyumlu alma ortamn salamakla ykmldr. Bu nedenle saldrda bulunan kimseyi i

55 56

SZEK, Hukuku, s. 313 SZEK, Hukuku, s. 313-314 57 KAPLAN, s. 34

20

hukukuna uygun yaptrmlarla tehdit edebilecei gibi onun yerine rahatsz edilen iinin iyerindeki yerini de deitirebilir58.

inin temel haklar sadece iyerinde alan dier iiler tarafndan deil, iveren ile aralarnda i ilikisi bulunmayan mteriler tarafndan da zedelenebilir. verenin ticari ilikide bulunduu mterilerinin, ticari ilikilerini kesmeleri tehdidi ile temel hakkn kullanan bir iinin i szlemesinin feshedilmesini ve bylece kendi dndkleri birisini ie aldrmalar veya kiisel bir talepte bulunmalar dnlebilir. veren bu talepleri ancak iyeri asndan giderilmesi imkansz zararlarn domas szkonusu ise yerine getirmelidir. Aksi takdirde iten karlan ii zararn tazminini isteme hakkna sahip olur59.

i, iyerinde ayn iyerinin dier bir iisi veya nc kiiler, zellikle de mteriler tarafndan cinsel tacize urad takdirde, durumu iverene bildirecektir. Bu durumda iveren, gerekli nlemleri almakla ykmldr. Szkonusu nlemler ierisinde, cinsel tacizde bulunan ve iyerinin iisi olan kiinin i szlemesini hakl nedenle derhal fesih en bata gelenidir ( K. m. 25/bent II f, d )60.

yerinde alan dier iilerin aksine, mteriler bakmndan iverenin bunlarn temel haklarn dikkate alma ykmll bulunmamas bakmndan fark bulunmaktadr. Bu kiilerin de iveren ile akdi ilikileri bulunmakta, ama bunlar arasndaki iliki hibir zaman i szlemesi deildir. Mterilerin kiilik haklarn koruma ykmll ancak iveren ile mteri arasnda bu konuda szleme ile bu ykmlln kararlatrlmas halinde szkonusu olabilir61.

inin temel haklarn korumak amacyla, iverenin mterilerine dorudan doruya bavurma hakk bulunmaktadr. Mteriler tarafndan iinin temel haklarna ynelik saldr durumunda, ii mterilere kar dorudan doruya haksz fiil hkmlerine bavurabilecei halde, ii iverenden mterilerden gelen saldrlara58 59

ERTRK, s. 88 ERTRK, s. 88-89 60 DEMRCOLU/CENTEL, s. 124 61 ERTRK, s. 89

21

kar korunmasn i ilikisi erevesinde gzetme borcunun bir gerei olarak talep etme hakkna sahip bulunmaktadr62.

B. inin Maddi ve Manevi Vcut Btnln Koruma Borcu

veren, iinin maddi manevi btnlne de sayg gstermelidir. svire i mahkemesi bu konuda verdii bir kararda; iverenin bildirimli fesihte, fesih sresi esnasnda iinin almasn istemeyip, gnde drt defa kendisine gzkmesini talep etmesinin, iverenin koruma borcuna aykr olduunu ifade etmitir. inin almak istemesine ramen, iverence i verilmemesini de koruma borcuna aykr bir davran olarak deerlendiren yazarlar vardr63.

veren ayrca iiler arasnda messir fiile yol aan kavgalara rastlarsa, bunlara mdahale etmekle ykmldr64.

C. inin eref, Haysiyet ve zel Yaamnn Korunmas Borcu

veren, iiye onur krc szler sylememeli, dier iiler tarafndan da hakaret edilmesine msaade etmemelidir. Ayrca bakalarnn yannda onu ktleyici mahiyette szler sylememelidir65.

veren iinin zel hayatna karmamal, dnce hrriyetine saygl olmaldr. inin, iyerinde bulunan danma brosuna verdii bilgileri almamaldr. veren i ilikisi hakknda nc kiilere bilgi vermemelidir. Buna karlk iveren alma belgesi dnda, iinin ilerlemesine engel tekil etse bile gerekli bilgileri, eer zellikle itimat edilen bir iyeri ynnden nemli ise nc kiilere verebilir. Ancak iverenin iisi hakknda verecei bilgiler gerei yanstmal, ayrca iinin iyerine gvenerek anlatt rnein ailevi srlar veya daha nce ald cezalarla ilgili hususlar bakalarna aklamamaldr. verenin ii hakknda verecei bilgiler62 63

ERTRK, s. 89 KAPLAN, s. 34-35 64 KAPLAN, s. 35 65 KAPLAN, s. 35

22

sadece alt i ile ilgili kabiliyeti ve davranlar hakknda olmaldr. inin kendisi iin faydal olan ve iverene herhangi bir zarar vermeyecek nitelikte bulunan bilgileri istemesi halinde, bu bilgileri vermek sadece hak deil, ayn zamanda bir ykmllktr. veren, kamu hukuku kurallar gerei, ii hakknda resmi makamlara bilgi verebilir66.

D. inin Kiilik Deerlerinin Bilgisayar Verilerine Kar Korunmas Borcu

inin kiiliine ilikin verilerin iveren tarafndan bilgisayar terminalinde toplanmas, bunun kapsam ve snrlar gibi hususlar, kanun koyucu tarafndan ihmal edilmi ve doktrinde zerinde yeterli lde durulmam bir konudur67.

lke olarak, iveren teknik imkanlar mevcut ise iyerinde alan iilerin kimlikleri, kabiliyet ve becerileri ve ie uyum verimlilikleri konusundaki bilgileri daha sonra yeri geldike kullanmak zere bilgisayara yklemek hakkna sahiptir. Bu hususta hukuki bir engel mevcut deildir. iye ilikin bu bilgilerin toplanmas, datlmas ve aklanmas, ancak bilgiyi talep edenin menfaatinden stn ise ve bilginin tedariki iin bavurulan ara kiilik haklarna saldr nitelii tamyorsa serbesttir. Ayrca iveren bilgisayara ykledii bu bilgileri iletme ierisinde, bu hususu bilmekle hakl menfaati olan personel eflii veya muhasebe servisi gibi brolara ak olmas gerekir. Bu, iletme ii gizlilik ilkesine riayet iin bir zorunluluktur68.

ilerin iletme veya iyerinde video kamera ile kontrol, sadece imalatn seyrini takip veya iyeri gvenliini salamak amacyla snrl olarak yaplabilir. Buna karlk, iilerin i esnasndaki davranlarn belirlemek iin genel bir video kamera kontroln reddetmek gerekir. Zira bu durumda kiilik haklarna ynelik bu saldr, iveren menfaatleri gerekesiyle hakl gsterilemez. Bununla birlikte ksmi66 67

AKTAY, ARICI, SENYEN/KAPLAN, s. 151 KAPLAN, s. 35 68 KAPLAN, s. 35-36

23

kontroller yaplabilir, ancak bunun iin dahi nceden iilere bilgi verilmesi gerekir. Ayn husus telefon konumalarnn dinlenmesi iin de geerlidir. inin bilgisayara yklenmi, i esnasndaki, kusurlu ifa ve disipline aykr davranlar gibi durumlar zaman zaman iverence kontrol edilmeli ve icap ediyorsa silinmelidir. Bunun zamannn tespitinde ise, ceza veya zel hukuk kurallarndaki (BK. 125, 126 ve 60) zamanam sreleri dikkate alnmaldr69.

3. inin Beraberinde Getirdii Mlkiyetindeki Mallar Koruma Borcu

veren gzetme borcu uyarnca, iinin sadece yaam ile saln deil, ayn zamanda onun iyerine getirdii eyalarn da koruma ykm altndadr. Nitekim, iinin i elbiseleri ile ara ve gereleri, iyerine gelmek iin kulland otomobil, motosiklet ve bisiklet gibi ulam aralar, iveren tarafndan i sresi boyunca saklanmak ve korunmak zorundadr. Ancak iverene byle bir ykmn getirilebilmesi iin, szkonusu eya ve aralarn, iyerine iverenin bilgisi ve izni altnda sokulmu olmaldr70.

verenin, iinin iyerine getirdii eyasn koruma ykmll, dorudan i szlemesinden kaynaklanmakta ve iinin mutaden iyerine getirdii eyasn kapsamaktadr. Bu nedenle iverenin gzetme ykmllnn domas iin zmni bir saklatm (vedia) szlemesinin varln dnmek gereksizdir71.

ilerin kullandklar tat aralar iin park yeri salamas, iverenden genellikle beklenmez. Buna karlk, iveren park yeri salamsa, park yerinin gvenliini salamak zorundadr. ilerden kamu tat aralarn kullanmalar beklenmeyen durumlarda ise, iverenin park yeri tahsis etmelidir72.

Dier yandan, iyerine ii tarafndan getirilen tm eya ve aracn, iverenin koruma ykm altnda olduu da sylenemez. Nitekim, iverenin belirtilen69 70

KAPLAN, s. 36 Tankut, CENTEL, Hukuku, Beta Yaynlar, Cilt:1, stanbul 1994, s. 164 71 MOLLAMAHMUTOLU, s. 427 72 DEMRCOLU/CENTEL, s. 125

24

ykmllnden szedilebilmesi iin, bunlarn iin grlebilmesi bakmndan gerekli bulunmas ya da bunlar getirmenin veya bulundurmann olaan (normal) saylmas gerekir73.

4. KORUMA VE GZETME BORCUNUN BALANGICI VE SONA ERMES

verenin koruma ve gzetme borcu kural olarak ve menfaatler dikkate alnarak iinin ie girmesi ile balar. Ancak, rnein iverenin sr saklama borcu asndan, koruma ve gzetme borcunun balangc hizmet akdinin yapld andr. Hizmet akdinin akdedilmesinden nce iverenin doru olmayan, aldatc davranlar, gzetme ve koruma borcunun ihlali olmayp, akdin kuruluu safhasndaki kusur niteliindedir74.

verenin koruma ve gzetme borcu ilke olarak i ilikisinin sona ermesi ile biter. Bununla birlikte, ok snrl lde de olsa, iverenin ileriye etkili, rnein sr saklama ve bilgi verme borlar gibi, koruma ve gzetme ykmllkleri de mevcuttur75.

73 74

CENTEL, s. 164 KAPLAN, s. 37 75 KAPLAN, s. 37

25

KNC BLM

VERENN SALII VE GVENL NLEMLER ALMA YKMLL

5. GENEL OLARAK SALII VE GVENL

I. Sal ve Gvenlii Hakknn Ortaya k ve Tarihi Geliimi

alma aktivitesi ilk insanla balam olduundan, onu korumaya ynelik tedbirlerin alnmasn da insanlk tarihi kadar geriye gtrebilmek mmkndr. Balangca ilikin ilk yazl bulgulara dayal kaynaklara gre, M. . 370 yllarndaki Hipokratn kurunun zararl etkilerini ortaya koyduu almasna

dayandrlabilecei gibi, daha yaygn kabul gren dier bir yaklam olan 16. ve 17. yzyllarda (1633 1714) talyan Bernardino Ramazininin i salna ilikin bilimsel almalar da saylabilir. Yazl belgelere dayandrarak ii sal ve i gvenliini korumak iin alnan nlemler ok eskilere dayandrlsa bile, temelde bu konuya ynelik almalarn toplum yaantsnda sanayi devrimi sreci ile birlikte artarak nem kazand belirtilebilir76.

Sanayi Devrimi ile birlikte, retimde makinelemenin ve teknolojinin artarak byd, toplumsal dnmn hz kazand, mevcut deerlerin ve oluumlarn nemlerini yitirdii veya ortadan kalkt, alanlarn korunmasz kald srete, insan sal ve gvenliini korumaya ynelik yaplan uygulamalar ve alnan nlemler balang olarak kabul edilebilir77. Ksaca, i sal ve gvenliine olan ihtiyacn sanayi devrimiyle birlikte ortaya ktn syleyebiliriz.

Sanayilemenin balad Bat Avrupa lkelerinde, insan haklarnn gelimesinde 1789 Fransz htilali bir dnm noktasdr. Bu ihtilal ile, alma ve76

Ayhan, GENLER, Sal ve Gvenlii Alannda Mevzuatmzda Bulunan Dzenlemelerden Doan Ykmllkler, http:\\www. ceterisparibus. net\calisma\genel. htm#9 (Eriim:19. 09. 2007) 77 GENLER, Mevzuatmzda Bulunan Dzenlemeler, (Eriim 19. 09. 2007)

26

teebbs serbestisi genel kabul grm ve uygulanabilme imkanna kavuulmutur. nsanlarn vazgeilmez birtakm temel hak ve hrriyetlere sahip bulunduunun kabul de, bu dneme denk gelmektedir. alma ve teebbs hakk, i gvenlii hakknn da filizlenmesine yol amtr78.

Sanayi Devriminin ilk yllarndaki ba boluk dneminde, sosyal sorunlara kar bireysel giriimleri ile model araylarnda bulunan kooperatifi ve sosyal politika nderlerinden, ngiliz dnr topik sosyalist Robert Owenn kendi fabrikasnda alan iiler iin, tbbi bakm imkan salamas ile ngilterede 1788 ylnda fabrikalarda baca temizleme ilerinde, insanlk d muamelelerde ocuk yataki almalar karsnda karlan Baca Temizleme Kanunu bu konuya ynelik gerek bireysel bakmdan gerekse hukuki dzenleme bakmndan ilk gelimeler olarak belirtilebilir. Devletin ilk ciddi mdahalesi ise, fabrikalardaki alma srelerini dzenleyen raklarn salk ve moral bakmndan korunmalarn salayan 1802 tarihli Factory Acttr. Bu kanunla raklarn alma saatleri gnde 12 saat ile snrlandrlarak, ylda bir kez yeni bir elbise verilmesi, ayda bir kez kiliseye gnderilebilmeleri, fabrikalarn iyi havalandrlmalar ve ylda iki defa badana edilmeleri zorunlu tutulmutur. Daha sonra 1804te, 1819da kinci Factory Act ve 1833de emein korunmasna ynelik nemli yenilikler getirilmitir. Bu dzenlemeler, ngilterenin de snrlarn aarak Avrupa ve Kuzey Amerikaya da rnek tekil etmesi bakmndan nemlidir. Daha sonra ngilterede bu alanda birok kanuni dzenleme de yaplmtr. Almanyada 1849, svirede 1840, Fransada 1841 ve ABDde 1877 ylnda ii sal ve i gvenlii ile ilgili kanunlar kartlmtr. leriki yllar da ise, bu lkelerde mevzuat ve uygulamay gelitiren dzenlemelerle, gelimekte olan dier lkelerde bu amaca ilikin dzenlemeleri balatan almalar gerekletirilmitir79.

lkemizde ii sal ve i gvenlii alannda yaplan dzenlemelere bakldnda ise, Trkiyede sanayinin douu ve geliimi Bat kadar erken

dnemlerde deil, bunun aksine 1900l yllarn ilk yarsndan itibaren balamtr.78 79

Kadir, ARICI, i Sal ve Gvenlii Dersleri, Ankara 1999, s. 27 GENLER, Mevzuatmzda Bulunan Dzenlemeler, (Eriim: 19. 09. 2007)

27

Durum byle olunca i mevzuatnn, buna bal olarak i sal ve gvenlii mevzuatnn da, gerek anlamda ortaya k bu dnemlere rast gelmektedir80.

Ancak i sal ve gvenlii ile ilgili olarak eitli dzenlemelere daha nceki dnemlerde de, rastlamak mmkndr. rgtlenme asndan

deerlendirdiimizde Tanzimat dnemi ncesinde baz gelimelerin yaand grlmektedir. Loncalar eklinde oluan bu rgtlenme, Ortaada tm dnyada hakim olan alma ilikileri sistemi eklinde Osmanl mparatorluunda da grlmtr. Lonca sistemi, esnaf ve zanaatkarlarn ve bunlarn yannda istihdam edilen kalfa ve raklarn meslek esaslarna gre rgtlenmi birliklerinden oluan bir sistemdir81.

sal ve gvenlii asndan Lonca sistemini deerlendirdiimizde, o dnemde retim teknolojisinin gelimemi olmas ve basitlik arz etmesi nedeniyle alanlarn karlaabilecei riskler de o oranda basitti. iler iin onlar bekleyen en nemli tehlikeler; arpma, dme, kesilme ve ezilme gibi ok olumsuz sonulara neden olamayacak kk apl tehlikelerdi. Dier taraftan alanlarn saysnn azl nedeniyle meydana gelen bir i kazasnda byk kitleleri etkisi altna almama gibi bir durum mevcuttu. Bundan dolay kamuoyunda i kazalar ve meslek hastalklar pek bilinmemekteydi. Bununla birlikte iyeri saysnn azl da i kazalarnn saysn azaltan bir unsurdu. Usta ve kalfa rak arasndaki iliki retmen renci ilikisi olduundan ve birebir ilikiye dayandndan i sal ve gvenliinin korunmas daha kolay halledilebilir bir durumdayd. Ustalarn istihdam ettikleri kiileri gzetmeleri ve korumalar ahilik anlay tarafndan tevik edilmekteydi. Bununla birlikte i sal ve gvenlii hakknda herhangi bir hukuki dzenleme olmamas nedeniyle ustalar asndan zorunlu bir durum da szkonusu deildi. Dier taraftan bu dneme ait yazl kaynak olarak sadece ftuvvetnamelerin

80

H. Serdar, ARDAN, Sal ve Gvenliinden Yeni Oluumlar: Risk Deerlendirmesi ve Ohsas 18001, imento Mstahsilleri verenleri Sendikas Yayn, Yayn No:16, Ankara 2005, s. 3 81 ARDAN, s. 3

28

olmas, bu dnemde i sal ve gvenlii hakknn olduunun kabul iin bir dayanak oluturmamaktadr82.

Osmanl

mparatorluunda ilk

sanayileme

abalar

19.

yzylda

Avrupann etkisiyle balam ve bu yzyln ikinci yarsnda da ii saysnn artmasna bal olarak ii sal ve i gvenlii sorunlar ortaya kmaya balamtr83. Dolaysyla ii sal ve i gvenlii ile ilgili ilk hukuki dzenlemeler, sanayilemenin balad bu dnemde gerekletirilebilmitir84. Bu dnemde iilerin daha youn olarak yer aldklar sektr madencilik olduu iin bu alanda karlan ilk yasalar da Dilaver Paa Nizamnamesi, Maadin Nizamnamesi gibi kmr madenlerinde alan iilerle ilgili olmutur85. 1865 ylnda kartlan Dilaver Paa Nizamnamesi ile sanayi blgelerindeki alma koullarnn dzenlenmesine gidilmesi ve yresel hizmet verecek doktorlarn istihdam edilmeye allmas, iilerin tedavi ve istirahatlar ile ilgi duyulmutur. 1869 ylnda karlan Maadin Nizamnamesi ise, iverenlerce i kazalarna kar nleyici ve koruyucu tedbirlerin alnmasn, madenlerde doktor ve gerekli ilalarn bulundurularak, i srasnda kazaya urayan iilere ya da bunlarn lmleri halinde ailelerine tutar yarg tarafndan tespit edilecek bir dentinin yaplmasn, kazann iin kt ynetiminden kaynaklandnn belirlenmesi durumunda iverenlerin para cezalarna

arptrlmalarn, kazann iinin kusurundan kaynakland hallerde ise iinin 5 20 altn ceza demesi ngrmekteydi86.

Maadin Nizamnamesi ile iyerlerinde bugnk tanmyla yeri Hekimi bulundurma ve Eczane kurma zorunluluu ngrlmtr. Yani dzenleme kazaya urayan iilere tazminat deme ykmll de getirmitir87.

82 83

ARDAN, s. 3-4 AF, i Sal ve Gvenliinin Geliimi, i Sal ve Gvenlii Ders Notlar, http://www. forumta. com/aof/147762-isci-sagligi-ve-guvenligi-ders-notu. html (Eriim: 17. 01. 2008) 84 ARICI, Sal ve Gvenlii, s. 35 85 AF, i Sal, (Eriim: 17. 01. 2008) 86 GENLER, Mevzuatmzda Bulunan Dzenlemeler, (Eriim: 19. 09. 2007) 87 Fehim, IIK, i Sal ve Gvenlii Konusunda Devlet, i ve verenlerin Hukuki Sorumluluu, Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi, Sosyal Gvenlik Hukukunun Gncel Sorunlar ve zm nerileri Semineri, 22 23 Mays 1997 stanbul, s. 143

29

Cumhuriyet ncesi dnemde karln yasalardan bir dieri ise, Ereli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Mteallik Kanundur. Bu kanun ile de kmr ocaklarnda i kazalarna kar iverenlerin gerekli nlemleri almalar zorunlu tutularak, kaza geiren iilere gerekli maddi yardmn yaplmas ngrmekteydi88. Bu dzenlemelerin sadece iinin korunmasna ynelik hkmler ierdii grlmektedir.

i sal ve i gvenliine ilikin modern ve esasl dzenlemeler Cumhuriyet dneminde gerekletirilmitir. nk, lkemizde modern sanayi hareketi gerek anlamnda cumhuriyet dneminde balam ve ii meselesi kamuoyuna bu dnemde daha fazla mal olmutur. Bu dnem iinin korunmas ve iilere ada ii haklarnn tannmas asndan da nemli gelimelerin saland dnemdir89.

Bu dnemde Borlar Kanunun 332. Maddesi ve 1930 ylnda karlan Umumi Hfzsshha Kanunu ile ilk defa ii salna ilikin prensipler ortaya konmutur90.

04 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Borlar Kanunu, iverenlerin iyerlerinde ii saln koruma ve i gvenlii salama borcunu dzenleyen hkm bulundurmaktadr. Bu kanunun yrrle girmesi ile iverenin i kazalar ve meslek hastalklarndan doan hukuki sorumluluu, rnein iyerinde kullanlacak alet ve malzeme, tehlikelere kar tedbir alnmas vb. bu yasann sistemi ierisinde genel bir dzenlemeye kavuturulmutur91.

1930 ylnda yrrle giren 1593 sayl Umumi Hfzsshha Kanununda ise, o dnemde henz bir i kanunu mevcut olmadndan iilerin sal ile ilgili pek ok hkm yer almtr. Bu yasada ocuk ve kadn iilerin korunmasna,

88 89

GENLER, Mevzuatmzda Bulunan Dzenlemeler, (Eriim: 19. 09. 2007) ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 39 90 IIK, s. 144 91 ARDAN, s. 5

30

iyerlerinde iyeri hekimi bulundurulmasna, belirli byklkteki iyerlerine revir ve hastane almasna ilikin kurallar ngrlmtr92.

Cumhuriyet dneminde ii sal ve i gvenlii ile ilgili birok yasal dzenleme yaplmtr. Bunlar iinde phesiz en nemlisi 1937 ylnda yrrle giren 3008 sayl Kanunudur93. Bu yasa ile birlikte lkemizde ilk kez devlet btn ynleriyle ii iveren ilikilerine mdahalede bulunmutur. 3008 sayl Yasa genelde tm alma hayatn dzenleme yannda, zelde i gvenlii konusunda birok nemli hkm ihtiva etmektedir. Yine bu yasa ile ilk defa iilerin iyeri tehlikelerine kar btn ynleriyle korunmas amac gdlmtr. 3008 sayl Kanununun yrrle girmesinden sonra i gvenlii mevzuatnda nemli gelimeler meydana gelmi, bu yasaya dayanlarak, sonradan deiiklie urayacak olan ayrntl ve teknik nitelikte birok tzk yrrle konulmutur. 27 Haziran 1945 tarihinde, 3008 sayl Kanunu kapsamnda bulunan iileri i kazalar ve meslek hastalklar riskinden korunmak iin 4472 sayl Kazalar Meslek Hastalklar ve Analk Sigortalar Kanunu karlmtr94.

3008 sayl ilk i Yasas 28 Temmuz 1967 tarih ve 931 sayl yasa ile yrrlkten kaldrlmtr. 931 sayl i kanununun Anayasa Mahkemesinin 14 Mays 1970 tarihli kararyla ekil ynnden iptali zerine 25 Austos 1971 tarih ve 1475 sayl Kanunu yrrle girmitir. Bu yasada i sal ve gvenliini deiik ynleriyle dzenleyen kurallara yer verilmitir. Gerekten bu yasada, i gvenlii tekilatna, i denetimine, iverenlerce alnmas gereken i gvenlii nlemlerine, ocuk ve kadnlarn salk asndan korunmasna, i srelerine, iyerinin i gvenlii konusunda tekilatlandrlmasna, i gvenlii kurallarn ihlal eden iverenlere uygulanacak yaptrmlara, iverenlerin bu konudaki cezai sorumluluuna ilikin kurallara yer verilmitir. Bunun yannda 17 Temmuz 1974 tarihinde yrrle giren 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ile 1945 ylndan itibaren karlan ve

92 93

ARDAN, s. 5-6 AF, i Sal, (Eriim: 17. 01. 2008) 94 ARDAN, s. 5

31

deiik risklere kar iileri gvence altna alan eitli yasalar tek bir at altnda toplanmtr95.

Gnmze gelindiinde 10 Haziran 2003 tarihinde, 4857 sayl yeni i kanunu96 ile birlikte, Trk alma hayatnda olduka yeni olarak nitelendirilebilecek hkmler alma hayatna dahil edilmitir97.

Bu tarihi geliim aamas zetlenecek olursa; Cumhuriyet ncesi dnemde, i sal ve gvenliine ilikin dzenlemelerin snrl sayda olduu sylenebilir. ilerin korunmas asndan nemli gelimelerin yaand dnem Cumhuriyet dnemidir.

II. Sal ve Gvenlii Kavram ve Muhtevas

sal ve i gvenlii, hem kavram hem de kavramn muhtevas bakmndan farkl farkl tanmlanmakta ve muhtevalandrlmaktadr. Bu itibarla, kavramn tad anlamlarn belirlenmesi ve bu erevede muhtevasna nelerin dahil olacann ortaya konulmas gerekir. Hemen iaret edelim ki, kavramda anlam deimesinin ve muhtevada genilemenin olmas mukadderdir. Bunun sebeplerini konunun, sanayileme, teknolojik gelime ve de insan haklarndaki gelimelerden byk lde etkilenebilen bir nitelik tamasnda aramak lazmdr98.

Bilindii gibi i sal ve gvenlii aslnda iki farkl kavramdan olumaktadr. Ancak, gnlk hayatta da grld gibi i sal ve i gvenlii kavramlar tek bir kavram gibi kullanlmaktadr. nk i sal ve i gvenlii kavramlar ayr ayr ele alnr ve incelenir ise, znde bu iki kavram birbirinden ayr olarak incelemenin ne kadar g olduu grlr. Salk ve gvenlik birbirleriyle etkileim halinde olan iki kavramdr. Salk konusunda gerekli tedbirlerin yeterli95 96

ARDAN, s. 6. 22.05.2003 tarihinde kabul edilen 4857 sayl Yeni Kanunu 10.06.2003 tarih ve 25134 sayl Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle girmitir. 97 ARDAN, s. 7. 98 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 48.

32

seviyede

alnmamasnn

sonucu

iilerin

hastalanmas

ve

salklarn

kaybetmeleridir. gvenlii tedbirlerinin alnmamas halinde de, ortaya kan sonu bundan farkl olmayacaktr. Orada da, yine iiler kazaya uramakta ve vcut btnlnde arzalara ve kayplara uramaktadrlar. Dolaysyla salklarn kaybetmi olmaktadrlar. gvenliinde olayn zelliine gre vcut btnlnn zarar grmesi, sakatlanma ve lm gibi sonular da ortaya kmaktadr ki, hastaln ileri derecelerinin de ortaya kard sonular, i gvenliinin baland szkonusu olan sonulardr. Btn bu sebeplerle i sal ve i gvenlii kavramlarn bir arada tutmak zorunluluu bulunmaktadr. Kavramlarn ayrlmas ve ayr ayr deerlendirilmesi ise tedbir ve aratrma noktasnda fayda salar99. Grld gibi i sal ve gvenlii kavramlar birbirinden kolaylkla ayrt edilememektedir.

i sal ve i gvenlii, daha doru bir ifadeyle mesleki salk ve gvenlik veya i sal ve gvenlii, iin yaplmas srasnda eitli nedenlerden kaynaklanan sala ve gvenlie zarar verebilecek koullardan korunmak amacyla yaplan sistemli ve bilimsel almalardr100.

Bu aklamalardan sonra i sal ve i gvenlii kavramlar ayr ayr incelenecektir:

1. Sal Kavram

sal kavram, i sal ve i gvenlii kavramnn salk ile ilgili cephesini ve muhtevasn ifade eden bir kavramdr. inin salnn korunmasn konu alan btn almalar bu kavram ierisinde ifade edilebilir. Ancak, i sal ve i gvenlii bakmndan bu kavramn i salnn, daha ziyade i ortamnda mevcut ve muhtemel sal etkileyen risk faktrleri iinin salnn korunmas ile snrl bir anlam ve muhtevas bulunmaktadr101.99

ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 48-49 Ali, SEYYAR, Ulusal ve Uluslararas Mevzuat Asndan Sal ve Gvenlii Sisteminde yeri Hekimlii ve yeri Hemirelii Uygulamalar, http://www. sosyalsiyaset. com/documents/issagliigvenlii. htm, (Eriim: 19. 09. 2007) 101 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 49-50100

33

Dnya Salk rgt (WHO) ve Uluslararas alma rgt (ILO), ii saln alan tm insanlarn fiziksel, ruhsal, moral ve sosyal ynden tam iyilik durumlarnn salanmasn ve en yksek dzeylerde srdrlmesinin i koullar ve kullanlan zararl maddeler nedeniyle alanlarn salna gelebilecek zararlarn nlenmesinin ve ayrca iinin fizyolojik zelliklerine uygun yerlere yerletirilmesi iin, insana ve insann ie uymasn asl amalar olarak ele alan tp bilimidir. eklinde tanmlamaktadrlar102.

Geni anlamda i sal ise, insann olumlu retim anlamnda karlat salk ve gvenlik sorunlarn (rizikolarn) belirleyen, bu sorunlarn zm iin ilkeler ve kurallar koyan, bu kurallarn uygulanmas iin yntemler ne sren, sonuta almann insan salna ve yeteneklerine uygun verimli biimde gereklemesine ynelik abalarnn tmdr103.

sal, kavram olarak kiinin alma koullar ile kullanlan ara ve gerelerden doabilecek tehlikelerden arnm ve en azndan bu tehlikelerin asgari dzeye indirildii bir i erevesinde, huzurlu biimde alabilmesini anlatr. Gerekten meslek hastalklar, hem alma koullarndan hem de iinin kulland ara ve gerelerden kaynaklanr. Szkonusu tehlikelerin nne geilmesi ya da hi deilse asgari dzeye indirilmesi ise eitli meslek dallarnda alan kiilerin fiziki, dnsel ve sosyal adan tam iyi olma (salk) durumlarnn salanp srdrlmesini ve alma koullar ve kullanlan maddeler yznden alanlarn salna gelebilecek zararlarn nlenmesini gerekletirmek zere, iinin kendi zelliklerine uygun ilere yerletirilmesinin ve i ile insan arasndaki karlkl uyumu kurmay amalar104. hijyeni kavram da, ii sal kavramnn muhtevas iinde yer alan bir kavramdr. Bu kavram, iinin i ile ilgili bilmesi gereken hijyen temizlik konularn ifade eder. Temizlik ile ilgili kurallara gereken titizliin gsterilmemesi,102 103

SEYYAR, yeri Hekimlii, (Eriim: 19. 09. 2007) smail TOPUZOLU, Salnda Temel Kavramlar ve Strateji, Sal ve Gvenlii Dergisi, Say:4, Kasm Aralk 2001, s. 4 104 DEMRCOLU/CENTEL, s. 153 154

34

nihayetinde iinin saln kaybetmesine, hastalanmasna yol amaktadr. zellikle bulac ve mikrobik hastalklara kar iinin korunmas bu anlamda konunun zn tekil etmektedir105.

te yandan, ii sal asndan nemli bulunan nokta, salt vcudun beden olarak salkl grnmesi deildir. Bu bakmdan, beden salnn yan sra iinin ruh salnn korunmas da ii salnn iinde yer alr. Nitekim, zellikle sanayideki youn i dzeninin almalarda ruhsal bozukluklar yaratt bilinen bir gerektir. Buna gre de, gerek fiziki ve gerekse dnsel bakmdan alanlarn esenlik durumlarnn salanmas ii salnn temel alanlarn oluturur106.

2. Gvenlii Kavram

gvenlii, daha ziyade iinin teknik zellikli risklere kar korunmasn ihtiva eden bir anlam tar. Teknik tedbir ve bilgi ile koruma salayacak risklerin tespiti ve bunlar karsnda ne gibi koruma tedbirlerinin alnabilecei i gvenliinin konusu iindedir. te kullanlan btn ara gere ve maddelerin kullanm ve varlndan doabilecek birtakm riskler szkonusudur. Bu risklerin tespiti ve bunlara kar ne gibi teknik koruma tedbirlerinin alnabileceinin tespiti, i gvenliinin konusunu oluturur. Pek tabidir ki, bu anlamda iyerinin seimi, planlamas ve inas, makinelerin montaj ve ileyii ile ilgili herey bu kavramn kapsam ierisindedir107.

gvenlii kavram olarak, iin yaplmas srasnda alanlarn karlat tehlikelerin ortadan kaldrlmas veya azaltlmas konusunda iverene getirilen ykmlere ilikin teknik kurallarn btnn anlatr. Gerekten, ii sal ile i gvenlii kavramlar birbirinden kolaylkla ayrlamayp bir btn oluturur. Nitekim, gerek ii salnn ve gerekse i gvenliinin temel amac, mesleki tehlikelerin (yani i kazalar ve meslek hastalklarnn) nlenip, alanlarn salk ve105 106

ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 50 CENTEL, s. 265 107 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 50

35

yaamlarnn korunmasdr. Bununla birlikte ii sal salkl bir yaam erevesinde gereken salk kurallarn ierirken, i gvenlii daha ok iilerin yaamna ve vcut btnlne ynelik tehlikelerin ortadan kaldrlmas iin gerekli teknik kurallar ele alr108.

gvenliinin konusunu iin yaplmasndan doan tehlikelerin ortadan kaldrlmas veya azaltlmas iin gerekli yollarn aratrlmas ve bu yolla mevzuat hkmlerinin gelitirilmesi oluturur. Bu konuda iveren, iilerin iin yaplmasndan doan tehlikelere kar korumak zere, ykmllklerini yerine getirecek ve devlet de, iverenin szkonusu ykmllklerini yerine getirip getirmediini denetleyecektir109.

Dier yandan mesleki tehlikelerin maddi deerler kadar manevi deerlere de yneldii grlr. Bu adan iilerin yaam ile beden ve ruh saln koruma amacn tayan hukuk kurallarnn yan sra, onlar ahlaki ynden gzeten hukuk kurallar da, i gvenliinin konusuna girer. Nitekim szgelimi elence, ilerindeki asgari alma yana ilikin dzenlemeler bunun en ak rneklerini oluturur110.

gvenlii kavram zaman zaman i saln da kapsayacak ekilde, i sal ve i gvenlii kavramnn yerine kullanlabilmektedir. Ancak i gvenlii kavram meseleye daha ziyade teknik emniyet asndan bir yaklam ifade eden bir kavram olarak kabul edilmelidir111.

III. Sal ve Gvenliinin Anlam

1. Sal ve Gvenliinin nemi

szlemesiyle ii, maddi ve fikri varlyla bir ii ifa taahhd altna girdiinden, fiziki gvenliinin temini i hukukunun ke talarndan biridir. 108 109

DEMRCOLU, CENTEL, s. 154 DEMRCOLU, CENTEL, s. 154-155 110 CENTEL, s. 266 111 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 50

36

hukukunun

allan

ortamn

insaniletirilmesi

dncesinden

doduu

ve

nsaniletirilmi bir alma ortamnn da ncelikle iinin maddi, manevi varln tehdit eden risklerden arnm Salkl ve Gvenli bir ortam anlatt gznne alnacak olursa i sal ve gvenliinin bu hukuk disiplini iindeki yeri ve nemi daha iyi kavranr112.

Gnmzde giderek hzlanan teknolojik gelimeler i kazalarnda arta yol amaktadr. Teknolojik gelimenin paralelinde ortaya kan bu tablonun kaynanda gerekli nlemlerin alnmaynn ve de alnm nlemlere uyulmaynn yatt grlr. Bunun gibi ii sal kapsamna giren meslek hastalklar da, iyerinde iilerin salnn bozulmas ve lmlerin ortaya kmasna neden olan balca etkenlerdendir. Nitekim gnmzde ii sal konusu zel uzmanl gerektiren bir bilim dal durumuna gelmitir. Dier yandan, periyodik salk yoklamalaryla ii salnn korunmas byk nem tar113.

2. Sal ve Gvenliinin Amac

A. Kiisel Adan

sal ve gvenlii nlemleri hereyden nce iinin yaam ve saln gvence altna almay amalar. Gerekten iilerin tehlikelerden uzak bir i evresinde almalar onlarn fizik ve ruh bakmndan salkl olmalarn ve gelimelerini salar. Ayrca salkl ve gvenli bir alma ortamnda almak iinin huzurunu ve mutluluunu da arttracandan ii daha verimli alr114.

B. Sosyal Adan

iler salk ve gvenlik ortamndan yoksun biimde almak zorunda brakldndan salksz bir yapya sahip olur ve toplum iinde salksz bireyi112 113

MOLLAMAHMUTOLU, s. 749 DEMRCOLU / CENTEL, s. 152 114 ner, EYRENC, Sava, TAKENT, Devrim, ULUCAN, Bireysel Hukuku, 2. Bask, Legal Yaynclk, stanbul 2005, s. 249

37

oluturur. Bu yzden toplumda alanlara gerekli salk ve gvenlik ortamnn salanmas sosyal adan da zorunludur115. Ksaca salksz alma ortam dolayl olarak, salksz toplum yapsnn ortaya kmasna neden olur.

C. ktisadi Adan

sal ve gvenlii nlemlerini zamannda almak, iverenin de yararnadr. Gerekten, i kazalar ve meslek hastalklarndan kaynaklanan i kayplar ve tazminatlar ile iverenlere yklendii maliyet, zamannda alnan salk ve gvenlik nlemlerinin iyerine getirecei maliyete gre ok daha fazladr116. Bu adan gerekli salk ve gvenlik nlemlerinin alnmas ncelikle iyerlerinin yararna olan iktisadi bir gereklilik olarak grlr117.

IV. Sal ve Gvenliinin Kapsam

1. Dar Anlamda Sal ve Gvenlii

Dar anlamda i sal ve gvenlii, iin yaplmas srasnda iyerindeki fiziki evre artlar sebebiyle iilerin maruz kaldklar salk sorunlar ve mesleki risklerin ortadan kaldrlmas veya azaltlmas ile ilgili nlemlerinin tmdr118.

te yandan dar anlamda i sal ve gvenlii, iin yaplmas srasnda oluabilecek tehlikelere kar iinin yaam ve salnn korunmasn ve alma sreleri dahil alma yntem ve ekillerinin dzenlenmesini kapsar119. Bir gre gre, dar anlamda i sal ve gvenlii, iin yaplmas srasnda oluan tehlikelere kar iinin yaam ile salnn korunmas konusunda, grece geni bir ierie sahiptir. nk, iiyi sadece i kazas ile meslek hastalna kar koruyan i sal ve gvenlii (iyeri gvenlii veya teknik ii sal ve i gvenlii) hkmlerinin115 116

CENTEL, s. 265 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 250 117 DEMRCOLU / CENTEL, s. 153 118 Ali, SEYYAR, Sal ve Gvenlii Nedir?, http://www. sosyalsiyaset. com/documents/isig. htm, (Eriim: 19. 09. 2007) 119 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 252

38

yan sra iinin sal ile ahlaknn korunmas ve retim olanaklarnn gzetilmesi amacyla gelitirilmi altrma yasak ve snrlamalarna ilikin hkmlerde belirtilen dar anlamdaki kapsam iinde yer alr. Gnlk yaam iinde i sal ve gvenliinden szedildiinde ise, ounlukla teknik hkmler, yani iiyi iyerindeki olas i kazalar ile meslek hastalklarna kar korumay amalayan dzenlemeler kastedilir120. Hemen belirtelim ki, mevzuatmz meseleyi dar anlamda ele almakta ve dzenlemektedir121. Yani Trk i sal ve gvenlii mevzuatnn iinin ruhsal sal ve sosyal evresini koruyucu nlemler iermedii dolaysyla dar bir kapsama sahip olduu sylenebilir.

Dar anlamda i sal ve gvenlii, iinin salk ve emniyetinin iyeri snrlar ve i dolaysyla doan tehlikelere kar korunmasn anlatr122. Ancak zaman iinde bunun yeterli olmad ortaya kmtr. sal ve gvenlii kavramnda iki ynde gelime olmutur. Bunlardan ilki, kavramn artk i sal ve gvenlii eklinde anlalmamas ve dolaysyla ii niteliiyle snrl olmaktan kmasdr. Bu gelime meselenin btn alanlarn meselesi olduunun anlaldn da gstermektedir. Bir dieri ise, kavramn iyeri ile snrl olmaktan uzaklamasdr. zellikle yaama evresinde de, iinin korunmasnn gerekli olduu ileri srlmeye balanmtr. evrenin korunmas, salkl bir konutta yaama hakk, beslenme ve ulam emniyeti, ilkyardm ve sosyal gvenlik, yabanclama, kentleme gibi konular i sal ve gvenliinin konusu ile ilikilendirilmeye balanlmtr. Bylece muhtevas daha geni bir kavram ile kar karya kalnmaktadr123.

2. Geni Anlamda Sal ve Gvenlii

Geni anlamda i sal ve gvenlii, iyeriyle snrl salk ve emniyet tedbirlerinin yeterli koruma salayamayacan kabul eden ve iinin saln ve gvenliini etkileyen ve ilgilendiren ve iyeri dndan kaynaklanan riskleri de

120 121

CENTEL, s. 266-267 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 52 122 SEYYAR, yeri Hekimlii, (Eriim: 19. 09. 2007) 123 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 52

39

muhtevaya dahil eden bir kavramdr124. Bir dier ifadeyle, geni anlamda i sal ve gvenlii, bir kuruluun gerekletirdii faaliyetlerden etkilenen tm insanlarn (alanlarn, geici iilerin, alt yklenici alanlarnn, ziyaretilerin, mterilerin ve iyerindeki herhangi bir kiinin) salna ve gvenliine etki eden faktrleri ve koullar inceleyen bir bilim dal haline gelmitir125. Yani geni anlamda i sal ve gvenlii, sadece iyerinden deil iyeri dndan da olsa iinin salk ve gvenliini olumsuz etkileyebilecek risklere kar nlem almay ifade etmektedir. Hatta artk salk ve gvenlik ihtiyac ve nlemlerinin iiyle snrlanmayp tm baml alanlar kapsar tarzda ele alnd ve bu yzden de ii sal ve i gvenlii yerine i sal ve gvenlii deyimlerinin kullanlmaya baland da belirtilmelidir126.

Geni anlamda i sal ve gvenlii, i ilikisinin sosyal niteliinden hareketle, devletin alma ilikisinin iinin yararna kurulmas ve gelitirilmesi iin elindeki tm aralar seferber etmesini ierdii belirtilmektedir. cret gvenliinden i gvencesine kadar geni bir yelpazeyi kapsayan geni anlamda i sal ve gvenliinin dayana sosyal devlet ilkesi ve iiyi koruma dncesidir. Geni anlamda i sal ve gvenlii konunun i hukuku asndan nemini vurgulamakta ise de, tm iiyi korumay amalayan dzenlemelerin i sal gvenlii st bal altnda toplanmasnn ne kadar uygun olduu tartmaya aktr127.

V. Sal ve Gvenliinin Gzetme Borcuna Etkisi

iyi gzetme borcunun n plana kartlmas yerinde bir deyimle iyerinin kapsn, i sal ve gvenliine aralamtr. Gerekten iveren, iiyi gzetme borcu gereince iinin korunmas iin gerekli hereyi yerine getirecektir. Bu durumda, iverenin iiyi gzetme borcuna uyan her trl i sal ve gvenlii hkmn de, yerine getirmek zorunda bulunduu benimsenmi olmaktadr. Gerekten i sal ve gvenliinin salanmas, iyerindeki olas mesleki tehlikeler124 125

ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 52 SEYYAR, Sal, (Eriim: 19. 09. 2007) 126 SEYYAR, Sal, (Eriim: 19. 09. 2007) 127 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 253

40

karsnda iinin korunmasna ilikin bir konudur. Bu balamda da, i sal ve gvenlii hkmlerinin iiyi gzetme borcunun konusunu biimlendirdiinden ve somutlatrdndan szedilir. Nitekim i sal ve gvenliine ilikin ykmler i szlemesinin konusunu olumlu anlamda belirler ve szkonusu ykmlere ilikin hkmlerin zel hukuka ilikin birtakm etkilerde bulunmasna neden olur. sal ve gvenlii hkmlerinin zel hukuk etkilerinin bulunduu gr ise, esas olarak iverenin iiyi gzetme borcundan kaynaklanmakta ve de tremektedir128.

6. SALII VE GVENL TEKLATI VE DENETM

I. SALII VE GVENL TEKLATI

lkemizde i sal ve gvenlii alannda merkezi ynetim iinde bu i ile birinci derecede grevli ve sorumlu idare, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanldr. eitli yasalarda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl dnda baka kamu kurulularna da, i sal ve gvenlii konusunda denetim yetkisi tannmtr. Bunlar, Salk Bakanl, Milli Savunma Bakanl, Sosyal Gvenlik Kurumu ve Belediyelerdir129.

1. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl

Kanununun 91. maddesinin 1. fkrasnda, devletin alma hayat ile ilgili mevzuatnn uygulanmasn, izleme, denetleme ve tefti grevinin alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna bal ve ihtiyaca yetecek say ve zellikte tefti ve denetlemeye yetkili i mfettilerince yaplaca hkme balanmtr. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun m. 2/g.h de, lke apnda ii sal ve gvenlii faaliyetlerini planlamak, denetlemek ve yrtmek alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn grevleri arasnda saylmtr.

128 129

CENTEL, s. 267-268 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 255

41

sal ve gvenlii konusunda ulusal dzeyde denetimden sorumlu tutulmu olan Bakanlk, kendi bnyesinde i Sal Daire Bakanln kurmu buna bal olarak i Sal i Gvenlii Merkezini oluturmutur. Bakanlk, Tefti Kurulu Bakanlna i gvenlii mfettilerini grevlendirerek i kanunu ve bu kanun gereince karlm ynetmeliklere uygun olarak salk ve gvenlik ile ilgili denetimlerini yapmaktadr130.

Bakanlk iindeki i sal ve gvenlii tekilat ve ilgili birimler unlardr:

A. i Sal Daire Bakanl

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn i sal ve gvenlii planndaki temel birimi i Sal Daire Bakanldr. Szkonusu Bakanlk, i sal ve gvenlii alannda Bakanln stlenmi bulunduu planlama, politika belirleme ve uygulamay takip ve yaplmas gerekli dzenleme ve deiikliklerin hazrlk almalarnn yaplarak bakanlk makamna arz edilmesi gibi btn faaliyetlerden birinci derecede sorumlu idari birimdir. sal ve gvenlii alannda dier ilgili kamu idareleri arasndaki koordinasyonu gerektiren faaliyetleri de, bu birim yrtmektedir131.

B. Tefti Kurul Bakanl

alma hayatnn denetlenmesi ve izlenmesi grevini alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, esas olarak Tefti Kurulu Bakanl tekilat eli ile yrtmektedir. Bu kurulun grevi, alma hayat ile ilgili mevzuatn uygulamasn denetlemektir ( Tefti Tz m. 10). Tefti Kurulunun almalarn dzenlemek, denetlemek ve deerlendirmek grevi Tefti Kurulu Bakanna aittir (Tzk m. 1/a). Kurul bakanl, Bakanlk Merkezi Tekilat iinde ve dorudan Bakana bal olarak faaliyet gsterir. Bakanln tara tekilat Tefti Grup130

Faruk, ANDA, Sal Gvenlii ve Denetimi le yeri Hekimlii, http://www. teksitisveren. org. tr/dergi/2004/temmuz/degerlendirme. html, (Eriim:19. 09. 2007) 131 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 255

42

Bakanl adyla oluturulan bakanlklardan olumutur. Grup bakanlar denetimlerin dzenli ve etkili biimde yrtlmesinden sorumludur132.

C. i Sal ve Gvenlii Merkezi (SGM)

SGM, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna bal bir kurulu olarak kurulan ve i sal ve gvenlii alannda almalar yapan bir kurulutur. SGMn bu alanndaki temel grevi konuyla ilgili teknik ve bilimsel aratrmalar yapmak, teknik lmlemelerde bulunmak ve iverenlere bu alanda eitim ve bilgi sunmak gibi meselenin teknik ynne ilikindir133.

2. Salk Bakanl

Salk Bakanlna hukukumuzda ii sal asndan da baz grevler verilmitir. Umumi Hfzshha Kanunu ile 12 Mart 1948 tarihli Kanununun mul iinde tasnif edilmemi olan kk iyerlerinin tefti ve murakabesi hakknda ynetmelik Salk Bakanl alanlarnn sal konusundaki grevlerini belirlemitir. Bakanlk, iyerlerini Umumi Hfzshha Kanununun ilgili hkmleri asndan denetleme dev ve yetkisine sahiptir. Ayrca Kanununun mul iinde tasnif edilmemi olan kk iyerlerinin tefti ve murakabesi hakknda ynetmeliin 1. maddesine gre i kapsam Kanununun kapsam dnda kalan ve belediye snrlar dnda kalan kk iyerlerinin ii sal asndan denetimi grevi de Salk Bakanlna verilmitir134.

3. Milli Savunma Bakanl

Kanununun 91. maddesinin 2. fkrasna gre Askeri iyerleriyle yurt gvenlii iin gerekli maddeler retilen iyerlerinin denetim ve teftii konusu ve sonularna ait ilemler Milli Savunma Bakanl ile alma ve Sosyal Gvenlik132 133

EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 255-256 ARICI, Sal ve Gvenlii, s. 83 134 EYRENC, TAKENT, ULUCAN, s. 256

43

Bakanlnca birlikte hazrlanacak ynetmelie gre yrtlr. Askeri iyerleriyle yurt gvenlii iin gerekli maddeler retilen iyerlerinin denetimi ve teftii hakkndaki ynetmelik, Bu ynetmelik kapsamndaki iyerlerini Askeri iyerleri, Yurt gvenlii iin gerekli maddeler reten iyerleri ve Dier askeri iyerleri olarak ayrmtr (m. 4). yerlerinin denetimi de askeri iyerleri arasnda bir ayrm yaplmtr. Buna gre Milli Savunma Bakanl, Genelkurmay Bakanl (Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanl) ve ileri Bakanl (Jandarma Genel Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanl) tarafndan dorudan iletilen askeri iyerleri, askeri i mfettileri tarafndan denetlenir. Bunun dnda kalan dier askeri iyerleri ile yurt gvenlii iin gerekli maddeler reten iyerlerinin denetimi ise alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl mfettileri tarafndan yaplr (m. 6, 7).

4. Belediyeler

sal ve gvenlii alannda mahalli idarelerde grev ve yetki sahibi klnmlardr. yerleri ama izni verilmesi hakkndaki kanun hkmleri belediyeleri ve Bykehir belediyelerini de bu alanda yetkili klmtr. yeri ama ve iletme izinleri veren belediyeler bu alandaki byk katk yapabilecek kurululardr. nk bu izinlerde i sal ve gvenlii bakmndan gerekli artlarn varlnn salanmas atlabilecek en nemli adm olacaktr. zellikle bir takm tehlikelerin nlenmesinde kurulu izninin verilmesi srasnda gereken tedbirlerin alnmas son derece nemlidir135.

5. Sosyal Gvenlik Kurumu

ilere sosyal gvenlik hizmeti vermekte olan Sosyal Gvenlik Kurumu, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna bal bir kurulutur.

alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl bnyesinde olmakla birlikte, Sosyal Gvenlik Kurumunun i sal ve gvenlii konusunda yapaca denetimler,

135

ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 86

44

Bakanln i sal ve gvenlii dnda yaplan faaliyetlerindendir. SGK. m. 59a gre, mfettileri denetimleri srasnda i sal ve gvenlii kurallarna aykr durumlarla karlarlarsa, bunu saptayp Sosyal Gvenlik Kurumuna bildirmekle ykmldrler. Kurum da, bu durumu i gvenlii tekilatna intikal ettirecektir136

Kurum, ayrca sigortasz altrmama ile ilgili abalar ile i sal ve gvenlii alannda da byk ve dolayl katklar salamaktadr. Ayrca SGK m. 13 ve 21 erevesinde rcu davalar ile bir eit i sal ve gvenlii alannda iverenin grevlerini yapmasn zorlayc rol oynamaktadr. Ayrca, Kurumun i kazalar ve meslek hastalklar alanndaki istatistiki verileri toplamakla lkemizdeki i sal ve gvenlii alanndaki meselelerin tespiti ynnden byk katklar yaptn sylemek lazmdr. nk lkemizde i sal ve gvenlii alannda mevcut tek istatistiki veri SGK verileridir. Bu sebeple bu veriler zerinde yaplacak inceleme ve aratrmalar karar ve uygulama merkezleri iin ok faydal veriler olarak ortaya kacaktr137.

II. SALII VE GVENLNE LKN DENETM

1. Kamusal Denetim

A. Denetim rgt

sal ve gvenliinin uygulamada gerekletirilip salanmas, ncelikle etkin bir denetim rgtnn varln gerektirir. Nitekim i sal ve gvenliine ilikin en mkemmel hukuki dzenlemelerin dahi etkin bir denetim rgt oluturulmad srece yaama geirilemedii bir gerektir. Bu balamda i sal ve gvenlii hkmlerinin esas olarak devlete denetlenmesi dncesi kabul edilir138.

136 137

EYRENC/TAKENT/ULUCAN, s.257-258 ARICI, i Sal ve Gvenlii, s. 85-86 138 CENTEL, s. 271

45

gvenliine ilikin nlemler ilk srada devleti ilgilendirir. nk iveren, devlet karsnda szkonusu nlemleri almakla ykml tutulmutur. Anlan nlemlerin alnp alnmadn denetleme yetkisi de devlete aittir139. Kanununa gre, devlet alma hayat ile ilgili mevzuatn uygulanmasn izler, denetler ve tefti eder (m. 91/1). Devletin denetiminin esas amac i kazalarnn nlenmesi, meslek hastalklarnn sebeplerinin ortadan kaldrlmas, iilerin gvenli bir ortamda alarak verimlerinin artmasnn salanmasdr. Bylece devlet, nlemek, demekten daha kolay ve ucuzdur anlay ile iverenlerin gzetme borcunu bir kamu dzeni arac haline getirmektedir. Zira i sal ve gvenliinin salanmasnda sadece iilerin deil iverenlerin de yarar vardr140.

Devletin bu grevi alma Bakanlna bal ihtiyaca yetecek sayda ve zellikte tefti ve denetlemeye yetkili i mfettilerince yapl